ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТОЯНИЯ ДЕФОРМАЦИИ ПРИ РАСТЯЖЕНИИ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СТЕКЛОВОЛОКОННОЙ АРМАТУРЫ В БАЛКАХ
Оценка 4.8

ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТОЯНИЯ ДЕФОРМАЦИИ ПРИ РАСТЯЖЕНИИ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СТЕКЛОВОЛОКОННОЙ АРМАТУРЫ В БАЛКАХ

Оценка 4.8
Научные работы
pdf
технология
Взрослым
15.06.2022
ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТОЯНИЯ ДЕФОРМАЦИИ ПРИ РАСТЯЖЕНИИ  С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СТЕКЛОВОЛОКОННОЙ АРМАТУРЫ В  БАЛКАХ
Аннотация: В данной магистерской диссертации изложен анализ результатов проведенных исследовательских работ по исследованию работы композитных арматурных элементов, широко применяемых при восстановлении бетонных конструкций зданий и сооружений в Республике Узбекистан и за рубежом.
Talqin va tadqiqotlar jurnali 4-son 4-qism.pdf



MUNDARIJA / TABLE OF CONTENTS / СОДЕРЖАНИЕ

 

 

1.                                                                                 ÁDEBIYATTANIWDA «STIL» TЕRMINI HÁM ОNIŃ IZЕRTLЕNIW TАRIYХI

                                                                                              Kazakbaev Paraxat                                                                                     4

2.                                                                                 АНАЛИЗ И ТРУДНОСТИ В ОСВОЕНИИ РУССКОГО ЯЗЫКА У СТУДЕНТОВ-БИЛИНГВОВ

(НА МАТЕРИАЛЕ  ФОНЕТИКИ И ГРАФИКИ)

                                                                              Сапарова Нуржамал Бегайдаровна                                                                     8

3.                                                                                 BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA FAKULTATIV MASHG’ULOTLARNING

AHAMIYATI

                                                                                  Norkulova Dilorom Oybekovna                                                                        11

4.                                                                                 ПРАВОВОЙ НИГИЛИЗМ КАК НЕОПРАВДАННОЕ ОТРИЦАНИЕ ВОЗМОЖНОСТИ ПРАВА

                                                                             Комилжонов Сардорбек Бунёд угли                                                                  13

5.                                                                                 РОЛЬ РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ

                                                                              Икромова Нозанин Вохиджон кизи                                                                   17

6.                                                                                 NAMANGAN VILOYATI QADAMJOLARI: TARIXIY ILDIZLARI

                                                                                    Abdullayev Ilxom Ikramovich                                                                         22

7.                                                                                 XALQ OG‘ZAKI IJODI – MA’NAVIY MEROS POYDEVORI

                                                                               Kimsanboyeva Zuhra Saminjon qizi                                                                    26

8.                                                                                 ЎЗБЕК ЭСТРАДА ҚЎШИҚЧИЛИГИ ҲАҚИДА ИЛМИЙ ФИКР

                                                                              Артыкбаева Дурдона Алишеровна                                                                    30

9.                                                                                 WAYS TO INCREASE THE EFFECTIVENESS OF SCIENCE LESSONS IN PRIMARY

EDUCATION ON THE BASIS OF ADVANCED PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES

                                                                                 Eshpulatova Jangil Eshonqulovna                                                                       33

10.                                                                             ТЕХНОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА ДАСТУРЛАШТИРИЛГАН ТАЪЛИМ ВОСИТАЛАРИДАН

ФОЙДАЛАНИШГА ҚЎЙИЛАДИГАН ДИДАКТИК ТАЛАБЛАР

                                                                         Абдусаломов Охунжон Абдусаломович                                                               37

11.                                                                             KOMPOZIT ARMATURALI EGILUVCHI BETON ELEMENTLARNING KUCHLANIB-

DEFORMATSIYALANGANLIK HOLATINI EKSPERIMENTAL TADQIQ ETISH

                       Umarov Shodiljon Abdug‘ofurovich, Solijonov Foziljon Sodiqjon o‘g‘li, Erkaboyev Aliyorbek Avazjon o‘g‘li            41

12.                                                                             ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТОЯНИЯ ДЕФОРМАЦИИ ПРИ РАСТЯЖЕНИИ С

ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СТЕКЛОВОЛОКОННОЙ АРМАТУРЫ В БАЛКАХ

Абобакирова Зебунисо Асроровна, Эркабоев Алиёрбек Авазбек угли

                                                                           Солижонов Фозилжон Содикжон угли                                                                47

13.                                                                             НАПРАВЛЕНИЯ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ БЮДЖЕТНОЙ ПОЛИТИКИ В НОВОМ

УЗБЕКИСТАНЕ

                                             Тешабаева Одина Насридиновна, Нишонбоев Дониер Эркинжон угли                                  56

14.                                                                             EKOTURIZMDA ARXITEKTURANING O`RNI VA AHAMIYATI 

                                                                                                 Salimov Otabek                                                                                      61

15.                                                                             QUVVATNI KUZATISH VA DIAGNOSTIKA QILISH UCHUN TIZIMDAGI MAVJUD

TRANSFORMATORLAR

                                                                              Ismoilov Muslimbek Murodjon o’g’li                                                                   66

16.                                                                             RESPUBLIKAMIZDA PUL-KREDIT SIYOSATINI SAMARALI AMALGA OSHIRISH YOʻLLARI

                                                                                 Oʻrinov Komiljon Tolibjon o’g’li                                                                      70

17.                                                                             TEXNOLOGIYA TA’LIMI JARAYONIDA UMUMTA’LIM MAKTAB O’QUVCHILAR

IJODKORLIK FAOLIYATINI TASHKIL ETISH

                                                                                 Shog'darov Navro'zbek Odilovich                                                                      77

18.                                                                             THE YOUNGER THE BETTER EARLY IS BETTER

                                                                   Adahamova Muazzamxon, Mahammadismoil qizi                                                        80

19.                                                                             SAVOD O`RGATISH DAVRIDA “ ALIFBE “ DARSLIGI VA O`QUVCHILARNING O`QISHIGA

QO`YILADIGAN DASTUR TALABLARI

                                                                              Turgunova Vasilaxan Ergeshbayevna                                                                   84

20.                                                                             SANOAT BINOSI ORAYOPMALARIDAGI SHIKASTLANISH HOLATI BO‘YICHA

MUSTAHKAMLIKKA HISOBLASH VA ULARNI KUCHAYTIRISH USULLARI

                                    Abduraxmanov Ulug‘bek Arabdjon o‘g‘li, Mirzaqosimov Murodil Mirzorahimovich                         87

21.                                                                             ТЕРМИЧЕСКАЯ ОБРАБОТКА ИНСТРУМЕНТАЛЬНЫХ СТАЛЕЙ

                                                    Рaзикова Дилфуза Салиховна, Рузиева Равшана Абдулло қизи                                         96

22.                                                                             ИЗМЕНЕНИЕ ПОВЕРХНОСТНЫХ СТРУКТУР ПРИ ЭЛЕКТРОИСКРАВОМ  ЛЕГИРОВАНИИ

                                               Алимбабаева Зулхумар Латиповна, Рузиева Равшана Абдулло қизи                                    100

23.                                                                             ЎЗБЕКИСТОНДА СУВ ХЎЖАЛИКЛАРИ ТИЗИМИНИ БОШҚАРИШ ИҚТИСОДИЙ-

МОЛИЯВИЙ МЕХАНИЗМИДАГИ ЎЗГАРИШЛАРНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ

                                          Тешабаева Одина Насридиновна, Исроилов Хусанбой Иброхимжон ўғли                               103

ÁDEBIYATTANIWDA «STIL» TЕRMINI HÁM ОNIŃ IZЕRTLЕNIW TАRIYХI

 

Kazakbaev Paraxat

Qaraqalpaq mámleketlik universiteti magistrantı

 

Annotatsiya: mazkur maqolada adabiyotshunoslikda individual stil masalasining o’rganilishiga e’tibor qaratilgan.

Kalit sózlar: individual stil, nuqtai nazari, badiiy obraz, badiiy óziga xoslik.

 

Ádеbiyattаnıwdа «stil» tеrmininiń аnıqlаmаsınа bir názеr tаslаǵаndа, оndа túrlishе bеrilgеn аnıqlаmаlаrdı kóriwgе bоlаdı. Оlаrdа stil «idеyalıq-kórkеmlik qásiyеtlеrdiń jıyındısı» (L.I.Timofeev), «оbrаzlı fоrmаnıń kóp qırlı pútinligi» (G.N.Pospelov), «mаzmunlı fоrmа elеmеntlеriniń birligi» (Ya.Е.Elsbеrg), «fоrmа hám mаzmun birligi» (V.А.Kоvаlev), «tildеn individuаl-stilistikаlıq pаydаlаnıw sistеmаsı» (V.V.Vinоgrаdоv) «elеmеntlеr sistеmаsı» (R.Gеlgаrdt), «kórkеm usıl hám elеmеntlеrdiń gаrmоnikаlıq birligi» (V.V.Tvоrоgоv), «súwrеtlеw obyektinе оriginаl kirip bаrıwı» (V.Kоvаlеv), «fоrmаl bеlgi hám priёmlаrdıń аnаw yaki mınаw dárеjеdеgi jıyındısı» (О.V.Lаrmin, А.Burоv, А.V.Chichеrin) dеp túsindirilеdi[1].

Stil máselesine birinshilerden bolıp itibar qaratqan shaxs Aristotel bolıp, ol óziniń “Ritorika” miynetinde bul máselege ayrıqsha toqtalıp ótken. Sońınan, Goraciy, Siceron, Kvintilianlar bul máselege arnawlı túrde itibar qaratadı. Olardıń izertlewleri nátiyjesinde stil bul oratorlıq óneri sıpatında júzege shıǵa baslaydı.

Áyyemgi dáwir dóretiwshileriniń stilge baylanıslı kózqarasları orta ásirlerge kelip jańa kórinislerde payda bola basladı. Biraq, stil birneshe ásirler dawamında  oratorlıq óneri sıpatında óz ornın saqlap qaldı. Evropada, tiykarınan, Franciyada XVIII ásirde “individual stil” sózi júzege shıǵa basladı. Belgili sóztanıwshı, orator P.Giro bul atamanı real ómirde paydalanıwǵa usınıs kiritti. Ol stildi kórkem ónerdiń bir bólegi sıpatında emes, bálkim, insan dúnyaqarasınıń bir azıǵı sıpatında islete basladı.

Byuffon da óz lekciyalarınıń birinde “Stil-bul insannıń ózi”-dep pikir bildiredi.[2]

Francuz jazıwshısı Marivo birinshilerden bolıp stildiń normativ konsepciyasın jaratıwǵa muwapıq boladı. Ol stildi “jaqsı” hám “jaman” túrlerge ajıratıp úyrenedi. Usı belgili jazıwshı Marivo eń dáslep jazıwshı stilin jazıwshı dúnyaqarasın, onıń ruwxıy dúnyası menen baylanıstıradı.

Ózbek ádebiyattanıw iliminde XX ásirdiń baslarında til hám stil máselelerine ayrıqsha áhmiyet qaratılǵan hám ol poetikalıq hádiyse sıpatında úyrenile baslaǵan.

A.Saadiy stildi tillik kózqarastan úyrener eken, stilge tán qısqartılǵan eski sózlerdi hám varvarizmlerdi eń tiykarǵı belgi sıpatında aytıp ótedi. Olardıń stildiń jetik kórinisin qáliplestiriwde qanshelli áhmiyetke iye ekenligin aytıp ótedi. Ol “Stil - shayır sanasınıń kóleńkesi” dep pikir bildiredi. Soǵan baylanıslı, izertlewshi stil originallıǵın talantqa, jańa gáp aytıwǵa baylanıslı dep, shıǵarmanıń uzaq múddet jasawı da usı stillik ózgesheliklerge baylanıslı ekenligin ayrıqsha atap ótedi.

Fitrattıń stillerge baylanıslı pikirleri Saadiydiń kózqaraslarına sáykes keledi. Ol  táriplew, uqsatıw, janlandırıw sıyaqlı elementler ayrıqsha áhmiyetke iye ekenligi haqqında aytıp ótedi. Demek, Fitrat hám Saadiy miynetlerinde stil máselesi keń planda úyrenilgen. Oǵan tiykarınan poetikalıq hádiyse sıpatında qaralǵan. Stildiń milliy til, milliy ádebiyat, dóretiwshiniń dúnyaqarası, sociallıq ortalıq penen baylanıslılıǵı, kórkem forma menen baylanıslılıǵı ayrıqsha túrde úyrenilgen.

Ózbek ádebiyattanıwında stiller haqqında maǵlıwmtlar XX ásirden baslap ayrıqsha qolǵa alınǵan bolsa da, bunnan aldın Alisher Nawayı da óz miynetlerinde stil máselesine ayrıqsha toqtalıp, óz pikirlerin bildiriwge háreket etedi. Onıń “Majolisun nafois” miynetinde túrkiy hám parsı tillerindegi stillik ózgeshelikler haqqında eń dáslepkilerden bolıp izertlegen dep atap ótsek hesh adaspaymız. Biraq, onıń  miynetlerinde stil sóziniń mazmunın beriw ushın janr mánisindegi sózden paydalanılǵan.

Bul máselege ayrıqsha toqtalıp ótken jáne bir izertlewshi Yo.Isoqov óz izertlewlerinde stillerdi: 1. Túrkiy stil; 2. klasikalıq stil; 3. Joqarı dárejedegi stil[3] dep ajıratadı.

Jáne bir ádebiyatshı belgili ilimpaz I.Sulton A.Nawayınıń “Farxad hám Shiyrin” dástanın ayrıqsha úyrengen halda onı joqarı dárejedegi stillik talǵam menen jazılǵan ekenligin atap ótedi. Sonıń menen birge, ol stillerdi joqarı hám ápiwayı stil dep ekige ajıratıwdı usınıs etedi. Ol joqarı dárejedegi stildegi jazılǵan shıǵarma sıpatında A.Nawayı hám Fitrattıń shıǵarmaların kiritse, Babur hám Lutfiydiń shıǵarmaların ápiwayı stildegi toparǵa kiritedi.

XX ásirge kelip dóretiwshilerdiń individual stiline baylanıslı diskussiyalar júzege kele basladı. XX ásirge kelip ádebiyatshılar stil teoriyasın islep shıqtı. Bul dáwirdegi tipologiyalıq analizler nátiyjesinde ádebiy stil túsinigi dıqqattı jámlew, ózlikti ańlaw nátiyjesinde túrli sheberlikler júzege keledi hám bul avtordıń ózine tán jeke stilde shıǵarma dóretiwine járdem beredi.

Rus ádebiyattanıwında stil haqqında eń orınlı pikir bildirip, arnawlı izertlew alıp barǵan izertlewshiler: A.N.Sokolovtıń “Stil teoriyası”, A.F.Losevtıń “Kórkem stil máseleleri” dep atalǵan miynetleri bolıp sanaladı. Kópshilik ilimpazlar stildi forma menen baylanıstırıp, avtordıń qanday formada óz shıǵarmasın dóretkenligi menen baylanıstırdı.

Avtordıń dórеtiwshilik individuаllıǵı (jеkkе stili) rus ádеbiyattаnıwındа M.V.Хrаpchеnkо, Е.M.Аksеnоvа, V.I.Bursоv, B.О.Kоstеlyanеc, L.I.Skupеykо[4][5], ózbеk ádеbiyattаnıwındа U.Nosirov, H.Boltaboev, S.Mamajanovlаrdıń[6] izеrtlеwlеrindе ilimiy-tеоriyalıq jаqtаn аrnаwlı túrdе úyrеnilеdi. Sоndаy-аq, аyırım sóz shеbеrlеri dórеtiwshiligi mеnеn bаylаnıslı hаldа sоl avtordıń poetikalıq shеbеrligi, stili, súwrеtlеw ónеrinе аrnаlǵаn bir qаnshа miynеtlеr bаr. Оlаrdаn M.Sultanovanıń «Аbdullа Qаhhоr uslubining bа’zi mаsаlаlаri» (1967) hám «Yozuvchi uslubigа dоir» (1969), А.Rustamovtıń «Navoiyning bаdiiy mаhоrаti» (1979), M.Qóshchаnоvtıń «Аbdullа Qоdiriyning tаsvirlаsh mаhоrаti» (1978), S.Mamajanovtıń «Uslub jilоlаri» (1972) mоnоgrаfiyalаrı mеnеn А.Shаrаfuddinоvtıń

«Ózigа хоslik sirlаri» (Sh.Xolmirzaev hаqidа), M.Ǵafurovtıń «Órtоq shоir» (M.Shаyхzоdа hаqidа) mаqаlаlаrın аtаp kórsеtiwgе bоlаdı[7].

Rus ádеbiyattаnıwındа jаzıwshınıń dórеtiwshilik individuаllıǵı (творческая индивидульность писателя) tеrmininе M.V.Хrаpchеnkо hám B.I.Bursovlаr kеń túsinik bеrеdi hám оnıń izеrtlеwlеrinеn kеyin bir qаnshа izеrtlеw jumıslаrı jаzılаdı. Оlаrdıń kórsеtiwinshе, «dórеtiwshilik individuаllıq jаzıwshınıń jеkkе ózinе tán subyektiv fаktоrlаr mеnеn obyektiv fаktоrlаrdıń óz аrа tıǵız qаtnаsınа bаylаnıslı. Subyektiv fаktоrlаr kórkеm súwrеtlеw tábiyatı, jаnr tаńlаwı, dórеtiwshilik niyеti, bаǵdаrı, jаzıwshınıń kózqаrаsı hám estеtikаlıq ádеbiy prоcеss tеndеnciyalаrınа úylеsеdi. Diахrоnikаlıq аnаlizdе birinshi rеt dórеtiwshilik individuаllıq hám ádеbiyattıń evolyuciyalıq rаwаjlаnıwındаǵı óz аrа bаylаnısı – ádеbiy dástúr hám jаńаshıllıq prоblеmаsın úyrеniw ámеlgе аsırılаdı. Bundа dórеtiwshiniń individuаllıǵın аnıqlаwdıń еń áhmiyеtli tárеpi, qаndаy dа bir avtordıń biоgrаfiyasın hám dórеtiwshilik psiхоlоgiyasın úyrеniw kеrеk bоlаdı» dеp jаzаdı M.V.Хrаpchеnkо[8].

H.Baltabaev ózbеk prоzаsındаǵı dórеtiwshilik individuаllıq másеlеsin úyrеniwdе Е.Sidorov kórsеtkеn avtor stiliniń qáliplеsiwindеgi tiykаrǵı fаktоrlаrǵа súyеnеdi. Bulаr, birinshidеn, kórkеm оy-pikirlеwdеgi dáslеpki «subyektiv» bаsqısh, bul bаsqıshqа avtor túrli súwrеtlеw fоrmаlаrınа múrájáát еtip, ózi ushın qоlаylısın аlаdı; еkinshidеn, dáslеpki fаktоrdаn kеlip shıqqаn hаldа shıǵаrmа qurılısındаǵı «avtor оbrаzı»nıń rоli hám оnı bаyanlаwdа qаtnаsıw dárеjеsi, avtordıń kórkеm tаlqılаw obyektinе múnásibеti; úshinshidеn, jоqаrıdаǵı еki fаktоrdаǵı hаlаttıń kоmpоziciya usıllаrınа mаslаstırılıwı, kórkеmlеp súwrеtlеniwi, poetikalıq til hám оbrаzlı dеtаllаr…[9].

Juwmaqlap aytqanda, individual stil máselesi ádebiyattanıw iliminde áhmiyetli máselelerden biri bolıp, onı úyreniw arqalı shayırlardıń ózine tán ózgesheliklerin ashıwǵa boladı.

Ádebiyatlar:

1.                 Tоqımbеtоvа G. Bеrdаqtıń dórеtiwshilik individuallıǵı. Tashkent, «Mumtoz sóz», 2020.

2.                 Давронова М. Ӽозирги ӯзбек шеьриятида индивидуал услуб поэтикаси. Филол. фан. док. дисс. автореф., Cамарқанд, 2019. 13-б.

3.                 Исоков Ё. Сөз саньати сөзлиги. Тошкент. «Ӯзбекистон»2014.,304-б.

4.                 Храпченко М.Б. Творческая индивидуальность писателя и развитие литаратуры. – М.: Советский писатель, 1972.

5.                 Аксенова Е.М. Лекции по специальному курсу структуры творческой индивидуальности писателя. – Владимир, 1970.

6.                 Носиров У. Ижодкор шахс, бадиий услуб, автор образи. – Тошкент: Фан, 1981; Сол автор: Образларда услуб жилолари. – Тошкент: Фан, 1991

7.                 Храпченко М.Б. Творческая индивидуальность писателя и развитие литаратуры. – М.: Советский писатель, 1972

8.                 Сидоров Е. Время, писатель, стиль. – М., 1983. - С. 24 .

9.                 Zinatdinova, G. I. (2022). THE IMAGE OF CLOSED SPACE IN I. YUSUPOV'S LYRICS. Web of Scientist: International Scientific Research

Journal, 3(02), 979-983.

10.             Зинатдинова, Г. И. (2019). Особенности создания образов художественного времени и пространства в лирике Ш. Сейитова. Экономика и социум, (6), 369-371.

11.             Zinatdinova, G. (2021). Some distinctive problems of lyrical chronotope research. Karakalpak State University.

12.             Sagidullaeva, D. N. The Chronotope ofThe «Jannet Ba? I (Garden ofParadise) »In    The    Novel ofThe    Same    Name    By    Karakalpak    Writer    Amangeldi Khalmuratov.Theoretical  &  Applied  Science Учредители: Теоретическаяиприкладнаянаука, (12), 556-559.

 

АНАЛИЗ И ТРУДНОСТИ В ОСВОЕНИИ РУССКОГО ЯЗЫКА У СТУДЕНТОВ-БИЛИНГВОВ (НА МАТЕРИАЛЕ  ФОНЕТИКИ И ГРАФИКИ)

 

Сапарова Нуржамал Бегайдаровна

кандидат педагогических наук

Узбекский Государственный университет мировых языков

Ташкент, Узбекистан

 

Очень распространенная ошибка среди узбекских учащихся-инофонов в написании слов с мягким знаком. Особенно часто ошибки допускаются в словах, в которых мягкий знак стоит в середине слова (ночю вместо ночью, серезной вместо серьезной, стуля вместо стулья, пють вместо пьют и т. д.), реже встречаются ошибки в написании слов с мягким знаком на конце слова (звер, медвед, огон, пит, рассказат). Это объясняется тем, что в узбекском алфавите отсутствует такая буква. Разъясняться преподавателем должны основные случаи использования мягкого знака в середине слова, на конце существительных и глаголов, а также обычно перечисляются грамматические формы, где он отсутствует. Глагольные буквосочетания -ться, -тся практически не различаются между собой студентами и с –ца -существительных: встречаются ошибочные написания типа учица (вместо учится), преподавательнится (вместо преподавательница), улитца (вместо улица), полотенсе (вместо полотенце).

Также трудность вызывает написание так называемых йотированных букв русского алфавита (е, ё, ю, я). Вместо них пишут сочетания с й, что соответствует узбекским традициям письма, а вместо е часто используют э и наоборот (в етом году, на йетометаже). Преодолению данных трудностей способствуют диктанты различного рода и письменные упражнения с учащимися-инофонами и билингвами.

Большое значение на первом этапе имеет также параллельное с другими аспектами изучение морфологии русского языка. Особое внимание следует уделить категории рода, поскольку в узбекском языке данная грамматическая категория полностью отсутствует. Названия лиц мужского и женского пола, а также некоторых животных носят только лексико-семантический характер, никакого грамматического значения рода не имеют. Это не влияет ни на склонения, ни на формы падежных суффиксов этих существительных.

В связи с этим при употреблении имен существительных часто допускаются ошибки при согласовании, например, слов мужского и женского рода на -ль, а также в целом частотны ошибки в определении рода, в том числе комичные с точки зрения русскоязычного человека, например, когда мальчик говорит я родилась, а девочка я родился. Соответствующие ошибки возникают в употреблении адъективных лексем, требующих в русском языке обязательного согласования по роду с определяемым словом и семантически зависимых от определяемых ими имен существительных.

Русские предлоги, используемые с определенными падежами, также вызывают затрудненияу узбеков учащихся-инофонов, (ошибки типа на больнице, в рынке, вы сейчас на школе, привезла на дом  и другие).

В системе русского языка глагола для узбекских учащихся, как и для других инофонов и билингвов, весьма проблемны представления о виде , инфинитиве, повелительном наклонении, так как эти грамматические явления отсутствуют в  родном узбекском языке, а также случаи употребления глаголов движения. Обучающиеся с трудом осмысливают эти языковые явления и в речи допускают многочисленные ошибки в употреблении указанных глагольных форм (пришел из Ташкента). Даже если при выполнении контрольных  заданий учащиеся-инофоны справляются с такими заданиями, то уже при включении их в текст и собственную речь многие допускают ошибки.  (Я медленно ходил домой. Потом я опять начинал ходить дальше).

Частой ошибкой можно считать и присоединение отрицательной частицы не к любой части речи (не почему, не можно и т. д.).

В области синтаксиса преподавателю  следует сосредоточить внимание на таких типах связи в русском языке, как согласование и управление. Поскольку узбекский язык имеет агглютинативный строй, а русский  язык- флективный, данные синтаксические связи плохо усваиваются учащимися-инофонами. Решению этой проблемы способствуют не только репродуктивные упражнения, но и творческие задания, стимулирующие продуцирование самостоятельных высказываний обучающихся. Весьма эффективны такие традиционные формы письменных работ, как изложение и сочинение.

Постоянно на занятиях должна вестись работа над орфографией русского языка. Расхождение письменной и устной речи рождает большое количество ошибок. Анализ письменных работ узбекских обучающихся-инофонов демонстрирует преобладание этого рода ошибок над всеми остальными по вполне понятным причинам (уский, позно, спосибо, счясливым, мыяхкий, мяхкий, дастают, похучие, трапинке, ийти, духофки, приставте, поемите и др.).

Научный стиль речи, язык специальности также должен вводиться уже на подготовительном отделении вуза при изучении русского языка как иностранного, будущий учащийся-инофон обязательно знакомится с лексикой и терминологией специальных дисциплин, сложными грамматическими конструкциями книжного языка. Как известно, русский язык профессионального общения имеет характерные для этой сферы особенности.  В таком случае учащийся-инофон более остро ощущают потребностьв серьезном изучении русского языка для овладения будущей специальностью и проявляют к нему больший интерес, будучи мотивированы на глубокое изучение языка.

Таким образом учет охарактеризованных выше особенностей узбекского языка и культуры в сопоставлении с русской лингвокультурой позволит продуктивно работать над устранением ошибок в речи  обучающихся-инофонов и  билингвов.

 

Литература:

1.                 Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков. Слог. Интерференция. Обучение произношения. Ташкент Фан 1991г. 141 стр

2.                 Митрофанова О. Д., Костомаров В. Г. и др. Методика преподавания русского языка как иностранного. – М.: Русский язык, 1990

3.                 Решетов В.В. Основы фонетики и грамматики узбекского языка. Ташкент 1961 Государственное издательство редняя и высшая школа 244стр.

 

BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA FAKULTATIV MASHG’ULOTLARNING AHAMIYATI

 

Norkulova Dilorom Oybekovna

Buxoro Davlat Universiteti

Maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti talabasi

 

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang’ich sinf matematika kursida fakultativ mashg’ulotlarni o’tkazishning ahamiyati haqida fikr yuritiladi. Buning uchun fakultativ mashg’ulotlarni tashkil etish va o’tkazish bilan  bog’liq bo’lgan omillarga to’xtalib o’tildi.

Kalit so’zlar: fakultativ mashg’ulot, ekskursiya, konsultatsiya , fan to’garaklari, ixtiyoriy ta’lim shakli

 

Ma’lumki,darslarda o’qituvchining barcha o’quvchilar bilan 45 daqiqa davomida shug’ullana olmayotganligi hozirgi ta’lim amaliyotining eng katta kamchiligi hisoblanadi. Bu kamchilik ortidan esa past o’zlashtiruvchi o’quvchi umrbod savodsiz bo’lib o’tishi, yoxud a’lochi o’quvchilarning past o’zlashtiruvchilar safiga tushib qolishiga olib keladi. Ayniqsa, boshlang’ich sinflarda bunday holatning kuzatilishi o’quvchi hayotining poydevorini xato qo’yilishiga sabab bo’ladi. Shu sababli ham ta’lim jarayonida darslar bilan chegaralanib qolmay sinfdan tashqari mashg’ulotlarni tashkil etish ham maqsadga muvofiq bo’ladi. Fan to’garaklari, ekskursiya, konsultatsiya, fakultativ mashg’ulotlar shular jumlasidandir. Ayniqsa, fakultativ mashg’ulotlarni o’tkazish fanlardan o’zlashtirilayotgan bilimlarning mustahkamlanishiga sabab bo’ladi.

Fakultativ mashg’ulotlarni o’tkazish o’quvchilarning qiziqish va iqtidorlarini bilib olishga, fanlar doirasida darslik materiallaridan tashqari boshqa materiallarni ko’rib chiqishga imkon yaratadi. Boshlang’ich sinf matematika darslarida fakultativ mashg’ulotlarni o’tkazilishi darslikka kiritilgan o’quvchilar o’zlashtirishida muammoga duch keladigan tushunchalarni oson o’zlashtirishlariga yordam beradi. Bunday tushunchalar sirasiga kasr va ulush, murakkab masalalar, koordinata o’qi, yuza kabi mavzularni kiritishimiz mumkin.

Boshlang’ich sinf matematika darslarida fakultativ mashg’ulotlarni tashkil etish va o’tkazish quyidagi omillar bilan bog’liq:

1.                 Fakultativ mashg’ulotlar rejasi sinfda o’tiladigan matematika darsi mavzulari bilan uzviy bog’liq holda tuziladi. Natijada matematika kursidan o’tiladigan mavzular mazmuni to’ldiriladi va rivojlantirilib, bilimlar chuqurlashtiriladi. O’zlashtirish murakkab bo’lgan tushunchalar boshqa tushuntirish usullarida ko’rib chiqiladi. Matematika o’qituvchisi matematika dasturi asosida, pedagogik kengash qaroriga muvofiq reja ishlab chiqadi va shunga asoslanib mashg’ulotlarni o’tkazadi.

2.                 Boshlang’ich sinf matematika darlarida o’tkaziladigan fakultativ mashg’ulotlar sinfda o’tiladigan asosiy matematika darsi bilan sinfdan tashqari ishlar o’rtasidagi birlikni saqlashga xizmat qiladi.

3.                 Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’tkaziladigan fakultativ mashg’ulotlar sinfdan tashqari o’tkaziladigan boshqa mashg’ulotlarga nisbatan qat’iy yo’nalish bo’lib, unda matematikaga oid bilimlar kengaytiriladi, o’quvchilar o’zlashtirish ko’rsatkichini yaxshilash asosiy vazifa sifatida qaraladi.

4.                 Mashg’ulot davomida o’quvchilar topshiriqni mustaqil bajarishga undaladi va ko’mak berib boriladi.

5.                 Fakultativ mashg’ulotlarda o’quvchilar darsdagi kabi baholanmaydi.

Ularga rag’bat sifatida turli rag’bat kartochkalardan foydalaniladi. Eng ko’p rag’bat kartochka olgan va mashg’ulotda faol ishtirok etgan o’quvchilar sinf tomonidan olqishlanadi.

6.                 Fakultativ mashg’ulotlar ixtiyoriy ta’lim shakli bo’lganligi uchun ta’lim muassasalarida qaysi fandan , necha soat fakultativ mashg’ulot o’tkazilishi pedagogik kengash va metod birlashma qaroriga muvofiq belgilanadi.

7.                 Boshlang’ich sinflar matematika darslarida innovatsion texnologiyalardan foydalanish o’quvchilarning mashg’ulotlarga yanada qiziqishlari, faollashishlari uchun sabab bo’ladi. Shu bilan birga maktabdan tashqari jarayonda ham o'z ustida ishlashga undaydi.

Xulosa qilib aytganda, ta’lim amaliyotini sifatli  va samarali tashkil etish uchun hamda o’quvchilarning o’zlashtirish ko’rsatkichlari yuqori bo’lishi uchun fakultativ mashg’ulotlardan foydalanish zarur. Bu yordamchi shakllar o’quvchini mustaqil fikrlashiga, o’z ustida ko’proq ishlashiga, fanni to’liq va yaxshi o’zlashtirishiga yordam beradi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1.                      X.Xodjayev. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. Darslik. T."Sano  standandart"nashiriyoti. 2017.

2.                      R. Mavlonova “Pеdagogika” T., “O’qituvchi” 2004 y

3.                      M.To’xtaxo’jayeva “Pеdagogika” T., “O’qituvchi” 2010 y

4.                      Ахmеdоvа M.E Pеdаgоgikа nаzаriyasi vа tаriхi” o’quv qo’llаnmа T:2011 “Tаfаkkur  bo’stоni” nаshriyoti

5.                      Aziza Asatova. (2022). Ta’lim muassasalarida yordamchi ta’lim

shakllari. Scientific progress

ПРАВОВОЙ НИГИЛИЗМ КАК НЕОПРАВДАННОЕ ОТРИЦАНИЕ

ВОЗМОЖНОСТИ ПРАВА

 

Комилжонов Сардорбек Бунёд угли

Студент 203 группы по направлению

"Юридическая служба" юридического техникума Наманганской области

 

Республика Узбекистан согласно Конституции  является демократическим, а также правовым государством. Данный термин означает, что основными категориями в Республике являются право и закон, а также уважение прав и свобод граждан, защита и гарантирование которых обеспечивает государство.

Это утверждение показывает то, что в Узбкистане главное место занимает законодательство и законность, которые формируют права и свободы граждан, а также что их защита является главной задачей законодательства. В числе явлений, подрывающих, затрудняющих работоспособность права и законов в нашей стране является правовой нигилизм. Можно сказать, что сейчас эта проблема приобрела всемирную огласку и известность,

Нигилизм (от латинского слова «nihil» — ничего, ничто) — это негативное отношение субъекта к определённым ценностям, идеалам, отдельным, а иногда и всем, сторонам жизни человека.  Из этого следует, что правовой нигилизм — это именно отрицательно отношение субъекта к праву. Можно выделить целый ряд форм выражения право вого нигилизма:

1)                Осознанное и умышленное нарушение законов, и подзаконных актов (преступление).

2)                Массовое неисполнение и нарушение правовых норм.

3)                Пропаганда в обществе псевдоправовой литературы и отрицательно настроенных идей: возникновение теорий и идей, оправдывающих

противоправное поведение человека, запрещенное законодательством;

4)                «Противостояние законов»: создание законов и подзаконных актов органами государственной власти различных ветвей власти, которые противоречат и исключают действующее законодательство; конфликт между законодательством федерального уровня и законодательством субъектов; 5) Массовые нарушения прав и свобод человека и гражданина.

6) Понижение авторитета судебных и правоохранительных органов.

Правовой нигилизм-это явление, поэтому для него характерен ряд признаков:

1)                     Широкое распространение и массовость.

2)                     Бесконтрольность.

3)                     Вариативность форм его проявления.

4)                     Дополнение другими видами нигилизма (в частности,религиозным, нравственным и др.).

5)                     Соединение нигилизма с иными антиправовыми явлениями.

6)                     Распространение правового нигилизма при помощи средств массовой информации.

Существует мнение, что правовой нигилизм появился и развивается в государстве  из-за правовой некомпетентности, правового незнания ее граждан. Часто субъекты правоотношение даже не знают о своих правах и обязанностях, не говоря уже о мониторинге изменений законодательства. Это, в свою очередь, является причиной увеличения роста преступлений и иных правонарушений. Так же известен факт, что определенный процент граждан руководствуется не правом в своем поведении, а нормами морали и нормами религиозными.

Правовой нигилизм на сегодня проявляется в нарушении и не исполнении самых «простых и обычных» правовых норм, включающих правила дорожного движения, правила поведения в общественных местах, нарушение комендантского часа, невыплата налогов, девиантное поведение в обществе и т. д.

Для преодоления такого явления, как правовой нигилизм, необходимо мотивировать граждан к стремлению повышения уровня правовой культуры общества и личности. Необходимо регулярно проводить профилактику преступлений и иных правонарушений, проводить просветительскую и агитационную работу среди граждан и особенно проблемных групп.

В данной деятельности необходимо использовать все возможные средства: СМИ, литература, школы, высшие учебные заведения и даже церковь. Правовое воспитание должно выйти на первый план среди задач школ, ВУЗов и т. д. Таким образом, право как социальный регулятор и часть правовой культуры может преодолеть правовые нигилистические тенденции среди молодежи, что позволит, наконец, сформировать правовое государство.

Правовой нигилизм является многосторонней проблемой современного общества и государства в целом.

Поэтому для борьбы с ним необходимой использовать всевозможные способы и меры, основой которых должны быть гарантии государства по защите прав и свобод его граждан, а также по поддержке режима законности.

При отсутствии спроса на право когда люди заняты бытовыми проблемами, и до правовой справедливости им нет дела, а в верховенстве права заинтересовано лишь активное меньшинство, в позитивных сдвигах права речиь идти не может.

Установить верховенство закона  невозможно без мощной гражданской инициативы. Люди, а не государство должны формировать спрос на право в стране.

По словам профессора права и политологии университета ВисконсинМэдисон Кэтрин Хэндли, правовой нигилизм общества происходит из-за того, что людей не слушают наверху и принимают сложные для понимания и применения законы. «Законы должны быть такими, чтоб их можно было использовать без инструкций и подзаконных актов, легко и просто», – отметила она.

Право содержит методы в необходимых случаях принудительного воздействия, однако в гражданском обществе они используются лишь для защиты законных прав и интересов всех субъектов права. Естественно, в связи с этим в обществе оно не должно восприниматься как средство всеобщей репрессии или обеспечение интересов какой-либо одной группы лиц. С учетом этих обстоятельств должен осуществляться весь комплекс правотворческих процедур и особенно правореализующая деятельность в любых ее формах. Ведь традиционно у широких слоев населения суждение о законах, их полезности, необходимости, эффективности чаще всего складывается в связи с оценкой их реализации властными структурами государства и прежде всего правоохранительными органами.

Говоря о проявлениях недооценки роли права, нельзя не обратить внимание и на другую крайность, которая заметна в обществе, а именно переоценку его силы. Она проявляется в том, что некоторая часть людей связывает решение определенных проблем только с принятием соответствующих законов. Им представляется, что достаточно принять закон и проблема автоматически будет разрешена. Это глубокое заблуждение свидетельствует о неразвитости правосознания, и жизненная практика его много раз опровергала. Однако оно тем не менее способно посеять разочарование, сомнение относительно регулятивных способностей права, его ценности и др.

Также противоречивость законов и даже их взаимоисключение является одной из главных причин правового нигилизма, опасной прежде того тем, что ведет к нарушению целостности и единства правового пространства и целостности государства.

Огромное количество подзаконных  актов и противоречия в правовом регулировании одних и тех же вопросов создают неразбериху. Нормативные правовые акты в Республике Узбекистан огромное количество.

В таком количестве нормативно-правовых актов необычайно сложно ориентироваться, даже если все эти акты будут полностью соответствовать друг другу. И даже в этом случае обычный гражданин не сумеет самостоятельно ориентироваться и найти окончательное решение своей проблеме. Что же тогда говорить о возможности правомерного поведения и уважения к закону.

Правовое государство может существовать и успешно развиваться лишь в обществе, где есть согласие граждан относительно общих принципов его устройства, где закон стоит на первом месте и служит интересам народа. Люди перестают верить в право из-за того, что оно не защищает их интересы, они перестают видеть в нем свою опору.  В любом случае закон отодвигается в сторон.

Правовые знания и культура нужны сегодня любому человеку независимо от его профессиональной принадлежности, поскольку, живя в обществе, он неизбежно должен взаимодействовать с другими людьми и государством.

 

Использованная литература:

1.                      Лукьяненко Ю.В. Правовой нигилизм как одна из причин антиобщественного поведения. Научная статья в журнале «Территория науки», 2014 г. №6.

2.                      Большая юридическя энциклопедия

3.                      Абражеева, Д. В. Правовой нигилизм как социальная проблема современного российского общества / Д. В. Абражеева, А. А. Музыкин. — Текст : непосредственный // Актуальные вопросы юридических наук : материалы III Междунар. науч. конф. (г. Чита, апрель 2017 г.

4.                      https://moluch.ru/conf/law/archive/226/

5.                      https://conf.hse.ru/2015/

РОЛЬ РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ

 

Икромова Нозанин Вохиджон кизи

студентка, Кокандский ГПИ

 

Аннотация: В статье рассматривается роль русской литературы начала ХХI века. Утрата литературности в русской культуре произошла практически сразу после распада государства. Таким образом, русская литература сегодня утратила функции, которые были для нее традиционными на протяжении трех последних веков.

Ключевые слова: и выражения: русская литература, культурный код, историческая память, национальная идентичность, современная литература.

 

Ощущение идеологического и даже культурного вакуума становится одной из доминирующих в сознании (и подсознании) современного общества. Возникнув очень давно, около полутора десятилетий, он не ослабевает, а, наоборот, становится еще сильнее. Это чувство разделяют и люди, чьи жизненные цели, как правило, носят исключительно личный характер и ограничиваются их семьями, личными отношениями или, в лучшем случае, карьерными амбициями в компании, фирме, бюро или офисе. Этого явно недостаточно: жизненные перспективы, ожидающие человека, принадлежащего к «офисному планктону», не кажутся удовлетворительными для человека, обладающего способностью мыслить. Этот вакуум ощущает и класс политиков, которые на протяжении последних десяти лет время от времени искали «русскую идею», которая разделялась бы всем обществом и была бы его ориентиром в историческом пространстве. Другими словами, существует вакуум идей и представлений о том, что такое русская национальная идентичность и из чего она сформирована, что ощущается всеми слоями российского общества. Кроме того, существует идеологический вакуум, который может определять характер пройденного исторического пути, русское нынешнее место в национально-историческом пространстве, а также как долгосрочные, так и краткосрочные перспективы, стоящие перед современным человеком и обществом в целом. Осознают ли современная литература и писатели тот идеологический вакуум, который может стать онтологическим, о котором мы говорим? Это озвучено критиками?

Строго говоря, осознать отсутствие чего-либо гораздо труднее, чем констатировать его наличие. Отсутствие национальной исторической и идеологической перспективы, похоже, стало обычным явлением, не требующим осознания и интерпретации. Однако это, по крайней мере, было отражено, если не осознано и интерпретировано современной литературой. Проблемы, поставленные Ю. Поляковым в его романе «Грибной царь», во многом определяются пустотой жизни, которую испытывает каждый современный человек, будь то владелец малого бизнеса, бывший военный или студент, который имеет хоть малейшую способность думать.

Между тем эта идея действительно нужна. Её можно назвать по-разному: русская идея, национальная идея или государственная идеология. Она должна быть направлена на объединение людей, принадлежащих к одной нации и живущих в одной стране, на основе надличностных целей и интересов, что является единственным, что можно противопоставить атомизации общества? На каком фундаменте должна базироваться универсальная национальная идея? Прежде всего, о возрождении исторической памяти как неотъемлемой части повседневной жизни человека. В повседневной жизни современный россиянин может и должен чувствовать себя наследником тысячелетней культурноисторической традиции.

Во-вторых, современному человеку, как и людям во все времена, необходимо понимать историческую цель существования русской цивилизации и свое личное участие в ее достижении. Только в этом случае человек может почувствовать себя частью общества и гражданином страны.

В самом деле, что объединяет русских людей, пусть даже дезинтегрированных, дезориентированных в культурно-историческом, социальном и экзистенциально-онтологическом пространстве и зачастую неспособных выйти за пределы своего непосредственного социального и домашнего окружения в первом десятилетии ХХI века? По сути, две вещи: язык и общая тысячелетняя история. Изучение родного языка требует небольших усилий от человека, который впитывает его с молоком матери, в то время как изучение истории и культуры требует значительного труда - как со стороны человека в молодые годы, так и на протяжении всей жизни, а также со стороны окружающих. непосредственная социальная среда, в которой индивид растет и выходит из школы, где индивид проводит первые десять (сейчас - одиннадцать) лет своей сознательной жизни. И если школа дает некоторую информацию по русской истории, культуре и литературе, и они существуют (какое-то время) в сознании выпускника, то офисно-управленческая (а еще лучше бюрократически-административная) жизнь человека не имеет никакого отношения обойтись гуманитарными знаниями, полученными в школе и в университете. Таким образом, человек за тридцать, вступая во взрослую жизнь, чувствует себя не гражданином своей страны, а менеджером и клерком, обслуживающим (если удастся получить хорошую работу) интересы транснациональных монополий. Увы, именно так работает современная экономика, которая определяет, как организованы социальные структуры и как протекают социальные процессы. Рискну предположить, что такое расположение вещей не единственно правильное. Напротив, оно не только игнорирует исторические перспективы российской цивилизации и государственности, но и идет против них [1].

Начнем с того, что подрываются основные принципы построения отношений, которые веками формировались в национальной социальной и семейной жизни: культ индивидуального успеха никогда не будет доминировать в общественном (коллективистском, соборном) сознании, где слово чести и честности были априори гораздо важнее финансовой состоятельности и определяли, как оценивается человек, где чистота преобладает над нечистоплотностью и где существует табу на рукопожатие с человеком, когда честь ценится намного выше собственной жизни.

Возникает вопрос: если эти черты, когда-то укоренившиеся в национальном менталитете, исчезли навсегда, как мы можем узнать об их существовании в прежние времена и как мы можем судить о них? Какая мифология былой прекрасной жизни противопоставляется нынешней среде?

Таким образом, хочу отметить самое главное, литература, которая на протяжении десятилетий и столетий приносит нам представления о национальных стандартах жизни, системе ценностей, принятых в обществе, жизненных и моральных руководящих принципах его лучших представителей, показывает идеал и антиидеал личности, формирует в представления людей о хорошем и плохом, о табу на рукопожатие (словосочетание, которое давно стало историзмом). Литература дает нам представление об исторических событиях и людях, которые были их частью - как они воспринимали себя, как они оказались в контексте российской истории, что побудило их творить историю, совершать поступки и действовать вопреки своим личным интересам. благополучие. От Льва Толстого мы знаем о войне 1812 года, от Грибоедова - о мировоззрении декабриста до событий на Сенатской площади, от Алексея

Толстого - о реформах Петра Великого, от Достоевского - о чувствах человека в период ускоренного развития капитализма. В этом смысле герои «Преступления и наказания» выглядят почти современниками, особенно если вспомнить «теорию целых кафтанов» Лужина и его идею о том, что «все в мире основано на личном интересе», которая подкрепляется научной концепцией. Достоевский показывает, каковы последствия такой идеологии как для человека, так и для человеческого общества, если они принимают ее и следуют ей. Проблема в том, что наши современники не всегда могут прочитать и понять роман, написанный почти полтора века назад.

Литература несет в себе своего рода генетический код, без которого люди и общество в целом теряют связь с прошлыми поколениями на вертикальной линии времени. Через литературу человек познает опыт, накопленный веками - опыт национальной жизни, личного поведения, образа мыслей и чувств. И считать этот опыт архаичным и неприменимым в современной жизни (можно говорить о глобализации) - значит отказаться от принадлежности к собственной национальной культуре. Но почему на самом деле это неприменимо? Потому что это не требуется для работы в нефтяной компании? Или в транснациональной корпорации, основное требование которой - свободное владение английским языком? Да, культ личного успеха любой ценой может быть там более востребован, и американские фильмы должны выступать в качестве более привлекательного источника социальной информации, чем русская литература XIX века.

Не более как двадцать лет назад, мы стали свидетелями последней, по крайней мере, на данный момент, вспышки интереса к литературе поистине у всех людей. Это были конец 1980-х - начало 1990-х годов, когда тиражи «толстых» журналов были огромными и выходили любые отложенные работы, будь то «Собачье сердце» Михаила Булгакова или «Новая встреча» А. Бека, вызвал всеобщий и самый искренний общественный интерес. Литература восстанавливала историческую память людей и словно вклеивала в книгу исторической жизни народа страницы, которые были вырваны и уничтожены [5]. В то время трудно было представить, что всего через два года количество читателей сократится до менее тысячи…

В глазах современного поколения литература больше не является сферой национального самосознания и национального саморефлексии. Теперь литература утратила свою важнейшую функцию - направлять людей в историческом пространстве и определять их жизненные ориентиры. Это стало своего рода развлечением и возможным досугом, чтение перестало быть престижным. В результате книжный рынок наполняется продуктами совершенно иного сорта, предлагая в качестве современных культурных персонажей доморощенного сыщика из книг Донцовой Дашу Васильеву или Фандорина из псевдоисторического романа Акунина [2].

Таким образом, если посмотреть на современную ситуацию, то можно констатировать, что утрата культурной литературности является неестественной и неорганической для русского сознания. Если общество хотело бы иметь что-то, что могло бы противостоять культурному и идеологическому вакууму нашего времени, оно должно вспомнить единственного и уникального носителя социально-исторической и культурной информации – литературу [4]. Его уникальность заключается в личном и даже интимном обращении к каждому, кто берет книгу в руки, в возможности для каждого ощутить себя современником Петра Великого, Кутузова, Пугачева и ощутить чувства Гринева, князя Андрея и Алексашки. Меньшиков. Но для того, чтобы это произошло, читатели должны быть образованными, уметь и желать мыслить, одних писателей недостаточно. Только в этом случае русская литература сможет оправдать перед нынешним и будущими поколениями сам факт своего исторического существования.

 

Литература:

1.                 Агеев, А. Конспект о кризисе: социокультурная ситуация и литературный процесс / А. Агеев //Литературное обозрение. — 1991. — № 3.

2.                 Ермолин, Е. Вчера, сегодня, всегда: поход на истину в литературе 90-х: повод, ход и прогноз исхода / Е. Ермолин // Континент. — 1997. — № 92.

3.                 Социокультурная и литературная ситуация конца XX -- начала XXI века: общая характеристика.

4.                 Основные тенденции развития русской поэзии конца XX - начала XXI века: общая характеристика.

5.                 Состояние русской драматургии и театра в конце XX - начале XXI века: общая характеристика.

NAMANGAN VILOYATI QADAMJOLARI: TARIXIY ILDIZLARI

 

Abdullayev Ilxom Ikramovich

Namangan davlat universiteti magistranti

 

Annotatsiya: Ushbu maqolada Namangan viloyati qadamjolari: tarixiy ildizlari haqida ilmiy izlanish olib borilgan. Tarixiy qadamjolarning bunyod etilishi va turistik qiyofasi aks ettirib berilgan.

Kalit so‘zlar: bronza va tosh asrlar, Kushon podsholigi, Labbaytog‘a dahasi, madrasa, xonaqoh va ziyoratgoh, Jome’ masjid, “baliqli mozor”.

Annotation: This article is a scientific study of the monuments of Namangan region: their historical roots. The construction of historical monuments and the tourist image are reflected.

Keywords: Bronze and Stone Ages, Kushan Kingdom, Labbaytaga district, madrasa, khanaqah and shrine, Jome 'mosque, "fish cemetery".

 

Namangan viloyati O‘zbekiston Respublikasining qadimgi maskanlaridan bo‘lib, bu mahalliy aholining ibtidoiy turmush tarzi haqida guvohlik beruvchi turli arxeologik topilmalar va meʼmoriy yodgorliklar shuningdek bronza va tosh asrlar yodgorliklari bilan tasdiqlanadi.

Miloddan avvalgi birinchi ming yillik madaniyatiga taalluqli hududlar Chust shahrida topilgan. Shahar miloddan avvalgi 4-3-asrlarda iqtisodiyot va hunarmandchiligi rivojlangan Kushon podsholigining poytaxti bo‘lgan.

Miloddan avvalgi III asrda Sirdaryoning qirg‘oqbo‘yi mintaqasida ulkan qalʼalardan iborat Shahriston-Axsikent yirik shahri qurilgan. XVII asrda shahar zilzila tufayli vayron bo‘lib, aholisi Namanganga ko‘chib kelgan va bu ajoyib shaharning rivojlanishiga yaxshi taʼsir ko‘rsatgan.

Namangan – bu gullar shahri, shu bilan birga, Namangan viloyati o‘z kasbining ustasi bo‘lmish bog‘bonlar va uzumchilar makoni. Hunarmandchilik markazi bo‘lgan Chust shahri nafaqat O‘zbekistonda, balki chet ellarda ham pichoq ishlab chiqarish sanʼati bilan mashhur.

O‘zbekistonning unumdor yerlaridan biri bo‘lgan Namangan viloyati Farg‘ona vodiysida joylashgan bo‘lib, g‘arbda Toshkent viloyati bilan, janubi-sharqda Farg‘ona va Andijon viloyatlari bilan chegaradosh.

Mulla Bozor Oxund maqbarasi xalqimizning tabarruk maskanlaridan biridir.

Namangan shahridagi ushbu majmua bugungi kunga kelib go‘zal va jannatmonand joyga aylangan.

Gullar shahri — Namanganga tashrif buyurar ekansiz, Labbaytog‘a dahasida joylashgan Mulla Bozor Oxund yodgorligi o‘zining chiroyi, naqshinkor bezaklari va betakror qurilish arxitekturasi bilan o‘ziga maftun qiladi.

Mulla Bozor Oxund 16-asr oxirida Namangan shahrida tavallud topgan. U kishi

Namangan madrasalarida ilm olgan. O‘z davrining fiqh, hadis, tarix, geografiya, ilmihisob, adabiyot, ruhiyatshunoslik bilimlarini mukammal egallagan. Shuningdek, turkiy, arabiy va forsiyda ijod qilgan. Ilmga tashnalik allomani Turkistonning ilmu fan markazlaridan biri - Buxoroga boshlab borgan. Talabalik yillari oshpazga shogird tushib, tirikchilik o‘tkazgan. Buxoroda donishmand olim Mirzo Bahodir Buxoriy bilan tanishgan, undan ta’lim olgan. Keyinchalik O‘rta va Yaqin Sharq mamlakatlari bo‘ylab sayohat qilgan. Qoshg‘arning Xo‘tan, Yorkand shaharlarida bo‘lgan.

Ma’lumotlarga ko‘ra, Mulla Bozor Oxund 1668 yil Namanganda vafot etgan.

Muqaddam u kishining qabri ustida maqbara va madrasa bunyod etilgan. Ushbu inshootlar XX asrning 30-yillarida butunlay buzib yuborilgan edi. 1993 yilda maqbarani me’moriy majmua sifatida qayta tiklash to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Qurilish ishlari 1994 yilning 18 mayida tugatildi. Uni Namangan bosh me’mori Abdujabbor Abdug‘afforov boshchiligidagi yosh, iqtidorli me’mor Odiljon Qodirov amalga oshirdi.

Mulla Bozor Oxund yodgorlik majmuasi 3 qismdan iborat: masjid, asosiy bino (xonaqoh va ziyoratgohga kirish) va darvozaxona. Hovlida diametri 10 metr bo‘lgan hovuz bor. U asta-sekin 8 ta o‘ttiz santimetrlik qadam bo‘ylab pastga tushadi. Uning asosi temir-beton panellardan iborat bo‘lib, devorlar va asosiy kirish eshigi noyob figurali dizaynda pishiq g‘ishtdan qurilgan.

Jome’ masjidning asosiy katta xonasi - xonaqohi yerto‘lali, pishiq g‘isht va temir-beton paneldan qurilgan. O‘lchami 30×24 metr. Sathi 720 kvadrat metr. Uch tomoni ayvon. Ustunlar va peshtoqiga milliy bezaklar berilib, pishiq g‘ishtdan tiklangan. O‘lchami 36×6 metr va 24×6 metr, sathi 576 kvadrat metr. Asosiy darvozadan kirishda qibla tomonda ayvonga tutash holda 16 metrli mezana - minora pishiq g‘ishtdan bezakli qilib tiklangan.

Majmuaga tashrif buyurgan ziyoratchilar va sayyohlar, ulug‘ donishmand hayoti va faoliyati haqida ma’lumotlar olish bilan birga mohir ustalar mahoratidan bahramand bo‘ladi.

Maqbara XVIII asrning ikkinchi yarmida, Namangan Fargʻona vodiysining yirik shaharlaridan biriga aylangan vaqti qurilgan. Yodgorlikka qarab, milliy hunarmandlarning oʻlmas sanʼatiga tasanno aytasiz. Maqbara binosini bezatishda oʻyma naqshlardan foydalanilgan. Samarqandning XIV-XV asrlarga tegishli yodgorliklari, Buxoroning XVI-XVII asrlarga tegishli binolari rangli qoplamalardan ishlangan ajoyib naqshlari bilan yaraqlaydi, biroq oʻyma naqshlarni koʻrmaysiz. Lekin, XVIII asrning ikkinchi yarmida Namangan maqbarasida oʻyma naqsh ishlatilgani hayratlanarli. Maqbaraga kiraverishda boʻrtma harflarda “Abduraim oʻgʻli usta Muhammad Ibrohimning asari”, deb yodgorlikni qurgan ustaning ismi yozilgan.

Binoning old tomoni nayzasimon ark shaklida, burchaklarida guldasta naqshli baland peshtoq bor. Portal arki tepasiga P shaklida hoshiya bilan ishlov berilgan, ular ingichka va qalin tasmalar almashinuvida ishlangan boʻlib, guldasta hamda geometrik naqshlar bilan bezatilgan.

Qalin hoshiyalar oʻyilgan chinni terrakota tasmalari bilan bezatilgan, ingichkalari esa alebastr ustiga ikki qavatli oʻyma uslubida bajarilgan. Maʼlumki, binoning pastki qismi avvallari qizil rangga boʻyalgan boʻlib, ochiq oq rangli oʻyma uchun fon oʻrnida boʻlgan. Hozirgi vaqtga kelib ikkala qavati ham bir xil rangda va oʻyma terrakota chinnidan, deyarli farqi yoʻq.

Namangan viloyatida Xoja Amin maqbarasi, Mavlon Buva majmuasi va boshqalar kabi ko‘plab tarixiy joylar va ziyoratgohlar mavjud.

Xoʻja Amin maqbarasining badiiy bezagi yuqori did bilan mohirona bajarilgan. Alohida boʻlaklarida butun kompozitsiyasi kabi badiiy hissiyotlar, marom va mutanosiblik ruhi kuzatiladi. Shu bilan birga butuni va boʻlaklari bir butun uslubda birlashgan.

Garchi, oʻyma yozuv va naqshlari gul va geometrik shakllarda bajarilgan boʻlsada, naqsh madaniyati boyligi va turli xilligi bilan kishini lol qoldiradi. Rassom didi va mahirona ijrosi orqali nafis bejirimlik namunasini yaratgan.

Yangiqo‘rg‘on tumani Oq tom qishlog‘idagi “Axtam Saxoba” ziyoratgohi

Yangiqo‘rg‘on tumanidagi tabarruk ziyoratgohlardan biri hisoblanib, Oqtom qishlog‘ida joylashgan. Qishloqning nomlanishi tarixi ham shu ulug‘ zot nomi bilan bog‘liq. Axtam sahobaning to‘rt o‘g‘illari bo‘lgan, deyishaji. Oqtom qabristonidagi muborak uch qabrning o‘rtasida ota, ikki yonlarida esa ikki o‘g‘illari joy olishgan ekan.

Uychi tumani Fayziobod qishlog‘idagi “Devonabuva” maqbarasi

Namangan viloyati Uychi tumanidagi peshtoqli, gumbazli Devonabuva maqbarasi tashqi ko‘rinishidan XVI asr oxirlarida yuzaga kelgan katta gumbaz - peshtoqli xajm ko‘rinishiga kelgan qoidaga ko‘ra, to‘rt tomondan teshiklar bilan bo‘lingan. Kirish peshtoqi qismlari va o‘lchamlariga ko‘ra maqbara xonaqoxini eslatadi.

XVIII asr yodgorliklariga xos bo‘lgan gumbaz abrisining past qismidagi tik sinish va gumbazning cho‘qqisidagi uncha baland bo‘lmagan ko‘tarilishning mavjudligidir.

Maqbara pishiq g‘ishtdan qurilgan. Tomonlar xajmi 25 -27 sm, qalinligi 4,5 -5 sm ganchli qorishmadan 10 qatorga 10 choklidan 73 sm o‘lchamda qo‘yilgan. Peshtoq taxminan XIX asr oxirida rus g‘ishti bilan ta’mirlangan. Binoning ichki ko‘rinishi suvoq bo‘ylab bir necha marotaba gul bilan bezalgan. Tasvirlar mavzusi o‘simliklar (majnuntol shoxchalari, gulli gultuvaklar) va maxsus o‘rganishni talab etuvchi epigrafikadan iborat. Xozirgacha o‘rganilmagan Devonabobo maqbarasi o‘zining me’moriy qiyofasi bilan serviqor va o‘ziga xosdir.

Bibi Naima (sutli buloq) ziyoratgohi va masjidi

Mazkur ziyoratgoh Chortoq tuman sobiq Bobur shirkat xo‘jaligi xududida joylashgan. Bibi Naima ona Sulton Uvays Karaniyning onalari bo‘lib, qabrlari “baliqli mozor” ziyoratgohidan uncha uzoq bo‘lmagan joyda joylashgan. Bibi Naima ona ziyoratgohiga XII - XIII asrlarda maqbara tiklanib, shundan beri bu joyga ziyoratchilar kelib turishadi.

“Zirkmozor” ziyoratgohi

Zirkmozor ziyoratgohi Chortoq tumanining Arbag‘ish qishlog‘ida joylashgan bo‘lib, muqaddas qadamjolardan xisoblanadi. Xalq orasida boshqa ziyoratgohlar kabi bu joy xaqida xam turli rivoyatlar mavjud. Aytishlaricha, payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) vafotlaridan oldin o‘zlarining qimmatbaho to‘nlarini Sulton Voizga meros qilib qoldirganlar. Uni egasiga topshirishni o‘z yaqinlariga vasiyat qilgan ekanlar. Ularning vafotlaridan keyin bu to‘nni Sulton Voizga topshirish vazifasi Payg‘ambarimizning kuyovlari Xazrati Aliga yuklatilibdi. Xazrati Ali Sulton Voizni axtarib Zikrmozorga kelibdilar va o‘sha yerda nomoz o‘qibdilar. Xazrati Ali namoz o‘qiyotganda boshlarini qo‘ygan joydan daraxt, hassalarini sanchib qo‘ygan joydan esa buloq chiqqan emish. Shuning uchun bu joy Xazrati Alining qadamlari yetgan aziz joy hisoblanadi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1. Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. – Т.: Ўқитувчи; 2001. – Б.122-123. 2. Ҳудуд ул-олам. – Т.: O’zbekiston; 2008. – Б.64.

3.                      Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. – Т.: Шарқ; 2002. –Б.336.

4.                      Список насселённых мест Узбекской ССР и Таджикиской АССР. Выпуск III. Ферганская областъ. – Самарканд, 1925. – С.1-4.

5.                      Қосимов Й. Наманган воҳасини суғорилиш тарихидан. –Т.: Фан;

1988. – Б.45.

6.                 Мирзалиев Э.Ю., Базарова М.Т. Наманганнинг XI аср охири – XX аср бошидаги социал-иқтисодий ва маданий риқожланиши. – Наманган. 1998. –

Б.7.

7.                 Rustamaliyev, Mirjalol Hayrullo O’G’Li. "Rajiv Gandi hokimyati davrida Hindistondagi siyosiy inqiroz." Science and Education 3.5 (2022): 10971101.

XALQ OG‘ZAKI IJODI – MA’NAVIY MEROS POYDEVORI

 

Kimsanboyeva Zuhra Saminjon qizi

NamDU Ijtimoiy gumanitar fanlarni o‘qitish metodikasi

Ma’naviyat asoslari yo‘nalishi 1-kurs magistranti

 

Annotatsiya: Ushbu maqolada xalq og‘zaki ijodi – ma’naviy meros poydevori ekanligi haqida ilmiy izlanish olib borilgan. O‘zbek xalqining qadimiy an’ana va qadriyatlari maqolada yoritib berilgan.

Kalit so‘zlar: globallashuv, konstitutsiyaviy burch, xalq og‘zaki ijodi, Alpomish, urf-odat, Alp Erto‘nga, To‘maris, vatanparvarlik.

 

O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotida ko‘plab yutuqlarga erishayotgan bir paytda, bevosita xalqning ma’naviy dunyosini va dunyoqarashining saviyasini yuksaltirishda o‘z navbatida ma’naviy tarbiyaning ahamiyati beqiyos. Bugungi globallashuv jarayoni o‘z cho‘qqisiga erishayotgan vaqtda xalq ma’naviy dunyosi va o‘zligini saqlab qolish eng dolzarb masala bo‘lib qolmoqda va albatta bu masalani ma’naviy merosga tayangan holda amalga oshirishni taqazo etadi.

Ma’naviy meros – bu xalqimizning qadim tarixi davomida ajdodlardan avlodlarga meros bo‘lib qolgan ilmiy, badiiy, tarixiy asarlar, nodir qo‘lyozmalar, me’moriy obidalar hamda moddiy va amaliy sanat asarlari hisoblanadi. Shu bilan birga xalq og‘zaki ijodi namunalari ma’naviy va madaniy merosning asosini tashkil qiladi. Ushbu madaniy va ma’naviy merosni asrab avaylash barcha O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining konstitutsiyaviy burchidir.

Ma’naviy meros hamda o‘zbek xalqining ma’naviy dunyosini shakllantirishda xalq og‘zaki ijodining har bir nafasi muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq og‘zaki ijodining barcha turlari shaxs ma’naviyatining har bir bosqichida namoyon bo‘ladi. Ma’naviy meros xalq og‘zaki ijodi orqali inson tug‘ilgan onidan boshlab ona allasi bilan birgalikda singib boradi. Allaning har bir so‘ziyu nolasi orqali onaning farzandga bo‘lgan muhabbati va onaning bola tarbiyasida qanchalik muhim inson ekanligini ifodalaydi.

Inson qadimdan atrof muhitda ro‘y berayotgan voqea-hodisalarga o‘z munosabatini bildirgan. Bu munosabat, avvalo, turli xatti-harakadar, ovozlar, ehtiroslar vositasida amalga oshgan. Keyinchalik so‘zlar, so‘z yig‘indisi, raqslar histuyg‘ularni ifodalagan. Yana keyinroq odamlar o‘zlaricha dunyoning, tabiatning, hayvonlar, o‘simliklar, tog‘lar, suvlarning paydo bo‘lishini izohlovchi to‘qima hikoyalar o‘ylab topadilar. Yigitlar, qizlar muhabbat qo‘shiqlarini to‘qiydilar. Qabilaurug‘ning mard va jasur yigitlari haqida, ulaming g‘aroyib qahramonliklari haqida afsona va rivoyatlar paydo bo'ladi. Bularning hammasi hali yozuv madaniyati vujudga kelmasdan oldin jamoa-jamoa bo‘lib yashayotgan aholi o‘rtasida shuhrat topadi. Bugungi kunda biz ulami “xalq og‘zaki ijodi” deb atashga odatlanganmiz.

Xalq og‘zaki ijodida ota-bobolarimizning aytmoqchi bo‘lgan pand-nasihatlari, el e’zozlagan odam bo‘lishning talab-qoidalari, Alp Erto‘nga, To‘maris, Shiroq, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik kabi ajoyib yurt farzandlarining botirliklari, xalqimizning urf-odatlari, milliy fazilatlarimiz haqida san’at darajasiga ko‘tarilgan so‘z tizimlaridan iborat maqol, qo‘shiq, ertak, doston, bolalarga bag‘ishlangan asarlar va boshqa janrlardagi namunalarda ifodasini topadi. Shuning uchun ham xalq og‘zaki ijodini milliy qadriyatlar deb atash odat bo'lgan.

Ma’naviyat qadim zamonlardan inson dunyoqarashini, xatti-harakatini, jamiyatda tutgan o‘rnini, xalqqa, vatanga, atrofidagi odamlarga bo‘lgan munosabatini boshqaruvchi omil hisoblanadi. Ma’naviy qashshoq kimsa hayotda ro‘y berayotgan voqealarga loqayd bo‘ladi. Loqaydlik esa tuzatib bo‘lmas oqibatlarga olib keladi. Ma’naviy qashshoq odam uchun Vatan, xalq, oila kabi muqaddas tushunchalar yot.

Shuning uchun keksa avlod, avvalo, farzandning ma’naviy dunyosini shakllantirish chorasini rejalashtirgan. Aslini olganda, xalq dostonlari, ertaklari, qo'shiqlari, maqollari va boshqa o‘nlab janrdagi asarlar yosh avlodning ma’naviyatini boyitish, uni haqiqiy inson darajasiga yetishini ta’minlash maqsadini nazarda tutgan holda yaratilgan. O'tgan asrgacha bugungi kundagi matbuot, o'quv dargohlari, madaniyat markazlari, radio, televideniye, internet kabi ta’lim, ma’rifat tizimi bo'lmagan. Bu vazifalami bajarish, asosan, xalq og‘zaki ijodi zimmasiga yuklatilgan. Natijada, xalq og‘zaki ijodi xalq pedagogikasi zaminini tashkil etgan. Odatda, xalqning mustaqilligi, uning ravnaqi badiiy adabiyot bilan uzviy bog‘lanadi. Og‘zaki ijod esa, badiiy adabiyotning ajralmas qismidir. Shuning uchun xalq ustidan hukm yuritishga harakat qilgan hokimiyat, avvalo, uning adabiyotini boshqarishga uringan. Sobiq sho‘ro tuzumi sharoitida xalq bayrami - Navro'z, “Alpomish”, “Ravshan” dostonlarimiz taqiqga uchragan. Folklor ekspeditsiyasiga xalq og‘zaki ijodi asarlarini yozib olish maqsadida chiqilganida, islom diniga oid asarlari yozib olish ma’qul ko'rilmas edi.

Mustaqillik, umuman, xalq qadriyatlariga, xususan, xalq og‘zaki ijodiga boigan munosabatda keskin ijobiy o‘zgarish yasadi. Birinchi prezidentimiz Islom Karimovning “O‘zbekiston buyuk kelajak sari” asaridagi “Mustaqil O‘zbekistonni rivojlantirishning ma’naviy-axloqiy negizlari” deb atalgan bo‘limida: “O‘zbekistonni yangilash va rivojlantirishning yo‘li to‘rtta asosiy negizga asoslanadi”, - deyilgan.

“Bu negizlar:

-umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;

-xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;

-insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; -vatanparvarlik[1]

- deb belgilab qo‘yilgan. Yuqorida qayd etilgan to‘rt negizning har biri yo bevosita, yo bavosita xalq og‘zaki ijodi, ajdodlarimizning bizga qoldirgan ma’naviy boyligi - pand, o‘gitlari, el-yurt qadrini e'zozlash, millatimiz g‘ururini himoya qilishdek oliy tuyg‘ular bilan bog‘lanadi. Haqiqatan ham, umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, avvalo, milliy qadriyatlarga sadoqat mezoni bilan o‘lchanadi. Zero o‘z qadrini bilmagan farzand o‘zganing qadriga etmaydi. Xalqimiz og‘zaki ijodidagi asarlarda esa aynan ana shu g‘oya o‘z ifodasini topgan. “O‘zbekiston buyuk kelajak sari” asarida ilgari surilgan fikrlar izchillik bilan hayotga tatbiq etila boshlandi. Xalq yurtboshi tomonidan aytilgan har bir mulohaza bevosita davlat siyosati sifatida ro‘yobga chiqishiga ishondi. Bunday rejalar esa xalq og‘zaki ijodi ham davlat maqomiga ega ekanini tasdiqlaydi.

O‘zbek xalq ijodi qamrovi nihoyatda keng, bag‘oyat serqirra va serjilo tushunchadir. U xalqning paydo bo‘lishi bilan paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Unda xalqning orzu-umidlari, qarashlari, hayoti keng bayon etiladi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalaridan maqol, topishmoq, tez aytish, qo‘shiq, ertak, dostonlarda bola tarbiyasining ma’lum bir xususiyatini o‘zida aks etadi. Yoshlarni mardlik, halollik, jasurlik ruhida tarbiyalashda , ma’nan pok va barkamol qilib voyaga yetkazishda xalq og‘zaki ijodining noyob durdonasi bo‘lmish “Alpomish” dostoni bizga vatanparvarlik fazilatlaridan saboq beradi. Odil va haqgo‘y bo‘lishga, o‘z yurtini, oilasi, qo‘rg‘onini qo‘riqlashga, do‘sti, or-nomusini, ota- bobolarimizning muqaddas mozorlarini har qanday tajovuzlardan saqlashga, ma’naviy- axloqiy pok bo‘lishga o‘rgatadi.

“Alpomish” dostoni ijodiy tafakkurimiz, ma’naviy boyligimizning yorqin namunasi bo‘lib, tarixiy ildizlarimizning qanchalik chuqur ekani, xalqimiz qanday muhitda shakllanib, rivojlangani, qiyinchiliklarni qanday yengib chiqqanini yorqin tasvirlab beradi.

1999-yil 9-noyabr kuni esa “Alpomish”ning ming yillik to‘yi nishonlandi. Bu tantanada so‘zga chiqqan birinchi prezidentimiz Islom Karimov dostonning millatimiz g‘ururini tarbiyalashdagi ahamiyatini alohida ehtirosli so‘zlar bilan izhor etdi: “Alpomish” - o‘zbekning o‘zligini namoyon etadigan, mard va tanti xalqimizning yurak-yuragidan chiqqan, ota-bobolarimiz avlodlardan avlodlarga o‘tkazib kelayotgan qahramonlik qo‘shig‘idir”[2]. Nutqda dostonning xalq tarixiga oid ma’lumotlarga boy ekani, yosh avlodni tarbiyalashda juda muhim ahamiyati haqida fikr yuritiladi. Yurtimiz boshlig‘ining dostonga nisbatan hurmati quyidagi jumlada o‘z ifodasini topgan: “Aslida xalqimizning qadimiy va shonli tarixi tuganmas bir doston bo‘lsa, “Alpomish” ana shu dostonning shohbaytidir”[3].

“Xalq og‘zaki ijodi - so'z san’ati” deganimizda, shuningdek, ertakchi, baxshi, qo'shiqchi, askiyaboz, latifachi ijrochilaming tinglovchilarga bag‘ishlayotgan ma’naviy lazzatini ham unutmaslik lozim. Xalq qo'shiqlarida aks etgan his-tuyg‘u, ichki kechinmalar; ertaklardagi g‘aroyib voqealar; dostonlardagi go'zal tasvirlar, eng avvalo, zargarona tanlangan so'zlardan iboratligi, ikkinchidan, ulaming mahorat bilan ijro qilinishi asrlar davomida xalqimizga zavq bag‘ishlagan. Shuning uchun ham mazkur asarlar o'zbek xalqi ma’naviy xazinasining bebaho qadriyatlari sifatida hamisha e’zozlangan.[4]

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

                1.           Karimov I.A.O‘zbekiston buyuk kelajak sari. - Т.:O‘zbekiston, 1998. -

B. 56

2.                      Karimov I.A. “Alpomish” dostonining 1000 yilligiga bag‘ishlangan

tantanali marosimidagi nutqi II Xalq so‘zi, - 1999. - 9 noyabr

3.                      Karimov I.A. “Alpomish” dostonining 1000 yilligiga bag‘ishlangan

tantanali marosimidagi nutqi II Xalq so‘zi, - 1999. - 9 noyabr

4.                      Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi – T.:Mumtoz so‘z 2010. – B.14

 

ЎЗБЕК ЭСТРАДА ҚЎШИҚЧИЛИГИ ҲАҚИДА ИЛМИЙ ФИКР

 

Артыкбаева Дурдона Алишеровна

“Мусиқа тарихи ва танқиди” кафедрасининг курс талабаси

Ўзбекистон давлат консерваторияси

 

Аннотация: В предлагаемая статья рассматривается уровень изучения музыкаведами на тему “узбекской эстрадной музыке и узбекские песни”.

Аннотация: Тавсия этилган мақолада “Ўзбек эстрада мусиқаси ва ўзбек эстрада қўшиқчилиги” мавзуси мусиқашунос олимлар томонидан ўрганиш даражаси ҳақида сўз боради.

Аnnotation: The proposed article examinas the level of study by musicologists on the topic “ Uzbek pop music and Uzbek song”

Ключевые слова национальное эстрадное исскуство, новая техногогия исполнения.

Калит сўзлари миллий эстрада санъати ,ижро этиш янги технологияси. Keywords new technology of performance of national pop art.

 

Ўзбек мусиқий эстрадаси соҳаси ҳозирги кунга қадар турли авлод мусиқашунослари томонидан тадқиқ қилинганлигини кўрамиз. Масалан, санъатшунослик фанлар номзоди С. Воҳидовнинг “Ўзбек совет қўшиғи” тадқиқотида ўзбек эстрада мусиқасининг ХХ асрда юзага келиши асосан композиторлик ижоди кесимида ўрганилади ва бунда муаллиф асосий эътиборни “оммавий қўшиқ” хусусиятини касб этган жанр, унинг оҳанг асоси ҳамда ундамиллий мусиқа унсурларини тутган ўрни кабилар ҳақида жиддий мушоҳадалар юритади.[10]

Л. Юсуповнинг номзодлик диссертациясида эса мусиқий эстрада масалалари турли ижодий жамоалар ва, энг аввало, жаз гуруҳлари, Ўзбек эстрада симфоник оркестри (ЭСО)ҳамда вокал - чолғу ансамбллари мисолида тадқиқ қилинади.

Санъатшунослик фанлари номзоди О.Бековнинг “Замонавий ўзбек эстрада қўшиғи Ўзбекистон мусиқа маданияти кесимида” номли тадқиқотида “ эстрада” атамаси жуда кенг талқин қилиниб, унинг маъносида умуман саҳнавий санъат, яъни катта ва кичик (ҳатто ашула, мақом ва б.) жанрларнинг асосан саҳна билан боғлиқ намоён бўлиши тушунилади. Шу билан бирга муаллиф миллий эстрада қўшиқларининг келиб чиқиш илдизлари тўғрисида ҳам қизиқарли фикрмулоҳазаларни баён этган. О.Беков 1980-йиллари ўзбек мусиқий эстрадасида тамойил кучини ола бошлаган кўр-кўрона тақлидчилик ва “кўчирмачилик” ҳолатларини асосли равишда танқид остига олганлиги ҳам эътиборлидир.[11]

Санъатшунослик фанлар доктори, профессор Т.Б. Ғофурбековнинг “Эстрадиция” узбекского фольклора” мақоласида эстрада соҳасининг мусиқий фольклорга таъсири ҳақида жиддий фикрлар ўртага ташланиб, бу борада эришилган ютуқ ва муаммоли ҳолатлар тилга олинади. Масалан, шу асосда ўзбек эстрада қўшиқчилигида янги фактурали гармоник ҳамда ладо – ритмик сифатлар юзага келгани маълум натижа, албатта. Муаллиф Лариса Москалёва, Севара Назархон ҳамда “Нола” гуруҳи мисолида ўзбек эстрада мусиқасига ижобий уйғунлашаётган хориж (жаз ва б.) мусиқаси анъаналарини теран таҳлил қилади. Аммо шу билан бирга, эстрада қўшиқчилигида “кўчирмачилик” (плагиатлик) салбий ҳолатлари тобора ортиб бораётганлиги ташвишлидир. кучли тамойил сифатида ҳозирлаб келаётган кескин танқид қилинган.

Санъатшунослик фанлар доктори, профессор Н.С.Янов-Яновскаянинг “Ўзбек мусиқа маданиятининг ҳозирги давр ривожланиш босқичи ҳақида” (“О современном этапе развития узбекской музыкальной культуры”) номли мақоласида композитор ва мусиқий эстрада муносабатлари хусусида эътиборли фикр-мулоҳазалар юритилади. Муаллиф мусиқий эстраданинг бугунги кунда жадал ривожланиб бораётганлигини эътироф қиларкан, шу муносабат билан қуйидаги ўта жиддий муаммони ўртага ташлайди: “Эндиликда композиторлик санъати оммавий мусиқа босимига бардош бериши лозим. Санъатни “ руҳнинг жиддий меҳнати”дан кўра кўнгилҳушлик домига тортаётган поп – маданиятнинг ҳужуми айниқса мусиқанинг маънавий кучига таянган Шарқ ҳудудлари учун долзарб муаммо бўлиб қолди”[12].

Н.Амонованинг мусиқий эстрадага доир илмий мақолалари ҳамда Д.Омонуллаева билан ҳамкорликда ёзган “Жаз ва эстрада мусиқаси тарихи”[13] ўқув қўлланмасида шу жабҳада юзага келган турли услуб ва йўналишлар ҳақида зарур маълумотлар берилади.

Ўрганилаётган мавзу кесимида санъатшунослик фанлари номзоди Д. Муллажоновнинг илмий изланишлари алоҳида аҳамият касб этади. Чунки муаллиф “1990-йиллар ўзбек мусиқий эстрадасида оҳанг муаммоси” мавзуида номзодлик диссертациясини бажарган ҳамда шу асосда бир қатор илмий мақолаларини матбуотда эълон қилган эди.

Лола Абидова “ Жаз тарихи ва замонавий эстрада мусиқий услублари” китоби академик лицей ва мутаҳассис коллежлар учун қўлланма бўлиб, унда эстрада мусиқаси 3 қатламга бўлиниб ўрганилади: жаз, рок – мусиқаси ва поп мусиқаси. Китобда замонавий эстрада мусиқаси 3 даврга ажратилади.

Ўзбекистон давлат кафедраси “ Мусиқа тарихи ва танқиди” кафедрасидоценти, с.ф.н. Гулшаной Турсунова ўзининг “Ўзбекистонда эстрада санъатини шаклланиш ва ривожланиш босқичлари” номли тадқиқодларида Х.Х. Ниёзий давридан бошлаб ҳозирга қадар Ўзбекистонда эстрада санъатининг шаклланиш ва ривожланиш жараёнида ўз ҳиссаларини қўшган ижодкор ва ижрочиларнинг ижодий фаолиятлари ҳақида батавсил тавсилотлар берадилар.

 

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

1.1. Азимова О. Вопросы синтаксиса восточной монодии. – Т.:Фан, 1989.

1.2. Азимова О. Вопросы синтаксиса восточной монодии: К истории его становления и развития. Т.:Фан. 1998. – 103 с.

1.3. Амануллаева Д., Аманова Н. История джаза и эстрадной музыки. Т.: Санъат, 2010.

1.4. Аманова Н. Основные этапы развития узбекской эстрадной музыки. В сб: Ўзбекистон санъати макон ва замон талқинида Тошкент, 2011

1.5. Беков О., Муллажонов Д. Миллий эстрада санъати. // Ўзбекистон санъати (1991 – 2001йиллар). – Т.; “Шарқ” нашриёт - матбаа акциядорлик компанияси, 2001.

1.6. Вахидов С. Эстрадная песня // Узбекская музыка на современном этапе. Т.; ГИЛИ им. Г. Гуляма. 1977. – 123 – 139с.

1.7. Вахидов С. Узбекская советская песня. – Т.; ГИЛИ им. Г. Гуляма, 1976.

 

 

 

 

WAYS TO INCREASE THE EFFECTIVENESS OF SCIENCE LESSONS IN

PRIMARY EDUCATION ON THE BASIS OF ADVANCED PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES

 

Eshpulatova Jangil Eshonqulovna

Pedagogical Institute of Termez State University 1-course master's degree

 

Аннотация: Данная статья посвящена раскрытию путей повышения эффективности уроков естествознания в начальных классах на основе передовых педагогических технологий.

Ключевые слова: Образование, воспитание, человек, личность, общество, свободная личность, педагогика, педагог, методика.

 

Annotation: This article is dedicated to revealing ways to increase the effectiveness of science lessons in primary education on the basis of advanced pedagogical technologies.

 

Keywords: Education, upbringing, person, person, society, free person, pedagogy, teacher, methodology.

 

Our main shortcoming was that, as the head of state said, we viewed primary education as secondary. However, the simple logic itself requires that the most mature, most experienced coaches be attached to the primary classes, where the child's worldview, language and potential are formed.

One of the factors of reforming the education system in the country is "the interests of the individual and the priority of education." As this determined the social policy of our state, a new model of education was created.

Its main initiator and leader, President of the Republic of Uzbekistan Sh.M.Mirziyoev, was involved in the implementation of this model in the pedagogical process.

Based on the results of the "explosion effect" that occurs in all aspects of our lives, it is shown that:

-  The process of finding one's place in life accelerates.

-  leads to the formation of an independent thinker in society.

-  plays an important role in realizing the potential (positive) forces of our society.

-  ensures the construction of a civil, free and democratic society.

To be more precise, this model will help to take a worthy place in the world and make the Uzbek name more widely known.

It should also be noted that teachers today often confuse methodology with technology. It is therefore necessary to clarify these concepts. The methodology consists of a set of recommendations for the organization and conduct of the educational process. Pedagogical technology is the final complex of education, which renews the professional activity of the teacher.

Pedagogical technology is the process by which the teacher-educator influences the pupils (students) through the means of education and the formation of pre-defined personal qualities in them as the responsibility for this activity. It is clear from the above definition that the technological process was used as a basis in the interpretation of the concept of pedagogical technology.

In the pedagogical literature there are different forms of the term "technology". For example, "Teaching Technology", "Educational Technology", "Information Technology", "Learning Technology" and others.

While teaching technology is a concept similar to pedagogical technology, it does not mean exactly the same. Because it expresses the way of mastering specific teaching (lesson) materials within the topic and questions around a certain technology. It stands, moreover, alongside a private methodology. Pedagogical technology represents the tactics of the introduction of information technology, and the teacher - the pedagogical process, (learning (lesson) process) - the student is built on the knowledge of the laws of the functional system.

Thus, pedagogical technology differs from methodology by its flexibility, stability of results, efficiency, the need for pre-design.

It is clear from the above definitions that pedagogical technology is interpreted as the design of the learning (lesson) process on the basis of the defined primary goal and content.

In many countries, on the one hand, this technology is to some extent solved, on the other hand, it represents a certain result of attempts to introduce pedagogical technology into pedagogical practice. For many years, the theory and practice of pedagogical technology have been studied independently.

As a result, one or another methodology aimed at improving the teaching process or developing students' cognitive activity has not been able to rise to the level of technology, and has gradually lost its status and moved away from the science of pedagogy.

The combination of theory and practice allows us to determine the true nature of pedagogical technology. In our view, advanced pedagogical technologies cannot be viewed as a theory of education or as a system aimed solely at approving educational practice. Advanced pedagogical technologies mainly reflect the activities within the framework of combining theoretical and practical research in the field of education.

The use of words such as advanced, modern, and new in pedagogical technology in this article and literature has puzzled some researchers and teachers. They are now realizing that the old-fashioned approach to designing the educational process is no longer possible. So what does “advanced pedagogical technology” mean?

First, advanced pedagogical technology is designed for the educational process and is aimed at solving the set goal on the basis of the most effective methods. Consequently, each society defines a specific pedagogical system in order to shape the individual. This system is continuously influenced by social order and determines the purpose of education in general. The goal is to update the remaining elements of the pedagogical system.

At present, the National Program of Personnel Training also defines the purpose of education in a new direction, that is, to get rid of the ideological views and stereotypes of the past, to train highly qualified personnel who meet the highest moral and ethical standards in developed democracies. The purpose of education, and in accordance with it, the content has been completely renewed, so it is natural that the pedagogical process is self-renewi

Second, with the development of science and technology, the boundaries of human activity are expanding exponentially, with the introduction of advanced technologies that have a wide range of teaching opportunities in the classroom. The qualitative changes that have taken place indicate that the primary processes of “learning” are no longer in line with traditional methods and general tools, and do not correspond to the individual abilities of the teacher.

This means that there are new technical tools that require new methodologies, which are becoming an integral part of the educational process and introduce certain features into it, which are making advanced pedagogical technologies a reality.

In short, pedagogical technologies are essentially on a par with other technologies because they, like others, have their own field-specific methods and tools. They also deal with certain “material”, but pedagogical technologies differ from production, biological, and even information technologies in that they represent a complex and incomprehensible pedagogical process as a field of knowledge related to the human mind. Its distinctive feature is that it combines the components of education with education.

 

List of references:

1.                 Sayidaxmedov N.S. Examples of the use of new technologies in pedagogical practice. - T .: 2000 y, - 46 p. Pages 10-13 in Chapter 2.

2.                 Sayidaxmedov N.S. History of the development of the concept of pedagogical technology. - Ma'rifat, 1999 March 17 Page 105. Chapter 2

3.                 Sayidaxmedov N.S. New pedagogical technologies (theory and practice) - T .: "Finance" Publishing House, 2003. - 172 b. 6-9, 30-33, 80-81 Chapter 1.

4.                 Sultonov T.A. Pedagogical skills (textbook) - T .: TDPU named after Nizami, 2005. - 149 b. Pages 132-137. In Chapter 2.

5.                 Tojiev M., Alimov A.Ya., Quchqarov D.U. Pedagogical technology - its application to the educational process. - T .: “Tafakkur”, 2010. - 147 b. Pages 6-7,1617 Chapter 3.

6.                 Azizxo'jaeva N.N. Pedagogical technology and pedagogical mastery. Tashkent TDPU. 2003. 174 6. p.92. Chapter 1

7.                 Tolipov O'Q, Usmonboeva M. Applied bases of pedagogical technologies. (Textbook) - T .: "Fan" Publishing House, 2006. - 261 b. (Pages 78-85 in chapter 1), (pages 228-231 in chapter 2).

 

ТЕХНОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА ДАСТУРЛАШТИРИЛГАН ТАЪЛИМ

ВОСИТАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШГА ҚЎЙИЛАДИГАН ДИДАКТИК

ТАЛАБЛАР

 

Абдусаломов Охунжон Абдусаломович

Термиз Давлат Университети магистранти

 

Аннотация: Мазкур мақола технология дарсларида дастурлаштирилган таълим воситаларидан фойдаланишга қўйиладиган дидактик талаблар умумий ўрта таълим мактабларида технология фани машғулотлари жараёнида фойдаланишга бағишланган.

Калит сўзлар: компютер дастурлари, технологиялар, ўқув жараёни, дидактик талаблар.

Annotation: This article deals with the didactic requirements for the use of programmed teaching aids in technology lessons in the process of teaching technology in general secondary schools.

Keywords: computer programs, technology, learning process, didactic requirements.

 

Жамиятимизни, хусусан ҳалқ таълими тизимини информатизициялаштириш ва компьютерлаштириш жараёнлари қатор муаммоларни келтириб чиқармоқда. Бу муаммоларни ечилиши ва уларнинг муайян фаолияти соҳасида амалга ошириш бир қатор ўзига ҳос талаб ва шароитларга боғлиқ. Жумладан, таълим тизимига янги информацион технологияларни – компьютер ва унинг асосида ишлайдиган тизимларни жорий қилиш ҳамда уларни қўллаш усулларини ишлаб чиқишни тақазо этмоқда. Ўқув жараёнига янги информацион технологияларга эга бўлган ҳар хил дастурларнинг (компьютер тизимлари) киритилиши ўзига хос информацион муҳитни шакллантирмоқда. Амалиётда бу жараён тартибсиз ҳарактерга эга бўлиб, ўқув жараёнига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Шунинг учун компьютер ва ахборот муҳитини, шахсни ривожлантиришда салбий ва ижобий таъсир этиш эффектларини аниқ тасаввур қилиш билан биргаликда умумий ўрта мактабларда ўқувчилар учун компьютерли ўқитиш дастурларини яратиш ва жорий этишда, уларни ҳисобга олиш лозим.

Шу муносабат билан ўқув жараёнига компьютер ва унинг асосида ишлайдиган тизимларни татбиқ қилиш, ўқитувчи ва ўқувчилар фаолиятининг психологик ва педагогик асосларини ишлаб чиқишни тақазо этмоқда.

Тадқиқотчи психологларнинг фикрича яхлит фаолиятнинг ўзи қуйидагиларни қамраб олади: эҳтиёж-сабаб-мақсадга эришиш шароити (мақсад ва шароитнинг бирлиги масаланинг таркибий қисми) ва улар билан муносабатда фаолият-ҳаракат-операция. Бу жараённи амалга оширишда фаолият тизимини яхлит тизим тарзида ўзгаришига ва трансформацияланишига алоҳида эътибор қаратиш лозим. Агар фаолият эҳтиёжни йўқотган ҳолда амалга ошса, амал эса мақсад ўзгариши билан операцияга айланади, у эса натижада бошқа фаолиятга айланади.

Қуйидаги ўзаро алмашишлар: фаолият-амал-операция ва эҳтиёж-мақсадшароит доимо содир бўлади. Юқорида келтирилган босқичларни таълимни компьютерлаштириш ва компьютерли ўқитиш жараёнида ўзаро алмаштиришларни кузатиш мумкин. Бундай компьютерлаштириш икки йўналишда олиб борилиши мумкин: ўрганиш объекти ва ўқитиш дастури сифатида.

Биринчи ҳолатда билим ва кўникмаларни ўзлаштириш жараёнида компьютернинг имкониятларини англаш, компьютер саводхонлигини оширади.

Иккинчи ҳолатда, компьютерли ўқитишнинг самарадорлигини оширадиган ва жадаллаштиридиган кучли дастур ҳисобланади.

Компьютернинг ўзаги бўлган микроппроцессорларнинг пайдо бўлиши, мутахассисларнинг фикрича, инсоният тараққиёти тарихидаги учинчи информацион сакраш ҳисобланади. Бу сакраш ҳозирги кунларда информацияни нафақат қайд қилиш, балки инсон миясидан ташқарида интеллектуал таҳлил қилиши натижасида вужудга келди.

Компьютерлар интелектуал меҳнат қуролининг махсус машиналари моделлаштирувчи қурилмалари сифатида белгилар тизими, символларни монипуляциялаш, ахборотни қайта ишлашни автоматлаштириш йўллари билан меҳнатни енгиллаштириш ва такомиллаштиришга хизмат қилади.

Компьютерларни ақлий ривожлантириш ва интелектуал меҳнат дастурлар тизимида қўлланилиши, тарихий оралиқда инсон имкониятларини кенгайтиришда сифат жиҳатидан янги ҳолатга ўтишини, ёзув ва китоб босиш усули пайдо бўлиши билангина таққослаш мумкин.

Ўқув жараёнини компьютерлаштириш сифат жиҳатидан катта ўзгаришларга олиб келади: У инсонда масалаларни "кўриш" кўникмаларини шакллантиришга, фаразни изоҳлаш ва (масалани ечиш жараёнида) уларни текширишга сезиларли даражада ёрдам бериши мумкин. Компьютер билан ишлаш инсонга масалаларни ечиш жараёнида бошқа одамлар томнидан яратилган тайёр амалларни "парча" сифатида киритишга имкон яратади. Қисқа қилиб айтганда, компьютер фикрлаш жараёни босқичларининг асосий амалларини қайта ишлашга ва уларни бир шаклдан бошқасига ўтишига сезиларли ёрдам бериши мумкин. Умумий ўрта таълим мактабларида фанларининг ўқув жиҳозлари тизимида компьютернинг тутган ўрни ва имкониятларини ҳамда уларнинг ўзаро муносабатлари кўрсатилади ва ўқитувчи томонидан унинг қўлланилиши қуйидагича таъминланади:

ü    Унинг ифодали тасвирий дастурлари ўқув ахборотини акслантиришни такомиллаштиришга ва сифат жиҳатидан ўзгартиришга ёрдам беради;

ü    Ўқувчиларнинг ўқиш эхтиёжини кучайтиради ва қизиқишини сезиларли даражада оширади. Бу фақатгина компьютернинг ўзига хос хусусиятлари билан таъминлайди, айни пайтда ўқув ахборотини кузатишни бошқариш йўллари билан ва ўқувчининг тайёргарлик даражаси ҳамда таклиф этилаётган ўқув материалини мураккаблигиги боғлиқ ҳолда у томонидан қайта ишланади;

ü    Ҳар бир ўқувчини воқеийликни ўрганиш жараёнида фаол ва тўлиқ иштирок эттиради. Анъанавий ўқитиш тизими эса бундай имкониятни таъминлай олмайди. Бу эса унинг ҳар томонлама ривожланишида таълимнинг кейинги босқичларида салбий таъсир кўрсатади;

ü    Тескари алоқа асосида таклиф қилинаётган ўқув масалалари турларини ва шаклларининг хилма-хиллигини таъминлайди, ҳамда уларнинг ечимларини ифодалаб беради. Бунда ҳар хил ходиса, ҳолатларни ривожлантириш, моделлаштиришга қаратилган масалалар назарда тутилади, уларнинг оптималлигини назорат қилиш компьютерлар ёрдамида тескари алоқани ўрнатиш йўли билан амалга оширилади;

ü    Билиш жараёнини бошқариш асосида ўқувчиларнинг фаолиятини сифат жиҳатидан юқори савияда назорат қилишни таъминлайди. Анъанавий ўқитиш тизимининг асосий камчиликларидан бири шуки, ўқитувчи барча ўқувчиларни назорат қилиш имкониятининг йўқлиги ва зарурият бўлганда ўқиш фаолиятида ўқув материалини ўзлаштиришидаги динамик ўзгаришларни тўла равишда кузатишдан маҳрумдир;

ü    Ўқв жараёнида ўқувчи ўз фаолиятини тизимли равишда назорат қилиб боришини таъминлайди.

Шундай қилиб, компьютер ва унинг тизимларини техник қонунларни билиш асосида қўлланилганда инсонинг сезиш, қабул қилиш, хотира, тасаввур қилиш, фикрлаш жараёнлари орқали амалга ошириладиган қобилиятларни, ихчам қилиб айтганда, интелектини ривожлантириш дастурларини яратишда катта имкониятларни очиб беради. Барча дастурлар сингари компьютер ҳам ҳамма педагогик муаммоларни ҳал қила олмайди. Шунинг билан биргаликда унинг маълум салбий оқибатларини назарда тутиш лозим.

 

Фойдаланилган адабиётлар:

1.                    Омонов Ҳ.Т, Хўжаев Н.Х Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат. Тошкент 2012 йил 190 бет

2.                    Ўзбекистон Республикаси Кадрлар тайёрлаш миллий дастури, 29 август, 1997 йил.

3.                    Аҳмедов     А.,     Тайлоков   Н.И., “Информатика”. Тошкент

“Ўзбекистон” 2001 йил.

4.                    Мингбоев Н.С., Жуманов И.И., “Информатика”. Самарқанд:.

СамДУ нашри. 2002 йил.

KOMPOZIT ARMATURALI EGILUVCHI BETON ELEMENTLARNING

KUCHLANIB-DEFORMATSIYALANGANLIK HOLATINI EKSPERIMENTAL TADQIQ ETISH

 

Umarov Shodiljon Abdug‘ofurovich (PHD) Solijonov Foziljon Sodiqjon o‘g‘li

M2-21 IOK magistrant

Erkaboyev Aliyorbek Avazjon o‘g‘li  M2-21 IOK magistrant

Farg‘ona politexnika instituti

 

Annotatsiyasi: Ushbu magistrlik dissertatsiyasida O‘zbekiston Respublikasida va chet ellarda hozirgi vaqtda barpo etilayotgan bino va inshootlarda beton konstruksiyalarini tiklashda keng qo‘llanilayotgan kompozit armaturali elementlarning ishini tadqiq etish bo‘yicha bajarilgan  tadqiqot ishlari natijalarining tahlili bayon etilgan.

Tayanch so‘zlar: Kompozit armatura, beton, yuk, eguvchi moment, ko‘ndalang kuch, mustahkamlik, buzilish, deformatsiya.

 

EXPERIMENTAL STUDY OF THE STATE OF TENSION-DEFORMATION OF CONCRETE ELEMENTS BENDING WITH COMPOSITE FITTINGS

 

Annotation: This master's thesis presents an analysis of the results of research work on working with composite reinforcing elements, which are widely used in the reconstruction of concrete structures in buildings and structures currently under construction in the Republic of Uzbekistan and abroad.

Keywords: Composite reinforcement, concrete, load, bending moment, transverse strength, strength, deformation, deformation.

 

Kirish. Dunyoning ko‘plab mamlakatlarida qurilish sohasida temirbeton konstruksiyalarda po‘lat armaturalar o‘rniga muqobil bo‘lgan kompozit materiallardan tayyorlangan armaturalarni qo‘llash bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazish va ularning natijalarini  qurilish amaliyotiga joriy etish ustida ilmiy ishlar olib borilmoqda va yildan-yilga ularning hajmi ortib bormoqda. Ularga misol qilib  Germaniya, Rossiya, Xitoy, Yaponiya, AQSh, Kanada va boshqa mamlakatlarda amalga oshirilgan tadqiqotlar va barpo etilgan obyektlarni keltirishimiz mumkin.

O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiyotini rivojlantirishda, uning moddiy-texnik bazasini yuksaltirishda yangi konstruktiv yechimlarga ega bo‘lgan, iqtisodiy jihatdan samarador bo‘lgan elementlarni nazariy va eksperimantal izlanishlar asosida amaliyotga tadbiq etish muhim ahamiyat kasb etadi.

Asosiy qism. Eksperimental tadqiqotlarni o‘tkazish uchun ko‘ndalang kesimi 12x24 sm bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi sinov modellari-namuna to‘sinlar tayyorlandi. To‘sinlar uchun oddiy og‘ir beton ishlatildi. Bog‘lovchi sifatida beton uchun faolligi 42,5 MPa bo‘lgan Farg‘ona viloyati Beshariq tumanidagi “Turon” sement zavodining portlandsementi qo‘llanildi. To‘ldiruvchilar sifatida fraksiyasi 515mm li granit chaqiqtoshi (sheben) va yiriklik moduli M2,25 bo‘lgan Farg‘ona viloyati Quva tumani Akbarabod kareridan olingan kvarsli daryo qumi ishlatildi. Betonning tarkibini uning kubik mustahkamligi B20 va B35 sinfiga mos keladigan siqilishdagi mustahkamlikka ega bo‘ladigan qilib tanlandi. Granitli chaqiqtosh elanib, maxsus qurilmada yuvildi va so‘ngra quritildi (1-jadval).

Oddiy og‘ir beton to‘ldiruvchilarining donadorlik tarkibi

1-jadval

To‘ldiruvchi turi

Teshiklarining o‘lchamlari mm bo‘lgan elakda og‘irligi bo‘yicha % hisobidagi qoldig‘i

 

20

15

10

5

1,25

0,63

0,315

0,14

0,07

Granitli chaqiqtosh

2-4

4-6

90-

95

92-

100

-

-

-

-

-

Kvars qumi

-

-

-

-

1-2

4-5

12-

15

45-

50

90-

100

 

B30 sinfli1 m3 beton qorishmasi uchun materiallar sarfi 2- jadvalda keltirilgan.

Namuna to‘sinlari uchun beton tarkibi

2-jadval

T/R

Nomlanishi

Miqdori

O‘lchov birligi

1

Farg‘ona viloyati Beshariq tuman “Turon” sement zavodining portland sementi M400

380

kg

2

Sheben

1170

kg

3

Kvars  qumi

670

kg

4

Suv

165

litr

 

Betonning zichligi:

2385

kg/m3

 

Betonning suv / sement nisbati (S/S)

0,43

 

 

Eksperimental tadqiqotlar uchun kesim o‘lchamlari 12x24sm, uzunligi 174 sm bo‘lgan 4 ta B20, 2 ta B30 sinfli beton va kompozit armaturalar bilan jihozlangan to‘sinlar tayyorlandi. To‘sinlar yog‘och qoliplarda tayyorlandi. Qoliplarning ichki sirti metall listlar bilan qoplandi. B20 sinfli betondan tayyorlangan 2 ta sinov namunasida  ishchi armatura sifatida cho‘ziluvchi sohaga 2Ø14BKA,  siqiluvchi sohaga  2Ø12BKA, xomutlar sifatida  Ø8BKA   armaturalar 7,5sm qadam bilan qo‘yildi (2.2-rasm). B20 sinfli betondan tayyorlangan 2ta sinov namunasida ishchi armatura sifatida cho‘ziluvchi sohaga 2Ø14BKA, siqiluvchi sohaga  2Ø12BKA, xomutlar sifatida  Ø6A-I   armaturalar 7,5sm qadam bilan qo‘yildi (2.3-rasm). B30 sinfli betondan tayyorlangan 2ta sinov namunasida ishchi armatura sifatida cho‘ziluvchi sohaga 2Ø14BKA, siqiluvchi sohaga  2Ø12BKA, xomutlar sifatida  Ø6A-I   armaturalar 7,5sm qadam bilan qo‘yildi. Sinov jarayonida to‘sinlarning barcha asosiy ko‘rsatkichlari o‘lchov priborlari yordamida qayd etib borildi[1-16].

Natijalar va muhokamalar: Namuna to‘sinlarga yuk berilishi boshlangandan so‘ng yuklashlarning dastlabki bosqichlarida beton va armatura elastik ishlaydi, ularda yoriqlar hosil bo‘lmagan bo‘ladi. Beton va armaturalardagi kuchlanishlar miqdori kichik bo‘ladi va noelastik deformatsiyalar rivojlanmaydi.

Yuklashning keyingi bosqichlarida to‘sinlarda element bo‘ylama o‘qiga nisbatan

qiya joylashuvchi yoriqlar ham paydo bo‘ldi. Qirqilish oralig‘i  bo‘lgan namuna to‘sinlarda tayanch bilan kuch oralig‘ida hosil bo‘lgan normal yoriq rivojlanib kesim balandligi bo‘yicha yuqoriga siljishiga uning egri chiziqli troektoriyaga o‘tishi, uning kuch qo‘yilgan nuqta tomon burchak ostida burilib borishi yuz berdi. Yuk oshgani ushbu yoriqlarning kengligi ortib xavfli yoriqqa aylanishi kuzatildi.

Qiya yoriqlarning rivojlanishi va havfli yoriqlarga aylanishida namuna to‘sinlarida vertikal holda qo‘yilgan homutlarning qarshiligi hal qiluvchi rol o‘ynadi. Shu tariqa deyarli barcha namuna to‘sinlarida qiya kesimning buzilishi kuzatildi va xomutlarning bo‘ylama armaturalarga biriktirish bog‘lamlari buzilishi-uzilishi kuzatildi[12-24].

I, II va III seriya namuna to‘sinlarida buzuvchi ko‘ndalang kuchlarning qiymati (22,3-29,0) kN ga erishdi. Xulosalar:

 nisbatning kamayishi element buzilishidan oldin qabul qiladigan kuchning ortishiga olib keldi. Bunda maksimal eguvchi moment miqdori sezilarli darajada o‘zgarmadi. Shuningdek, buzilish siqiluvchi soha betonida yuz berib, bo‘ylama cho‘ziluvchi armaturalardagi kuchlanishlar o‘zining maksimal qiymatiga erishsa, egiluvchi elementning mustahkamligi yuqori bo‘lishi aniqlandi. Agar buzilish vaqtida xomutlarning bog‘lamlari mustahkamligini yo‘qotishi, uzilishi va bo‘ylama armaturaning beton bilan tishlashishining natijasida ro‘y bergan holatlarda, to‘sinning mustahkamligi sezilarli darajada pasayishi qayd etildi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Кодиров, Г. М., Набиев, М. Н., & Умаров, Ш. А. (2021). Микроклимат В

Помещениях Общественных Зданиях. Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 36-39.

2.Umarov, S. A. (2021). Development of deformations in the reinforcement of beams with composite reinforcement. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(9), 511-517.

3.Akhrarovich, A. X., Mamajonovich, M. Y., & Abdugofurovich, U. S. (2021). Development Of Deformations In The Reinforcement Of Beams With Composite Reinforcement. The American Journal Of Applied Sciences, 3(05), 196-202.

4.Мирзабабаева, С. М., Мирзаахмедова, У. А., Абобакирова, З. А., & Умаров, Ш. А. (2021). Влияние Повышенных И Высоких Температур На

Деформативность Бетонов. Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 40-43.

5.Мирзаахмедова, У. А., Мирзабабаева, С. М., Абобакирова, З. А., & Умаров, Ш. А. (2021). Надежности И Долговечности Энергоэффективные

Строительные Конструкций. Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 48-51.

6.Тошпулатов, С. У., & Умаров, Ш. А. (2021). Инструментально-учебнодинамические характеристики средней школы и конструктивные решения средней школы№ 2 Г. ФЕРГАНЫ. Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 10-15.

7.Умаров, Ш. А. (2021). Исследование Деформационного Состояния

Композиционных Арматурных Балок. Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 60-64.

8.Умаров, Ш. А., Мирзабабаева, С. М., & Абобакирова, З. А. (2021). Бетон Тўсинларда Шиша Толали Арматураларни Қўллаш Орқали Мустаҳкамлик Ва

Бузилиш Ҳолатлари Аниқлаш. Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 56-59.

9.Mamazhonovich, M. Y., Abdugofurovich, U. S., & Mirzaakbarovna, M. S. (2021). The Development of Deformation in Concrete and Reinforcement in

Concrete Beams Reinforced with Fiberglass Reinforcement. Middle European Scientific Bulletin, 18, 384-391.

10.Гончарова, Н. И., Абобакирова, З. А., & Мухаммедзиянов, А. Р. (2021).

Сейсмостойкость Малоэтажных Зданий Из Низкопрочных Материалов. Central asian journal of theoretical & applied sciences, 2(11), 209-217.

11.Goncharova, N. I., & Abobakirova, Z. A. (2021). Reception mixed knitting with microadditive and gelpolimer the additive. Scientific-technical journal, 4(2), 8791.

12.Abobakirova, Z. A. (2021). Regulation Of The Resistance Of Cement Concrete With Polymer Additive And Activated Liquid Medium. The American Journal of Applied sciences, 3(04), 172-177.

13.Goncharova, N. I., Abobakirova, Z. A., & Mukhamedzanov, A. R. (2020, October). Capillary permeability of concrete in salt media in dry hot climate. In AIP Conference Proceedings (Vol. 2281, No. 1, p. 020028). AIP Publishing LLC.

14.Abobakirova, Z. A. (2021). Reasonable design of cement compositionfor refactory concrete. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(9), 556-563.

15.Гончарова, Н. И., Абобакирова, З. А., & Мухамедзянов, А. Р. (2020). Энергосбережение в технологии ограждающих конструкций. In Энергоресурсосберегающие технологии и оборудование в дорожной и строительной отраслях (pp. 107-112).

16.Гончарова, Н. И., Абобакирова, З. А., Абдурахмонов, Д. М., & Хазраткулов, У. У. (2016). Разработка солестойкого бетона для конструкций с большим модулем открытой поверхности. Молодой ученый, (7-2), 53-57.

17.Ivanovna, G. N., & Asrorovna, A. Z. (2019). Technological features ofmagnetic activation of cement paste. European science review, 1(1-2).

18.Гончарова, Н. И., Абобакирова, З. А., & Мухаммедзиянов, А. Р. (2021).

Сейсмостойкость Малоэтажных Зданий Из Низкопрочных Материалов. Central asian journal of theoretical & applied sciences, 2(11), 209-217.

19.Umarov, S. A. (2021). Development of deformations in the reinforcement of beams with composite reinforcement. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(9), 511-517.

20.Akhrarovich, A. X., Mamajonovich, M. Y., & Abdugofurovich, U. S. (2021). Development Of Deformations In The Reinforcement Of Beams With Composite Reinforcement. The American Journal Of Applied Sciences, 3(05), 196-202.

21.Мирзабабаева, С. М., Мирзаахмедова, У. А., Абобакирова, З. А., & Умаров, Ш. А. (2021). Влияние Повышенных И Высоких Температур На

Деформативность Бетонов. Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 40-43.

22.Мирзаахмедова, У. А., Мирзабабаева, С. М., Абобакирова, З. А., &

Умаров, Ш. А. (2021). Надежности И Долговечности Энергоэффективные Строительные Конструкций. Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 48-51.

23.Умаров, Ш. А. (2021). Исследование Деформационного Состояния Композиционных Арматурных Балок. Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 60-64.

24.Умаров, Ш. А., Мирзабабаева, С. М., & Абобакирова, З. А. (2021). Бетон Тўсинларда Шиша Толали Арматураларни Қўллаш Орқали Мустаҳкамлик Ва

Бузилиш Ҳолатлари Аниқлаш. Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 56-59.

 

 

 

 

 

 

ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТОЯНИЯ ДЕФОРМАЦИИ ПРИ РАСТЯЖЕНИИ

С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СТЕКЛОВОЛОКОННОЙ АРМАТУРЫ В БАЛКАХ

 

Абобакирова Зебунисо Асроровна (PhD) Эркабоев Алиёрбек Авазбек угли

М2-20 магистрант

Солижонов Фозилжон Содикжон угли

М2-20 магистрант

 

Аннотация: В данной магистерской диссертации изложен анализ результатов проведенных исследовательских работ по исследованию работы композитных арматурных элементов, широко применяемых при восстановлении бетонных конструкций зданий и сооружений в Республике Узбекистан и за рубежом.

Ключевые слова: Композитная арматура, бетон, нагрузка, изгибающий момент, поперечная сила, консистенция,деформация, деформация.

 

STUDY OF THE STATE OF DEFORMATION UNDER TENSION USING

FIBER GLASS REINFORCEMENTS IN BEAMS

 

Annotation: This master's thesis depicts an analysis of the results of research on the study of composite reinforcement elements widely used in the restoration of concrete structures of buildings and structures in the Republic of Uzbekistan and abroad.

Keywords: Composite reinforcement, concrete, load, bending moment, transverse force, consistency, deformation, deformation.

 

Во многих странах мира в области строителства ведутся исследования по применению арматуры из композиционных материалов, являющихся алтернативой железобетонным конструкциям и сталной арматуре, и их резултаты применяются в строителной практике. Примеры вклюchают исследования и строителство в Германии, России, Китае, Японии, США, Канаде и других странах.

В настоящее время полимерно-композитная арматура применяется на об’ектах дорожной и транспортной инфраструктуры, силных электромагнитных полях, химиchеской промышленности, водоподготовке и водоподготовке, мелиоративных сооружениях, морских портах и припортовых сооружениях, городской инженерной инфраструктуре, эффективно применяется при строителстве шахт и тоннелей метрополитенов, а также при строителстве, ремонте и реконструкции несущих и ограждающих конструкций зданий и сооружений.

Применение полимеркомпозитной арматуры вместо сталной арматуры железобетонных конструкций, особенно в агрессивных средах, является перспективным науchным направлением.

В развитии экономики Республики Узбекистан, в совершенствовании ее материално-техниchеской базы важно проводит в жизн на основе теоретических и эксперименталных исследований элементы, имеющие новые конструктивные решения и экономиchески выгодные.

Изуchение и анализ существующих исследований показывает, chто в Республике Узбекистан работоспособност гибких железобетонных конструкций, оснащенных композитной арматурой, под действием силы еще недостатоchно изуchена.

Оптималным вариантом является проведение исследований арматуры из базалтового волокна производства Республики Узбекистан и обыchного тяжелого бетона, который применяется в наиболшем об’еме и во всех видах строителных об’ектов в строителной практике.

Поэтому целесообразно проведение комплексных эксперименталнотеоретиchеских исследований по определению напряженно-деформированного состояния гибких бетонных конструкций, снабженных базалтоволокнистой композитной арматурой, образования и развития в них трещин, хрупкости, форм деформации и проchности. Для этого необходимо экспериментално изуchит стойкост гибких элементов, армированных стержнями из базалтового волокна из обыchного тяжелого бетона, к действию изгибающих моментов и попереchных сил[11-29].

Для эксперименталных исследований были изготовлены опытные моделиобразцы балок прямоуголного сеchения. Для балок исползовался простой тяжелый бетон. В каchестве вяжущего для бетона исползовали портландцемент Туронского цементного завода Бешарикского района Ферганской области активностю 42,5 МПа. В каchестве заполнителей исползовали кварцевый реchной песок Акбарабадского карера Кувинского района Ферганской области с фракцией гранитного щебня (шебен) 5-15 мм и модулем магнитуды М2,25. Состав бетона подбирался таким образом, chтобы его об’емная проchност соответствовала проchности на сжатие класса В25. Гранитный щебен просеивали, промывали в специалном устройстве и сушили (табл.1).

Наряду с образцами балок из той же смеси были изготовлены и кубики размером 10х10х10 см. После 28 сутки хранения при нормалной температуре t = 20 ± 2 0 С и относителной влажности при φ = 60-65 % кубики-образцы испытывалис на испытателном гидравлиchеском прессе до разрушения при сжатии. (Табл. 1) Обыchных тяжелых бетонных заполнителей.

Таблица 1

Наполнител тип

Остаток в % от веса сита, размер отверстий мм

 

 

20

15

10

5

1,25

0,63

0,315

0,14

0,07

Гранитная галка

2-4

4-6

90-

95

92-

100

-

-

-

-

-

Кварцевый песок

-

-

-

-

1-2

4-5

12-

15

45-

50

90-

100

 

Состав 1 м 3 бетонной смеси приведен в таблице 2. образцов балок серий I, II Таблица 2.

Т/Р

Именование

Колиchество

Единица измерения

1

Ферганская област Бешарикский район Цементный завод "Турон" портландцемент М400

394

кг

2

Шебен

1197

кг

3

Кварцевый песок

495

кг

4

Вода

212

литр

 

Плотност бетона :

2298

кг/ м 3

 

Водоцементное отношение бетона ( S/TS)

0,54

 

 

Материалы дозировалис с тоchностю до ± 0,1 кг по весу. Для этого исползовалис электронные весы  высокой тоchности.

После того, как определена об’емная проchност бетона, соответствующая призматиchеская проchност рассchитывается по выражению R b = 0,75R, а проchност на растяжение  рассchитывается по формуле.

Для экспериментальных исследований были подготовлены балки, оснащенные композитной арматурой, площадью поперечного сечения 12х24 см и длиной 174 см. Балки были изготовлены в деревянных формах. Внутренняя поверхность форм была покрыта металлическими листами. В качестве рабочей арматуры 2Ø12 ШКА к удлиненному участку 2Ø10ШКА к участку сжатия арматуры Ø8ШКА в качестве хомутов устанавливались с шагом 7 см. Композитная арматура для хомутов была сплетена и прикреплена к продольной арматуре проволоками из мягкой стали. Фитинги были установлены и закреплены на формах на объекте. Образцы балок изготовлены из тяжелого бетона марки В25. Наряду с балками-образцами из того же бетона одновременно были изготовлены кубы размером 10x10x10 см. Образцы, подготовленные для испытаний на усадку и сжатие, были изготовлены из 6 и 9 шт.

Перед разрушением образцов измеряли деформации бетона и арматуры, прохладу балок, время образования трещин (нагрузку) и ширину раскрытия. Величину нагрузки регистрировали по манометру домкрата. Когда нагрузка достигала установленного знаchения, домкрат закрывали и выдерживали на этом знаchении в теchение 15-20 минут. После того, как показания приборов были зафиксированы, давали нагрузку следующей ступени. Таким образом, испытания продолжалис, и образцы выдерживали до тех пор, пока они не разрушалис.

По оконchании испытаний определяли расположение трещин, отбирали образцы и измеряли высоту трещин, расстояния между ними, защитные слои рабоchей арматуры и измеряли рабоchую высоту.

В ходе испытаний измерялис и фиксировалис деформации бетона и арматуры, время образования нормалных и косых трещин и велиchина нагрузки, уклон балки[19-34].

Измерены деформации в основании 300 мм chасовыми индикаторами с тоchностю до 0,01 мм, с помощю переносной мессуры, в трех тоchках балки между зазорами и в основаниях с помощю chасовых индикаторов с тоchностю до 0,01 мм. . Деформации растягивающей и сжимающей арматуры, а также площад сжатия бетона измерялис на базе 300 мм в трех заданных тоchках по высоте реза. В ходе эксперимента поверхност балок-образцов на каждом этапе тщателно осматривалас, и как толко появлялис первые трещины, их сразу же отмеchали и фиксировали, а также измеряли их ширину. При этом была определена стоимост груза. Когда знаchение доставленной нагрузки достигало примерно 85-90 % разрывной нагрузки, калибры снималис и образец нагружался до разрушения, при этом контролировался характер его разрушения. В болшинстве слуchаев в балках-образцах искажение происходило по наклонным уchасткам. В ходе эксперимента коробление образцов происходило при знаchениях, близких к номиналным нагрузкам, во всех слуchаях отмеchалос, chто эксперименталная нагрузка отлиchалас от номиналной в среднем на 10-20%.

После эксперимента образцы были сняты со стенда, размещены в отделном месте, составлена и сфотографирована карта трещин. Отмеchено, chто расположение трещин в балках, их размеры, ширина проемов оchен похожи и близки друг к другу. В тех слуchаях, когда разрушение наchиналос от удлиненной арматуры, обнаруживалос дробление бетона сжимаемой зоны. При искривлении по наклонным уchасткам возникала ситуация, близкая к искривлению даже в области chистого изгиба. Достижения знаchения усилия (0,9-0,95)Qult  в болшинстве разрушенных образцов на уchастках откоса стыков с продолной арматурой были нарушены, а балки сжаты, наблюдался сдвиг[1-

19].

Эксперименталные исследования позволили сделат следующие выводы:

1.                 В резултате проchностных испытаний составных железобетонных балок полуchают достоверную информацию о напряженно-деформированном состоянии гибких железобетонных элементов со стеклопластиковой композитной арматурой, появлении и развитии нормалных и косых трещин, развитии трещин, характере и формы отказа...

2.                 Проводят физико-механиchеские свойства бетона и арматуры из базалтового волокна, исползуемой для образцов балок, по стандартным методикам и определяют колиchественные знаchения. На их основе были рассchитаны все основные параметры испытуемых образцов согласно требованиям и правилам SHNQ [14-44]

3.                 В резултате обработки и анализа резултатов экспериментов подготовлены науchные выводы, основанные на напряженно-деформированном состоянии , трещиностойкости и хрупкости гибких бетонных элементов с композитной арматурой, и разработаны практиchеские рекомендации по расchету и проектированию.

 

Исползованные литературы:

1. Davlyatov S. M., Makhsudov B. A. Technologies for producing highstrength gypsum from gypsum-containing wastes of sulfur production-flotation tailings //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. –

2020. – Т. 10. – №. 10. – С. 724-728.

2.                 Ахмедов Ж. Д. Оптимизация преднапряженных перекрестных ферменных систем //Промислове будівництво та інженерні споруди. К.: ВАТ “Укрдніпроектстальконструкція ім. ВМ Шимановського. – 2010. – Т. 4.

3.                 Akhrarovich A. K., Muradovich D. S. Calculation of cylindrical shells of tower type, reinforced along the generatrix by circular panels //European science review. – 2016. – №. 3-4. – С. 283-286.

4.                 Muratovich D. S. Study of functioning of reservoirs in the form of cylindrical shells //European science review. – 2016. – №. 9-10.

5.                 Adilhodzhaev A. et al. The study of the interaction of adhesive with the substrate surface in a new composite material based on modified gypsum and treated rice straw //European Journal of Molecular & Clinical Medicine. – 2020. – Т. 7. – №.

2. – С. 683-689. 6. Акрамов Х. А., Давлятов Ш. М., Хазраткулов У. У. Методы расчета общей устойчивости цилиндрических оболочек, подкрепленных в продольном направлении цилиндрическими панелями //Молодой ученый. – 2016. – №. 7-2. – С. 29-34.

7.                 Egamberdiyev B. O. et al. A Practical Method For Calculating Cylindrical Shells //The American Journal of Engineering and Technology. – 2020. –

Т. 2. – №. 09. – С. 149-158.

8.                 Davlyatov S. M., Kimsanov B. I. U. Prospects For Application Of NonMetal Composite Valves As Working Without Stress In Compressed Elements //The American Journal of Interdisciplinary Innovations Research. – 2021. – Т. 3. – №. 09. – С. 16-23.

9.                 Mirzaraximov M. A. O., Davlyatov S. M. Application of filled liquid glass in the technology of obtaining a heat resistant material //Scientific progress. – 2021. – Т. 2. – №. 8. – С. 4-7.

10.             Мамажонов А. У., Юнусалиев Э. М., Давлятов Ш. М. Бетон с минеральным наполнителем-глиежем, электротермофосфорым шлаком и добавкой АЦФ-3М //Энерго-ресурсосберегающие технологии и оборудование в дорожной и строительной отраслях. – 2020. – С. 220-226.

11.             Абдуллаев И. Н. и др. Совершенствование технологических методов при устройстве фундаментов глубокого заложения //Scientific progress. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 526-532.

12.             Гончарова Н. И., Абобакирова З. А. Битуминированный бетон для подземных конструкций зданий //international conferences on learning and teaching. – 2022. – Т. 1. – №. 6. – С. 122-125.

13.             Абобакирова З. А., Бобофозилов О. Исползование шлаковых

вяжущих в конструкционных солестойких бетонах //international conferences on learning and teaching. – 2022. – Т. 1. – №. 6.

14.             Абобакирова З. А., кизи Мирзаева З. А. Сейсмик ҳудудларда биноларни эксплуатация қилишнинг ўзига хос хусусиятлари //international conferences on learning and teaching. – 2022. – Т. 1. – №. 6. – С. 147-151.

15.             Абобакирова З. А., угли Содиков С. С. Свойства цементного камня оптимального состава с добавками в условиях сухого жаркого климата

//international conferences on learning and teaching. – 2022. – Т. 1. – №. 6. – С. 8185.

16.             Goncharova N. I., Abobakirova Z. A., Mukhamedzanov A. R. Capillary permeability of concrete in salt media in dry hot climate //AIP Conference Proceedings. – AIP Publishing LLC, 2020. – Т. 2281. – №. 1. – С. 020028.

17.             Гончарова Н. И. и др. Применение Шлаковых Вяжущих В Конструкционных Солестойких Бетонах //Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали. – 2021. – Т. 1. – №. 6. – С. 32-35.

18.             Ivanovna G. N., Asrorovna A. Z., Ravilovich M. A. The Choice of Configuration of Buildings When Designing in Seismic Areas //central asian journal of arts and design. – 2021. – Т. 2. – №. 11. – С. 32-39.

19.             Гончарова Н. И., Абобакирова З. А., Мухаммедзиянов А. Р. Сейсмостойкость Малоэтажных Зданий Из Низкопрочных Материалов //central asian journal of theoretical & applied sciences. – 2021. – Т. 2. – №. 11. – С. 209-217.

20.             Умаров Ш. А., Мирзабабаева С. М., Абобакирова З. А. Бетон Тўсинларда Шиша Толали Арматураларни Қўллаш Орқали Мустаҳкамлик Ва Бузилиш Ҳолатлари Аниқлаш //Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали. – 2021. – Т. 1. – №. 6. – С. 56-59.

21.             Мамажонов А. У., Юнусалиев Э. М., Абобакирова З. А. Об опыте применения добавки ацф-3м при производстве сборных железобетонных изделий //Энерго-ресурсосберегающие технологии и оборудование в дорожной и строительной отраслях. – 2020. – С. 216-220.

22.             Мирзаахмедова У. А. и др. Надежности И Долговечности Энергоэффективные Строительные Конструкций //Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали. – 2021. – Т. 1. – №. 6. – С. 48-51.

23.             Кодиров, Г. М., Набиев, М. Н., & Умаров, Ш. А. (2021). Микроклимат В Помещениях Общественных Зданиях. Таълим ва Ривожланиш

Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 36-39.

24.             Umarov, S. A. (2021). Development of deformations in the reinforcement of beams with composite reinforcement. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(9), 511-517.

25.             Akhrarovich, A. X., Mamajonovich, M. Y., & Abdugofurovich, U. S. (2021). Development Of Deformations In The Reinforcement Of Beams With Composite Reinforcement. The American Journal Of Applied Sciences, 3(05), 196202.

26.             Гончарова Н. И., Абобакирова З. А., Мухамедзянов А. Р. Энергосбережение в технологии ограждающих конструкций //Энергоресурсосберегающие технологии и оборудование в дорожной и строительной отраслях. – 2020. – С. 107-112.

27.             Гончарова Н. И. и др. Разработка солестойкого бетона для конструкций с большим модулем открытой поверхности //Молодой ученый. – 2016. – №. 7-2. – С. 53-57.

28.             Abobakirova Z. A. Reasonable design of cement compositionfor refactory concrete //Asian Journal of Multidimensional Research. – 2021. – Т. 10. –

№. 9. – С. 556-563.

29.             Goncharova N. I., Abobakirova Z. A. Reception mixed knitting with microadditive and gelpolimer the additive //Scientific-technical journal. – 2021. – Т. 4. – №. 2. – С. 87-91.

30.             Goncharova N. I., Abоbakirova Z. A., Kimsanov Z. Technological Features of Magnetic Activation of Cement Paste" Advanced Research in Science

//Engineering and Technology. – 2019. – Т. 6. – №. 5. – С. 12.

31.             Goncharova N. I., Abobakirova Z. A., Mukhamedzanov A. R. Capillary permeability of concrete in salt media in dry hot climate //AIP Conference Proceedings. – AIP Publishing LLC, 2020. – Т. 2281. – №. 1. – С. 020028.

32.             Asrorovna A. Z. Effects Of A Dry Hot Climate And Salt Aggression On The Permeability Of Concrete //The American Journal of Engineering and

Technology. – 2021. – Т. 3. – №. 06. – С. 6-10.

33.             Abobakirova Z. A. Regulation Of The Resistance Of Cement Concrete With Polymer Additive And Activated Liquid Medium //The American Journal of Applied sciences. – 2021. – Т. 3. – №. 04. – С. 172-177.

34.             Мирзажонович Қ. Ғ., Мирзабабаева С. М. Биноларни ўровчи конструкцияларини тузлар таъсиридаги сорбцион хусусиятини яхшилаш

//research and education. – 2022. – С. 86.

35.             Мирзабабаева С. М., Мирзажонович Қ. Ғ. Бетон ва темирбетон конструкциялар бузилишининг турлари ва уларнинг олдини олиш //research and education. – 2022. – С. 91.

36.             Abdukhalimjohnovna M. U. Failure Mechanism Of Bending Reinforced Concrete Elements Under The Action Of Transverse Forces //The American Journal of Applied sciences. – 2020. – Т. 2. – №. 12. – С. 36-43.

37.             Abdukhalimjohnovna M. U. Technology Of Elimination Damage And

Deformation In Construction Structures //The American Journal of Applied sciences.

– 2021. – Т. 3. – №. 05. – С. 224-228.

38. Akhrarovich A. X., Mamajonovich M. Y., Abdugofurovich U. S. Development Of Deformations In The Reinforcement Of Beams With Composite

Reinforcement //The American Journal of Applied sciences. – 2021. – Т. 3. – №. 5. – С. 196-202 39. Акрамов, Х. А. "Прочность, жесткость и трещиностойкость изгибаемых железобетонных трехслойных конструкцій." PhD diss., ступеня дра. техн. наук/ХА Акрамов.–Ташкент: ТАСИ, 2002.–38 c, 2002.

40.             Akhrarovich A. X., Mamajonovich M. Y., Abdugofurovich U. S. Development Of Deformations In The Reinforcement Of Beams With Composite Reinforcement //The American Journal of Applied sciences. – 2021. – Т. 3. – №. 5. –

С. 196-202.

41.             41.Egamberdiyev, B. O. "A Practical Method For Calculating Cylindrical Shells." The American Journal of Engineering and Technology 2.09 (2020): 149-158.

42.             42.Egamberdiyev B. O. et al. A Practical Method For Calculating Cylindrical Shells //The American Journal of Engineering and Technology. – 2020. –

Т. 2. – №. 09. – С. 149-158.

43.             Makhkamov Y. M., Mirzababaeva S. M. Rigidity of bent reinforced concrete elements under the action of shear forces and high temperatures //Scientifictechnical journal. – 2021. – Т. 4. – №. 3. – С. 93-97.

44.             44.Махкамов Й. М., Мирзабабаева С. М. Прогибы изгибаемых железобетонных элементов при действии поперечных сил и технологических температур //Проблемы современной науки и образования. – 2019. – №. 12-2

(145).

 

 

 

НАПРАВЛЕНИЯ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ БЮДЖЕТНОЙ ПОЛИТИКИ

В НОВОМ УЗБЕКИСТАНЕ

 

Тешабаева Одина Насридиновна

преподаватель, Ферганский государственный университет Нишонбоев Дониер Эркинжон угли магистр, Ферганский государственный университет

 

Рост нестабильности в мировой экономике также оказывает свое влияние на экономику стран. В свою очередь, поиск оптимальных точек реализации бюджетной политики, в том числе бюджетных расходов, остается актуальной задачей. О сложности вопроса свидетельствует, в частности, тот факт, что доля бюджетных расходов в ВВП становится значительно выше, чем доходов. Это связано с тем, что дефицит государственного бюджета, наблюдаемый в крупных мировых экономиках, после 2010 года либо заметно снизился, либо в среднем составляет около 2 процентов в таких странах, как США, Япония, Великобритания и Франция [8]. Кроме того, по данным Всемирного банка, общий долг мира увеличился на 54 процента, достигнув 170 процентов к ВВП в 2018 году [9]. В качестве одной из основных причин возникновения этих тенденций приводятся кризисные ситуации. В связи с тем, что поддержка экономики в кризисные периоды остается за государством, государству приходится прибегать к бюджетным средствам, возникает необходимость в проведении экстренных изменений бюджетной политики.

В качестве приоритетного направления бюджетной политики в ведущих странах особое внимание уделяется оптимизации, адресности и достижению результата бюджетных расходов. Также категория бюджетного риска, хотя и не применяется в условиях Узбекистана, является неотъемлемой частью бюджетной политики многих государств. важное значение приобретает достижение внедрения практики бюджетирования, ориентированной на результат, путем обеспечения адресности бюджетных расходов. В связи с этим из опыта многих стран становится очевидным, что фактор среднесрочного бюджетирования является одним из основных. В связи с этим актуальным становится вопрос модернизации бюджетной политики с учетом новых тенденций.

Отсутствие дефицита бюджета в Узбекистане в 2005-2017 годах, уровень внешнего долга не превышал 10 процентов ВВП, свидетельствует о реализации бюджетной политики в мягких условиях. Это, по-видимому, не требует обновления бюджетной политики. В связи с осуществлением в 2017 году официальной девальвации национальной валюты, а с 2019 года началом применения практики среднесрочного бюджетирования возникает необходимость в обновлении бюджетной политики Узбекистана.

Закон Республики Узбекистан от 9 декабря 2020 года № 589 “О государственном бюджете Республики Узбекистан на 2020 год”, Указ Президента Республики Узбекистан от 28 января 2022 года № УП-60 “О новой стратегии развития Узбекистана на 2022 — 2026 годы”.

Указ Президента Республики Узбекистан от 22 августа 2018 года № ПП3917 “О мерах по обеспечению открытости бюджетной информации и активного участия граждан в бюджетном процессе”, данная статья в определенной степени служит реализации задач, определенных Постановлением Президента Республики Узбекистан от 30 декабря 2019 года № ПП-4555 О мерах по обеспечению исполнения Закона Республики Узбекистан «О Государственном бюджете Республики Узбекистан на 2020 год».

В качестве объекта исследования были выбраны доходы и расходы государственного бюджета, изменения в их структуре. Предметом исследования являются экономические отношения, возникающие при разработке и реализации направлений бюджетной политики.

В исследовании, проведенном Х. Абдуллаевым, также были затронуты специфические аспекты бюджетной политики. Уже при рассмотрении социальной функции финансов приоритет отдается расходованию бюджетных средств. В связи с этим делается вывод: “финансирование деятельности государственных организаций, оказывающих социальные услуги, осуществляется за счет бюджетных средств и средств, полученных от их предпринимательской деятельности”. Доходы от предпринимательской деятельности позволят в полной мере реализовать социальные функциональные функции бюджетных организаций, увеличив объем оказываемых населению услуг” [7].

Хотя в упомянутых исследованиях бюджетная политика не изучалась как непосредственная категория, высказывалось мнение об особом значении бюджетной дисциплины в осуществлении бюджетных расходов. Бюджетная политика, на наш взгляд, предполагает не только мобилизацию ее расходов по приоритетным направлениям, но и целевое использование при ее реализации и строгое соблюдение установленных правил. Также из исследований известно, что бюджетная политика играет важную роль в возникновении социальной функции категории финансов.

Социальная функция финансов, на наш взгляд, имеет первостепенное значение не только через расходы бюджета на социальную сферу, но и во временном распределении валового внутреннего продукта. То есть в вопросе о возмещении пенсионных расходов оно проявляется через установление выплат в Пенсионный фонд. Здесь же находят свое отражение распределительные (перераспределительные) функции финансов. Поэтому функции финансов как части отражаются через формирование бюджетных расходов и их осуществление.

Направления реализации бюджетной политики до настоящего времени модели реализации предусматривались исходя из приоритета доходов и расходов. Например, существует практика формирования расходов на основе размера доходов. Это означает, что выполнение функций и задач государства осуществляется не столько из-за их необходимости, сколько из-за того, насколько велики доходы.

Формирование данной тенденции в большей степени происходит в модели расходов по доходам, что не позволяет обеспечить население необходимыми социальными услугами. Такая ситуация обусловлена тем, что наряду с ростом спроса на государственные бюджетные услуги не обеспечивается формирование достаточного объема налоговых поступлений.

 

Рисунок 1.1. Бюджетное регулирование и характеризующие его факторы

В этой второй модели мы думаем, что современные тенденции найдут свое выражение. Другими словами, означает реализацию задач, возложенных на государство, за счет внебюджетных средств. При этом вводятся правила, позволяющие переводить бюджетные услуги на платную форму, исходя из принципов рыночной экономики. В этом случае предполагается развитие частной практики снижения финансовой нагрузки на бюджет. В настоящее время использование этого опыта становится все более распространенным во многих странах мира. В этом направлении в Узбекистане также осуществляется ряд реформ. В частности, такие примеры, как предоставление определенных категорий медицинских услуг частной сферой или внедрение договорного механизма оплаты в системе высшего образования.

Более поздние модели возникли через распределительную функцию финансов, предполагающую сбалансированное распределение национального дохода между слоями населения. Государство с помощью налоговых механизмов привлекает определенную доходную часть высокодоходных слоев населения в доход бюджета для оказания социальных услуг малообеспеченным слоям. В результате у всех появляется доступ к социальным услугам. Также будет обеспечена финансовая справедливость.

На наш взгляд, достижение этой финансовой справедливости является специфическим для этих социально ориентированных рыночных экономических отношений. Причина в том, что государство не может позволить себе переориентировать свои функции и задачи на платный способ через частный сектор. Поэтому уровень налоговой нагрузки в стране, где действуют особенности данной модели, также будет выше. При этом государство сохраняет все социальные обязательства централизованными.

Еще одной из актуальных моделей бюджетной политики является использование возможностей макроэкономического регулирования посредством налогов. Посредством реализации налоговой политики государство регулирует финансовую деятельность хозяйствующих субъектов и стремится обеспечить их устойчивость.

На наш взгляд, основные черты бюджетной политики проявляются через:

-определение направления расходов исходя из величины доходов;

-обеспечение фиксированного размера доходов исходя из степени необходимости расходов;

                -добиться      обеспечения      пассивного      финансового      интереса      у

малообеспеченных слоев населения;

-быть средством формирования механизма макроэкономического регулирования путем формирования бюджетных резервов.

В результате проведенных исследований можно отметить, что формирование бюджетной политики преследует следующие цели:

во-первых, сбалансированное распределение финансовых ресурсов в

обществе; во-вторых, обеспечение экономического равновесия между населением,

субъектами экономики и государством с учетом их интересов в финансовых отношениях при выполнении возложенных на государство функций и повышении качества жизни населения; в-третьих, совершенствование управления финансами для развития всех

уровней, структуры и бюджетных отношений бюджета; в-четвертых, добиться сокращения практики централизации в управлении бюджетными расходами;

в-пятых, поэтапный переход от государственной ответственности к

частному сектору мероприятий, финансируемых за счет бюджетных расходов;

 

Литература:

1.                 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevningning 2018 yil 26 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining 2019 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat Byudjeti paratmetrlari hamda 2020-2021 yillarga Byudjet mo‘ljallari to‘g‘risida”gi PQ-4086-sonli Qarori 3-ilovasi.

2.                 Годин А. М. Бюджетная система Российской Федерации: уч. 9-е изд., М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К°», 2010. — С.129.

3.                 Gulyamov S.S., Jumayev  N.X.,  Raxmonov  D.A. Ijtimoiy sohada investitsiyalarning samaradorligi.  Monog.T.: Iqtisodiyot, 2019. – 335 b.

4.                 Тешабаева,О.(2020).Механизмы организации предпринимательской инвестиционной деятельности экономики Узбекистана. In минтақа иқтисодиётини инвестициялашнинг молиявий-ҳуқуқий ва инновацион жиҳатлари (pp. 537-540).

5.                 Тешабаева, О., & Тухтасинова, О. (2018). Некоторые вопросы развития корпоративных структур в Республике Узбекистан. In Приоритеты мировой науки: эксперимент и научная дискуссия (pp. 227-230).

6.Berdinzarov Z. Devalvatsiya siyosatining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri va uni takomillashtirish masalalari//Jamiyat va boshqaruv.T.:2017, №2.

7.Абдуллаев Х.А. Молиянинг ижтимоий функцияси ва уни амалга ошириш механизми: и.ф.н. ... автореферат. – Тошкент: БМА, 2007. – 20 бет.

8.OECD      data   –        General       Goverment.         https://data.oecd.org/gga/generalgovernment-revenue.htm#indicator-chart

9.World Bank data. https://www.worldbank.org/

 

EKOTURIZMDA ARXITEKTURANING O`RNI VA AHAMIYATI

 

Salimov Otabek

Magistr Farg`ona Politexnika Instituti

 

Annotatsiya. Arxitektura ekoturizmda muhim rol o'ynaydi, chunki u fazo orqali tabiiy muhitning ifodasidir. Atrofdagi muhitga yaxshi integratsiyalangan ekologik turar joy va barqaror dam olish maskanlari mahalliy hayot, san'at va madaniyatni tushunadi. Maqolada qulay eko muhitni shakllantirish uchun bartaraf etilishi kerak bo'lgan bir qator muammolar keltirilgan.

Abstract. Architecture plays an important role in ecotourism because it is an expression of the natural environment through space. Well-integrated ecological accommodation and sustainable recreation facilities that understand the local life, art and culture. The article outlines a number of issues that need to be addressed to create a comfortable eco-environment.

Аннотация. Архитектура играет важную роль в экотуризме, потому что она является выражением природной среды через пространство. Хорошо интегрированное экологическое жилье и устойчивые объекты отдыха, которые понимают местную жизнь, искусство и культуру. В статье обозначен ряд вопросов, которые необходимо решить для создания комфортной экосреды.

Keywords: Tourism, ecological tourism, landscape, garden, flora, architectural forms.

Kalit so‘zlar: Turizm, ekologik turizm, landshaft, bog`- peyzaj, o`simliklar dunyosi, me`moriy shakllar.

Ключевые слова: Туризм, экологический туризм, ландшафт, сад-пейзаж, растительный мир, архитектурные формы.

 

Kirish qismi. Ekologik turizm – o‘tgan asrning oxirlaridan boshlab jahon turizmi industriyasiga asta-sekin kirib kela boshladi. Ekoturizm tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini to‘la-to‘kis amalga oshirishga katta hissa qo‘shadi hamda sezilarli moliyaviy daromad keltiradi.

Ekologik turizm yoki ekoturizm – tabiiy muhitga nisbatan mas'uliyat bilan sayohat qilish, tabiiy hududlarni ularga ziyon yetkazmagan holda o‘rganish hamda tabiatning betakror, o‘ziga xos joylaridan zavq olish maqsadida tabiatni muhofaza qilishga, mahalliy aholining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitini yaxshilanishiga ko‘maklashadi.

Asosiy qism. Ekoturizm quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:

-inson foaliyati natijasida ziyon yetkazilmagan yovvoyi tabiat qo‘yniga sayohat

(piyoda, otda, tuyada, avtomobilda);

-noyob hayvonot va o‘simlik dunyosi bilan tanishish;

-kino va foto tasvirlar olish;

-ekosafarlar uyushtirish;

-ilmiy sayohatlar tashkil etish (botanik, zoologik, geologik, etnografik, arxeologik, geomorfologik, ekologik-madaniy);

-sport bilan shug‘ullanish (alpinizm);

-agroturizm (qishloq hududlari bo‘ylab sayohat, mahalliy aholining turmush tarzi, urf-odatlari bilan tanishish, qishloq xo‘jaligining hududga xos tarmoqlarini o‘rganish).

O‘zbekiston tabiatining o‘ziga xosligi shundaki, ekologik, sarguzashtli, toqqa ko‘tarilish, cho‘qqilarni zabt etish, otda, tuyada, velosipedda sayr qilish, tog‘ chang‘isi kabi sayyohlik turlarini uyushtirish hamda qushlarni, gullar ochilishini kuzatish mumkin.

Ilmiy tadqiqot muassasalari va mutaxassislarning ma'lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda ekoturizmning rivojlanish yo‘nalishlari va istiqbollari tabiat qonuniyatlari va geotizimlar barqarorligi bilan bog‘liq holda shakllanmoqda. So‘ngi yillarda O‘zbekistonda ekoturizmning ilmiy va metodologik asoslarini ochib berishga qaratilgan bir qator ilmiy izlanishlar olib borildi, nomzodlik va magistrlik dissertatsiyalari himoya qilindi, ilmiy va o‘quv adabiyotlar nashr qilindi. An'anaviy ustoz-shogird tizimida ekoturizm va o‘lkashunoslikning nazariy jihatlari o‘rganildi. Ammo, bu boradagi tahlillar ekoturizm yo‘nalishida tabiatni, geotizimlarni yaxshi biladigan, tabiatda va tabiatning ekstremal sharoitlarida guruhni boshqara oladigan, zurur bo‘lganda birinchi tibbiy yordamni ko‘rsatish malakasiga ega bo‘lgan bakalavr kadrlar tayyorlash dolzarbligini ko‘rsatmoqda. Sababi, tarixiy turizm, diniy turizm, tibbiyot turizmi, madaniy turizm kabi turizm turlari asosan shahar joylarda, turistik infrastruktura va servis obektlari yetarli joylarda o‘tkazilsa, ekoturlar asosan tabiat qo‘ynida va geotizimlarda olib boriladi, aksariyat ekoturlar ekstremalligi bilan xarakterlanadi.

Mamlakatimizning ekoturistik salohiyatini oshirish uchun quyidagi arxitekturaviy-memoriy yechimlarni qilishimiz kerak:

1.                 Respublikadagi mavjud turistik zonalarda va kelgusida loyihasi rejalashtirilayotgan eko turizm hududlarida arxitekturaviy-badiiy ansambllar tashkil etish, geotizimlarining ekoturistik resurslari va imkoniyatlarinidan yanada samarali foydalanib kichik me’moriy shakllar barpo etish;

2.                 Jahon turistik xizmat bozorida O‘zbekistonning ekoturistik salohiyati, tabiiy potensiali va resurslarini namoyish qilish;

3.                 O‘zbekistonda joriy etilgan turistik faoliyatda ekoturistik xizmatlar sifatini tubdan takomillashtirish. Turizm marshrutlarini tashkil etish.

4.                 Istiqbolda ekoturizmni rivojlantirish uchun zamonaviy arxitektura metodlaridan foydalanish.

Ekoturizm bir nechta diqqatga sazovor joylarga tashrif buyuradigan sayyohlar tomonidan tabiatni saqlashni o'z ichiga oladi. Uning maqsadi yo'qolib ketish xavfi ostida turgan o'simlik va hayvonlar turlarining yashashi uchun tabiatga bog'liq. Bu yerlarning go‘zalligi va jozibadorligini saqlab qolish maqsadida asosan sayyohlar tomonidan amalga oshiriladi. Bu sarmoya kiritishga arziydigan sarmoyadir, chunki natija kelajak avlodlarga foyda keltiradi va davlat daromadlarining barqaror manbasini yaratadi.

Tashrif buyurgan sayyohlar ma'lum bir joyni o'rganib, atrof-muhitni saqlashga da'vat etilganda, bu ular uchun ilhom va zavq manbai bo'ladi. Boshqa tomondan, sayyohlar bu joyni jozibador qiladigan narsa haqida tasavvurga ega bo'lishadi va ular o'z ishlarining natijalarini ko'rish uchun kelajakda xuddi shu joyga tashrif buyurishni xohlashadi. Bu barcha tomonlarga jozibali saytlarni saqlashda ishtirok etish imkonini beruvchi hamkorlikdir.

Ekoturizmning atrof-muhitga va umuman tabiatga ko‘p foydasi bor. Bu uzoq muddatli iqlimiy foyda keltiradi, bu esa o'z navbatida hududdagi qulay ob-havoni yaxshilaydi. Ekoturizmni barqaror model sifatida qabul qilish orqali o'rmon qoplami ko'payadi, soyabon yaratiladi va pirovardida iqlim yaxshilanadi.

Bu global isish ta'sirini kamaytiradi va suv tanasini yaxshilaydi. Ma'lumki, tabiatni muhofaza qilish tabiatni yo'q qilishning alamli oqibatlari bilan solishtirganda osonroq va arzonroqdir. Shu sababli butun dunyo bo'ylab atrof-muhitni muhofaza qilish organlari ekoturizmni barqaror model sifatida qabul qildilar.

Ekoturizmga ta'rif berish juda qiyin ekanligi isbotlangan va ekoturizm aslida nima ekanligini ko'plab turli xil ta'riflar mavjud. Ekoturizmga ma’lum bir nuqtai nazar yoki mahsulot nuqtai nazaridan ta’rif berishga urinishdan ko‘ra, ekoturizmga turli mahsulotlar majmuasi sifatida qarash mantiqiyroq.

Ekoturizm dastlab nisbatan buzilmagan yoki ifloslanmagan tabiiy hududlarga landshaftni, uning yovvoyi oʻsimliklari va hayvonlarini, shuningdek, ushbu hududlarda mavjud boʻlgan barcha madaniy koʻrinishlarni oʻrganish, hayratga solish va zavqlanish uchun maxsus maqsadda sayohat deb taʼriflangan. Xalqaro ekoturizm jamiyati ekoturizmni “atrof-muhitni saqlaydigan va mahalliy aholi farovonligini yaxshilaydigan tabiiy hududlar bo'ylab mas'uliyatli sayohat” deb ta'riflaydi.

Bu atrof-muhit madaniyati va tabiiy tarixini tushunish uchun tabiiy hududlar bo'ylab maqsadli sayohat; ekotizimning yaxlitligini buzmaslikka ehtiyot bo'lish; tabiiy resurslarni saqlashni mahalliy aholi uchun foydali qiladigan iqtisodiy imkoniyatlarni yaratish. Ommaviy turizm bilan solishtirganda ekoturizm nafaqat barcha resurslardan to‘g‘ri foydalanishga, balki jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan rivojlanishiga ham urg‘u beradi.

Arxitektura ekoturizmda muhim rol o'ynaydi, chunki u fazo orqali tabiiy muhitning ifodasidir. Atrofdagi muhitga yaxshi integratsiyalangan ekologik turar joy va barqaror dam olish maskanlari mahalliy hayot, san'at va madaniyatni tushunadi.

Bugungi kunda mavjud turistik ob'ektlarning muvaffaqiyatli ishlashi va yangilarini loyihalashda tabiiy va rekreatsion ob'ektlardan kompleks foydalanishga yo'naltirilgan turistik majmualarni fazoviy tashkil etish va arxitektura-

rejalashtirishning shunday variantini topish kerak. turizm faoliyatining turli turlarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish va eng muhim ekologik funktsiyalarni bajarish uchun hududlar. Tuzilmalarni loyihalashda ularni kontekstga kiritish, hukmron tabiiy muhit va landshaft va iqlim sharoitiga har tomonlama moslashishni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak.Eng mashhur turistik majmualarni tahlil qilish asosida, joylashuvning asosiy xususiyatlari. aniqlandi: suv manbasiga yaqinlik - dengiz qirg'oqlari / ko'llar / daryolar; landshaft bilan o'zaro munosabat; hududdagi jamoatchilik manfaatlari.

Ekologik nuqtai nazardan foydalangan holda, ushbu dissertatsiya madaniyatni mahalliy materiallar va energiyadan foydalanish va ulardan mahsulotlarni ishlab chiqarish va iste'mol qilish orqali bir guruh odamlar yoki jamoani o'z atrofi bilan bog'laydigan tizim sifatida ko'rib chiqadi. Taklif etilayotgan asos ekoturizmni rivojlantirishning asosiy madaniy natijalarini belgilaydi, masalan, merosni saqlash va mezbon odamlarni o'z madaniy qadriyatlaridan xabardor qilish. Bundan tashqari, u yuqorida ko'rsatilgan natijalarga erishish uchun ijtimoiy tadbirlar, merosni saqlash va mahalliy mahsulotlarni ishlab chiqarish va iste'mol qilish kabi tegishli tadbirlarni kiritadi.

Xulosa va tavsiyalar.

Ekologik turizm ham sayyohlar, ham mintaqa aholisi o'rtasida atrof-muhitga e'tibor va g'amxo'rlikni shakllantirish orqali hal qilishni ta'minlaydigan shunday tadbirlardan biridir.

Shuningdek, mahalliy ko'nikmalarni rivojlantirish va o'rganish mumkin. Ilmiy rivojlanish bilan birga an'anaviy va mahalliy bilimlarni o'rganish mumkin.

O'z-o'zidan ekologik turizm markazi, u kontekstning turizm jihatlari haqida gapiradi, qishloq aholisi uchun platforma va sayyohlar uchun xalq tilining mohiyatini taqdim etadigan madaniy markazni yaratadi.

Bundan tashqari, ekoturizm va arxitekturaning barqaror rivojlanishi uchun yaxlit asos barqarorlikning ustuvor siyosati va tamoyillaridan kelib chiqadi. Ushbu tadqiqot strategiyalarning joriy misollarini (masalan, rivojlangan mamlakatlarning turizmni barqaror rivojlantirish strategiyasi) va turizmni barqaror rivojlantirish uchun taklif etilayotgan modellarni o'rganadi va ekoturizmning barqaror rivojlanishi uchun ko'prik bo'lishi kerak bo'lgan ushbu sohadagi bilimlar bo'shlig'ini aniqlaydi. va unga tegishli arxitekturaviy badiiy yechimlarni soxaga tadbiq etadi.

Arxitektura ekoturizm orqali barqaror rivojlanishga hissa qo'shishi mumkin bo'lgan ekoturizm mahsulotlaridan biri sifatida qaraladi. Ushbu tezisda ma'lum bir qabul qiluvchi manzil yoki jamoa atrof-muhit bilan ruhiy va jismoniy o'zaro ta'sirga ega bo'lgan organizm sifatida tushuntiriladi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1.                 “Экологически туризм: Тенденции развития”. Лапоскина В.В. Косарева Н.В. 2016 год. Россия.

2.                 История. Развитие и проблемы экотуризма. Хечошвили Н.Р. 2016 год. Россия.

 

QUVVATNI KUZATISH VA DIAGNOSTIKA QILISH UCHUN TIZIMDAGI

MAVJUD TRANSFORMATORLAR

 

Ismoilov Muslimbek Murodjon o’g’li

Farg’ona Politehnika Instituti 2-kurs magistranti

 

Annotatsiya: Ushbu maqolada diagnostika qilish uchun tizimdagi yuqori kuchlanishli quvvat transformatorlari, hamda ushbu transformatorlarning sinovlar ro’yxati haqida gap boradi.

Аннотация В данной статье рассматриваются высоковольтные силовые трансформаторы в системе диагностики, а также перечень испытаний этих трансформаторов.

Annotation. This article discusses high-voltage power transformers in the system for diagnostics, as well as a list of tests of these transformers.

Kalit so’zlar:Transformator,diagnostika,sinov,tajriba,kuchlanish,quvvat,transformator moyi,baholash.

Ключевые слова: трансформатор, диагностика, испытание, эксперимент, напряжение, мощность, трансформаторное масло, оценка.

Keywords: Transformer, diagnostics, test, experiment, voltage, power, transformer oil, evaluation.

 

Yuqori kuchlanishli quvvat transformatorlari energiya tizimlarining muhim komponentlari hisoblanadi. Biroq, elektr ta'minotining barqarorligiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan buzilishlar ehtimoli transformatorlarning ishlash muddatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.

Turli statistik ma'lumotlarga ko'ra, hozirda ishlaydigan quvvat transformatorlarining aksariyati o’tgan asrning 60-70-yillarda o'rnatilgan. Ularning maksimal xizmat muddati 30 yil yoki undan ko'proqqa yetadi. Professor Kurtz [1] transformatorning texnik holat xizmat muddati 35-40 yilga yetganida keskin yomonlashishini aniqladi (1.1-rasm).

 

1.1-rasm - Transformator holatining statik ma'lumotlari [1]

Professor Metvalli [2] transformatorning ishlash muddati 50 yilga yetganda, barcha buzilishlarning 50% i , 60 yil - 90% i, 70 yil - 100% i sodir bo'lishini aniqladi (1.2-rasm) [2; 3].

 

1.2-rasm.Transformatorning shikastlanish miqdorini xizmat muddatiga bog'liqligi [2; 3].

Quvvat transformatorlari ham tizimning eng qimmat elementlaridan biri bo'lganligi sababli, yangilanish yiliga 3-5% dan oshmaydi. Ko'rinib turibdiki, bunday hajmdagi xizmat muddati tugagan uskunani qisqa vaqt ichida yangisiga almashtirish iqtisodiy va texnik jihatdan imkonsiz vazifadir [4]. Bugungi kunda elektr jihozlarining ishlashidagi va monitoring, diagnostika, holatni baholash, ta'mirlash, ish faoliyatini baholash va bunday qurilmalarning ishlash muddatini uzaytirish uchun yangi yondashuvlar / usullarni topishga qaratilgan e’tibor kuchaytirildi[3].

Quvvat transformatorlari ham tizimning eng qimmat elementlaridan biri bo'lganligi sababli, yangilanish yiliga 3-5% dan oshmaydi. Ko'rinib turibdiki, bunday hajmdagi xizmat muddati tugagan uskunani qisqa vaqt ichida yangisiga almashtirish iqtisodiy va texnik jihatdan imkonsiz vazifadir [4]. Bugungi kunda elektr jihozlarining ishlashidagi va monitoring, diagnostika, holatni baholash, ta'mirlash, ish faoliyatini baholash va bunday qurilmalarning ishlash muddatini uzaytirish uchun yangi yondashuvlar / usullarni topishga qaratilgan e’tibor kuchaytirildi[3].

Mavjud nazorat va diagnostika tizimi RD 34.45-51.300-97 [5] bilan tartibga solinadi, bu yerda nazorat toifalari uchun quyidagi belgilar qabul qilinadi: Quvvat  II,

К, T, М transformatorlarini sinash uchun belgilangan talablar 1.1-jadvalda jamlangan.

 

 

 

1.1-jadval - Quvvat transformatorlarining sinovlari ro'yxati [1; 5]

No

Sinovlar ro‘yxati

Kategoriya nazorati

1

Transformatorlarni yoqish shartlarini aniqlash

П

2

Transformator moyining xromatografik tahlili

П, К, М

3

Qattiq izolyatsiyani namlikini baholash

П, К, М

4

Izolyatsiya qarshiligini o‘lchash

 

4.1

O‘ramlar

П, К, Т, М

5

O‘ram izolyatsiyasining dielektrik yo‘qotish tangensini o‘lchash

II, К, T, М

6

O‘ramlarning qog‘oz izolyatsiyasi holatini baholash

M

7

Yuqori kuchlanishda 50 Hz chastotadan foydalanish

 

7.1

Kirishlardagi o‘ramlar

П, K

7.2

Transformatorga o‘rnatilgan himoya va asboblarning sxemalari

П, K

8

O‘ramdagi doimiy tok qarshiligini o‘lchash

П, К

9

Transformatsiya nisbatini tekshirish

П, К

10

Uch fazali transformatorlarning o‘ramlarini ulanish guruhini va bir fazali transformatorlarning chiqish

qutblarini tekshirish

П, К

11

Yuklamasiz rejimdagi yo‘qotishlarni o‘lchash

П, К

12

Transformatorning qisqa tutashuv qarshiligini (Z) o‘lchash

П, К

13

Transformator bakining zichligi sinovi

П, К

14

Sovutish moslamalarini tekshirish

П, К, Т

15

Xavfsizlik moslamalarini tekshirish

П, К

16

Gaz relesi va bosim relesini tekshirish, sinovdan

П, К

 

o‘tkazish

 

17

Nominal kuchlanishni yoqish orqali transformatorlarni sinovdan o‘tkazish

П

18

Ish paytidagi transformator moyi bo‘yicha sinovlar

M

19

Chiqish cho‘lg‘amlaridagi sinovlar

П

 

П - ixtisoslashtirilgan ta’mirlash korxonasida restavratsiya qilingan yoki kapital ta'mirlangan yangi elektr jihozlari ishga tushirilgandagi sinovlar;

K - elektr stantsiyasida kapital ta'mirlash vaqtidagi sinovlar;

T - elektr jihozlarini joriy ta'mirlash vaqtidagi sinovlar;

M - ta'mirlash oralig‘idagi sinovlar;

Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, 1-jadvalga asoslanib, biz quvvat transformatorlarini kuzatish va ularga xizmat ko'rsatishning mavjud tizimi quvvat transformatorini ishga tushirish va kapital ta'mirlash vaqtida kuzatishga qaratilgan degan xulosaga kelishimiz mumkin. Bu shuni ko'rsatadiki, bunday sharoitlarda quvvat transformatorlarining ishonchliligi va xavfsizligi to'liq kafolatlanmaydi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1.                 Managing aged transformers / Kurtz C., Ford G., Vainberg M. [et al.] // Transmission & Distribution World. – 2005, July. – Р.

2.                 Metwally I.A. Failures, monitoring, and new trends of power transformers // IEEE potentials. – 2011, May/June. – Р.

3.                 Тюрюмина А.В., Батрак А.П., Секацкий В.С. Современное состояние вопроса диагностики силовых трансформаторов в зарубежных странах // Молодой ученый. – 2016. – № 8 (112). – С.

4.                 Батрак А.П., Тюрюмина А.В., Никитина А.В. Факторный анализ качественных характеристик трансформаторного масла в 3 т. Т. 3 // Молодежь и XXI век – 2015: материалы V Междунар. молодеж. науч. конф. (26–27 февраля 2015 г.), Юго-Зап. гос. ун-т, ЗАО «Университетская книга». – Курск, 2015.

5.                 РД 34.45–51.300–97. Объем и нормы испытаний электрооборудования.

6-е издание. [Электронный ресурс].

 

 

RESPUBLIKAMIZDA PUL-KREDIT SIYOSATINI SAMARALI AMALGA

OSHIRISH YOʻLLARI

 

Oʻrinov Komiljon Tolibjon o’g’li

Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

“Bank ishi va auditi” yoʻnalishi 2-bosqich talabasi 

 

Annotatsiya: Mamlakatimizda samarali pul-kredit siyosatini olib borishda rivojlangan davlatlarda qoʻllaniladigan tizimlarni tanishtirish va ularning amaliy ahamiyatini asoslashga xizmat qiluvchi ilmiy-amaliy xulosa va tavsiyalarni shakllantirish zarur boʻlib qoladi. Ushbu tadqiqotda samarali pul-kredit siyosatini oʻrganish boʻyicha chora-tadbirlar ilmiy asosga ega.

Kalit so’zlar: pul-kredit siyosati, milliy valyuta, inflyatsiya, valyuta kursi, qayta moliyalashtirish stavkasi, talab qilinadigan rezerv nisbati, ochiq bozor siyosati.

 

Kirish

Oʻzbekiston Respublikasining "Markaziy bank toʻgʻrisida"gi Qonuniga muvofiq, Markaziy bankning strategik maqsadlari bank tizimi va toʻlov tizimlari barqarorligini taʼminlovchi infratuzilmaga qarshi kurashish hisoblanadi [1]. Ushbu strategik maqsadga erishish uchun pul-kredit siyosatining taktik maqsadlari sifatida inflyatsiya maqsadi va pul taʼminotining oʻsish surʼati qoʻllanilmoqda.

Ayni paytda Oʻzbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirish bilan bogʻliq dolzarb masalalar mavjud. Hozirgi muammolarga pul taʼminotining oʻsish surʼatlari va milliy valyutaning devalvalyatsiya darajasining yuqoriligi, iqtisodiyotga pul taʼminotining past darajasi, tijorat banklarining kreditlari boʻyicha milliy valyutadagi nisbati yuqori foiz stavkalari kiradi. Oʻz navbatida, pul-kredit siyosatini takomillashtirish bilan bogʻliq hozirgi muammolarning ilmiy jihatdan toʻgʻri еchimini topish еtakchi pul tushunchalarining tamoyillarini oʻrganish va ularning amaliy ahamiyatini baholashni zarur qiladi.

Monetarizm pullik nazariyasining asoschisi AQShning Chikago universiteti professori, Nobel mukofoti laureati M.Fridmandir. M.Fridman iqtisodiy adabiyotlarda birinchi boʻlib pul taʼminotining yillik oʻsishini qatʼiy indikator sifatida belgilash va unga erishish jarayonini Markaziy bank tomonidan nazorat obʼekti qilib qoʻyish zarurligini ilmiy asoslab berdi. Uning xulosasiga koʻra, pul taʼminotining oʻsishi yakuniy mahsulot narxining uzoq muddat davomida barqaror oʻsishiga asoslanishi kerak [2].

J.Keynsning fikricha, foiz stavkasi pul tushunchasida muhim rol oʻynaydi va foiz stavkalariga taʼsir koʻrsatish orqali ishsizlik va iqtisodiy oʻsishga bevosita taʼsir koʻrsatishi mumkin. J.Keyns taklif etgan pul muomalasining translyatsiya mexanizmi uch bosqichdan iborat:

Ø     birinchi bosqich: pul taʼminoti-foiz stavkasi;

Ø     ikkinchi bosqich: pul taʼminoti -foiz stavkasi - investitsiya;

Ø     uchinchi bosqich: pul taʼminoti - foiz stavkasi - investitsiya - milliy daromad [3].

J.Keynsning translyatsiya mexanizmiga koʻra, firmalar va firmalar foiz stavkalari tushishi bilan rejadagi investitsiyalarini koʻpaytiradilar, bu esa inventarlarning kutilmagan isteʼmol qilinishiga olib keladi, rejadagi xarajatlarning umumiy miqdori bilan bir qatorda, firmalar va kompaniyalar ishlab chiqarishni shunday sharoitlarda koʻpaytiradilar, natijada milliy daromad koʻpayadi.

F.Mishkinning soʻzlariga koʻra, Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari quyidagi afzalliklarga ega:

-                     ochiq bozor operatsiyalari FZT tashabbusi bilan amalga oshiriladi va uning hajmi FZT tomonidan boshqariladi, diskont operatsiyalarini amalga oshirishda bunday nazorat yoʻq;

-                     ochiq bozor operatsiyalarining yuqori darajada moslashuvchanligi, ularning hajmi istalgan vaqtda oʻzgartirilishi mumkin;

-ochiq bozor operatsiyalari oson oʻzgaruvchanlik mazmuniga ega, agar FZT ushbu operatsiyalarni amalga oshirishda xatoga yoʻl qoʻygan boʻlsa, u tezda operatsiyani bekor qilishi mumkin[4].

T.Bobakulovning pul agregati M2 ning oʻsish surʼati Respublika Markaziy bankining pul-kredit siyosati koʻrsatkichi sifatida tanlanishi lozim degan xulosasi quyidagi faktlarga asoslanadi:

-                     Pul-kredit siyosatining koʻrsatkichi sifatida pul taʼminoti oʻsishidan foydalanishning huquqiy bazasi mavjudligi

-                     Markaziy bankning pul taʼminotiga pul bazasi orqali bevosita taʼsir oʻtkazish imkoniyati;

-                     Inflyatsiyaning strukturadagi еtakchi omili pulsiz omillarning ogʻirligi, asosiy inflyatsiya darajasining inflyatsiyani targetlash jarayonida ishlatilmasligi [7].

Oʻzbekiston Respublikasining "Markaziy bank toʻgʻrisida"gi yangi Qonuniga muvofiq, Markaziy bankning pul-kredit siyosatining strategik maqsadlari inflyatsiyaga qarshi kurashish, mamlakat bank tizimi va toʻlov tizimlarining barqarorligini taʼminlash boʻlsa, inflyatsion maqsadlar va pul taʼminotining oʻsish surʼatlari pul-kredit siyosatining taktik maqsadlari hisoblanadi [1].

Tadqiqotni oʻtkazishda induksiya va deduksiya, trend tahlili va ekspert baholash usullari qoʻllanildi.

Oʻzbekiston Respublikasida milliy valyutaning davom etayotgan devalivatsiyasi, inflyatsiyaning nisbatan yuqori darajasi, iqtisodiyotga pul tushinishning yuqori darajasi monetar tushunchalarning amaliy ahamiyatini baholashda eʼtiborga olinishi kerak boʻlgan muhim omillardir.

Yetakchi pul tushunchalarining bir qator tamoyillari amalda qoʻrildi. Ayniqsa, monetarizmning pul muomalasi nazariyasining pul taʼminotining oʻsish surʼatlarini boshqarish prinsipi dunyoning koʻpgina davlatlarida pul muomalasining taktik maqsadi sifatida ishlatiladi [8; 9].

Aqsh, Yaponiya va Fransiyaning pul taʼminotining oʻsish surʼatlarini cheklash boʻyicha pul-kredit siyosati natijalari shuni koʻrsatdiki, ushbu chora oxir-oqibat ishlab chiqarish surʼatlarining pasayishiga, tovar va xizmatlar taʼminotining kamayishiga olib keladi, ammo narxlar barqarorligiga erishiladi.

M.Fridmanning pul taʼminotining oʻzgarishi iqtisodiy vaziyatdagi oʻzgarishlar tufayli emas, degan ilmiy xulosasi amalda isbotlanmagan. M.Fridman monetarizm nazariyasiga koʻra, pulga boʻlgan talab naqd pul balanslari va nominal daromadning oʻsishiga mutanosib ravishda kamaymaydi, balki oʻzgarishsiz qolmoqda. Chunki pul taʼminotidagi har bir oʻzgarish nafaqat investitsiya darajasiga, balki shaxsiy isteʼmol hajmiga ham taʼsir qiladi. Shaxsiy isteʼmol hajmi oʻz navbatida nominal daromad dinamikasiga mutanosib ravishda farq qiladi. Natijada, olingan har bir alohida davr uchun pulga boʻlgan talab doimiyligicha qolmoqda, pul taʼminoti esa doimiy ravishda oʻzgarib turadi. Bu xulosa dunyoning koʻplab davlatlari amaliyotida isbotlangan [7].

 

1-jadval. Pul-kredit siyosatining asosiy koʻrsatkichlari, foizda

Koʻrsatkichlar

2018

2019

2020

2021

2022

1-chorak

Inflyatsiya darajasi

14,3

15,2

11,1

10

9,8

Markaziy bank qayta moliyalashtirish stavkasi

16,0

16,0

14,0

14

17

Tijorat banklarining kreditlari boʻyicha foiz stavkalari -

20,5

24,2

22,3

22,5

-

 

1-jadvalga koʻra, 2018-2020 yillarda Oʻzbekistonda yuqori inflyatsiya darajasi Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasini taʼminlashga olib keldi. Bu esa oʻz navbatida tijorat banklarining milliy valyutadagi kreditlari boʻyicha foiz tavkalarining yuqori boʻlishiga olib keldi. Oʻz navbatida, tijorat banklari kreditlari boʻyicha yuqori foiz stavkalari korxonalarga to’sqinlik qildi.

 

 

 

Rasm. 1. Iqtisodiyotning naqd pul bilan taʼminlanganlik darajasi, foizda

Rasmdagi maʼlumotlardan ko’rinadiki 1 ta, 2018-2020-yillarda Oʻzbekiston Respublikasining iqtisodiyotining pullik salohiyati darajasi past boʻlgan. Bu esa mamlakat iqtisodiyotida zoʻravonlik muammosini hal etmaydi.

Shuni taʼkidlash kerakki, J.Keynsning pul-kredit siyosatini oʻtkazish mexanizmi toʻgʻrisidagi qoidasi Oʻzbekiston Respublikasining amaliyoti uchun muhim ahamiyatga ega. Bunga Oʻzbekiston Respublikasida tijorat banklarining kreditlari boʻyicha joriy yuqori foiz stavkalari kompaniya va firmalarning kredit olish imkoniyatini kengaytirishga toʻsqinlik qilayotgani sabab boʻlmoqda. Chunki foizlar kreditlar bahosi hisoblanadi. Kreditlar boʻyicha foiz stavkalari qancha yuqori boʻlsa, jismoniy va yuridik shaxslarning ulardan va firmalardan foydalanish imkoniyati tijorat banklari kreditlariga kirish imkoniyatlarini kengaytirish imkoniyati past boʻladi.

Oʻzbekiston Respublikasi iqtisodiyotining pul-kredit salohiyatining past darajada boʻlishi kengaytirilgan pul-kredit siyosatini amalga oshirishni zarurat qilib qoʻyadi (rasm. 1).

2020 yil 1 dekabr holatiga koʻra, mamlakat korxonalari oʻrtasida jami debital daromadlar hajmi 120,5 trln soʻmni tashkil etdi [10].

Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan olib borilayotgan pulkredit siyosatini takomillashtirishdagi yana bir muhim masala – bu talab qilinadigan rezervlarning yuqori darajasidir.

Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining chet el valyutasidagi depozitlari uchun belgilangan rezerv talabi 14%ni tashkil etadi. Bu juda yuqori kurs boʻlib, uning ustiga xorijiy valyutadagi omonatlar uchun zarur boʻlgan rezervlar miqdori milliy valyuta kursi boʻyicha soʻmga aylantiriladi va "Nostro" soʻmdagi banklarning vakillik hisob varagʻidan chiqarildi. Natijada tijorat banklarining likvidlikligiga kuchli nojoʻya taʼsir koʻrsatmoqda. tijorat banklarining likvidlikligi.

Kerakli rezervlar miqdori tijorat banklarining korrespondentlik hisobida qoldirilishi mumkin

 

Rasm. 2. Milliy valyuta - soʻmning 1 AQSH dollariga nisbatan nominal kursi, soʻm

2 Rasm shuni koʻrsatadiki, 2018-2020 yillarda Oʻzbekistonda milliy valyutaning AQSH dollariga nisbatan nominal kursining oʻzgaruvchanlik darajasi yuqori boʻlib, 25,6% ni tashkil etdi. Milliy valyutaning, xususan, uning yuqori darajadagi devalvolyatsiya darajasining oʻzgaruvchanlik darajasining yuqoriligi makroiqtisodiy oʻsish surʼatlarining barqarorligiga salbiy taʼsir koʻrsatmoqda. Ayniqsa, yuqori devalvaliatsiya sharoitida korxonalar va banklarning investitsion faolligi kamayadi. Xulosa va takliflar. Ilmiy maqolani yozish davomida olib borilgan tahlillar shuni koʻrsatdiki:

*                    pul taʼminotining oʻsish surʼatlaridan pul-kredit siyosatining taktik maqsadi sifatida foydalanilishi inflyatsiyaga qarshi kurashish, pul taʼminoti barqarorligini taʼminlashda muhim oʻrin tutadi;

*                    foiz    stavkalarining       pasayishi     firmalar       va      kompaniyalarning         rejali

investitsiyalari hajmini oshiradi, bu esa milliy daromadni oshiradi;

*                    Narxlarning oʻzgarishi va real ishlab chiqarishdagi oʻzgarishlarga javoban Markaziy bankning oʻzining muvozanat darajasiga nisbatan foiz stavkalarini oʻzgartirishi iqtisodiyotdagi aylanma oʻzgarishlarni minimallashtirish imkonini beradi;

*                    2018-2020 yillarda Oʻzbekiston Respublikasida yuqori inflyatsiya Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasi yuqori darajada taʼminlanishiga olib keldi, bu esa tijorat banklarining milliy valyutadagi kreditlari boʻyicha foiz stavkalarining yuqori boʻlishiga olib keldi;

*                    2018-2020-yillarda Oʻzbekiston Respublikasi iqtisodiyotining pul-kredit salohiyatining past darajada boʻlmasligi iqtisodiyotdagi zoʻravonlik muammosini hal qilishga imkon bermayapti;

*                    Markaziy bankning rezerv talabining yuqori darajasi va milliy valyutaning nominal kursi boʻyicha oʻzgaruvchanlikning yuqori darajasi - soʻm pul-kredit siyosatini takomillashtirish boʻyicha dolzarb masalalardir.

Oʻzbekiston amaliyotida еtakchi pul-kredit tushunchalarining tamoyillarini qoʻllash orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish maqsadida quyidagi choratadbirlar amalga oshirilishi lozim:

1.                 Pul-kredit siyosati instrumentlaridan foydalanish amaliyotini takomillashtirish maqsadida, birinchi navbatda, tijorat banklarining xorijiy valyutadagi depozitlari uchun zarur boʻlgan rezerv nisbatini milliy valyutadagi depozitlar boʻyicha talab qilinadigan rezerv nisbati darajasigacha pasaytirish zarur; ikkinchidan, Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari hajmini uning bojlari va davlat qimmatli qogʻozlarini chiqarish orqali oshirish lozim; uchinchidan, kredit resurslariga boʻlgan talabning oshishi natijasida kreditlar boʻyicha foiz stavkalarining keskin koʻtarilishi xavfini yoʻqotish uchun maxsus rezerv fondini shakllantirish zarur; toʻrtinchidan, Markaziy bank REPO auktsionlari orqali foiz stavkalaridagi oʻzgarishlarni nazorat qilishi kerak.

2.                 Tijorat banklarining kredit kengayishini ragʻbatlantirish orqali iqtisodiyotning naqd pul bilan taʼminlanganlik darajasini oshirish uchun, birinchi navbatda, tijorat banklarining kreditlari boʻyicha nominal foiz stavkalarining barqarorligini taʼminlash zarur; ikkinchidan, umumiy talabni ragʻbatlantirishga qaratilgan fiskal siyosatni amalga oshirish orqali davlat qimmatli qogʻozlari hajmini oshirish orqali markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari orqali tijorat banklarining kreditlari boʻyicha foiz stavkalariga taʼsir koʻrsatish qobiliyatini oshirish zarur; uchinchidan, tijorat banklari kreditlarining resurs taʼminotini yaxshilash maqsadida tijorat banklariga faqat tranzaksiya depozitlarining barqaror balansidan foydalanishga ruxsat berilsin.

 

Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1.                 Oʻzbekiston Respublikasining Qonuni. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki toʻgʻrisida Qonun hujjatlari maʼlumotlari milliy bazasi: No 03/19/582/4014.

2.                 Fridmen, M. (1999). Esli by dengi zagovorili… Per. s angl. (b.113-114). Moskva: I

3.                 Keynes, Dj.M. (1999). Obshchaya teoriya zanyatosti, protsenta i deneg. Per. s angl. (p.352). Moscow: Gelios ARV.

4.                 Мишкин, Ф.С. (2013). Экономическая теория денег, банковского дела и финансовйх рйнков. Пер. с англ. (п.485). Мосcоw: OOO «I.D. Williams».

5.                 Taylor, J. (1993). The Robustness and Efficiency of Monetary Policy Rules as Guidelines for InterestRate Setting by European Central Bank. Journal of Monetary Economics, Vol. 43. Issues, b. 655-679.

6.                 McCallum, B.T. (2000). Alternativ pul-kredit siyosati qoidalari: Oʻzbekiston, Buyuk Britaniya va Yaponiya uchun tarixiy moslamalar bilan taqqoslash. Richmond Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki iqtisodiy chorak, 1/86, Qish, b. 49-79.

7.                 Bobakulov, T.I. (2008). Oʻzbekiston Respublikasida milliy valyuta kursi barqarorligini taʼminlash muammolari va ularni hal etish yoʻllari. I.f.d. ilm. dar. ol. three. taqd. et. diss. avtorefer. (b.27). Toshkent.

8.                 Rashidov, R.I., Murtazayev, N.R., & Baratova, S.S. (2020). Qishloq xoʻjaligini innovatsion rivojlantirish yoʻnalishlari. "Agroprosessing" jurn., vol.7, Issue 2,-b.29-34

9.                 International Scientific Journal, "Ways of effective implementation of monetary policy in our country" Sh.Yakubova, R.Rashidov, M.Umarova, K.O‘rinov p-ISSN: 2308-4944. 3010. (2021). Oʻzbekiston Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat. Statby byulleteni. (b.347). Toshkent

10.             Alikulov, A. T., Iskandarovich, R. R., & Komiljon, O. (2022). Oʻzbekistonda tijorat banklarining barqaror faoliyatini amalga oshirishda raqamli bank hizmatlarini joriy etish. Results of National Scientific Research, 1(2), 62-67.

TEXNOLOGIYA TA’LIMI JARAYONIDA UMUMTA’LIM MAKTAB O’QUVCHILAR IJODKORLIK FAOLIYATINI TASHKIL ETISH

 

Shog'darov Navro'zbek Odilovich

Termiz davlat unversiteti talabasi

 

Annotatsiya: Маqolada umumta’lim maktab o’quvchilarini ijodkorlik foliyatini shakllantirish bilan xalqimiz uchun kerakli bo’lgan kasb-hunarlarga yunaltirish ustida fikr mulohazalar yuritiladi.

Kalit so’z: Ijodkorlik, o’quvchi, milliy tarbiya, milliy qadriyat, tarix, usta, malaka, ko’nikma,hunar.

Аннотация: В статье рассматриваются вопросы ориентации учащихся общеобразовательных школ на профессии, необходимые нашему народу, с формированием творческой личности.

Ключевое слово: творчество, ученик, национальное воспитание, национальная ценность, история, мастер, квалификация,умение, ремесло.

Annotation: in the article, comments are made on the orientation of Secondary School students towards the necessary professions for our people with the formation of the foil of creativity. Quot; key word; creativity, reader, National Education, National value, history, master, qualification, skill,craft.

 

Yoshlarni mustaqil xayotga va mehnatga tayyorlashni tubdan yaxshilash maqsadida umumta’lim maktabi oldiga o’z ishida ta’limni unumli mehnat bilan qo’shib olib borish tamoyilini to’laroq amalga oshirish vazifasi qo’yilgan.

O’quvchilarni ijodkorlik faoliyatini tashkil etishga quyidagilar zamin hisoblanadi:

1.                 O’qitish va o’qish ta’limi jarayonini yangi pedagogik texnologiyaga binoan tashkil etish. Unda, dunyo qonuniyatlarini ijtimoiy tarixiy taraqqiyotining ongli sur’atda tushuntirish orqali o’quvchilarni yakka holdagi rivojlanish omillarga tayanish. Ta’lim jarayonidagi ikki jihat; tashqi tasvirlar va ichki imkoniyatlarni. Ta’lim jarayonining harakatlantiruvchi kuchlarni hisobga olgan holda o’quvchilarni bilish faoliyatlarini tashkil etish bosqichlariga tayanish lozim.

2.                 Texnologiya ta’limi darslaridagi uzluksiz kasb – xunar ta’limi tamoyillariga binoan o’qituvchi faoliyatida ta’lim tamoyillarining o’rnini belgilashda o’quvchi bilish faoliyati xususiyatini belgilovchi asosiy boshlanma – ta’lim tamoyillarini asos qilib olish muhim ahamiyatga ega.

3.                 Texnologiya ta’lim darslaridagi tarbiyalovchilik xarakteridagi tamoyili tarbiyalovchi ta’limning asosiy qoidalari; dunyoqarashni shakllantirish, ahloqiy sifatlarni va irodani tarbiyalash, tarbiyalashni shakllantirish, qobiliyatni o’stirishga alohida e’tibor berish lozimdir.

4.                 Texnologiya ta’limining ilmiylik tamoyillari ilmiy hamda asoslangan bilim – o’quvchi onggini haqqoniy rivojlantirishda yetakchi o’rinni egallaydi. Unda o’quv materialidagi ilmiy – qonuniyatlarni aks ettirish, nazariy qoidalarni tushunish – fikrlash faoliyati xarakterini belgilaydi.

5.                 Texnologiya ta’limi darslaridagi ketma – ketlik tamoyili borliqning o’zi ma’lum ketma – ketlik bo’lishini hamma tomonlama taqazo etadi. unda ta’lim jarayonida ham ketma – ketlik bo’lishi zarur. O’qitishdagi ketma-ketlik bo’lishi ma’lumdan - noma’lumga, yaqindan – uzoqqa, oson materialdan – qiyin materialni o’rganishga o’tishni taqazo etadi.

6.                 Texnologiya ta’limi darslarining tushunarli bo’lish tamoyili ta’limning o’quvchi yoshlar tushunchasiga mosligi, yangi bilimlarni o’quvchi ongidagi bilimlar bilan bog’lab, tushunarli qilib turmush tajribasiga asoslanish, umumiy saviyani yuqoriga ko’tarish, o’quv materiallarini o’quvchi rivojlanishiga mos bo’lishi bilan amalga oshirish alohida e’tiborga sazovor.

7.                 Texnologiya ta’limining ko’rsatmalilik tamoyili o’quvchilarga texnikatexnologiya tarixini xissiy bilish ko’rsatmalilik tamoyili asosida amalga oshiriladi. texnologiya ta’limida o’qituvchining o’zi va amalga oshirgan dars jarayonidagi bilim, ko’nikma va malakalari asosiy ko’rsatma ekanligi, ta’limda yangi texnologiyalarni qo’llashga asos soladi.

8.                 Texnologiya ta’limida onglilik va faollik tamoyili zaminida yo’nalishlar bilimlarni umumlashtiradi, nazariyalarning aniq qo’llanishi fikr yuritishni ancha aniqlashtiradi.

9.                 Texnologiya ta’limi darslarida mustaqil bilimlar berish tamoyili zaminida, o’rganilgan bilim, ko’nikma va malakalar o’quvchi onggida uzoq vaqt saqlanishi keyinchalik amaliyotga tadbiq etilishi uchun mustahkamlanishi zarur. O’quv materialidagi asosiy tushuncha qoidalarni bo’rttirish, asosiy fikr bola bilimlari bilan bog’lanishi, zurur qarash va e’tiqodlarni shakllantirishga asos soladi.

10.             texnologiya ta’limining alohidalashtirish tamoyili o’quvchi shaxsiga yarasha alohida yondoshish, dars jarayonida va darsdan tashqari yondoshuvlar mazmunida ta’lim tamoyillarini qo’llashdagi o’zaro bog’liqliligi, ijobiy intilishlar hosil qilishadi. Unda muammoli vaziyatlarni yuzaga keltirish, dasturiy ta’limni hosil qilishga zamin bo’ladi.

Texnologiya o’qituvchisi darsga tayyorlanayotganda xar xil metod va usullarni qo’llab yangi materialni qanday bayon qilishni o’ylaydi. texnologiya o’qituvchisi oldida o’quvchilarni o’quv ishlab chiqarish kollektivlarini tashkil qilish, ular orasida ishlab chiqarish munosabatlarini yo’lga qo’yish masalasi paydo bo’ladi. Bundan tashqari boshqa o’quv fanlardagi kabi mehnat o’qituvchisida o’quvchilarni mehnat usullarini to’g’ri bajarishni, olingan bilimlarni amalda qo’llashni kontrol qilish va ularning o’quv faoliyati natijalarini baholash funkstiyasini saqlanib qoladi.

O’quvchilar texnologi ta’limi dars jarayonida foydalaniladigan uslubiy vositalar ham o’zgarmay qolmaydi. o’z ishiga ijodiy yondashuvchi o’qituvchilar o’quvchilarga ta’sir qilishning yangi formalarini, uzluksiz ravishda bilim, malaka va ko’nikmalarini shakllantirishni yangi usullarini topadilar.

O’quvchilar jamiyat uchun ahamiyatga ega bo’lgan yoki uning uchun yangilik bo’lgan mahsulot yarata olmaydilar. Qolaversa, bu ularning, maktabning vazifasiga kirmaydi. Maktab o’quvchisining ijodi uning mahsulot tayyorlashi, buyum yasashida namoyon bo’ladi. Bunday ish jarayonida ular egallagan bilimlari, malaka va ko’nikmalarini qo’llaydilar. O’rgatuvchi ijodiy faoliyatiga, birinchi navbatda, ijodkor shaxsning sifatlarini rivojlantirishga yordam beruvchi faoliyat sifatida qaraymiz. Bu faoliyat davomida o’quvchilarning aqliy faolliklari, bilag’onliklari, tadbirkorliklari, aniq ish bajarish uchun zarur bo’lgan bilimlarni egallashga intilishlari, masala tanlash va uni yechishda mustaqilliklari, turli masalalar ichida eng asosiylarini tanlay bilish kabi sifatlari rivojlanadi.

Ijodkorlik faoliyatini tashkil etishda darsning maqsad va vazifalarini aniq belgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Darsning yakuniy maqsadini maktab o’quvchilarining ijodiy sifatlarini rivojlantirish va shakllantirishdan iborat etib belgilash mumkin. Bu maqsadga o’quvchilar qobiliyatini aniqlash va rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni belgilash orqali erishish mumkin.

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.                 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz balan birga quramiz., “2017-2021-yillarda O‘zbekiston Boburnoma. -T.,

2.                 Shomirzayev M.X. Texnologiya fanini o’qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar. Darslik.. –T.: “TerDU nashr-matbaa markazi”, 2020.

3.                 Shomirzaev M.X. Maktab o‘quvchilarida xalq hunarmandchiligi kasblariga qiziqishni fanlararo shakllantirish // “Mehnat va kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirishda innovatsion yondashuvlar” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. –Buxoro, 2019.- B.29.

4.                 Shomirzayev M.X. Texnologiya fanini o‘qitishning samaradorligini

oshirish yo‘llari. O‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanma. –T.: 2019. – 72 b

THE YOUNGER THE BETTER EARLY IS BETTER

 

Adahamova Muazzamxon Mahammadismoil qizi

Andijon Davlat Universiteti Pedagogika Instituti

 

Annotatsiya: Mazkur maqolada boshlang’ich sinf ingliz tili darsliklarida leksik minimum tasnifi haqida qisqacha ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek mazkur maqolada misollar orqali izohlab o’tilgan.

Kalit so’zlar: leksikologiya, innovatsion texnologiya, boshlang’ich sinflar, zamonaviy metodlar, qiziqarli o’yinlar, rasmli lug’at,frazeologik birliklar, yangi so’zlar

Annotation: This article provides sources on the lexical minimum classification in elementary English textbooks. The article also gives intriguing examples on this topic.

Key words: lexicology, innovation technology, elementary schools ,modern methods, interesting games or activities, pictures dictionary , units of phraseology, new words

 

Kirish

Bugungi tez su’ratlarda o’tayotgan hayotimizni va albatta ta’lim tizimini hamda yosh avlod porloq kelajagini chet tili muloqotisiz yoki chet tilini bilmaslik negizida tasavvur etish mushkul. Biz texnologiya asri yashin tezligida rivojlanayotgan davrda yashamoqdamiz, tabiiyki xorijiy tilni asosan ingli ztilini bilish davr talabiga aylandi.

Chet elning nufuzli oliygohlarida o’qishdan tortib to xorijiy investitsiyalarni olib kirish yoki jalb qilish uchun ham mazkur xalqning ingliz tilini bilish darajasi e’tiborga olinadi va shu nuqtai nazardan qo’shimcha biror tilni bilish talab etiladi. Shu bois bog’cha yoshidan, boshlang’ich sinflar uchun ingliz tilini o’rgatish va yangi tilga nisbatan yosh avlod ongida ko’nikma hosil qilishga hukumatimiz tomonidan e’tibor kuchaymoqda va shu xususida innovatsion kitob va darsliklar ishlab chiqilishi shuningdek chet tilini o’qitishda yangidan-yangi innovatsion o’qitish metodlardan foydalanish yo’lga qo’yildi. Shuningdek darsliklarda so’zlashuv tiliga xos, maxsus qo’llanadigan tor doiradagi, eskirgan,dag’al so’z va iboralar berilmagan. Sof inglizcha so’zlar va atamalar berilgan. Darslik mualliflari esa so’zlarning qo’llanuvchanligi, ifodalangan tushunchalaning muhimligi, ularning boshqa sahifada kelgan so’zlar bilan birika olish va so’z yasalish imkoniyatlariga e’tibor berganlar. Darslik uchun birikmalar tanlashda ingliz so’zlarining o’zaro birika olish xususiyatlariga , iboralarning o’ziga xos tomonlarini ko’rsatishga harakat qilingan. Biz guvohi bo’lgandek keltirilgan birikmalar tanlangan so’z ishtirokidagi grammatik konstruktsiyaning tipikligini yoki so’zning leksik qurshov doirasidagi xususiyatlarini ko’rsatib turadi.

So’ngi yillarda ingliz tiliga bo’lgan qiziqish barcha yosh vakillarini o’z ichiga qamrab olmoqda. Tilsiz jamiyatda yuksalish bo’lmasligi barchamizga sir emas, ammo yangi tilni o’zlashtirish ham insoniyatning yosh davrlariga bog’liq ekanligini olimlar ham ilmiy isbotlab berishgan, zero keyingi avlod vakillari yuqori avlod vakillariga nisbatan yangi tilni tez va oson hamda innovatsion metodlar orqali o’rganishi ko’pchilikka ma’lum. Yosh avlod ongi va shuri kattalarning o’zlashtirish darajasidan anchagina yuqori. Bolalarda tilni o’rganishga bo’lgan tabiiy moyilligi va xotirasining mustahkamligi yangi ma’lumotlarni tez va oson o’zlashtirishi, ularda taqlid qilish qobiliyati kuchliligi hamda vaqt bosimida bo’lmasliklari ularni tilni o’zlashtirishiga cheksiz imkoniyatlar eshigini ochadi.

O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov tashabbuslari bilan

2012 yil 10 -dekabrdagi “ Chet tillarini o’rganish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida” gi PQ 1875- sonli qarori ingliz tilini o’rganish uchun ochilgan ajoyib yuksak imkoniyatlar ibtidosi. Uning negizida o’rganilgan til darajasi uchun bir qancha moddiy va ma’naviy rag’batlar ham ko’zda tutilgan va buning uchun bir qancha chora – tadbirlar ko’rildi. Jumladan ingliz tili 1 sinfdan o’qitila boshlandi, buning uchun esa maxsus yoshga doir kitob va daftar ko’rinishida o’quv qo’llanmalar yaratildi. Boshlang’ich sinflarda chet tilini osonroq va mustahkam o’rganishlari uchun rang barang interfaol metodli rasmli kitoblar, so’zlar esa qayta va qayta yorqin misollar bilan xotirada osonroq va qiyinchiliksiz qolishi uchun innovatsion rasmlar bilan boyitildi. Yana kitobning o’quv harakteri so’zlarga berilgan Grammatik ma’lumotlarda yaqqol seziladi ya’ni yoshga doir yo’llar bilan tushuntirib o’tilgan. Har bir so’zga atroflicha Grammatik leksik tavsif berilgan- ularga xos asosiy Grammatik shakllar, masalan, otlarning turlanishi, fe’llarning tuslanish xususiyatlari ko’rsatilgan.

Quyi sinflardagi kitoblarda berilgan otlar bir necha sifatlar bilan birgalikda, sifatlar esa o’z aksini rasmlar orqali, berilgan rasmlar esa xorijiy bolalar hayot tarzini namoyon qilgan holatda yaratildi. Darhaqiqat , 2021-2022 o’quv yilida yangi nashr va o’zgacha ko’rinishda noodatiy tarzda ishlab chiqarilgan 1-sinf o’quv darsligi va daftari mavzular uzviyligida tematik va mantiq jihatdan 7-8 yoshli bolajonlar qiziqishidan kelib chiqib ishlangan. Berilgan yangi so’zlar esa darslik va daftarda bir joyda sinonimik boshqa sahifada esa antonimik rasmlari bilan izohlangan bu esa yangi jumlani xotirada osonroq va yorqinroq misollar bilan qolishiga asos bo’ladi masalan: happy, angry, sad kabilar. Shu bilan birga mantiqan o’ylashga yetaklovchi rebuslar, tilni charxlaydigan tez aytishlar, tinglang, tanlang va mosini toping, ortiqcha so’zni toping kabi berilgan mashg’ulotlar listening va speakingga asoslangan TPR metodlarni xuxusan kinesetic, tectile, auditory va visual o’rganuvchilar uchun mo’ljallangan darslik bu rivojlanayotgan , jahon sahnasida o’z o’rniga ega bo’layotgan davlatimiz bergan, yosh avlod uchun yaratgan keng va cheksiz imkoniyatlardan biri desak mubolag’a qilmagan bo’lamiz.

Albatta,TPR metodlari orqali o’rganish bolajonlarni yangi til olamiga olib kirish oson va samaraliroq hisoblanadi. Boshlang’ich sinflarda yangi so’zlarni qayta va turli sahifalarda berilishi yoshlarni ham tarbiya o’chog’iga olib kiradi insoniylika chorlaydi misol uchun:Be caring! Sharing is caring! Save water! Be polite! Va hokazolar. Project work deb nomlangan mashg’ulotlar ualrni mehnat tarbiyasini va yangilikka, yaratuvchanlikka o’chligini oshiradi . 2- 4 sinflarda berilgan so’z va so’z birikmalari, frazeologik birliklar tarzida berilgan masalan: foot- on foot, car- by car, shop- go shopping, nose- touch your nose, play- on our playground, school- at scool,, in front of, next to shular jumlasidan.

Find and write the translation kabi mashqlar so’zlarni, so’z birkmalarini, gaplarni yoddan yoza olishiga,answer the questions esa og’zaki nutqini rivojlanishiga , viktorinalar esa aqliy salohiyatini oshirishga yordam beradi. H.H. Niyoziy ning “Ilm izlagin ,ilm izlagin darkor izlagin” degan so’zlari, “Yoshlikda olingan bilim toshga o’yilgan naqshdir” kabi teran aytilgan fikrlar bilimning nechog’lik muhimligi uning yoshlikda olinishi esa mustahkam va esda qolarlilik sifatiga ulkan ta’sir ko’rsatishi aytilgan.boshlang’ich sinf b’lishligiga qaramay bolajonlar darslikdagi ba’zi so’zlarni omonimik xususiyatlarini ham anglab ulgurishgan m: going to…( buy, write, read)- moqchi bo’lmoq (rejalashtirilgan ish harakat)ni bildirsa, boshqa o’rinda qayergadir ketayotganligi anglashiladi, bunday chigal vaziyatni yosh o’zbek kitobxoni hech bir qiyinchiliksiz kontekst orqali tushuna oladi.

Kunlik dars mashg’ulotlarida keltirilgan yangi so’zlar albatta bir qancha pog’onada darsga qayta va qayta olib kiriladi esda qolishlilik va o’zlashtirishdagi mustahkamlilik darajasi oshishi uchun. Bunday vaziyatlarda Singapur metodlari ham qo’l keladi, masalan: shoulder by shoulder, face to face, knee by knee . . Yana asosiy talaffuz qoidalari, ingliz tiliga xos bo’lgan tovush almashinish hodisalari, so’z o’zgarish asosari, old qo’shimcha va suffikslar vositasida yangi so’z yasalish usullarko’rsatilgan O’zak so’z va undan yasalgan so’zlarning farqiga misollar orqali bora oladilar, rain, rainy, rainbow; ride, rider, riding;qisqa va butun gaplarni bog’lovchilar orqali o’rganadilar.

Xulosa qilib aytganda darslik yoshga doir Grammatik va leksik materiallarni to’g’ri tanlay olgan.boshlang’ich sinf o’qivchilariga til o’rganishini osonlashtirish uchun qiziqarli o’yinlardan va innovatsion metodlardan foydalangan holda tuzilgan.

Buning negizida ular tilni majburiyat sifatida emas tabiiy instinct sifatida o’rganishlari uchun poydevor vazifasini bajaradi degan maqsad yotadi. Shunday ekan ta’lim tizimi ham yosh avlodni tilga mehr qo’yib o’rganishlari uchun barcha shart sharoitlarni yaratmoqda.

 

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

1.   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 10-dekabrdagi “Chet tillarini o’rganish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida “ gi PQ-1875-sonli qarori

2.   Turdaliyeva G.N “Boshlang’ich sinflarda ingliz tilini o’qitishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalar” 2020

3.   Umirova Z(2020) “Importance of learning foreign languages”. International Scientific Conference of Students and Young Scientists.

4.   Bekmuratova U.B.”Ingliz tilini o’qitishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalar”// Toshkent 2012

5.   Ovcharova R.V. “practical psychology in elementary shool”. M; TC Sphere, 1998.

6.   Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori,- T”Sharq nashriyot matbaa kontserni,1997

 

SAVOD O`RGATISH DAVRIDA “ALIFBE” DARSLIGI VA

O`QUVCHILARNING O`QISHIGA QO`YILADIGAN DASTUR TALABLARI

 

Turgunova Vasilaxan Ergeshbayevna

Namangan viloyati Namangan shahar Davlatobod tumani

72-umumiy o'rta ta'lim maktabining boshlang’ich sinf o'qituvchisi

 

Annotatsiya: Tarixga nazar tashlasak, O`rta Osiyoda ma’naviyat-ma’rifat, madaniyatni rivojlantirish, milliy qadriyatlar hamda an’analarni saqlab qolishda jadidchilik harakatining ahamiyati katta bo`lgan. "Jadid" arabcha so`z bo`lib, "yangi usul" ma’nosini anglatadi. Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod o`rgatishda ma’lum darajada ijobiy rol o`ynadi. Jadidlar “hijo” usulidan voz kechib, "tovushli usul"ni qo`llashdi. Bunda alifboning har bir harfiga muayyan tovush muvofiq kelgan bo`lib, shu tufavli o`zlashtirish tezligi ancha oshar edi.

Kalit so’zla.: «Turkiy guliston yoxud axloq», analitik-sintetik, «Usuli jadid», Qur’on, Saidrasul Saidazizov, Hijo metodi, Jadid, O`rta Osiyo.

 

Rus-tuzem maktablarinnng o`zbekcha sinflarida o`zbekcha xat-savod o`rgatish metodi 1900- yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi. Hijo metodidan tovush metodiga o`tildi. 1900- yillardan rus-tuzem maktabi o`zbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan foydalanganlar. Bu kitobning tili va mazmuni o`zbekcha sinflarga mos kelmasdi. Birinchi marta tovush metodi asosida toshkentlik Saidrasul Saidazizov 1902 yilda "Ustodi avval"ni yaratdi . "Ustodi avval" nashr qilingandan keyin o`zbekcha xat- savod o`rgatishda yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod o`rgatishning eski usulidan tamomila farq qilib, o`qitishni osonlashtirdi, ta’limni bola tushunadigan, anglaydigan ta’limga, faol ta’limga aylantirdi. "Ustodi avval" 3 bo`limdan iborat: 1-bo`lim, hozirgi atama bilan ataganimizda, alifbe davridir. Muallif bu bo`limda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini, harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini e’tiborga olgan. Muallif har bir harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat-savod o`rgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan. Alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil shaklda qo`llanadigan harflarni bergan. Shakli yozilish o`rniga qarab turlicha bo`ladigan harflarning so`z boshida, so`z o`rtasida, so`z oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos misollar keltirilgan. Masalan, “q” harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq so`zlarni, “g “harfini tanitish uchun g`or, uyg`oq, tog` so`zlarini tanlagan. Muallif soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga, asosan, o`zbek tilining lug`at qismidagi so`zlardan tanlab olgan.. "Ustodi avval"ning 2-bo`limi alifbedan keyingi davrdir. Bu bo`limda hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim targ`ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmunda. S. Saidazizov kitobining 3bo`limini "Alifboi Qur’on" deb atagan va o`z oldiga bolalarga "Qur’on"ni tushunib olishga o`rgatishni maqsad qilib qo`ygan. Buyuk mutafakkir Mahmudxo`ja Behbudiy ham yangi maktablar uchun” Risolayi asbobi savod”( “ Savod chiqarish kitobi”.1904y) darsligini yaratgan. Bundan tashqari Abdulla Avloniy «Usuli jadid» maktablari uchun to`rt qismdan iborat «Adabiyot yoxud milliy she’rlar» hamda «Birinchi muallim» (1912), «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913), «Ikkinchi muallim» (1915), «Maktab gulistoni» (1917) kabi darslik va o`qish kitoblari yaratdi. Asrimiz boshlarida yuqoridagilar yangi maktablar uchun yozilgan alifbelar vazifasini o`tar edi. Shular orasida Abdulla Avloniyning «Birinchi muallim» i ham o`ziga xos o`ringa ega. «Birinchi muallim» 1917- yil 4 marta nashr etilgan. Avloniy uni yozishda mavjud darsliklarga, birinchi navbatda Saidrasul Aziziyning «Ustozi avval» iga suyanadi (dars berish jarayonida orttirgan tajribalaridan samarali foydalanadi).

Yuqoridagi ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, buyuk shaxslar doimo o`z xalqini ilmli bo`lishida asosiy manbaa “Alifbe” ekanligini anglab, savod o`rgatishga doir kitoblarni sifatini oshirishga harakat qilishgan. Boshlang`ich ona tili ta`limining davlat ta`lim standrti va o`quv dasturining “Boshlang`ich ta`lim sohalarining maqsad va vazifalari”da quyidagilar belgilab berilgan: ”Ona tili ta’limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, erkin fikrlay olishi, o„zgalar fikrini anglashi, o„z fikrlarini og„zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olishi, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo„la olish ko„nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu o„rinda ona tili ta’limiga o„quv fani emas, balki, butun ta’lim tizimini uyushtiruvchi ta’lim jarayoni sifatida qaraladi” O`quvchilar o`zlashtirishi zarur bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalari”da 1- sinfda quyidagilar belgilangan: “hikoya, she’r, ertak, topishmoq, maqol, rivoyat, tez aytish janrlarini farqlash; she’riy va nasriy asarlarni farqlash;badiiy asar mavzusini anglash” bilimi, “o`qilgan matndagi so’zlarning ma’nolarini izohlay olish; o`qilgan matn mazmunini ko`rgazmalar vositasida to’liq qayta hikoyalash; tayyor reja asosida asarni to`liq qayta hikoyalay olish; asar qahramonlarining xatti-harakatlarini aniqlash va elementar baholay olish”ko`nikmalari, so`z tarkibida tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish; so’zlarni bo’g’inlab to’g’ri o’qish; hikoya, she’r, ertak, topishmoq, maqol, rivoyat, tez aytish janrlaridagi asarlarni ifodali o’qish; minutiga 25-30 so’zni o’qish; o’qigan asari yuzasidan o`z fikr-mulohazalarini elementar bildira olish; o’quv yili yakunida 5 ta she’rni yoddan aytib bera olish”malakalari” . Alifbe davrida o`qishga o’rgatish tahliltarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalga oshiriladi. Alifbe davri o`qishga o`rgatish unli va undosh tovushlar, ularning talaffuziga xos farqlanish haqida ma’lumot berish, harf va tovush munosabatiga oid tushunchalar bilan o’quvchilarni tanishtirish, kesma harf va bo`g`inlar asosida so`z hosil qilish, tuzilgan so`zlarni to`g`ri o`qish, so`zlarni avval bo`g`inlab, so`ngra bo`g`inlab ravon o`qishga o`rgatish, tinish belgilariga rioya qilib, ifodali o`qishga o`rgatish, o`qish jarayonida amal qilinishi lozim bo`lgan gigiyena qoidalariga rioya qilishga o’rgatish orqali amalgam oshiriladi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1.                 Abdullayеva Q. va boshqalar. Savod o`rgatish darslari.-T.:O`qituvchi, 2012 y

2.                 Fuzailov S., Xudoyberganova M. Ona tili. 3-sinf darsligi. Toshkent:

O`qituvchi, 2017 y

3.                 www.ziyouz.com

SANOAT BINOSI ORAYOPMALARIDAGI SHIKASTLANISH HOLATI BO‘YICHA MUSTAHKAMLIKKA HISOBLASH VA ULARNI KUCHAYTIRISH USULLARI

 

Abduraxmanov Ulug‘bek Arabdjon o‘g‘li

Farg‘ona politexnika instituti, doktorant

Mirzaqosimov Murodil Mirzorahimovich

Farg‘ona politexnika instituti, magistrant M2-20

 

Annotatsiya: Ushbu ilmiy maqolada sanoat binolari konstruksiyalaridagi shikastlanish holatlari bo‘yicha tadqiq qilingan hamda shikastlanishga qarshi kuchaytirish usullari keltirilgan.

Kalit so‘zlar: tekshiruvni o‘tkazish, sinchiklab tekshirish, tashhislash, orayopmalar, qurilish materiallari, konstruksiya, solqilik, sanoat binolari.

Аннотация: В статье рассматриваются случаи повреждения конструкций промышленных зданий и приводятся способы усиления от повреждений.

Ключевые слова: инспекция, проверка, диагностика, упаковка, строительные материалы, строительство, налогообложение, промышленные здания.

Annotation: The article deals with cases of damage to the structures of industrial buildings and provides ways to strengthen them from damage..

Key words: inspection, scrutiny, diagnosis, packaging, building materials, construction, taxation, industrial buildings.

 

Kirish. Tajriba va kuzatishlardan ma’lum bo‘lishicha rekonstruksiyaga tavsiya etilgan ayrim binolarda har xil sabablar yoki holatlar sababli turli darajadagi nuqsonlar va shikastlanishlar mavjud bo‘ladi. Ma’lumotlarga qaraganda hamma binolarda ham ko‘proq orayopmalar ko‘proq zarar ko‘rar ekan, chunki orayopmalar asosiy yuk ko‘ratuvchi unsur hisoblanadi.

Ushbu muammolar binolardan foydalanish jarayonida yuk ko‘tarish konstruksiyalarining yuk ko‘tarish zaxirasini aniqlash va yangi o‘rnatiladidan jixoz va aparatlardan hosil bo‘ladigan zo‘riqishlarga bardoshliligini aniqlash muhim muammolardan biri hisoblanadi.

Rekonstruksiyalash jarayonida konstruksiyalarni, shu jumladan turli nuqsonlarga ega orayopmalarni kuchaytirish orqali ularning yuk ko‘tarish qobiliyatini tiklash yoki yuk ko‘tarish qobiliyatini oshirish zarurati tug‘iladi.

Ushbu sabablarga ko‘ra konstruksiyalarni kuchaytirish usullari sodda kam mehnat sarfi orqali samarali bo‘lishini taqozo qiladi. Temirbeton konstruksiyalarlarni kuchaytirish ularning konstruktiv tuzilishini o‘zgartirib yuk ko‘tarish qobiliyatini oshirish mumkin.

Ko‘p qavatli sanoat binolarini loyihalashda, qavatdagi vaqtinchalik yuklar ko‘pincha ma'lum bir ishlab chiqarish sohalarida maksimal qiymatlarda olinadi.

Ko‘pgina sanoat tarmoqlari uchun haddan tashqari yuklar maydonning 10% dan ko‘prog‘ini egallaydi va shu bilan birga, maydonning qolgan qismidagi yukdan 1,2 - 3 baravar yuqori [1-24].

Ko‘p qavatli sanoat binolarida yuk ko‘tarish qobiliyati va moddiy resurslarni tejash nuqtai nazaridan odatdagi temir-beton konstruksiyalarni to‘g'ri tanlash uchun, ma'lum bir ishlab chiqarish uchun odatiy bo‘lgan yuklarni loyihalashni amalga oshirish va yuk ko‘tarilishi uchun alohida joylarni ajratish kerak. .

Ko‘p qavatli sanoat binolarining pollarida betondan yuklarni mahalliy darajada oshirish imkoniyatini amalga oshirish uchun eng maqbul dizayn echimlaridan biri bu prekast-monolitik temir betondan bo‘laklarni yaratishdir. Tayyor elementlarning yuzasiga temir beton qatlamini yotqizish, ular orasidagi tikuvlarni bir vaqtning o‘zida to‘ldirish bilan, taxta plitalari va shpallarning tuzilish sxemasi o‘zgaradi, ularning mustahkamligi oshadi[20-35].

Qavatlar qurish uchun tovushlarni o‘tkazmaydigan qatlam yoki qalinlashgan dastani ta'minlanadigan kattalashtirilgan yuk ostida maydonlardan eng samarali foydalanish. Bunday holda, yuqoridagi qatlamlar monolitik temir beton bilan almashtiriladi.

Ushbu ko‘rsatmalar binoning qolgan qismidagi yuklarga nisbatan 25% gacha qo‘shimcha yuklarni sig'dira oladigan qavat qismlarini hisoblash va loyihalash bo‘yicha ko‘rsatmalar beradi. Yuklarning kattaroq o‘sishi uchun kuch va normal ishlashga yaroqliligini ta'minlash uchun qo‘shimcha eksperimental tadqiqotlar, tasdiqlash hisob-kitoblari va dizayn echimlari talab qilinadi.

Ishlab chiqilgan tavsiyalarda 1.042.1-4 seriyasiga ko‘ra balandligi 300 mm bo‘lgan qovurg'ali pol plitalari ko‘rib chiqildi; balandligi 500 mm bo‘lgan to‘siqlar va 1.020-1 / 83 va 1.020.1-4 seriyali 400 × 400 mm tasavvurlar bilan ustunlar - turlararo foydalanishdagi ramka tuzilmalari. Ushbu tavsiyalardan foydalanganda, ko‘rsatilgan turdagi seriyalarda qabul qilingan temir-beton egar elementlari va umuman binoning mustahkamligi, barqarorligi va deformatsiyalanishini hisoblash bo‘yicha umumiy ko‘rsatmalarni hisobga olish kerak.

Plitka plitalarini mustahkamlash. Bugungi kunda, shuningdek, o‘tgan asrda qurilgan zamonaviy binolarning aksariyati temir-beton taxta plitalari yordamida qurilgan. Bunday tuzilmalarning yuqori ishonchliligi va kuchliligiga qaramay, vaqt o‘tishi bilan eskirish yoki modernizatsiya tufayli pol taxtalarini mustahkamlash talab qilinishi mumkin. Avvalo, bunga vaqt va tashqi omillar ta'siri natijasida yuk ko‘tarish sohasidagi asl xususiyatlarini qisman yo‘qotgan konstruktiv qurilish elementlarining jismoniy eskirishi sabab bo‘lishi mumkin[25-46]. Bunga qo‘shimcha ravishda, qo‘shimcha qavatlarni qurish yoki yukning ko‘payishi natijasida parametrlar o‘zgarib turadigan binolar va inshootlarni yangilash va modernizatsiya qilish natijasida mustahkamlash ham talab qilinishi mumkin. Shu bilan birga, shiftga chidamlilik xususiyatlarini yo‘qotgan yoki dizayndan tashqariga chiqadigan yuqori yuklarga duchor bo‘lgan elementlar bilan ishlaydigan ob'ektlarning ishlashi qabul qilinishi mumkin emas. Bu bino yoki inshootning qulashiga, odamlarning o‘limiga yoki jarohatlanishiga, mol-mulk, asosiy vositalar, asbob-uskunalarning yo‘qolishi natijasida iqtisodiy zararga olib kelishi mumkin. Ko‘pincha, oddiy ko‘p qavatli uylarda pollarni mustahkamlash talab etiladi. Buning sababi ham eskirish, ham mexanik omillarning ta'siri, shuningdek tashqi muhit va qo‘shnilar tomonidan noqonuniy ravishda qayta qurilishi bo‘lishi mumkin. Yuk ko‘taruvchi konstruksiyalarni yo‘q qilish, avariyalarni va ularning salbiy oqibatlarini oldini olish uchun zudlik bilan yo‘q qilinishi kerak bo‘lgan asta-sekin yo‘q qilinishining sababi hisoblanadi.

Ba'zi hollarda mustahkamlash - bu qurilish inshootlari, binolar va inshootlarning mustahkamligi ish parametrlarini saqlab turish uchun ob'ektlarning eskirish muddatlari bilan ta'minlangan rejalashtirilgan chora. O‘rnatishdagi nuqsonlar mavjudligi yoki loyihalash bosqichida qilingan muhandislik xatolari va noto‘g'ri hisob-kitoblarni bartaraf etish bo‘yicha ishlarni bajarish zarurati tufayli yangi binolar uchun kuchaytirish talab qilinishi mumkin. Binolarni rekonstruksiya qilish bo‘yicha ishlar barcha turdagi inshootlar uchun majburiy qadam bo‘lib xizmat qiladi va agar inshootlarning ishlash sharoitlari o‘zgargan bo‘lsa, muddatidan oldin talab qilinishi mumkin. Qo‘shimcha yuklar va tebranishlar o‘z vaqtida ta'mirlashni talab qiladigan qurilish inshootlarining erta eskirishiga yordam beradi.

Bunday holda, binoning xizmat qilish muddati, qoida tariqasida, pasportda ko‘rsatilgan bo‘lib, binolarni va inshootlarning holati uchun mas'ul bo‘lgan shaxslar tomonidan tegishli tekshiruvlar va tekshiruvlar va yaxlitlik tekshiruvlari, rejalashtirilgan ta'mirlash chastotasi belgilanadi. aktlar va hujjatlar.

 

2-rasm. vizual tekshirish.

Binolarni mustahkamlash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishdan oldin, pollarning hozirgi holatini baholash bo‘yicha ishlarni bajarish kerak. Buning uchun vizual tekshirish ma'lumotlari, shuningdek, maxsus qurilmalar yordamida olingan baholash mezonlari qo‘llaniladi (1-rasm).

Vaqt o‘tishi bilan paydo bo‘ladigan nuqsonlarning eng keng tarqalgan turi bu korroziya jarayonlari natijasida plastinka armaturasini to‘liq yoki qisman yo‘q qilishdir (2-rasm). Qoida tariqasida, hodisa qo‘shni beton qatlamlarni yo‘q qilish va mustahkamlovchi ramkaning ingl. Bunday plitalar sezilarli darajada past kuchga ega bo‘lishi va natijada ko‘tarish qobiliyatini pasayishi mumkin[34-46].

 

2-rasm. korroziya jarayonlari natijasida plastinka armaturasini to‘liq yoki qisman yo‘q qilishi.

Plitalardagi chiplar va chuqur yoriqlar, shiftlar yuzasida ochiq yoki qora dog'lar paydo bo‘lishi, shiftga yoki polga gips bilan tozalanish kiradi. Vizual tekshirish paytida nuqsonlarning mavjudligi va ularning tabiati, mustahkamlovchi ramkaning yaxlitligi aniqlanadi, ko‘rinadigan chiplar va yoriqlar o‘lchanadi.

Instrumental boshqarish yoriqlar qalinligi va chuqurligini, plitalarning burilish darajasini aniqlashga, deformatsiya o‘zgarishini dinamikasini kuzatish va kuzatishga imkon beradi.

Pollarni mustahkamlash texnologiyasi va usullari mutaxassislar tomonidan plitalarning dizayni va deformatsiyalar xususiyatiga qarab belgilanadi. Shu bilan birga, ishlarni kuchaytirish uchun loyihalash va texnik hujjatlar tuziladi, kerakli hisob-kitoblar amalga oshiriladi.

Prefabrik qovurg'ali plitalar ko‘p hollarda sanoat ob'ektlarini qurishda, ya'ni ularning tomini qurishda foydalaniladi, ba'zi hollarda ular ustaxonalar va boshqa binolarning qavatlari orasidagi qavat bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

Kompozit lentani yopishtirish uchun innovatsion texnologiya yordamida qovurg'ali plita konstruksiyalarini mustahkamlashda materialni mahsulotlarning qovurg'alarining pastki qismiga yopishtirish kerak. Qatlamlar soni belgilangan quvvat darajasini aniqlaydi va polni eskirish bahosi asosida hisoblash paytida hosil bo‘ladi. Tizimning qo‘llab-quvvatlovchi qismini uglerod kompozit lentasidan yasalgan qisqichlarni o‘rnatish orqali kuchaytirish kerak.

 

3-rasm. metall konstruksiyalarning qovurg'a plitalarini mustahkamlash.

Metall konstruksiyalarning qovurg'a plitalarini mustahkamlash texnikasidan foydalanganda temir nurlardan foydalaniladi (3-rasm). Qovurg'alarni yo‘q qilish va cho‘kish joylarida mustahkamlash eng samarali ravishda 100x100 mm yoki 120x120mm burchak ostida amalga oshiriladi. Shu maqsadda oldindan burchakning pastki rafi joylashgan bo‘lishi kerak bo‘lgan qo‘llab-quvvatlash qismlarida oldindan aniqlangan chuqurligi 100 -120 mm bo‘lgan bo‘shliq hosil bo‘ladi.

Mustahkamlashning yana bir usuli - bu kanal sifatida ishlatiladigan temir nurlardan yasalgan ramka konstruksiyasini o‘rnatish (4-rasm). Ushbu turdagi mustahkamlash sizga amaldagi yuklarni sezilarli darajada qayta taqsimlash va ularni devorlarga va nurlar ramkalariga yo‘naltirishga imkon beradi. Bunday holda, ko‘ndalang chiziqlar murvatli ulanish ustidagi tirgaklar shaklida bog'ichlar bilan o‘rnatiladi.

 

4-rasm. temir nurlardan yasalgan ramka konstruksiyasini o‘rnatish.

 

Muhim vayron bo‘lgan taqdirda, polning parchalarini almashtirish yoki qo‘shimcha qo‘llab-quvvatlash ustunlarini o‘rnatish amalga oshirilishi mumkin.

Ba'zi hollarda, trussni mustahkamlash qo‘llaniladi, ular taglik plitasining har ikkala diagonalining har biriga yo‘naltirilgan bo‘lib, strukturaning ichida qo‘shimcha qotirgichlarni hosil qiladi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.                 Байков. В.Н., Сигалов Э.Э. Железобетонные конструкции. Стройиздат 1991.

2.                 Попов Н.Н. Забегаев А.В. Проектирование и расчет железобетонних и каменних конструкций., М., Высщая школа, 1989.

3.                 Samigov N.A., Arslonov I. “Bino va inshootlarning texnik holatini zamonaviy usullarda tadqiq etish”. O‘quv qo‘llanma.O‘qituvchi 2006y.

4.                 B.X.Raximov, S.T. Qosimova, Shodjalilov SH., O.A.Bader “Bino va inshootlar rekonstruksiyasi” Iqtisod – Moliya, T. 2008y.

5.                 Абобакирова З. А., кизи Мирзаева З. А. Сейсмик ҳудудларда биноларни эксплуатация қилишнинг ўзига хос хусусиятлари //international conferences on learning and teaching. – 2022. – Т. 1. – №. 6. – С. 147-151.

6.                 Mirzajonovich Q. G., Ogli A. U. A., Ogli Х. AM (2020). Influence Of Hydro Phobizing Additives On Thermophysical Properties And Long-Term Life Of KeramzitObetona In An Aggressive Medium //The American Journal of Engineering and Technology. – Т. 2. – №. 11. – С. 101-107.

7.                 Давлятов М. А., Абдурахманов У. А. У., Матисаева М. А. Изучение влияния стекловолокна местного производства на прочностные характеристики гипсового вяжущего //Проблемы современной науки и образования. – 2018. – №. 11 (131).–С. 31-33.

8.                 Тошпулатов, Салимжон Уйгунжонович, and Абдурахманов Арабджанович Улуғбек. "Землятрясения И Лечебные Учреждения." Таълим ва

Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали 1.6 (2021): 52-55.

9.                 Ibragimov I. I., Abduraxmanov A. U. MEASURES TO ELIMINATE LANDSCAPE PROBLEMS OF THE RESIDENTIAL CENTER //Innovative

Technologica: Methodical Research Journal. – 2021. – Т. 2. – №. 11. – С. 79-87.

10.             Ogli Х. AM, Ogli, AUA, & Mirzajonovich, QG (2020). Ways Of Implementation Of Environmental Emergency Situations In Engineering Preparation Works In Cities //The American Journal of Engineering and Technology. – Т. 2. – №.

11.             – С. 108-112.

11.             Egamberdiyev B. O. et al. A Practical Method For Calculating Cylindrical Shells //The American Journal of Engineering and Technology. – 2020. –

Т. 2. – №. 09. – С. 149-158.

12.             Davlyatov S. M., Kimsanov B. I. U. Prospects For Application Of NonMetal Composite Valves As Working Without Stress In Compressed Elements //The American Journal of Interdisciplinary Innovations Research. – 2021. – Т. 3. – №. 09.

– С. 16-23.

13.             Mirzaraximov M. A. O., Davlyatov S. M. Application of filled liquid glass in the technology of obtaining a heat resistant material //Scientific progress. – 2021. – Т. 2. – №. 8. – С. 4-7.

14.             Мамажонов А. У., Юнусалиев Э. М., Давлятов Ш. М. Бетон с минеральным наполнителем-глиежем, электротермофосфорым шлаком и добавкой АЦФ-3М //Энерго-ресурсосберегающие технологии и оборудование в дорожной и строительной отраслях. – 2020. – С. 220-226.

15.             Абдуллаев И. Н. и др. Совершенствование технологических методов при устройстве фундаментов глубокого заложения //Scientific progress. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 526-532.

16.             Гончарова Н. И., Абобакирова З. А. Битуминированный бетон для подземных конструкций зданий //international conferences on learning and teaching. – 2022. – Т. 1. – №. 6. – С. 122-125.

17.             Абобакирова З. А., Бобофозилов О. Исползование шлаковых

вяжущих в конструкционных солестойких бетонах //international conferences on learning and teaching. – 2022. – Т. 1. – №. 6.

18.             Абобакирова З. А., кизи Мирзаева З. А. Сейсмик ҳудудларда биноларни эксплуатация қилишнинг ўзига хос хусусиятлари //international conferences on learning and teaching. – 2022. – Т. 1. – №. 6. – С. 147-151.

19.             Абобакирова З. А., угли Содиков С. С. Свойства цементного камня оптимального состава с добавками в условиях сухого жаркого климата

//international conferences on learning and teaching. – 2022. – Т. 1. – №. 6. – С. 8185.

20.             Goncharova N. I., Abobakirova Z. A., Mukhamedzanov A. R. Capillary permeability of concrete in salt media in dry hot climate //AIP Conference Proceedings. – AIP Publishing LLC, 2020. – Т. 2281. – №. 1. – С. 020028.

21.             Гончарова Н. И. и др. Применение Шлаковых Вяжущих В

Конструкционных Солестойких Бетонах //Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали. – 2021. – Т. 1. – №. 6. – С. 32-35.

22.             Ivanovna G. N., Asrorovna A. Z., Ravilovich M. A. The Choice of Configuration of Buildings When Designing in Seismic Areas //Central asian journal of arts and design. – 2021. – Т. 2. – №. 11. – С. 32-39.

23.             Гончарова Н. И., Абобакирова З. А., Мухаммедзиянов А. Р.

Сейсмостойкость Малоэтажных Зданий Из Низкопрочных Материалов //Central asian journal of theoretical & applied sciences. – 2021. – Т. 2. – №. 11. – С. 209-217.

24.             Умаров Ш. А., Мирзабабаева С. М., Абобакирова З. А. Бетон Тўсинларда Шиша Толали Арматураларни Қўллаш Орқали Мустаҳкамлик Ва Бузилиш Ҳолатлари Аниқлаш //Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали. – 2021. – Т. 1. – №. 6. – С. 56-59.

25.             Мамажонов А. У., Юнусалиев Э. М., Абобакирова З. А. Об опыте применения добавки ацф-3м при производстве сборных железобетонных изделий //Энерго-ресурсосберегающие технологии и оборудование в дорожной и строительной отраслях. – 2020. – С. 216-220.

26.             Мирзаахмедова У. А. и др. Надежности И Долговечности

Энергоэффективные Строительные Конструкций //Таълим ва Ривожланиш Таҳлили онлайн илмий журнали. – 2021. – Т. 1. – №. 6. – С. 48-51.

27.             Кодиров, Г. М., Набиев, М. Н., & Умаров, Ш. А. (2021). Микроклимат В Помещениях Общественных Зданиях. Таълим ва Ривожланиш

Таҳлили онлайн илмий журнали, 1(6), 36-39.

28.             Umarov, S. A. (2021). Development of deformations in the reinforcement of beams with composite reinforcement. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(9), 511-517.

29.             Akhrarovich, A. X., Mamajonovich, M. Y., & Abdugofurovich, U. S. (2021). Development Of Deformations In The Reinforcement Of Beams With Composite Reinforcement. The American Journal Of Applied Sciences, 3(05), 196202.

30.             Гончарова Н. И., Абобакирова З. А., Мухамедзянов А. Р. Энергосбережение в технологии ограждающих конструкций //Энергоресурсосберегающие технологии и оборудование в дорожной и строительной отраслях. – 2020. – С. 107-112.

31.             Гончарова Н. И. и др. Разработка солестойкого бетона для конструкций с большим модулем открытой поверхности //Молодой ученый. – 2016. – №. 7-2. – С. 53-57.

32.             Abobakirova Z. A. Reasonable design of cement compositionfor refactory concrete //Asian Journal of Multidimensional Research. – 2021. – Т. 10. –

№. 9. – С. 556-563.

33.             Goncharova N. I., Abobakirova Z. A. Reception mixed knitting with microadditive and gelpolimer the additive //Scientific-technical journal. – 2021. – Т.

4. – №. 2. – С. 87-91.

34.             Goncharova N. I., Abоbakirova Z. A., Kimsanov Z. Technological

Features of Magnetic Activation of Cement Paste" Advanced Research in Science

//Engineering and Technology. – 2019. – Т. 6. – №. 5. – С. 12.

35.             Goncharova N. I., Abobakirova Z. A., Mukhamedzanov A. R. Capillary permeability of concrete in salt media in dry hot climate //AIP Conference Proceedings. – AIP Publishing LLC, 2020. – Т. 2281. – №. 1. – С. 020028.

36.             Asrorovna A. Z. Effects Of A Dry Hot Climate And Salt Aggression On The Permeability Of Concrete //The American Journal of Engineering and

Technology. – 2021. – Т. 3. – №. 06. – С. 6-10.

37.             Abobakirova Z. A. Regulation Of The Resistance Of Cement Concrete With Polymer Additive And Activated Liquid Medium //The American Journal of Applied sciences. – 2021. – Т. 3. – №. 04. – С. 172-177.

38.             Мирзажонович Қ. Ғ., Мирзабабаева С. М. Биноларни ўровчи конструкцияларини тузлар таъсиридаги сорбцион хусусиятини яхшилаш

//research and education. – 2022. – С. 86.

39.             Abdukhalimjohnovna M. U. Failure Mechanism Of Bending Reinforced Concrete Elements Under The Action Of Transverse Forces //The American Journal of Applied sciences. – 2020. – Т. 2. – №. 12. – С. 36-43.

40.             Abdukhalimjohnovna M. U. Technology Of Elimination Damage And

Deformation In Construction Structures //The American Journal of Applied sciences. – 2021. – Т. 3. – №. 05. – С. 224-228.

41.             Akhrarovich A. X., Mamajonovich M. Y., Abdugofurovich U. S. Development Of Deformations In The Reinforcement Of Beams With Composite

Reinforcement //The American Journal of Applied sciences. – 2021. – Т. 3. – №. 5. – С. 196-202 42. Акрамов, Х. А. "Прочность, жесткость и трещиностойкость изгибаемых железобетонных трехслойных конструкцій." PhD diss., ступеня д-ра. техн.

наук/ХА Акрамов.–Ташкент: ТАСИ, 2002.–38 c, 2002.

43.             Akhrarovich A. X., Mamajonovich M. Y., Abdugofurovich U. S. Development Of Deformations In The Reinforcement Of Beams With Composite Reinforcement //The American Journal of Applied sciences. – 2021. – Т. 3. – №. 5. –

С. 196-202.

44.             Makhkamov Y. M., Mirzababaeva S. M. Rigidity of bent reinforced concrete elements under the action of shear forces and high temperatures //Scientific-technical journal. – 2021. – Т. 4. – №.

3. – С. 93-97.

45.Egamberdiyev B. O. et al. A Practical Method For Calculating Cylindrical Shells //The American Journal of Engineering and Technology. – 2020. – Т. 2. – №.

09. – С. 149-158.

46.Махкамов Й. М., Мирзабабаева С. М. Прогибы изгибаемых железобетонных элементов при действии поперечных сил и технологических температур //Проблемы современной науки и образования. – 2019. – №. 12-2

(145).

 

ТЕРМИЧЕСКАЯ ОБРАБОТКА ИНСТРУМЕНТАЛЬНЫХ СТАЛЕЙ

 

Рaзикова Дилфуза Салиховна Научный руководитель:

Филиал РГУ нефти и газа (НИУ) имени И.М.Губкина в городе Ташкенте

Рузиева Равшана Абдулло қизи

Студент Филиал РГУ нефти и газа (НИУ) имени И.М.Губкина в городе

Ташкенте

 

Аннотация: В статье рассматривается повышение износостойкости деформации при термической обработке инструментальных сталей. В целях улучшения механических свойств и износостойкости предлагается различные варианты термической обработки, включающие многофакторную фазовую перекристаллизацию, в настоящих исследованиях были использованы режимы с двойной фазовой перекристаллизацией, причем первая – высокотемпературная. Результаты испытаний показали, что стойкость формообразующего инструмента при термической обработке с двойной фазовой перекристаллизацией увеличивается примерно в 2 раза. Это позволило термическую обработку с двойной фазовой перекристаллизацией рекомендовать как новый вид упрочнения инструмента.

Abstract: This work studies increasing wear resistance of tool steels and decreasing deformation during thermal treatment. In order to improve mechanical properties and wear resistance it is offered various thermal treatment conditions including various tact or phase re crystallization In current research conditions with double phase re crystallization was used. First one is nigh temperature. Experimental results showed that stability of shaping tool during thermos treatment with double phase re crystallization increased by 2times. This allowed to recommendthis method as a new way to harden tool.

Ключевые слова: Перекристаллизация, износостойкость, дисперсность, мартенситная структура, плотности дислокаций, химическая микронеоднородность, гомогенизации аустенита, субмикростроение, полигонизация, фазовая перекристаллизация.

Keywords: Recrystallization, wear resistance, dispersion, martensitic structure, dislocation densities, chemical micro heterogeneity, austenite homogenization, submicrostructure, polygonization, phase recrystallization

 

Термическая обработка не теплостойких инструментальных сталей включает нагрев исходно отожженных (равновесных) структур на 30-50 выше точки закалку в масло или в воду и низкий отпуск. В целях улучшения механических свойств и износостойкости предлагается различные варианты термической обработки, включающие многофакторную фазовую перекристаллизацию, в настоящих исследованиях были использованы режимы с двойной фазовой перекристаллизацией, причем первая – высокотемпературная. Объектами исследований были стали У8А, У10А, У12А,5ХНМ, ШХ15, 9ХС. Образцы указанных сталей подвергали термической обработке с двойной фазовой перекристаллизацией.

Первая перекристаллизация проводилась с нагревом до различных температур, начиная от обычно принятых, до 1200. После нагрева проводили закалку в масло и промежуточный отпуск. Вторая фазовая перекристаллизация проводилась с нагревом только до обычно принятых для каждой стали температур. Исследовали износостойкость в условиях резания проходными резцами при продольном точении заготовок. Определяли уровень дефектности кристаллической решетки, степень тетрагональности мартенсита, количество остаточного аустенита, дисперсность и количество карбидной фазы. Уровень деформации оценивали по изменению длины и диаметр специальных образцов 15 и длиной 50 мм.

Как показали рентгеноструктурные исследования, для указанных выше марок стали, максимальный уровень дефектности кристаллического строения наблюдается после закалок с 110 ÷150. После новой фазовой перекристаллизации вследствие влияния нагрева в определенной степени сохраняется повышенный уровень дефектности решетки, полученный в результате первой высокотемпературной закалки.

Промежуточный отпуск проводили с целью снятия внутренних напряжений, стабилизации и полигонизации дислокационной структуры, обеспечения измельчения зерна аустенита при проведении окончательной термической обработки. Выход на оптимальные режимы промежуточного отпуска проводили методами математического планирования эксперимента. Было установлено, что оптимальной температурой промежуточного отпуска является: 450  для У12А и ШХ15, 600 для 9ХС.

Исследования показали, что тетрагональность мартенсита и, следовательно, содержание в нем углерода после предварительной закалки с экстремальных температур и повторной фазовой перекристаллизации оказывается ниже, чем после стандартной термообработки при одинаковом уровне твердости. Очевидно, это связано с миграцией атомов углерода к дислокациям. Различное состояние твердого раствора в зависимости от температуры предварительной закалки, от уровня дефектности кристаллического строения меняется количество избыточной фазы – карбидов – после проведения окончательной термической обработки.

Микроструктурными исследованиями, а также проведением карбидного анализа на образцах из стали ШХ15 обнаружено, что количество избыточных карбидов после второй закалки от стандартных температур всегда меньше, если предварительная закалка была проведена с 110 1150 . Перемещение атомов углерода к дислокациям уменьшает удельный объем мартенситной фазы, что, в свою очередь, сказывается на общем уровне объемных изменений, происходящих в результате фазовых превращений при закалке. Проведенные замеры на образцах из стали ШХ15 показали, сто минимальный прирост геометрических размеров наблюдается при проведении закалки с 1100. Промежуточный отпуск и повторная закалка не меняют этой закономерности. При этой же температур для данной марки стали были зафиксировано минимальная степень тетрагональности мартенсита.

Окончательная деформации после проведения термообработки по указанному режиму оказалась меньше, чем для специально размотанных режимов, уменьшающих деформации. Стойкостные испытания режущего и формообразующего штампового инструмента показали, что определяющее влияние на износостойкость инструмента оказывает состояние матрицы стали, уровень дефектности кристаллического строения.

Наибольшую стойкость при резании имел инструмент, прошедший термическую обработку по режимам, обеспечивающим максимальный уровень дефектности решетки. В сравнении с резцами после стандартной термической обработки рост стойкости резцов, прошедших термообработку с двойной фазовой перекристаллизацией, составил: У12А без СОЖ-1,47+1,80 раза, с СОЖ-1,42-1,80 раза; 0ХС без СОЖ-2,0+2,8 раза, с СОЖ-1,63-2,22 раза.

Предварительно отожженные образцы подвергали закалке в месте от различных температур нагрева 850.1000,1100,12000C. Нагрев осуществляли соляной ванне. Предварительно образцы подогревали при температуре 6500 – I часть, затем при 8000 C-5мин и только после, это переносили их в печь с температурой, необходимой для термической обработки.

Такая термическая обработка позволяет получить образцы с различной величиной аустенитного зерна, а также фиксировать при быстром охлаждении различную плотность дефектов кристаллического строения, при одинаковой твердости. Твердость образцов стали 5ХНМ после закалки колебалось пределах HRC 59-61. Закаленные образцы подвергали отпуску при температурах: 200,450,500,550,6000 C.

 

Литература:

1.             Дальский А.М.и др.Технология конструкционных материалов, М.

«Машиностроение».1990 г.

2.             Прейс.Г.А.Технология металлов и материаловедение. М. «Высшая школа»,1991 г.Киев.

3.             Барташевич А.А. Материаловедение. Изд-во “Фенникс” Ростов-на-Дону, 2004. -352с.

4.             Ржевская С.В. Материаловедение. Изд-во “Лотос” Москва. 2004. – 422 с.

5.             Черепахин А.А. Материаловедение. Изд-во “Лотос”, Москва, 2004. – 256с

ИЗМЕНЕНИЕ ПОВЕРХНОСТНЫХ СТРУКТУР ПРИ

ЭЛЕКТРОИСКРАВОМ  ЛЕГИРОВАНИИ

 

Алимбабаева Зулхумар Латиповна Научный руководитель: ст.пр.

Филиал РГУ нефти и газа (НИУ) имени И.М.Губкина в городе Ташкенте

Рузиева Равшана Абдулло қизи

Студент Филиал РГУ нефти и газа (НИУ) имени И.М.Губкина в городе

Ташкенте

 

Аннотация: В статье рассмотрено изменение поверхностной структуры при электроискровом легировании режущих инструментов. Показано, массоперенос материала анода на катод зависит от химического состава. Установлена зависимость коэффициента переноса от марки твердосплавного материала анода. Результаты показывают, что больший коэффициент переноса имеют электроды из твердого сплава группы ВК по сравнению с ТК, а внутри этой группы наибольшей активностью обладает ВК6М

Abstract: In clause change of superficial structure is considered at electro spark legate cutting tools. A material of the anode on the cathode depends on a chemical compound shown mason carry. In the article discussed changes of surface structure under electro-spark alloying of cutting tools. Presented mass transfer depends on the anode and cathode material’s chemical composition. It is set up that ratio of transfer coefficient with hard alloy material of the anode. The results shows, that the high transfer coefficient has electrodes made of WC alloys comparing to ТC ones, and highest value in these group has WC6M

Ключевые слова: Электроискровое легирования, упрочнение, электрод, эрозия, катод, покрытие, искравой разряд, анод, твердый сплав.

Key words: Electric spark alloying, hardening, electrode, erosion, cathode, coating, spark discharge, anode, hard alloy.

 

Электроискровое легирование относится к технологиям упрочнения, основанным на взаимодействии металлов и сплавов с концентрированными энергетическими потоками. Перенос материала электрода на упрочняемую поверхность реализуется в результате сложных плазмохимических реакций при одновременном электроннолучевом и тепловом воздействии. В общем случае этот процесс протекает по следующей схеме. При сближении электрода - инструмента с упрочняемой металлической поверхностью на определенном расстоянии происходит импульсный разряд длительностью u=10-6 .10-3 с.

В результате, на поверхности электрода и упрочняемой детали образуются локальные очаги плавления и испарения, вызывающие электрическую эрозию электродов. Благодаря полярному эффекту, связанному с преимущественным переносом эродируемого материала анода на катод, на последнем формируется слой с определенными физико-химическими свойствами. Полярный эффект объясняется тем, что вследствие высоких температур продукты эрозии находятся в ионно-плазменном состоянии, представляя собой, как известно, газ из положительно ионизированных элементов или химических соединений. При наличии электрического поля положительно заряженные ионы устремятся к отрицательно заряженному катоду. Оседая на катод (упрочняемую поверхность), ионы обмениваются зарядами и формируют покрытие.

Процесс обмена зарядами сопровождается температурным всплеском, оказывающим дополнительное тепловое воздействие на формируемую поверхность. Описанные процессы реализуются в течении импульса за малый промежуток времени на микро локальной поверхности, соизмеряемой с сечением искрового разряда, поэтому отток тепловой энергии от упрочняемой поверхности осуществляется в основном за счет теплопроводности, хотя удельные энергетические параметры импульса могут достигать огромных величин.

Характеристиками упрочняемой структуры можно варьировать в широких пределах, подбирая материал электрода, состав межэлектродной среды и режимы электроимпульсных разрядов.

Механизм массопереноса материала электрода на упрочняемую поверхность во многом остается пока не раскрытым, но основные закономерности процесса исследованы достаточно полно, а упрочненная поверхность представляется в виде композиции следующей архитектуры. Верхний слой представляет материал анода, лежащий на поверхности в виде отдельных "островков", сплошность которых зависит от режимов упрочнения и количества проходов. Под ним располагается слой, представляющий комбинацию материала анода и катода. Он образуется в результате конденсации ионно-плазменной фазы эродированного материала электрода и упрочняемой детали. Далее следует слой, образованный за счет диффузии материала электрода в упрочняемой матрице. Затем располагается самый больной слой, сформированный в результате импульсного теплового воздействия. Он представляет структуру, трансформированную из материала упрочняемой детали и отличается только металлографическим строением. С перемещением вглубь этот слой постепенно переходит в структуру основного материала.

Массоперенос материала анода на катод зависит от химического состава первого. При этом установлено, что степень упрочнения поверхности выше, чем прочнее материал электрода. Поэтому в большинстве случаев в качестве анода используют тугоплавкие металлы IV и VI группы периодической таблицы Менделеева или их карбиды и нитриды. Наибольшее распространение получили электроды из твердого сплава. Установлена зависимость коэффициента переноса от марки твердосплавного материала анода. Результаты показывают, что больший коэффициент переноса имеют электроды из твердого сплава группы ВК по сравнению с ТК, а внутри этой группы наибольшей активностью обладает ВК6М. Однако с точки зрения осаждения на упрочняемую поверхность большей активностью обладают ВК6 и ВК6В. Этот вывод вытекает из анализа, где представлено влияние материала анода на привес катода. Большая эрозия ВК6М и меньшее ее осаждение на катод объясняется структурой этого материала, имеющего более мелкую структуру зерна по сравнению с другими материалами. Учитывая, что разрушение при эрозии в большинстве случаев происходит по кобальтовой связке, ВК6М в структуре находится в виде более тонкого слоя, чем в других марках твердого сплава. Меньшее осаждение можно объяснить тем, что частицы эрозии ВК6М будут иметь меньшие размеры, поэтому они более активны с точки зрения химико-окислительных процессов и их большая часть может выгореть, не достигнув поверхности катода.

На основании изложенного в дальнейших исследованиях в качестве основного материала анода был принят ВК6М. Отдельные эксперименты проводились также с материалами Р6М5 и др.

В большинстве случаев характер изменения эрозии анода (из ВК6М) в зависимости от режимов электроискрового легирования адекватно появляется в процессах прироста массы катода (из Р6М5), отличаясь лишь в численном выражении. При этом в зависимости от режимов упрочнения имеет место как положительный, так и отрицательный дисбаланс между приростом веса катода и убылью веса анода, т.е. при положительном дисбалансе привес катода превышает эрозию анода, а при отрицательном - наоборот.

Так, при упрочнении на режимах: С=1,0 мкФ, Т=3 мкс и силе тока I=1,6...4,2 А имеет место как эрозия анода, так и эрозия катода. На остальных режимах при варьировании емкостью конденсатора, временем импульса и силой тока в широких пределах наблюдается отрицательный дисбаланс масс. Уменьшение привеса катода по сравнению с эрозией анода может являться результатом химического взаимодействия эродированных частиц твердого сплава с элементами межэлектродной среды и разбрызгивания при их осаждении на упрочняемую поверхность Р6М5.

Резюмируя полученные результаты, можно предположить, что с повышением всех режимных параметров электроискрового легирования эрозия материала анода и привес катода в самом общем случае возрастают.

 

Литература:

1.                 Верхотуров А.Д. Физико-химическая основа процесса электроискрового легирования металлических поверхностей. - Владивосток: Дальнаука, 1992.

2.                 Дорошкин Н.Н., Абрамович Т.М., Ярошевич В.К. Импульсные методы нанесения порошковых покрытий. - Мн: Наука и техника, 1985.

3.                 Иванов Г.Н. Технология электроискрового упрочнения инструментов и деталей машин.- М: Машгиз, 1961.

ЎЗБЕКИСТОНДА СУВ ХЎЖАЛИКЛАРИ ТИЗИМИНИ БОШҚАРИШ

ИҚТИСОДИЙ-МОЛИЯВИЙ МЕХАНИЗМИДАГИ ЎЗГАРИШЛАРНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ

 

Тешабаева Одина Насридиновна

Фарғона давлат университети ўқитувчиси

Исроилов Хусанбой Иброхимжон ўғли

Фарғона давлат университети магистри

 

Бугунги кунда жаҳонда сув тақчиллиги муаммоси тобора кескинлашиб бормоқда. Дунё аҳолиси сонининг ортиб бориши, ҳаёт фаровонлиги даражасини яхшилашга интилиш энг аввало истеъмол қилинаётган сув ҳажмларининг экстенсив ўсишига олиб келмоқда. Жаҳонда 1980 йилдан бошлаб сувдан фойдаланиш даражаси йилига ўртача 1 %га ўсиб бу тенденция 2050 йилгача ҳам ўртача ўсиш суратини сақлаб колиши кутилмоқда, бу эса мавжуд ҳолатга нисбатан 20-30 % кўп демакдир[5]. Сув истеъмолининг интенсивлашуви юқори технологик даражани кўзда тутиб, бу ўз навбатида катта ҳажмдаги инвестицияларни тақозо қилади. Бундай ҳажмдаги инвестицияларни амалга ошириш учун керак бўладиган молиявий ресурслар етарли эмас. Жумладан, «кейинги йилларда жаҳоннинг ривожланган мамлакатларида сувдан фойдаланишни яхшилашга 500 млрд. долл. маблағ инвестициялар ажратилиб, бу умумий эҳтиёжнинг атиги 30 фоизини ташкил этади» [6].

Жаҳонда сувдан фойдаланиш самарадорлиги оширишда молиявий ресурсларни жалб этиш ва оқилона ишлатилишини таъминлашга қаратилган илмий тадқиқотлар амалга оширилмоқда. Жумладан, сув ресурсларидан фойдаланишни самарали ташкил этиш, сувдан фойдаланиш харажатларини ҳамда тарифларини мақбул тарзда шакллантириш, мазкур жараёнлар самарадорлигини оширишда молия механизмнинг умумий таъсирини аниқлаш ва таъсирчанлигини кучайтириш, алоҳида молиявий дастакларнинг сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини оширишга таъсирини баҳолаш муаммоларини тадқиқ этишга алоҳида эътибор қаратилмоқда.

Ўзбекистон иқтисодий салоҳиятини белгилашда аграр соҳанинг муҳим ўрин тутиши, Орол денгизи билан боғлиқ экологик вазиятнинг кескинлашуви, Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида сув ресурсларини тақсимлаш ва улардан фойдаланиш борасидаги муаммоларнинг ўз аҳамиятини сақлаб қолиши мамлакатда сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини масалаларига алоҳида долзарблик бахш этади. Бундай шароитда мамлакатдаги сув ресурсларидан тежамли фойдаланиш режимига риоя қилиб, уларнинг оқилона сарфланишини йўлга қўйиш устувор йўналиш касб этиши табиий. Шунга кўра, 2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясида «глобал иқлим ўзгаришлари ва Орол денгизи қуришининг қишлоқ хўжалиги ривожланиши ҳамда аҳолининг ҳаёт фаолиятига салбий таъсирини юмшатиш бўйича тизимли чора-тадбирларни белгилаб қўйилиши» [7] мазкур масаланинг аҳамиятини намоён этади. Бу эса, ўз навбатида, давлат томонидан амалдаги ва ишга туширилиши мумкин бўлган барча, шу жумладан, молиявий дастакларнинг мазкур муаммони ҳал этишга йўналтирилишини тақозо этади.

Сувдан фойдаланишнинг юқори даражада самарали эмаслиги, кўплаб сув хўжалиги тизимларида аҳолини ичимлик суви билан таъминлаш сифатининг, айрим ҳолларда, паст даражадалиги, каттароқ аҳамиятга эга бўлган, фойдаланилаётган табиий сув объектларининг қониқарсиз аҳволдалиги, қатор белгиларига кўра, мамлакатимиз сув хўжалигининг замонавий тараққиёт даражасидан ортда қолаётганлиги кўрсатмоқда. Айрим ҳолларда экстенсив ривожланиш сари йўл тутилганлиги, сувдан фойдаланиш самарадорлиги масалаларига эҳтиёт бўлиб ёндашмаслик, муаммонинг экологик жиҳатларига етарли даражада эътибор бермаслик ва бошқа ҳолатлар, етарли даражада молиялаштирилмаслик билан биргаликда, шундай натижаларга олиб келди-ки, улар ҳозирги пайтда мамлакатимиз сув хўжалиги соҳасидаги вазиятда ўз аксини топмоқда ва хўжалик жаҳон даражасидан ортда қолганликни белгилаб бермоқда.

Фикримизча, ҳозирги пайтда Ўзбекистон сув хўжалиги мажмуасининг энг муҳим ва алоҳида эътибор талаб қилувчи муаммолари қаторига: а) фойдаланилаётган сув объектларининг кўпларида сув сифатининг қони-қарсиз даражадалиги; б) сув объектлари сифатини баҳолаш амалдаги тизими-нинг етарли даражада такомиллашмаганлиги, унинг бошқарув вазифаларига номувофиқлиги; в) хўжалик-ичимлик сув таъминоти тизимининг қониқарсиз аҳволдалиги; г) гидротехник иншоотлар – сув хўжалиги асосий ишлаб чиқариш фондлари техник ҳолатининг ёмонлашаётганлиги; д) тозаловчи иншоотларнинг паст самарадорлиги ёки уларнинг мавжуд эмаслиги; е) айрим ҳолларда сувдан хўжасизларча фойдаланилаётганлиги ва сув режимини экологик асосланган бошқаришнинг йўқлиги; ё) сув ресурслари ва сув хўжаликлари тизимларини бошқаришнинг етарли даражада самарали эмаслиги; ж) сув объектлари мониторингини ривожлантириш бўйича ишлар ҳажмининг камлиги ва айрим ҳолларда, уларнинг мавжуд эмаслиги; з) экологик ва гидрологик мониторинг тизимлари ҳолатининг қониқарсизлиги; и) сув салбий таъси-ридан етарли даражада ҳимоя қилинмаслик; й) турли сабабларга кўра, сув объектлари ифлосланаётганлиги; к) сув хўжалигини бошқариш ахборот билан, илмий, техник ва лойиҳавий таъминлашнинг етарли даражада эмаслиги ва бошқаларни киритиш мумкин.

Мамлакат ҳудудидаги 97 та ер конида 64 миллион куб метр умумий сув захиралари мавжуд бўлиб, «Дунёда бўлгани каби республикамизда ҳам сув ресурслари чекланган. Чучук сув умумий сув ресурсларининг 8 фоизини, ичимлик сувларининг эса 67 фоизини ташкил этади.Ўзбекистонда аҳоли ичимлик суви таъминоти учун 2019 йилда 161,4 минг куб метр/сутка, яъни 950 минг кишига етарли миқдордаги чучук сув захираси тасдиқланган. 2020 йилда бу кўрсаткич юқорилаб, 193 минг куб метр/сутка, яъни 1 млн 140 минг кишига етарли сув захиралари мавжуд. Республика ҳудудидаги 97 та ер конида 64 миллион куб метр, яъни сониясига 700 тонна ерости сувлари умумий захиралари мавжуд. Булар асосан Тошкент, Самарқанд, Сурхондарё, Наманган, Андижон ва Фарғона вилоятларида. Бухоро ва Навоий вилоятларида ўртача сув захиралари бўлса, Қорақалпоғистон ва Хоразмда чучук сувлар деярли мавжуд эмас (1-расм).

 

1-расм. Республика худудларини ичимлик суви билан таъминланиш кўрсаткичлари [7]

Бугунги кунда ерости чучук сувлари республика бўйлаб тенг тарқалмагани энг катта муаммолардан биридир. Ичимлик суви танқислиги бўйича кўрсаткичлар яқин йилларда ошиб бориши тахмин қилинмоқда.

Ер шарининг учдан икки қисми сувликлардан иборат. Бунинг 97 фоизи шўр сув, 3 фоизи чучук сувдир. Шунинг ҳам 2 фоизи музликлардаги сувлар ҳисобланади.

Таҳлилларга кўра, 2025 йилга бориб ер юзидаги давлатларнинг ярмидан кўпида сув тақчиллиги юзага келади. 2050 йилга бориб эса дунё мамлакатларининг тўртдан уч қисмида сув тақчиллиги кузатилиши тахмин қилинмоқда.

Бундай шароитда кўпроқ тадқиқотлар ўтказиш, янги дастурларни ишлаб чиқиш талаб этилади. Шу боис, бугунги кунда «Ўзбекгидрогеология» ДУК ва унинг 4 та дала экспедициялари томонидан гидрогеология йўналишидаги тадқиқотлар дастурлари ишлаб чиқилмоқда. Мамлакатнинг барча ҳудудларида ерости сувларини излаш ва баҳолаш бўйича геологик қидирув ишлари олиб борилмоқда»,

Сув ресурсларини бошқариш тизими талаб даражасида такомиллашмаганлиги натижасида сув хўжаликлари мажмуалари муаммоларининг сабаблари ўз ичига: қонуний база етарли даражада ишлаб чиқилмаганлиги; меъёрийҳуқуқий база тўлиқ эмаслиги, айрим ҳолларда эса, сифати пастлиги; ташкилий тузилмалар ва бошқарув механизмлари замонавий талаблар ва тенденцияларга мос келмаётганлиги; фаолият кўрсатиш шарт-шароитлари бўлиши мумкин бўлган ўзгаришларга мослашаолмаётганлиги ва жавоб бераолмаётганлиги; турли миллий хўжалик тармоқлари ва иқтисодий фаолият субъектларида сувдан фойдаланишни мувофиқлаштириш йўлга кўйилмаганлиги; сув объектларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш соҳаларида иқтисодий (жумладан, молиявий) механизм такомиллаш-маганлиги  [8] ва ҳ.к.ларни қамраб олмоқда.

Бу борада мураккаблик шундаки, бир вақтнинг ўзида ягона тизимнинг ўзаро боғлиқ элементлари бўлишига қарамасдан, мавжуд муаммоларнинг барчаси турли функционал соҳаларга тўғри келади ва улар таъсир этиш соҳаси бўйича бир-биридан фарқ қилади. Бу эса, ўз навбатида, сувдан фойдаланиш соҳасида барқарор, оқилона ва адолатли ҳолатни ушлаб туришга йўналтирилган ягона, яхлит механизмнинг бўлиниб кетган элементларини жипслаштиришга қаратилган сув ресурсларини бошқариш амалдаги тизимининг навбатдаги камчиликларни бартараф этиш стратегиясини аниқлаб беради. Шунинг учун ҳам режалаштириш ва тартибга солувчи ҳаракатларни бир-бири билан боғлаш, кутилаётган мақсаднинг умумий – экологик ва барқарор ривожланиш талабларига мувофиқ келиш эканлигига қарамасдан, турли йўналишдалиги билан ажралиб турмоқда. Эколого-ижтимоий-иқтисодий муносабатларда киритилаётган янгилик ва амалга оширилиши лозим бўлган ўзгаришлар барча манфаатдор томонларнинг эҳтиёжлари билан гармоник тарзда боғланган бўлиши керак. Бунда бир иштирокчи томонидан бошқалар учун аҳамиятга эга бўлган жиҳатларни ҳисобга олмаслик, пировардида, унинг ўз манфаатлари аҳамиятга эга бўлган ҳолатнинг амалга ошмаслигига олиб келишини тўлиқ идрок этиш алоҳида аҳамиятга эга. Бу охир-оқибатда, хўжалик фаолияти умуман амаалга оширилмаслигига олиб келиши ҳам мумкин. Шу боисдан ҳам бундай қалтис вазиятдан чиқиб кетиш учун, фикримизча, қуйидаги вазифаларнинг ечилиши талаб қилинади:

1.                 Сув ресурсларидан фойдаланишни интенсивлаштириш, экстенсив сув истеъмолини давом эттиришдан воз кечиш ёки уни минималлаштириш.

Назаримизда, бу мақсадга эришишда ҳал қилувчи ролни бозор муносабатларининг ривожланиши ўйнайди. Бироқ бу жараён стихияли тарзда амалга оширилмаслиги керак. Чунки сув ресурсларининг ҳаддан зиёд ижтимоий ва экологик аҳамиятга эга эканлиги бозор муносабатларини ривожлантириш соҳасида ташланиши лозим бўлган ҳар бир қадам жиддий таҳлил ва тадқиқ қилинишини талаб этилади. Бир вақтнинг ўзида сув хўжалигини бошқаришдаги маъмурий-буйруқбозлиқ тизимидан, иложи борича, тезроқ воз кечмоқ лозим. Фикримизча, бунинг учун: а) сувни истеъмол қилганлик учун тўлов (ҳақ)ни меъёрлар бўйича ҳисоблашдан сув истеъмоли учун тўлов (ҳақ)ларни барча истеъмолчилар бўйича ҳақиқатда олинган (фойдаланилган) сув миқдори бўйича тўлашга ўтишни таъминлаш; б) сув истеъмолини таъминлашнинг барча харажатларини тўлиқ қоплаш (компенсация) даражасигача истеъмол қилинган сув учун тўловларни муттасил ошириб бориш дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; сув ресурсларининг сифатини барқарор такрор ишлаб чиқариш ва барча боғлиқ бўлган муҳитни қўллаб-қувватлашга мўлжалланган чораларни тўлиқ молиялаштириш имконини бериш даражасигача сувдан фойдаланишнинг барча турларига тўлов (ҳақ)ни ошириш; бунда сувдан фойдаланиш борасида рентани шакллантириш бўйича назарий ишланмалардан кенг фойдаланиш; в) сувдан фойдаланувчиларни сувни тежовчи технологияларни фаол жорий этишга сувдан фойдаланганлик учун тўловлар ва солиқ имтиёзлари, сув объектларига ҳар қандай салбий таъсир кўрсатганлик учун тўлов, тўловларни ҳисоблаш учун “зинали” функциялардан фойдаланиш, базавий ставкалар оралиқларини ҳисоб-китоб қилиш ва молиявий механизмнинг бошқа элементлари орқали рағбатлантириш (стимуллаштириш); г) сувдан фойдаланишнинг барча тур (кўриниш)лари ўртасида талабни таъминлашнинг рақобат шаклларини ривожлантириш ва ҳ.кларни амалга оширмоқ лозим.

2.                 Ишончли, хавфсиз ва барқарор ичимлик суви таъминотини таъмин-лаш [9]. Бунинг учун ичимлик суви таъминоти тизимида ер усти ва ер ости манбалардан биргаликда фойдаланиш зарур. Бунда, албатта, уларни тугамайдиган тарзда фойдаланилишига имкон берувчи экологик меъёрларга қатъий риоя этиш ва сувни тайёрлашнинг замонавий технологияларини қўллаш муҳим аҳамият касб этади. Шунингдек, бу вазифани ечишда сувни тежаб-тергаш ҳам муҳим роль ўйнайди.

3.                 Аҳоли ва хўжалик объектларини сувнинг зарарли таъсирларидан ва энг аввало, сув тошқинларидан ҳимоя қилиш тизимини ишлаб чиқиш. Бу фан сиғимли йўналиш сув тошқинларининг келиб чиқиш ва ривожланиш механизмларини тушунтирувчи усулларнинг такомиллаштирилишини, сув тошқинлари ва уларнинг оқибатларини башорат қилиш усулларини яхшилашни, гидрометеорологик кузатув (мониторинг) тизимларини, шунингдек, қатор сув омборларини реконструкция қилиш бўйича капитал сиғимли тадбирларни, шаҳарлар, қишлоқлар ва хўжалик объектларини ҳимоя қилишни, айрим ҳолатларда эса хавфли ҳудудлардан аҳоли пунктларини чиқариш билан боғлиқ бўлган тадбирларни такомиллаштиришни талаб қилади. Турли мақсадларга мўлжалланган янги сув объектларини қуришга ҳудудлар ажратилаётганда бу ҳудудларнинг сув босиш, сув тошқинларидан кўрилиши мумкин бўлган зарарлар эҳтимоли, суғурталаш зарурлиги ва ҳ.к.лар ҳисобга олиниши керак.

4.                 Меъёрдан ортиқча таъсирда бўлган сув объектларда сув сифатини қайта тиклашга йўналтирилган чоралар тизимини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш. Оқим сувларини тозалаш тизимини яхшилаш бу муаммони тўлиқ ҳал эта олмайди. Шунинг учун ҳам бу борада сув йиғиладиган ҳудудларда тегишли тартибни жорий этиш, сувни муҳофаза қилиш ҳудудлари ва қирғоқ олди майдонларида хўжалик фаолияти ва табиатдан фойдаланишдаги чекланмаларга нисбатан ўрнатилган қонуний тартибларга қатъий риоя этиш, махсус реабилитация тадбирларини ўтказиш, гидромелиорация салбий таъсирларининг оқибатларига барҳам бериш ва ҳ.к.лар ҳам муҳим ҳисобланиши лозим. Бу фаолият экологик назорат ва сув хўжалигини бошқариш давлат органлари раҳбарлигида ҳамда уларнинг қатъий назорати остида амалга оширилиши керак. Бироқ у фақат маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари, жамоатчилик ва бизнеснинг фаол иштирокидагина етарли даражада тўлиқ амалга ошириш мумкин.

5.                 Шунингдек, а) сувни тайёрлаш мажмуалари, хусусан, тезкор инженерлик қарорлари қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизимларини жорий қилиш, сувни зарарсизлантиришнинг илғор усулларидан фойдаланиш, замонавий кимёвий воситалар, сув узатиш тармоқларида сув сифати мониторингги тизимининг; б) ташлаб юбориладиган сувларнинг меъёрий сифат даражасини кафолатлаш учун саноат ва коммунал хўжалигида сув тозалаш тизимларининг; в) қишлоқ хўжалигидаги суғориш тизимларининг техник даражасини кескин ошириш зарур.

6.                 Гидрологик, эколого-иқтисодий ва иқтисодий-математик моделлар-дан фойдаланувчи ахборот-ҳисоблаш мажмуалари асосида сув ресурслари ва сув хўжаликларини (хусусан, ҳавза даражасида) бошқариш тизимларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш. Бу йўналиш:

-  асбоб-ускуналар ва дастгоҳларга;

-  илмий тадқиқотларга;

-  моделлар ва дастурий воситаларни ишлаб чиқишга;

-  кадрлар тайёрлашга нисбатан кўпроқ бюджет харажатларини тақозо этади.

Кадрлар тайёрлашга бюджетдан кўпроқ харажатлар қилиниши зарурлигига етарли даражада эътибор бермаслик ва унинг муҳимлигини эътироф этмаслик дастлабки биринчи уч йўналиш бўйича харажатлар етарли даражада молиялаштирилмаганлиги сабабидир. Бу йўналишдаги объектив тенденция (иқлимий ўзгаришлар, энг ривожланган туманларда сув танқислигининг кучайиши, сув тизимларига юклама ўсишининг давом этаётганлиги ва ҳ.к.) шундан иборатки, сув ресурслари ва сув хўжалигини бошқариш вазифаларининг мураккаблиги янада ортиб бормоқда.

7. Сувдан фойдаланишнинг барча турлари, хусусан, ГЭСлар иш режи-мини бошқаришнинг самарадорлигини ошириш учун зарур бўлган гидро-башоратлар сифатини ошириш. Ўзбекистонда гидробашоратларнинг олдин-дан айтилувчанлиги ва аниқлиги замонавий даражадан бироз ортда қолмоқда. Хусусан, гидрометеорологик тармоқнинг ахборот базасини тубдан модернизация қилиш зарур. Бу ерда вазифа уни қайта тиклаш тарзида эмас, балки мониторингнинг замонавий технологиялари ва энг аввало, аэрокосмик технологиялар асосида уни оптималлаштиришни амалга ошириш зарур.

Юқорида қайд этилган вазифаларни ечиш, фикримизча, қуйидагиларга асосланмоғи лозим:

-                     сув ресурсларини бошқаришда энг асосий роль ҳавзавий ёндашувга тегишли бўлиши ва уни амалга оширишнинг самарали дастаги сифатида ҳавзавий битим қабул қилиниши керак;

-                     сув ресурсларини бошқаришни ахборот билан таъминлаш учун (мақсадни қўйиш, вазифаларни ва тартибга солиш усулларини аниқлаш, сув объектларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш, тегишли чораларнинг самарадорлигини баҳолаш) сув объектларининг аҳамияти ва ҳолатини экологосоциал-иқтисодий жиҳатдан характерлайдиган индикаторларни илмий асосланган ҳолда танлаш зарур;

-                     бу мақсадлар учун хўжалик объектлари – сувдан фойдаланувчилар, жойлаш-иш тизими, инфратузилмалар ва б.лар тўғрисида ишончли

маълумотлар керак;

-                     сув ресурсларини бошқариш борасида сувдан фойдаланувчилар ва республика ҳамда маҳаллий давлат ҳокимияти ва ўз-ўзини бошқариш органлари функцияларининг оқилона чегараланганлиги қонуний тарзда аниқланган бўлиши лозим.

 

Фойдаланилган адабиётлар:

1.                 Мирзиёев Ш.М. Ният улуғ халқнинг иши ҳам улуғ, ҳаёти ёруғ ва келажаги фаровон бўлади. Тошкент: Ўзбекистон, 2019.

2.                 Муминов Ш.Х. Бозор механизмлари асосида сув хўжалиги тизимини молиялаштириш методологиясини такомиллаштириш. И.ф.д (DSc).. дис... автореферати. – Т.: 2020. 38 б.

3.                 Абдуғаниев А. Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигида ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланишнинг айрим масалалари. -Т.:, 2001.

4.Абдуллаханов Р.А. Ўзбекистонда сув хўжалиги комплекси ва унинг муаммолари. –Т.: 2002. -144 б.

5.BurekP., Satoh Y., Fischer G., Kahil Mt., Scherzer A., Tramberend S., Nava Lf.,WadaY.,Etall.2016. Water Futures and Solution – Fast Track Initiative (Final Report). IIASA Working Paper. IIASA, Laxenburg, Austria: WP-16-006. P.88.

6.Рабочее резюме Обобщающий доклад 2018 г., посвященный Цели устойчивого развития 6 по вопросам водных ресурсов и санитарии.

7.                 https://www.stat.uz/uz/rasmiy-statistika/environment-2

8.                 Умрзоқов У.П., Абдураҳимов И.Л. Сув хўжалиги менежменти. 2 жилдлик. – Т.: «Iqtisod-moliya», 2008. – 608 ва 468 б.

9.                 Духовный В.А., Соколов В.И. Водохозяйственные проблемы стран бассейна Аральского моря: десять лет сотрудничества и перспективы // Мелиорация и водного хозяйства. 2002. №1. –С. 28-31.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Eslatma! “Talqin va tadqiqotlar” ilmiy-uslubiy jurnaliga kiritilgan maqolalardagi raqamlar, ma’lumotlar haqqoniyligiga va keltirilgan iqtiboslar to‘g‘riligiga mualliflar shaxsan javobgardirlar.

 

 

 

 

 

 

 

 

Bosh muharrir

 

Abdumannonov Islomjon Ikromjon o’g’li

 

 

Mas’ul muharrir

 

Isroilov Ozodbek Saydullajon o’g’li

 

 

Nashrga tayyorlovchi

 

Abdullayev Ravshanjon Inomjon o’g’li

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Talqin va tadqiqotlar” ilmiy-uslubiy jurnali, 2022-yil. 112 bet. 

© Talqin va tadqiqotlar, 2022

© Mualliflar jamoasi, 2022  

 



[1] Tоqımbеtоvа G. Bеrdаqtıń dórеtiwshilik individuallıǵı. Tashkent, «Mumtoz sóz», 2020.                  

[2] Давронова М. Ӽозирги ӯзбек шеьриятида индивидуал услуб поэтикаси. Филол. фан. док. дисс. автореф., Cамарқанд, 2019. 13-б.

[3] Исоков Ё. Сөз саньати сөзлиги. Тошкент. «Ӯзбекистон»2014.,304-б.

[4] Храпченко М.Б. Творческая индивидуальность писателя и развитие литаратуры. – М.: Советский писатель,

[5] ; Аксенова Е.М. Лекции по специальному курсу структуры творческой индивидуальности писателя.              – Владимир, 1970; Бурсов В.И., Костелянец Б.О. Художественный метод и творческая индивидуальность писателья. – М., 1964; Скупейко Л.И. Проблема творческоц индивидуальность писателя в литературнокритических трудах Ивана Франко: Автореф. дис. … канд. филол. наук. – Киев, 1984 // Tоqımbеtоvа G. Bеrdаqtıń dórеtiwshilik individuallıǵı. Tashkent, «Mumtoz sóz», 2020.

[6] Носиров У. Ижодкор шахс, бадиий услуб, автор образи. – Тошкент: Фан, 1981; Сол автор: Образларда услуб жилолари. – Тошкент: Фан, 1991; Болтабоев Ҳ. Наср ва услуб. – Тошкент: Фан, 1992; Мамажанов С. Услуб жилолари. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972.

[7] Қаранг: Болтабоев Ҳ. Наср ва услуб. – Тошкент: Фан, 1992. – Б. 7.

[8] Храпченко М.Б. Творческая индивидуальность писателя и развитие литаратуры. – М.: Советский писатель, 1972 / Tоqımbеtоvа G. Bеrdаqtıń dórеtiwshilik individuallıǵı. Tashkent, «Mumtoz sóz», 2020.

[9] Сидоров Е. Время, писатель, стиль. – М., 1983. - С. 24 .

[10] Вахидов С.  Узбекская советская песня. – Т.; ГИЛИ им. Г. Гуляма, 1976. (с12 – 17)

[11] Беков О. Современная узбекская эстрадная песня в контексте музыкальной культуры  Узбекистана., Т.; СИТИ. М (м) Б – 42 № 931. 1994.

[12] Янов – Яновская . О современном этапе развития узбекской музыкальной культуры. / / Ж. Общесивенные науки в Узбекистане. 1992. № 5 – 6. 

[13] Амануллаева Д., Аманова Н. История джаза и эстрадной музыки. Т.: Санъат, 2010; Аманова Н. Основные этапы развития узбекской эстрадной музыки………………..

ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТОЯНИЯ ДЕФОРМАЦИИ ПРИ РАСТЯЖЕНИИ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СТЕКЛОВОЛОКОННОЙ АРМАТУРЫ В БАЛКАХ

ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТОЯНИЯ ДЕФОРМАЦИИ ПРИ РАСТЯЖЕНИИ  С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СТЕКЛОВОЛОКОННОЙ АРМАТУРЫ В  БАЛКАХ

ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТОЯНИЯ ДЕФОРМАЦИИ ПРИ РАСТЯЖЕНИИ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СТЕКЛОВОЛОКОННОЙ АРМАТУРЫ В БАЛКАХ

ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТОЯНИЯ ДЕФОРМАЦИИ ПРИ РАСТЯЖЕНИИ  С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СТЕКЛОВОЛОКОННОЙ АРМАТУРЫ В  БАЛКАХ

MUNDARIJA / TABLE OF CONTENTS /

MUNDARIJA / TABLE OF CONTENTS /

KOMPOZIT ARMATURALI EGILUVCHI BETON

KOMPOZIT ARMATURALI EGILUVCHI BETON

Abduraxmanov Ulug‘bek Arabdjon o‘g‘li,

Abduraxmanov Ulug‘bek Arabdjon o‘g‘li,

Evropada, tiykarınan, Franciyada

Evropada, tiykarınan, Franciyada

Jáne bir ádebiyatshı belgili ilimpaz

Jáne bir ádebiyatshı belgili ilimpaz

Rus ádеbiyattаnıwındа jаzıwshınıń dórеtiwshilik individuаllıǵı (творческая индивидульность писателя) tеrmininе

Rus ádеbiyattаnıwındа jаzıwshınıń dórеtiwshilik individuаllıǵı (творческая индивидульность писателя) tеrmininе

Аксенова Е.М. Лекции по специальному курсу структуры творческой индивидуальности писателя

Аксенова Е.М. Лекции по специальному курсу структуры творческой индивидуальности писателя

Глагольные буквосочетания -ться, -тся практически не различаются между собой студентами и с –ца -существительных: встречаются ошибочные написания типа учица (вместо учится), преподавательнится (вместо преподавательница), улитца…

Глагольные буквосочетания -ться, -тся практически не различаются между собой студентами и с –ца -существительных: встречаются ошибочные написания типа учица (вместо учится), преподавательнится (вместо преподавательница), улитца…

Я медленно ходил домой. Потом я опять начинал ходить дальше)

Я медленно ходил домой. Потом я опять начинал ходить дальше)

Решетов В.В. Основы фонетики и грамматики узбекского языка

Решетов В.В. Основы фонетики и грамматики узбекского языка

BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA

BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA

O’zlashtirish murakkab bo’lgan tushunchalar boshqa tushuntirish usullarida ko’rib chiqiladi

O’zlashtirish murakkab bo’lgan tushunchalar boshqa tushuntirish usullarida ko’rib chiqiladi

Aziza Asatova. (2022). Ta’lim muassasalarida yordamchi ta’lim shakllari

Aziza Asatova. (2022). Ta’lim muassasalarida yordamchi ta’lim shakllari

Правовой нигилизм-это явление, поэтому для него характерен ряд признаков: 1)

Правовой нигилизм-это явление, поэтому для него характерен ряд признаков: 1)

Поэтому для борьбы с ним необходимой использовать всевозможные способы и меры, основой которых должны быть гарантии государства по защите прав и свобод его граждан, а…

Поэтому для борьбы с ним необходимой использовать всевозможные способы и меры, основой которых должны быть гарантии государства по защите прав и свобод его граждан, а…

Также противоречивость законов и даже их взаимоисключение является одной из главных причин правового нигилизма, опасной прежде того тем, что ведет к нарушению целостности и единства…

Также противоречивость законов и даже их взаимоисключение является одной из главных причин правового нигилизма, опасной прежде того тем, что ведет к нарушению целостности и единства…

Икромова Нозанин Вохиджон кизи студентка,

Икромова Нозанин Вохиджон кизи студентка,

Проблемы, поставленные Ю. Поляковым в его романе «Грибной царь», во многом определяются пустотой жизни, которую испытывает каждый современный человек, будь то владелец малого бизнеса, бывший…

Проблемы, поставленные Ю. Поляковым в его романе «Грибной царь», во многом определяются пустотой жизни, которую испытывает каждый современный человек, будь то владелец малого бизнеса, бывший…

Увы, именно так работает современная экономика, которая определяет, как организованы социальные структуры и как протекают социальные процессы

Увы, именно так работает современная экономика, которая определяет, как организованы социальные структуры и как протекают социальные процессы

Литература несет в себе своего рода генетический код, без которого люди и общество в целом теряют связь с прошлыми поколениями на вертикальной линии времени

Литература несет в себе своего рода генетический код, без которого люди и общество в целом теряют связь с прошлыми поколениями на вертикальной линии времени

Его уникальность заключается в личном и даже интимном обращении к каждому, кто берет книгу в руки, в возможности для каждого ощутить себя современником

Его уникальность заключается в личном и даже интимном обращении к каждому, кто берет книгу в руки, в возможности для каждого ощутить себя современником

NAMANGAN VILOYATI QADAMJOLARI:

NAMANGAN VILOYATI QADAMJOLARI:

Gullar shahri — Namanganga tashrif buyurar ekansiz,

Gullar shahri — Namanganga tashrif buyurar ekansiz,

Lekin, XVIII asrning ikkinchi yarmida

Lekin, XVIII asrning ikkinchi yarmida

Tasvirlar mavzusi o‘simliklar (majnuntol shoxchalari, gulli gultuvaklar) va maxsus o‘rganishni talab etuvchi epigrafikadan iborat

Tasvirlar mavzusi o‘simliklar (majnuntol shoxchalari, gulli gultuvaklar) va maxsus o‘rganishni talab etuvchi epigrafikadan iborat

XALQ OG‘ZAKI IJODI – MA’NAVIY

XALQ OG‘ZAKI IJODI – MA’NAVIY

Bularning hammasi hali yozuv madaniyati vujudga kelmasdan oldin jamoa-jamoa bo‘lib yashayotgan aholi o‘rtasida shuhrat topadi

Bularning hammasi hali yozuv madaniyati vujudga kelmasdan oldin jamoa-jamoa bo‘lib yashayotgan aholi o‘rtasida shuhrat topadi

Yuqorida qayd etilgan to‘rt negizning har biri yo bevosita, yo bavosita xalq og‘zaki ijodi, ajdodlarimizning bizga qoldirgan ma’naviy boyligi - pand, o‘gitlari, el-yurt qadrini e'zozlash,…

Yuqorida qayd etilgan to‘rt negizning har biri yo bevosita, yo bavosita xalq og‘zaki ijodi, ajdodlarimizning bizga qoldirgan ma’naviy boyligi - pand, o‘gitlari, el-yurt qadrini e'zozlash,…

Xalq og‘zaki ijodi - so'z san’ati” deganimizda, shuningdek, ertakchi, baxshi, qo'shiqchi, askiyaboz, latifachi ijrochilaming tinglovchilarga bag‘ishlayotgan ma’naviy lazzatini ham unutmaslik lozim

Xalq og‘zaki ijodi - so'z san’ati” deganimizda, shuningdek, ertakchi, baxshi, qo'shiqchi, askiyaboz, latifachi ijrochilaming tinglovchilarga bag‘ishlayotgan ma’naviy lazzatini ham unutmaslik lozim

ЗБЕК ЭСТРАДА ҚЎШИҚЧИЛИГИ ҲАҚИДА

ЗБЕК ЭСТРАДА ҚЎШИҚЧИЛИГИ ҲАҚИДА

О.Беков 1980-йиллари ўзбек мусиқий эстрадасида тамойил кучини ола бошлаган кўр-кўрона тақлидчилик ва “кўчирмачилик” ҳолатларини асосли равишда танқид остига олганлиги ҳам эътиборлидир

О.Беков 1980-йиллари ўзбек мусиқий эстрадасида тамойил кучини ола бошлаган кўр-кўрона тақлидчилик ва “кўчирмачилик” ҳолатларини асосли равишда танқид остига олганлиги ҳам эътиборлидир

Д. Муллажоновнинг илмий изланишлари алоҳида аҳамият касб этади

Д. Муллажоновнинг илмий изланишлари алоҳида аҳамият касб этади

Eshpulatova Jangil Eshonqulovna

Eshpulatova Jangil Eshonqulovna

It should also be noted that teachers today often confuse methodology with technology

It should also be noted that teachers today often confuse methodology with technology

Advanced pedagogical technologies mainly reflect the activities within the framework of combining theoretical and practical research in the field of education

Advanced pedagogical technologies mainly reflect the activities within the framework of combining theoretical and practical research in the field of education

Sayidaxmedov N.S. Examples of the use of new technologies in pedagogical practice

Sayidaxmedov N.S. Examples of the use of new technologies in pedagogical practice

ТЕХНОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА ДАСТУРЛАШТИРИЛГАН

ТЕХНОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА ДАСТУРЛАШТИРИЛГАН

Тадқиқотчи психологларнинг фикрича яхлит фаолиятнинг ўзи қуйидагиларни қамраб олади: эҳтиёж-сабаб-мақсадга эришиш шароити (мақсад ва шароитнинг бирлиги масаланинг таркибий қисми) ва улар билан муносабатда фаолият-ҳаракат-операция

Тадқиқотчи психологларнинг фикрича яхлит фаолиятнинг ўзи қуйидагиларни қамраб олади: эҳтиёж-сабаб-мақсадга эришиш шароити (мақсад ва шароитнинг бирлиги масаланинг таркибий қисми) ва улар билан муносабатда фаолият-ҳаракат-операция

Умумий ўрта таълим мактабларида фанларининг ўқув жиҳозлари тизимида компьютернинг тутган ўрни ва имкониятларини ҳамда уларнинг ўзаро муносабатлари кўрсатилади ва ўқитувчи томонидан унинг қўлланилиши қуйидагича таъминланади:…

Умумий ўрта таълим мактабларида фанларининг ўқув жиҳозлари тизимида компьютернинг тутган ўрни ва имкониятларини ҳамда уларнинг ўзаро муносабатлари кўрсатилади ва ўқитувчи томонидан унинг қўлланилиши қуйидагича таъминланади:…

Шунинг билан биргаликда унинг маълум салбий оқибатларини назарда тутиш лозим

Шунинг билан биргаликда унинг маълум салбий оқибатларини назарда тутиш лозим

KOMPOZIT ARMATURALI EGILUVCHI

KOMPOZIT ARMATURALI EGILUVCHI

Asosiy qism. Eksperimental tadqiqotlarni o‘tkazish uchun ko‘ndalang kesimi 12x24 sm bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi sinov modellari-namuna to‘sinlar tayyorlandi

Asosiy qism. Eksperimental tadqiqotlarni o‘tkazish uchun ko‘ndalang kesimi 12x24 sm bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi sinov modellari-namuna to‘sinlar tayyorlandi

Eksperimental tadqiqotlar uchun kesim o‘lchamlari 12x24sm, uzunligi 174 sm bo‘lgan 4 ta

Eksperimental tadqiqotlar uchun kesim o‘lchamlari 12x24sm, uzunligi 174 sm bo‘lgan 4 ta

Foydalanilgan adabiyotlar: 1

Foydalanilgan adabiyotlar: 1

Гончарова, Н. И., Абобакирова,

Гончарова, Н. И., Абобакирова,

Умаров, Ш. А. (2021). Надежности

Умаров, Ш. А. (2021). Надежности

ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТОЯНИЯ ДЕФОРМАЦИИ

ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТОЯНИЯ ДЕФОРМАЦИИ

Применение полимеркомпозитной арматуры вместо сталной арматуры железобетонных конструкций, особенно в агрессивных средах, является перспективным науchным направлением

Применение полимеркомпозитной арматуры вместо сталной арматуры железобетонных конструкций, особенно в агрессивных средах, является перспективным науchным направлением
Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.
15.06.2022