“ACADEMIA SCIENCE” ILMIY-TADQIQOTLAR MARKAZI

 

 

UzACADEMIA

ILMIY-USLUBIY JURNALI

НАУЧНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL

ISSN (E) – 2181 - 1334

 

BARCHA SOHALAR BO„YICHA 

 

Vol 3, Issue 10 (30), MAY 2022

PART - 3

 

 

 

 

      Editor in chief                                                                                    Bosh muharrir

      Eshmatov Gayratjon Marupovich                                                   Eshmatov G‗ayratjon Ma‘rupovich

      Executive Secretary                                                                          Mas‟ul kotib

      Ravshanjon Abdullayev                                                                     Ravshanjon Abdullayev

      He is a history teacher at Baghdad District 8                                Bag„dod tumani 8-umumiy o„rta ta‟lim maktabi tarix

      Secondary School                                                                               fani o„qituvchisi

       Preparing for publishing                                                               Nashrga tayyorlovchi

      Khalikov Mukhriddin Tavakkaljon ugli                                         Holiqov Muhriddin Tavakkaljon o‗g‗li

      Fergana State University                                                                   Farg‗ona davlat universiteti 

TAHRIR KENGASHI A‟ZOLARI
		Sultonali Mannopov O„zbekiston xalq artisti, professor Eshmetov Izzat Do„simbatovich  O„zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, texnika fanlari doktori, professor Matibaev Taspolat Baltabaevich Sotsiologiya fanlari doktori (DSc), Professor, Turon FA Akademik Abdullayev Muzrobjon Gulamovich Andijon davlat universiteti, professor Akramova Shahnoza Abrorovna Milliy gvardiya Xarbiy-texnika instituti Psixologiya va pedagogika kafedrasi mudiri, Pedagogika fanllari doktori, dotsent Arslanov Sharafutdin Sultanovich kimyo fanlari doktori, professor Turg„unbayeva Azizaxon G„ulomovnani   Namangan davlat universiteti, Psixologiya fanlari bo‟yicha falsafa doktori, PhD Abdullayeva Masuda Abdubannayevnani  Namangan davlat universiteti, Pedagogika fanlari nomzodi, dotsent Tuychiyeva Inoyat Ibragimovna Pedagogika fanlari bo„yicha falsafa doktori Oripov O„rolboy Ahmedovich Navoiy davlat pedagogika instituti, PhD  Fazliyeva Zebo Kamarbekovna O„zbekiston davlat Xoreografiya Akademiyasi, dotsent Akbarov Qobuljon Yakubovich Qo„qon davlat pedagogika instituti, tarix fanlari nomzodi Azimov Baxtiyor Ganievich O„zbekiston davlat konservatoriyasi,Pedagogika fanlari nomzodi, dotsent Ziyayev Avazjon Ixtiyorovich Qo„qon davlat pedagogika instituti, filologiya fanlari doktori Xusanova Xayriniso Tayirovna O„zMU, sotsiologiya fanlari nomzodi, dotsent Smaylova Gulmari Yuldashevna QRXTHQTMO hududiy markazi, dotsent Bazarov Otabek Odilovich Qo„qon davlat pedagogika instituti, PhD Popov Dmitriy Vladimirovich Andijon mashinasozlik instituti, filologiya fanlari bo„yicha falsafa doktori (PhD) Raximova Gulchеxra Sobirjonovna Qo„qon davlat pedagogika instituti, PhD Bazarov Oybek Odilovich  filologiya fanlari nomzodi Xo„jayev Vaxobjon Umarovich Qo„qon davlat pedagogika instituti, kimyo fanlari doktori, professor Toshtemirov Otabek Abidovich Farg„ona politexnika instituti O„rinboyev Davlatjon Baxtiyorovich Falsafa fanlari bo„yicha falsafa doktori

 

MUNDARIJA / TABLE OF CONTENTS / СОДЕРЖАНИЕ

 

1.                                                                 Ирода Бўрибоева

ИНГЛИЗ ҲИКОЯСИ МИКРОПОЭТИКАСИ ТАРИХИЙ ГЕНЕЗИС АСПЕКТИДА: ЖАНР 

                                                                             УНСУРЛАРИ ШАКЛЛАНИШИ                                                                          5

2.                                                         Шарипова Феруза Зохид кизи 

                  БЮДЖЕТИРОВАНИЕ КАК ОСНОВНОЙ ИНСТРУМЕНТ УПРАВЛЕНИЯ ПРЕДПРИЯТИЕМ               9

3.           Xomidova Sayyora Abdug‘ani qizi, Faxriddin Xolboyev Rahmonqulovich SHAHARLARDA UMURTQALILAR FAUNASINING SHAKLLANISHI VA ANTROPOGEN

TRANSFORMATSIYASI

                                                                    (Zarafshon va Uchquduq shaharlari misolida)                                                             15

4.                                                Мухаммадалиев Жасурбек Орибжон угли 

ПРОБЛЕМЫ ВНЕДРЕНИЯ АВТОМАТИЗИРОВАННОЙ СИСТЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ

                                                                                          ПРЕДПРИЯТИЕМ                                                                                    21

5.          1Исмайлов Бекмурат Айтмуратович, 2Бабаджанов Елмурат Cатимбаевич, 3Бердимбетов Тимур

Тилеубергенович

ВЕКТОР РАСМЛАРГА МАЪЛУМОТЛАРНИ ЖОЙЛАШТИРИШНИНГ СТЕНОГРАФИК

                                                                                                  МЕТОДИ                                                                                             26

6.                                                                  Farizaxon Aliyeva

                                  CLASSIFICATION OF FRUIT JUICS BASED ON CHEMICAL COMPOSITION                            29

7.                                                    Shodiyev Dilshodjon Abdulojon oʻgʻli

AMARANT DORIVOR OʻSIMLIGIDAN OLINADGIGAN OZUQAVIY QO‘SHILMALARNING

                                                      TIBBIYOT SOHASIDA QOʻLLANILISH ISTIQBOLLARI                                                36

8.                                                     Najmitdinova Guljahon Komiljon qizi

OZIQ-OVQAT SANOATIDA DORIVOR STEVIYA O‘SIMLIGINING FOYDALI

                                                                                          XUSUSIYATLARI                                                                                     43

9.                                                                Dilovarova Gulshoda

                                                      JAMIYATDA G‗IYBAT ILLATINING ZARARI HAQIDA                                                50

10.                                                  Мехмонова Юлдузхон Баходировна

ВЫРАЖЕНИЕ СЕМАНТИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ ПРИЧИНЫ И ПОСЛЕДСТВИЯ В

                                                                   УЗБЕКСКОМ И АНГЛИЙСКИХ ЯЗЫКАХ                                                             54

11.                                                    Bazarbaeva Anargul G'ayratdin qizi

                                                                TELEVIDENIYA TARIXI VA TARAQQIYOTI                                                          58

12.                                      Mamarajabova Marjona Shavkat qizi, Minniqulov Islom

                  TEACHING SPEAKING SKILLS TO A2 LEVEL LEARNERS: COMMUNICATIVE APPROACH            61

13.                                                                                                          Choriyev Sherzod Nurullayevich

                 BO‘LAJAK TASVIRIY SAN‘AT O‘QITUVCHILARINI KASBIY TAYYORLASH METODIKASI.           65

14.                                                                                                          Imamov Suxrob Bobomurodovich

                           O‗ZBEKISTONDA SAYLOV QONUNCHILIGINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI                      68

15.                                                       Muyinov Ixtiyor Nasulloyevich

                      MAMLAKATIMIZDA JAMOATCHILIK BOSHQARUV TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH                72

16.                                                       Qandimov Ilyos Qalandar o‘g‘li

                                       MILLIY PARLAMENTIMIZNING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI                                  76

17.                                                        Tuyev Bahodir Baxtiyorovich

                                                                   THE DEVELOPMENT OF COMMON LAW                                                             81

18.                                                 Abdulahatova Mohichehra G'olibjon qizi

                                                 CHET TILLARINI O'RGANISHNING SAMARALI USULLARI                                           83

19.                                                         Fakhriddinova Mohichehra

                                 THE ROLE OF SIMULATION-BASED TECHNIQUE IN TEACHING PROCESS                            86

20.        Yusupov Shuxratjon Qosimjon o‘g‘li, Imamova Dilfuza Ismailovna O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIGA TEGISHLI BO‘LGAN CHET ELDAGI MULKNI HIMOYA

                                                                    QILISH VA UNING HUQUQIY MAQOMI                                                               91

21.                                                Музаффарова Фарангиз Жўрахон қизи

ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛИДАГИ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИК ВА

                                                                               ПРАГМАТИК ЖИХАТЛАРИ                                                                          99

ИНГЛИЗ ҲИКОЯСИ МИКРОПОЭТИКАСИ ТАРИХИЙ ГЕНЕЗИС

АСПЕКТИДА: ЖАНР УНСУРЛАРИ ШАКЛЛАНИШИ

 

Ирода Бўрибоева

СамДЧТИ магистранти

 

Аннотация: Мақолада Замонавий хорижий адабиѐтшуносликда викторианлик даврининг умуминглиз адабиѐти тарихидаги роли, жанр унсурларининг шакланиши, ҳикоя жанри тарихига тўхталиб ўтилган.

Калит сўзлар: викторианлик даври, жанр, ҳикоя, очерк, «story», «short story», «long short story», «novella», «tale», «yarn»

Аннотация: Статья посвящена роли викторианской эпохи в истории английской литературы в современной зарубежной литературе, становлению жанровых элементов, истории жанра рассказа.

Ключевые слова: викторианская эпоха, жанр, повесть, эссе, «рассказ», «рассказ», «длинный рассказ», «новелла», «сказка», «пряжа».

Annotation: The article focuses on the role of the Victorian era in the history of English literature in modern foreign literature, the formation of genre elements, the history of the story genre.

Keywords: Victorian era, genre, story, essay, "story", "short story", "long short story", "novella", "tale", "yarn"

 

Замонавий хорижий адабиѐтшуносликда викторианлик даврининг умуминглиз адабиѐти тарихидаги роли муносиб баҳоланган. Бу давр инглиз адабиѐти тарихининг ноѐб босқичи хисобланади ва бу турли пландаги бадиий ютуқлар, жумладан, кичик насрий жанрлар шаклланиши билан тасдиқланади.

ХIX асрнинг иккинчи ярмида кўплаб ижодкорларнинг замоннинг мафкуравий устқурмаларини ўзгартириш заруратига бўлган ишончи, янги ижтимоий маданий стереотипларни татбиқ этилишига тайѐрлиги уларнинг бадиий асарларида ўз ифодасини топди. Қиролича Виктория ҳукмронлиги даври (1837-1901) инглиз миллати учун иқтисодий юксалиш, сиѐсий, ижтимоий-маданий тараққиѐт босқичи бўлди. Бунинг асосий сабаби узоқ вақтлик раҳбарлик ҳамда мамлакатда миллий-тарихий тизимнинг қадриятлари ва тушунчалари шаклланганлиги билан боғлиқ.

Бу даврда викторианлик насрининг эвалюциясининг илк босқичи учун ―сакраш‖ тарзидаги ривожланиш ҳикоя жанри билан боғлиқ. Ўн тўққизинчи асрнинг биринчи ярмидаги кичик насрнинг мақоми борасида сўз кетар экан, қайд этиш зарурки, у адабий тараққиѐтнинг бир четида тўхтаб қолган эди. Инглиз олими Б.Бойснинг фикрига кўра, бадиий адабиѐт ривожида ўн саккизинчи аср охири ва ўн тўққизинчи аср бошларида ўзига хос нарсалардан бири ҳикоя жанрининг қонуниятлари шаклланганлиги бўлиб, аммо бир овоздан қабул қилинадиган моделлари йўқ эди.^[1]

 Кўплаб тадқиқотчилар ҳикоя жанрининг шаклланишини ўнтўққизинчи аср ўрталаридаги ихтиролар билан боғлашади. Хусусан, ҳикоя назарияси бўйича мутахассис М.Л.Прэтт фикрича, замонавий инглиз ҳикояси 1835-1855 йиллароралиғида, аксарият муаллифлар роман жанрида ижод қилган дамларда пайдо бўлади.^[2] Шу билан бирга ўтган асрларда носирларнинг ҳикоя жанридаги ижодлари ҳеч қачон бошқа жанрлардан узил-кесил ажралиб қолмаган. Кичик насрнинг нуфузли тадқиқотчиси У.Алленнинг фикрига кўра, замонавий ҳикояга хос унсурларни В.Скот (1771-1832) асарларида кузатиш мумкин³. Рус олимлари ҳам бу фикрга қўшилишиб, ҳикоя жанри тарихини ўн тўққизинчи аср ўрталаридан бошланади, деб хисоблашади.

Шу сабабли маколада асосий эътибор қуйи викторианлик даври ижодкорлари ижодида алоҳида ўрин тутган ҳикоянавис ижодкорлар ижодига эмас, балки бор эътиборимизни илк ва ривожланган-ўрта викторианлик даври ижодкорларининг бадиий меросига қаратишга харакат қилдик. Бу даврда ижод қилган энг машҳур ижодкорлар Ч.Диккенс, У.М.Теккерей ва Т.Гарди кабилар ижодида асрлар кесишмасидаги инглиз ҳикоячилигининг энг яхшиларига хос хусусиятлар намоѐн бўладиган асарларга тўхталдик. Ушбу буюк адибларнинг кичик асарлари биз ўрганаѐтган муаммо, яъни ҳикоя микропоэтикасининг қиѐсий таҳлили борасида, бизнингча, тарихий-илмий узвийликни таъминлаш учун энг қулай асарлардир.Шу ўринда бир нарсага алоҳида тўхталмоқ керак деб ўйлаймиз. Гап атамалар-терминология қўлланиши тўғрисида. Айтиш лозимки, биз унга таянишда рус ва хориж олимлари билан бир қаторда миллий тадқиқотлар хулосаларига таянамиз (А.А. Бурцев, В.И. Оленева, Е.В. Пономарева, У. Аллен, Х. Орел, У.Норматов М.Қўшжонов, А.Тошпўлатов). Дастлаб, бу жанр талқини ўз тузилишига кўра бошқаларидан фарқланадиган асарларга нисбатан қўлланиб, умумий белгиси сифатида сюжетлилик, дискурснинг ўзига хослиги таъкидланган. Сюжетлилик ва род-жинсга, яъни эпик турга мансублиги викторианлик даврида сақланади ва турли атамалар билан юритилади: «tale», «sketch», «story», «short story», «novelette», «essay» ва бошқалар.

Ҳикоя жанри тарихи ва назариясини ўрганишга бағишланган тадқиқотлар таҳлили албатта ўн тўққизинчи аср ѐзувчилари учун жанр муаммоси амалда унчалик катта аҳамият касб этмаганлигини кўрсатади. Улар яратган кичик наср асарларида жанр унсурларининг тарқоқлиги ўз даврида адабий жараѐннинг баъзи қонуниятлари мавжудлигидан далолатдир.

Инглиз адабиѐти тарихчиларининг кузатишларича, ўн тўққизинчи асрнинг аксарият ѐзувчилари ҳикоя жанрига оддий ижодий махсулот сифатида қараб, атамалар тўғрисида ўйланиб ўтиришмаган. Юқорида эслатилган «tale», «sketch», «story», «short story», «novelette» ва хатто «novel» атамаси-термини ҳам ҲҲ асрга келиб ўша даврга нисбатан каттароқ мазмун касб этган.Бундай мавҳумлик ѐки ноаниқлик ўн тўққизинчи асрнинг охирига қадар викториан ѐзувчилар кичик наср намунасини яратишганда ҳикоянинг янги шакли вариантини таклиф қилишга қадар сақланган. Фақатгина 1880 йилга келиб ҳикоя қисса, роман, очеркдан фарқланадиган мустақил жанр сифатида белгиланади. Хусусан, Америкада новелла назариясини ўрганиш бўйича илк мутахассислардан бири Б.Мэтьюс ―short story‖ жанрини батафсил шарҳламоқчи бўлади. Бу тушунча адабий жанр ифодаловчи атама сифатида ўнтўққизинчи асрнинг 80-йилларида пайдо бўлади, унинг замирида асрнинг иккинчи ярмида новеллистиканинг гуркираб ривожланиши ѐтади. 1884 йил Б.Мэтьюс ―London Saturday Review‖ адабий газетасида ―Ҳикоя фалсафаси‖ (―The Philosophy of the short-story‖) мақоласи билан чиқиш қилади ва бу шаклни алоҳида жанр эканлигини эълон қилади.

Аммо, рус олими, инглиз ҳикоячилигини ўрганиш бўйича мутахассис А.Бурцев эътирофича, ҳатто ҳозирга қадар ―мавжуд тадқиқотларда қанайдир даражада қатьий ва кўпчилик тан олган бу жанр қоидалари мавжуд эмас. Замонавий адабиѐтшунослар очиқдан-очиқ танқидчиликнинг ―қисқа ҳикоя‖, ―хом‖ назарияси ҳақида таъкидлашади‖. Атамалар чалкашлиги вазиятни янада мураккаблаштиради. Инглиз адабиѐтшуносларининг танқидга оид истьемолида, кичик жанрга келганида кўплаб «story», «short story», «long short story», «novella», «tale», «yarn» каби атамалар учрайдики, улар ўртасида фарқловчи чегара ўтказишнинг ўзи мураккаб‖^[3].

Инглиз адабиѐтининг викторианлик давридаги тарихи, ҳикоя жанри илдизларини намоѐн қилиб, уни ўрганишлар жанр генезиси борасида шундай умумлаштирилган хулосалар чиқариш имкони беради: хикоя жанрининг ҳозирда тушунилиши тарзида шаклланиши 1830-1900 йиллар мобайнида кечади; маълумки, бу давр тарихда викторианлик даври, деб аталади. Ўн тўққизинчи аср мобайнида жанр сифатида шаклланиш таркибий унсурларнинг қоришмаси-синтези таъсирида кечади, бундай унсурлари турли жанрий шаклларга мансуб бўлиб алоҳида олинган асарларда намоѐн бўлади. Викториан ѐзувчилари турли усуллар билан самарадорликка эришади. 

 

БЮДЖЕТИРОВАНИЕ КАК ОСНОВНОЙ ИНСТРУМЕНТ УПРАВЛЕНИЯ

ПРЕДПРИЯТИЕМ

 

Шарипова Феруза Зохид кизи 

Студентка магистратуры Ташкентского финансового института 

 

Аннотация. Статья посвящена изучению вопросов бюджетирования, которое является важным современным инструментом управления организацией. Приведены умозаключения о преимуществах планирования посредством составления и использования бюджетов, учитывая стратегические и оперативные цели компании, а также контроля бизнеспроцессов во всех структурных единицах организации. 

Ключевые слова. Бюджет, бюджетирование, бюджетный процесс, финансовое планирование, контроль, бизнес-процесс.

 

На сегодняшний день, как нам известно, правильно выстроенная система экономической и финансовой информации играет важную роль в эффективном управлении компанией. Для построения подобной системы необходимо правильно скоординировать составные части деятельности компании, оптимизировать показатели доходов и расходов, а также грамотно спрогнозировать конечные финансовые результаты деятельности организации.

Бюджетирование является ключевым инструментом управления предприятием. Оно позволяет правильно распределить финансовые, трудовые и материальные ресурсы организации, способствует достижению поставленных целей, запланированных показателей, даѐт возможность контролировать и, в случае необходимости, вносить изменения в процессы финансовохозяйственной деятельности компании в бюджетном периоде. Благодаря бюджетированию, можно узнать не только о текущем состоянии предприятия, но и спрогнозировать дальнейшие цели будущих отчетных периодов, выявляя экономические и финансовые риски, а также снижая вероятность их возникновения, что является очень важным при стратегическом планировании деятельности предприятия. Другими словами, бюджетное планирование как составляющий элемент управленческого учета, играет важную роль в принятии управленческих решений.

Стоит отметить, что количественное представление плана и целей компании позволяет заблаговременно выяснить необходимость в финансовых ресурсах, а также найти источники ее погашения. Вышеуказанное стабилизирует финансовое состояние компании, делая его устойчивым при быстроменяющихся рыночных условиях.

Бюджетирование состоит из нескольких этапов, которые интерпретируются различными экономистами по-разному. Обобщая мнение большинства ученых-экономистов, можно этот процесс описать следующим образом. Прежде всего определяются цели и задачи исходя из стратегии компании. На втором этапе ведется сбор всей необходимой информации, которые в дальнейшем используются для составления бюджетов. Следующим шагом является анализ собранной информации, составление необходимых калькуляционных таблиц и выявление ключевых показателей. В случае надобности вносятся корректировки в бюджеты. На четвертом этапе происходит утверждение бюджетов и закрепление ответственности за их реализацию за конкретными исполнителями.

 

                               

 

Рис. 1. Бюджетный процесс

 

В бюджетном процессе надо соблюдать определенную последовательность (рис. 1). А последовательность связана с видом деятельности и структуры компании. К примеру, в компании, где мощность производства ограниченная и спрос на продукт достаточный, сначала составляется бюджет производства, потом бюджет продаж. В компании, где есть возможность увеличения мощности производства исходя из спроса, сначала составляется бюджет продаж, затем бюджет производства.

На практике наиболее распространенным является вид бюджетирования, в котором процесс начинается с составления бюджета продаж на основе спроса на продукцию. При составлении бюджета продаж также учитываются прогнозные изменения рыночных условий. Обычно, в бюджете продаж указывается планируемый объем реализации по каждой номенклатуре товаров, работ и услуг. В случаях, когда список номенклатур продаваемой продукции является слишком большим, детализация до уровня каждой позиции может оказаться трудоемким и затратным. В подобной ситуации допустимо планирование в разрезе товарных групп или продуктовых линий.

Кроме выручки от реализации, доходная часть бюджета может включать в себя поступления дебиторской задолженности за предыдущие отчетные периоды, а также прочие доходы.

После составления доходной части рассчитываются расходы. Расходная часть бюджета исходит от доходной и отражает объем плановых затрат, обеспечивающий функционирование организации для достижения намеченных доходов. Расходная часть начинается с построения бюджета производства, где указана потребность в материалах и ресурсах. Количественные данные берутся из спецификаций, содержащих нормы расходов на единицу продукции. Стоимостные данные формируются на основе информации о прогнозных рыночных ценах на материалы и ресурсы. При этом важно, чтобы до начала бюджетного планирования в компании были разработаны нормативы на потребление переменных, то есть зависящих от объемов производства, ресурсов. В расчетах следует также учесть возможные изменения во внешней среде, связанные с инфляционными процессами, динамикой рынка и др.

Разработка бюджета косвенных затрат обычно считается наиболее сложным. В отличие от прямых затрат, носящих преимущественно переменный характер, что позволяет рассчитывать их величину, отталкиваясь от предполагаемых объемов деятельности, косвенные расходы зачастую не имеют непосредственной связи с деловой активностью компании, либо эту связь довольно сложно проследить.

Действующая практика бюджетирования показывает, что величина косвенных затрат часто планируется на основе информации предшествующих периодов. Но подобный подход не только не обеспечивает эффективности использования ресурсов компании, но и не создает необходимой мотивации для руководителей и сотрудников центров ответственности.

Для того чтобы правильно запланировать расходы, не имеющие прямой связи с производством следует проанализировать их состав и характер, а также взаимосвязь с теми или иными бизнес-процессами.

В компании существуют расходы, которые служат для обеспечения хозяйственной деятельности в целом. Их чаще всего называют

«обеспечивающими». Исходя из объемов деятельности данные расходы можно отнести к постоянным или условно-постоянным. Величина таких расходов прямо пропорциональна масштабу организации и мероприятиям, которые запланированы на будущий период. Они могут быть производственными и непроизводственными. Например, к непроизводственным можно отнести такие расходы, как административные, расходы по реализации, прочие расходы.

Как правило, косвенные производственные расходы не связаны с объемом производства, но зависят от объема организации. Например, амортизация оборудования по пропорциональному методу считается косвенным производственным расходом, так как она не связана с объемом производства и носит постоянный характер также как и заработная плата вспомогательного хозяйства. Косвенные производственные расходы распределяются по видам продукции исходя из коэффициента распределения. 

Прочие расходы включают в себя расходы, которые не связаны с обычной деятельностью компании, такие как проценты по кредитам, выплата штрафных санкций. Кроме текущих затрат, в расходную часть бюджета организации входят планируемые капитальные вложения и расходы на научно-

исследовательские и опытно-конструкторские работы. Уровень таких расходов зависит от потребности компании в новом оборудовании и запланированных мероприятий.

На последнем этапе доходные и расходные статьи всех функциональных бюджетов объединяются и формируются итоговые бюджеты компании. При этом производится расчет конечных финансовых результатов деятельности. После утверждения годового бюджета сумма распределяется по месяцам, чтобы в дальнейшем контролировать текущую деятельность организации. Итоговые утвержденные бюджеты компании служат источником информации для принятия решений, контроля деятельности и дает возможность симулировать и прогнозировать объем производства и продаж, дополнительные затраты, капиталовложения и другие. 

Несмотря на то, что показатели бюджетов служат для контроля деятельности подразделений, надо также учитывать непредвиденные обстоятельства при составлении бюджета, чтобы менеджеры принимающие решения не были прямо зависимы от чисел. Это объясняется тем, что ограничения, поставленные человеку, могут повлиять на принятие им неоптимальных решений, так как он не может выйти за границы бюджета. 

Составление всех хозяйственных операций далее дает возможность консолидировав информацию составить итоговые финансовые бюджеты: бюджет движения денежных средств, бюджета доходов и расходов.

После составления итоговых финансовых бюджетов конечные результаты анализируются с точки зрения их соответствия среднесрочным целям организации. Комплексный финансово-экономический анализ позволяет дать оценку, насколько разработанные бюджеты позволят решить задачи, поставленные менеджментом на следующий отчетный период. 

Бюджетирование является итеративным процессом. При составлении бюджета весь будущий процесс симулируется и рождаются прогнозные картины деятельности компании. По наступлению реальных событий те же таблицы служат основой для внесения корректировок в планы предприятия. Каждый раз сценарий развития компании может меняться – как незначительно, так и существенно. Зачастую компания разрабатывает несколько альтернативных моделей хозяйствования, каждый из которых предусматривает свой вариант развития событий.  

После выбора окончательного варианта вся бюджетная цепочка утверждается руководством компании, и планы приобретают директивный характер для  всех участников хозяйственной деятельности. Тем не менее, в целом можно сказать, что бюджетирование не предполагает некой жесткой линии поведения, компания должна сохранять гибкость развития даже после принятия бюджета.

Таким образом, бюджетное планирование должно представлять собой единый, замкнутый в цепочку цикл, координирующий работу структурных подразделений всех уровней. В противном случае при реализации бюджетов будут возникать проблемы, связанные с несоответствием фактических значений показателей, заложенным в планы. При этом бюджеты подразделений являются прямым отражением объемов полномочий и ответственности их руководителей. В то же время они позволяют проанализировать эффективность работы каждого звена организационной структуры.

В каждой компании, использующей в своей деятельности бюджетное планирование, должен быть разработан свой регламент бюджетирования. В регламенте бюджетирования детально освещаются все этапы бюджетного процесса, вопросы подготовки бюджетов и согласования плановых показателей различных подразделений компании, как «снизу вверх», так и «сверху вниз». Кроме того, следует закрепить функции по подготовке необходимых документов и сбору информации для расчета бюджетных показателей между менеджерами структурных подразделений и работниками управленческой бухгалтерии. В регламенте бюджетирования следует определить формат бюджетов, а также сроки их подготовки.

Как уже отмечалось, бюджетирование не заканчивается составлением бюджетов: необходимы не только осуществление последующего контроля исполнения бюджетов, но и текущий контроль и корректировка бюджетов в отчетном периоде под влиянием изменившихся условий экономической среды.

Таким образом, должна быть определена методика бюджетного контроля и процедур текущей корректировки бюджетов. 

Практический опыт показывает, что роль мотивации как фактора достижения запланированных показателей будет наиболее высока в том случае, если сотрудники подразделений принимали непосредственное участие в разработке операционных бюджетов. 

Результативность и эффективность бюджетирования, а также целостность системы показателей бюджетов, во многом зависят от качества автоматизации каждого этапа бюджетного планирования. На данный момент рынок насыщен различными программными продуктами, которые помогают автоматизировать и оптимизировать бизнес-процессы организаций. В частности, в Узбекистане на сегодняшний день предприятия используют для управления процессом бюджетирования такие программные продукты как: Excel, 1C: предприятие, SAP, Oracle, Microsoft Dynamics, ODOO ERP, QuickBooks. 

Подводя итоги вышеуказанному, стоит отметить, что умело составленные бюджеты способствуют оптимизации не только тактического планирования, но и упорядочению всех бизнес-процессов компании. Контроль бизнес-процессов посредством бюджетирования минимизирует вероятность наступления непредвиденных финансовых обстоятельств, так как дает возможность выявить отклонения на начальных стадиях и принять меры по их устранению. 

Таким образом, бюджетирование является эффективным инструментом построения структуры компании и важным рычагом управления компанией. Важно отметить, что успешное бюджетирование достигается лишь тогда, когда менеджмент на это направляет достаточно усилий и имеет четкое представление о стратегических целях организации, непосредственно участвует и контролирует процесс сбора данных, их обработки и анализа. 

 

Литература

1.   Соколов Я.В. Управленческий учет. – СПб., 2015.

2.   Адамова Г.А. Бухгалтерский управленческий учет. – М., 2009.

3.   Ильина А.В., Илышева Н.Н. Управленческий учет. – Е., 2016.

4.   Добровольский Е.Ю, Карабанов Б.М., Боровков П.С. Бюджетирование шаг за шагом. – М., 2011.

5.   Охотник С.И., Пырец Н.М. Управленческий учет. От теории к практике.К., 2018.

 

 

 

 

UDK 595.78:591.9:591.5(575.1)

 

SHAHARLARDA UMURTQALILAR FAUNASINING SHAKLLANISHI VA

ANTROPOGEN TRANSFORMATSIYASI

 (Zarafshon va Uchquduq shaharlari misolida)

 

Xomidova Sayyora Abdug‟ani qizi

O„zMU Biologiya fakulteti Zoologiya kafedrasi 2-kurs magistranti:

 

Ilmiy rahbar: b.f.d. prof: Faxriddin Xolboyev Rahmonqulovich

 

Annotatsiya: Ushbu ishda tadqiqotning asosiy masalalari cho„l zonasida shakllangan Zarafshon va Uchquduq shaharlarda umurtqalilar faunasining tur tarkibini, tarqalishini, antropogen transformatsiyasini o„rganish va umurtqalilar faunasining inson manfaatlariga mos ravishda shakllanishini ta‟minlovchi omillarni aniqlash va optimallashtirishga bag„ishlangan. Shaharlar sharoitida umurtqalilar xilmaxilligini, shahar ekotizimlarining barqarorligi ta‟minlashga qaratilgan choratadbirlarni ishlab chiqish.

Kalit so„zlar: Antropogen transformatsiya, sinantrop turlar, urbafob turlar, biotoplar, urbanizatsiya, ornitofauna.

Abstract: The main objectives of this study are to study the species composition, distribution, anthropogenic transformation of vertebrate fauna in the desert cities of Zarafshan and Uchkuduk, and to identify and optimize the factors that ensure the formation of vertebrate fauna in accordance with human interests. Develop measures to ensure the diversity of vertebrates in urban settings and the sustainability of urban ecosystems.  

Key words: Anthropogenic transformation, synanthropic species, urban species, biotopes, urbanization, ornithofauna.

 

 Kirish. Mamlakatimizda tabiatni muhofaza qilish, biologik xilma-xillikni saqlab qolish va bioresurslardan oqilona foydalanish ishlariga alohida e‘tibor qaratilmoqda. Bu sohada, hayvonot dunyosini muhofaza qilish, uning antropogen transformatsiyasini tadqiq etish, alohida olingan hududlarda ahamiyatini o‗rganish hamda baholashga katta e‘tibor qaratilmoqda. O‗zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‗yicha Harakatlar strategiyasida⁵ ustuvor yo‗nalish sifatida ―atroftabiiy muhit, aholi salomatligi va genofondiga ziyon yetkazadigan ekologik

                                                             

¹O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son “O„zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo„yicha Harakatlar strategiyasi to„g„risida”gi Farmoni

muammolarni oldini olish‖ kabi vazifalar belgilab berilgan. Ushbu vazifalardan kelib chiqqan holda, Qizilqum regionidagi shaharlar umurtqalilar faunasinining shakllanishi va antropogen transformatsiyasini o‗rganish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi[1]. 

Material va metodlar. Tadqiqotlar materiallari asosan Qizilqum regionida joylashgan Zarafshon va Uchquduq shaharlaridan yig‗ildi. Dala tajribalarida umurtqalilarning biologik va ekologik xususiyatlari umum e‘tirof etilgan zoologik va ekologik uslublar asosida amalga oshirildi. 

Olingan natijalar. O‗rganilgan shaharlardagi bitoplarda turlarning tur tarkibi bilan bir qatorda ularning maydon birligidagi soni ham o‗zgaruvchan xususiyatga ega. Shaharda uchrovchi turlarning populyatsiyalarini kuzatishning ko‗rsatishicha, ular ayrim o‗zlarining etologik xususiyatlari va zichligi bilan shu turning shahar tashqarisidagi populyatsiyalaridan (agrotsenozlar, o‗rmonlar, dashtlar, cho‗llar va boshqa.) farq qiladi. Bunday tafovut shahardagi ayrim oziqa turlari xilma-xilligining yuqoriligi, turli ekologik guruhlarga mansub turlarning yashashi uchun qulay bo‗lgan mikromuhitlar, ya‘ni biotoplarning mavjudligi bilan tushuntirilishi mumkin. Qushlar sonining yillik dinamikasi biotoplardagi ozuqa resurslarining mavsumiy o‗zgarib turishi, iqlimiy omillarning mavsumiyligi va qushlar hayotidagi yillik sikllarga mos ravishda turlicha ko‗rsatkichlarga ega bo‗ladi. Qushlarning soni ko‗pincha turlar sonining ko‗payishi yoki kamayishiga mos kelmaydi[11].

Shaharlardagi turli biotoplarda qushlarning maydon birligida soni va uning o‗rtacha yillik dinamikasi hamda ushbu ko‗rsatkichlarni yuzaga kelishiga sabab bo‗luvchi omillar o‗rganildi. Har bir biotopning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ularning har birida qushlar jamoalarining zichligi ham turlicha ekanligi aniqlandi. 

Zarafshon va Uchquduq shaharlarida qushlarning maydon birligidagi o‗rtacha oylik zichligi to‗g‗risidagi ma‘lumotlar quyidagi jadvalda keltirilgan (1-jadval). 

1-jadval Zarafshon va Uchquduq shaharlardagi biotoplarda qushlarning maydon birligidagi mavsumiysoni va uning dinamikasi 

Biotoplar	Qish fasli XII- II –oylar		Bahor fasli III-V- oylar		Yoz fasli VI-VIII oylari	Kuz fasli IX- XI Oylari
	Zarafshon shahri
Aholi turar joylari	207		94		65	156
Bozorlar	467		404		296	463
Dala hovlilar	690		348		248	243
Suv havzalari	22		30		31	34
Ko‗kalamzorlar	840		408	289		306
		Uchquduq shahri
Aholi turar joylari	173		62	34		117
Bozorlar	298		315	172		301
Dala hovlilar	382		190	114		183
Ko‗kalamzorlar	528		186	205		252

 

Aholi turar joylari. Aholi turar joylari asosan aholi yashaydigan bir va ko‗p qavatli binolardan tashkil topgan. Urbanizatsiya tufayli yildan-yilga shaharlarda turar joylar maydoni kengayib bormoqda. Mazkur aholi turar joy binolari qurilish arxitekturasi, ko‗kalamzorlashtirish darajalariga ko‗ra boshqa biotoplardan ajralib turadi. Shunga ko‗ra ularda ayniqsa qushlarning zichligi ham boshqa biotoplardan farq qiladi[11].

Shaharning bu biotopida qushlarning o‗rtacha oylik dinamikasi 10 ga. da 65 tadan (iyul) 234 tagacha (dekabr) tebranib turadi. Oktabrdan boshlab qushlar hisobiga zichlik oshib boradi, bunday o‗sish dekabr oyigacha davom etadi. Bu hol hududga qishlash uchun uchib keluvchi turlarning kirib kelishi, shahar atrofidagi qushlarning oziqlanish uchun mazkur xududlarda yig‗ilishi va qisman kuzgi migrantlar hisobidan sodir bo‗ladi. Fevral oyidan boshlab zichlik kamayib boradi va iyul oyida eng past darajani egallaydi. Mazkur holat biotopdagi ekologik vaziyatga bog‗liq bo‗lib, qushlarning boshqa biotoplarga ko‗chishi va qayta taqsimlanishi bilan izohlanadi[5,11]. 

Bozorlar. Markaziy Osiyo shaharlarida qadimdan bozorlar mavjud bo‗lgan va ular bugungi kunda ham o‗zining arxitekturasi, topik va trofik xususiyatlari bilan hayvonlar hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Bozorlarning o‗zi ham u yoki bu turdagi tovar va mahsulot bilan sovdo-sotiq qilishga moslashganligi bilan o‗zar farq qiladi. Jumladan, kiyim kechak bozorlari oziq-ovqat bozorlariga qaraganda hayvonlar hayotida nisbatan kam ahamiyatga ega. Kiyim kechak bozorlari hayvonlar tomonidan asosan boshpana sifatida foydalaniladi. Oziq-ovqat bozorlari esa asosan oziqlanish va boshpana sifasita ko‗p sonda uchrovchi turlarni o‗ziga jalb etadi. Bu biotopda qushlarning o‗rtacha oylik dinamikasi 10 ga. da 296 tadan (iyul) 538 tagacha (dekabr) tebranib turadi[7,11]. 

Dala hovlilar. Dala hovlilar biotopida turlar xilma-xilligi bilan bir qatorda ularning maydon birligidagi zichligi ham yuqori ko‗rsatkichda namoyon bo‗ladi. Bu biotopda o‗rtacha eng past zichlik avgust oyida (189 ta), eng yuqori zichlik esa yanvar oyida (690) qayd etildi. Bu yerda zichlikning boshqarilishida qushlar muhim ahamiyatga ega. Dala hovlilarida manzarali o‗simliklar bilan bir qatorda turli mevali o‗simliklarning ham uchrashi bu yerda mevaxo‗r turlarining yig‗ilishiga olib keladi[5,11]. 

Suv havzalari. Zarafshon va Uchquduq shaharlari cho‗l zonasida joylashganligiga qaramay, ularning tarkibida sun‘iy yaratilgan suv havzalari mavjud. Sun‘iy yaratilgan ko‗llar ayniqsa qish va bahor fasllarida suv va suv oldi qushlari, boshqa fasllarda boshqa ekologik guruhlarga mansub turlar uchun qulay yashash muhitlari sanaladi. 

Mazkur suv havzalari va ularning qirg‗oq zonalari ayniqsa qushlarning migratsiya davrlarida muhim ahamiyatga ega. Shu sababli bahor va kuz oylarida mazkur biotoplarda ba‘zi turlar zichligi oshadi. Eng yuqori zichlik mart oyida (10ga.da 45 ta), eng past zichlik yanvar oyida (10ga.da 22ta) qayd etiladi. Yoz oylarda sun‘iy cho‗milish havzalarida inson faoliyatining faollashuvi tufayli hayvonlarning zichligi pasayadi, qish va erta bahor mavsumida aksincha holat kuzatiladi. Suv havzalarining shahar markaziga nisbatan joylashuvi va ularning qaysi maqsadlarda foydalanilishi hamda havzalar atrofidagi maydonlarning holatiga qarab ulardagi hayvonlarning tur tarkibi, shuningdek zichligi kuchli tubdan o‗zgarib turadi[8,11].

 Ko„kalamzorlar. Ushbu biotopda nafaqat turlarning xilma-xilligi va zichligi ancha yuqori ko‗rsatkichni egallaydi. Mazkur biotopda boshqa biotoplarga nisbatan daraxt va butalarning ko‗p bo‗lishi, ayniqsa oziqa, uya qurish va tunash sifatida foydalaniladigan bir necha turdagi daraxtlarning bo‗lishi sababli qushlarning yashashi uchun bir qator qulayliklarga ega. Ko‗kalamzorlarda uchrovchi turlar zichligi o‗zgarib turadi. Shaharning ko‗kalamzorlar biotopida qushlarning o‗rtacha oylik dinamikasi 10 ga. da 259 tadan (avgust) 840 tagacha (yanvar) tebranib turadi.

Bu biotopda asosan qish oylarida qushlarning zichligi yuqori bo‗ladi. Yoz mavsumida esa zichlik pasayadi. Qish mavsumida mayna, go‗ng qarg‗a, zag‗izg‗on va chug‗urchuq va shu kabi turlarning istirohat bog‗lari va hiyobonlardan tunash sifatida foydalanishi natijasida qushlarning yirik tungi koloniyalari shakllanadi va qushlar zichligi oshadi. Yoz oylarida zichlikning pasayishi qushlar hayotidagi mavsumiy o‗zgarishlar va ushbu biotopdagi ekologik vaziyatning o‗zgarishi bilan bog‗liq. Uchquduq shahri atrofida barpo etilgan ixotazorlar hayvonlarning yashashi uchun bir qator qulayliklarga ega0[5,6,11]. 

 

Xulosa. Zarafshon va Uchquduq shaharlarida amfibiyalarning 1, reptiliyalarning 3, qushlarning 6 va sut emizuvchilarning 3 turkumga mansub jami 71 turdagi umurtqali hayvonlarning (baliqlar sinfi bunday mustasno) uchrashi qayd etildi. Shundan 2 turi amfibiyalar, 10 turi reptiliyalar, 50 turi qushlar va 9 turi sut emizuvchilar sinflariga mansub. 

 Hayvonlarning yashash muhiti sifatida Zarafshon va Uchquduq shaharlarida 5 ta asosiy biotop farq qilinadi: aholining turar joy binolari, bozorlar, dala hovlilar, suv havzalari va ularning qirg‗oq zonasi, ko‗kalamzorlar. Mazkur biotoplarning har biri o‗ziga xosligi sababli ulardagi hayvonlarning tur tarkibi va jamoasi o‗ziga xos. 

 Shaharlarning yoshi, ko‗kalamzorlashtirilish darajasi, antropogen zo‗riqishning ko‗lami, shahardagi suv havzalarining maydoni va holati hamda shaharlar atrofidagi ekologik vaziyat shahar biotoplarida hayvonlarning tarqalishi va sonini belgilovchi asosiy omillar sanaladi.

 Biotoplardagi ornitofaunaning turlar xilma-xilligi va sonining yil davomida qonuniy tebranishi biotoplardagi ekologik xususiyatlarga, qush turlarining yashashini ta‘minlovchi omillar va ularning hayotidagi mavsumiy o‗zgaruvchanliklarga (sikl)ga muvofiq ravishda amalga oshadi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro‟yxati

1.                      O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son

―O‗zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‗yicha Harakatlar strategiyasi to‗g‘рисида‖ги Фармони

2.                      Азимов Д. А. и др. Биологиchеское разнообразие: стратегия сохранения // Узбекский биологиchеский журнал. – Ташкент, 1998. – №2. – С.55–61.

3.                      Бакаев С.Б., Тураев М.М, Холбоев Ф.Р. Знаchение насекомоядных птис в агротсенозах Бухарской области // Проблемы экологии в селском хозяйстве: Международная науchно–прак. конф. – Бухара, 2000. – С. 38– 39.

4.                      Баqоев С.Б., Холбоев Ф.Р., Шарипов А. Агробиотсенозларда qушларнинг экологиясини o‗рганиш–долзарб масала // Биологик хилма– хилликни саqлаш муаммолари: Илмий конференция ма‘рузалари тo‗плами. – Тошкент, 2006. – Б. 44–46.

5.                      Баqоев С.Б., Холбоев Ф.Р. Бухоро шаhри шароитидаги айрим орнитоекологик муаммолар ва уларни олдини олишга доир тавсиялар // Биологик хилма–хилликни саqлаш муаммолари: Илмий конференция ма‘рузалари тo‗плами. – Тошкент, 2006. – Б. 47–49.

Волкова Т.В. ―Зоогеографиchеская характеристика корневых нематод растений Далнего Востока России‖ // Материалы межд. конференции. АН России института паразитологии. М., 2004, с.67-68.

6.                      Гладков Н.А., Рустамов А.К. Основные проблемы изуchения птис културных ландшафтов // Современные проблемы орнитологии. – Фрунзе, 1965. – С. 111–156.

7.                      Гражулявиchус Г. Б. Видовой состав птис города Клайпеда // Птисы и урбанизированный ландшафт.- Каунас, 1984. С. 47-49.

8.                      Гул И. П., Ефремова Г.А., Матюхин А.В. К вопросу о медико– эпидемиологиchеском знаchении синантропных птис // Современные проблемы орнитологии Сибири и сентралной Азии: ИИ Международная орнитологиchеская конференция. – Улан–Уде, 2003. – С. 174–175.

9.                      Рахимов И.И. 2003. Эколого-фаунистиchеская характеристика орнитофауны урбанизированных ландшафтов Татарстана / И.И. Рахимов // Орнитологиchеские исследования в Сибири и Монголии. Вып. 3. Улан-Уде: Изд-во БГУ. 2003. - С.72-79.

10.                 Флинт Б Е., Тейхман А.Л. Закономерности формирования орнитофауни городских лесопарков // Орнитология. – Москва, 1976. –вип. 12. – С. 10–25. 11. Султанов Г.С, Персианова Л.А. Зоологиchеские исследования в

Средней Азии (1820–1975гг.). – Ташкент, 1982. – 240с. 

 

 

 

ПРОБЛЕМЫ ВНЕДРЕНИЯ АВТОМАТИЗИРОВАННОЙ СИСТЕМЫ

УПРАВЛЕНИЯ ПРЕДПРИЯТИЕМ

 

Мухаммадалиев Жасурбек Орибжон угли 

Студент магистратуры ТФИ

 

Аннотация: Статья посвящена изучению возможных проблем внедрения автоматизированных систем управления предприятием, которая является важным современным инструментом управленческого учета. Приведены умозаключения о предотвращении возможных ошибок при разработке и внедрении системы управления персоналом.

             Ключевые       слова:       Автоматизированная       система       управления

предприятием, ERP система, Система управления персоналом

 

В информационной эре, где за доли секунды обмениваются тонны информации, управление предприятием тоже требует порядочный информационный поток для сбора и обработки экономических данных чтобы далее использовать в принятии решений. Внедрение ERP систем является нелегким процессом и обычно происходит в нескольких этапах. 

ERP (англ. Enterprise Resource Planning, планирование ресурсов предприятия) — организационная стратегия интеграции  производства  и операций, управления трудовыми ресурсами, финансового менеджмента и  управления активами, ориентированная на непрерывную балансировку и оптимизацию ресурсов предприятия посредством специализированного интегрированного пакета прикладного программного обеспечения, обеспечивающего общую модель данных и процессов для всех сфер деятельности. ERP-система — конкретный программный пакет, реализующий стратегию ERP^[4]. Самая распространенная схема реализации подобных систем заключается в покупке предприятием хорошо зарекомендовавшего себя многофункционального программного продукта, разделение процесса внедрения на части или модули и поэтапное внедрение и реализация функциональных возможностей данных модулей. Существуют различные методы внедрения систем таких как: AIP, Agile, Scrum. Основной проблемой на пути создание подобных систем является частая ―изменчивость‖ требований к системе и способов взаимодействий ее модулей друг с другом. В основном данная проблема возникает из-за целого ряда факторов, среди которых основными можно назвать следующие:

-  большое количество неудачных проектов внедрения в Узбекистане, вследствие чего до начала этапа разработки заказчик полностью не представляет ожидаемый конечный результат и четко не может сформировать функционально-технические требования к системе;

-  полное исключение или частичное внедрение возможности адаптации систем к развитию предприятия, возможной изменении бизнес-процессов, изменению структуры получаемой информации от внешних источников информации и систем, развитию IT технологий и пр.;

-  выделение недостаточно средств и времени для внедрения в ожидании большого результата, сокращение функциональных и технических возможностей чтобы уложиться в бюджет.

На сегодняшний день потребность в системах управления предприятием очень высокая и, следовательно, количество программных продуктов тоже каждым днем увеличивается. Большая часть рынка, который состоит из малых предприятий использует решения, которые требует меньше затрат и времени внедрения. К числу таких ПО можно отнести таких как: 1С, Business Explorer, SmartUp, BASCO и другие. Они решают большинство проблем в бизнесе, связанные со сбором и обработкой данных, но они не отвечают на все критерии ERP системы. Развитие требований заказчиков привело к увеличению развитию местных разработанных ПО, также к появлению решений мировых лидеров рынка как SAP, Oracle и Microsoft.

В данной статье представлен один их подходов к разработке и внедрению модуля управления персоналом автоматизированной системы управления предприятием и проанализированы возможные проблемы, которые могут возникнуть при решении данной задачи.

Главной задачей модуля управления персоналом является автоматизация трудовой деятельности специалистов отдела управления персоналом предприятия с целью сокращения частой, монотонной работы специалистов по поиску, анализу, кластеризации, выполнению расчетов на основании информации, поступающей с разных источников. При этом самым распространенным и популярным среди промышленных предприятий сегодня является автоматизация функции расчета коэффициента эффективности специалистов и сотрудников предприятия. Очевидно, что ошибки, допущенные при реализации данной функции, могут затронуть интересы не только самого предприятия, например, снизить эффективность производства, но и интересы каждого сотрудника. Поэтому правильная реализация функций модуля управления персоналом автоматизированной системы управления предприятием является важной и актуальной задачей.

Внедрение модуля управления персоналом происходит по стандартным этапам: формализация потребности в системе, формирование необходимого и достаточного функционала системы, разработка технического задания на систему, ее проектирование и внедрение, анализ результатов функционирования системы, завершение внедрение и пуск системы в эксплуатацию.

Наполняемость задачами данных этапов зависит во многом от специалистов предприятия, занимающихся разработкой подобных систем. Рассмотрим наиболее вероятные сценарии данного мероприятия.

На этапе формализации потребности в системе происходит формулирование целей внедрения системы и оценка возможного экономического эффекта от внедрения системы. Первая трудность на пути формализации потребности заключается в точной количественной оценки ручного труда специалистов управления персоналом, который может быть заменен системой, и выявление функций, выполнение которых невозможна без автоматизации какой-либо их деятельности. Обычно реализация данного этапа не проходит без помощи специалистов-разработчиков таких систем, однако не стоит забывать, что последние сильно заинтересованы в получении максимальной прибыли и их предложения могут либо искусственно удорожить проект, либо направить его в русло долгосрочного, не выгодного для предприятия сотрудничества.

Для внедрения и оценки любого модуля автоматизированной системы управления предприятием на первом этапе необходимо оценить информационную составляющую предприятия в целом, выявить очаги насыщенности информационного поля предприятия, их недостатки, и сформировать мероприятия по его корректировке с оценкой возможных затрат.

Для того чтобы реализовать первую фазу внедрения системы управления персоналом как автоматизированная система учета можно применять один из методов оценки эффективности персонала, к примеру, фото-контроль персонала отдела управления персоналом. Как все остальные методы, перед его выполнением надо достаточно подготовиться. Первым шагом в этой работе является изучение должностных обязанностей специалистов HR, их группировка с присвоением коэффициентов, которые определяют сложность выполнения данной обязанности и степени прибыльности данных задач для предприятия. Вторим шагом является кодирование каждого сотрудника, при этом присвоенный код должен быть уникальным в истории всей деятельности организации. После выполнения тех шагов можно будет фиксировать в нужном виде информацию о проделанной работы каждого сотрудника с указанием номеров сотрудников, их отдел, время выполнения и прочие информации. В данной работе надо обратить внимания на каждого заполняемого поле, каждый из них должны иметь значения в формирования нужных отчетов отдела HR по потребности организации.

Формирование необходимого функционала должно происходить с учетом жизненного цикла системы. При определении необходимого функционала используют два типа данных: в первую очередь основой функционального обеспечения системы являются те виды работ, которые были определены в ходе первого этапа как нуждающиеся в автоматизации, и во вторую очередь те виды работ, которые до сих пор на предприятии не выполнялись, но могут быть выполнены с учетом наличия автоматизированной системы. Как правило, формализация дополнительных функций осуществляется на основании мнений экспертов, причем как работающих на предприятии, так и сторонних. При этом перед обработкой их решений необходимо обязательно выполнить проверку на согласованность их мнений. В случае получения отрицательного результата провести дополнительные исследования на целесообразность внедрение какойлибо из дополнительных функций. Однако формализация дополнительных функций является достаточно сложной задачей, трудновыполнимой на начальных стадиях разработки, поэтому процесс разработки системы можно сделать многостадийным, то есть первоначально разработку системы можно вести лишь только для реализации основных функций, а реализация дополнительных функций может быть заложена и перенесена на следующую стадию с учетом жизненного цикла системы.

Правильное оформление требований системы в виде технической задании считается самым важным критерием успеха внедрения любой системы или ПО независимо ее назначения или типа. Разработка технического задания на систему формируется на основании проведенных исследований, после чего приступают к этапу концептуального проектирования и развертывания системы.

Анализ результатов функционирования системы может проводиться аналогичным образом, что и оценка деятельности специалиста управления персоналом, однако в фотографию рабочего времени вносят дополнительный пункт «вид взаимодействия» – ручной и автоматизированный. Данная графа поможет выявить соотношение ручного и автоматизированного вида работ специалиста, а также сделает возможным оценку сокращения времени на выполнение того или иного вида работ после внедрения системы.

Завершение внедрение и пуск системы в эксплуатацию происходит на конечной стадии при условии успешной реализации предыдущих этапов. 

В заключении следует отметить то, что система, которая используется в бизнесе должна развиваться параллельно с развитием бизнеса, и это означает динамичность и постоянных изменений в системе согласно бизнес процессам компании. Система управления постоянно нуждается в усовершенствовании, также как и бизнес сам. 

Список использованной литературы

1.                      Бибнев М.В. Внедрение сбалансированной системы финансовых показателей как залог устойчивого развития предприятия (Новая методика «финансовый треугольник» контроллинга).  //Экономический анализ: теория и практика, 23 (80) – 2006.

2.                      Андруник А.П., Суглобов А.Е., Руденко М.Н. Кадровая безопасность. инновационные технологии управления персоналом. Учебное пособие. 2-е изд. — М.: Дашков и Ко. 2020.

3.                      Дмитриева Е.Л., Наумова Н.В., Москаленко Н.В. Бухгалтерский управленческий учѐт: Учебное пособие. - Тамбов: Издательство ТГТУ, 2010.

 

 

 

 

ВЕКТОР РАСМЛАРГА МАЪЛУМОТЛАРНИ ЖОЙЛАШТИРИШНИНГ

СТЕНОГРАФИК МЕТОДИ

 

¹Исмайлов Бекмурат Айтмуратович, ²Бабаджанов Елмурат Cатимбаевич, 3Бердимбетов Тимур Тилеубергенович

 

¹Мухаммед Ал-Хорезмий номидаги ТАТУ Нукус филали, Ахборот хавфсизлиги мутахассислиги магистранти

 ²Мухаммед Ал-Хорезмий номидаги ТАТУ Нукус филали, Ахборот хавфсизлиги кафедраси доценти, (PhD)

³Мухаммед Ал-Хорезмий номидаги ТАТУ Нукус филали, Ахборот хавфсизлиги кафедраси мудири, (PhD) 

 

 Аннотация. Ушбу мақолада векторли тасвирларга ахборот киритишнинг янги усулини ишлаб чиқиш, пассив душманга нисбатан бу усулнинг барқарорлигини таҳлил қилиш масалалари кўриб чиқилади.

  Калит сўзлар: Криптография, LSB методлар, SVG вектор, BBS алгоритми.

 

 Кириш. Очиқ алоқа каналлари орқали узатиладиган маълумотлар ошкор қилиш, ўзгартириш ва йўқ қилиш таҳдидларига дучор бўлади [1]. Маълумотларнинг йўқ бўлиши муаммосининг мумкин бўлган эчимларидан бири бу стеганографик усуллардан фойдаланишдир [2]. Мавжуд стеганографик алгоритмлар махфий маълумотларни узатиш тизимларига қўлланиладиган талабларга қисман жавоб беради. Ахборотни стеганографик жойлаштиришнинг янги алгоритмлари ва каналларини излаш актуал вазифа бўлиб ҳисобланади. Ушбу муаммони ўрганиш жараѐнида ҳозирда веб-ресурсларда фаол жорий этилаѐтган вектор тасвир форматларининг кескин оммалашиб бораѐтганлиги аниқланди, ва улар жуда самарали стеганографик канал бўлиши мумкин [3].

 

Метод. Тадқиқотнинг асосий қоидалари. Ушбу мақолада векторли тасвирларга маълумот киритиш учун ишлаб чиқилган янги усулни тақдим этлади. Таклиф этилаѐтган алгоритм LSB методлар синфига тегишли [4] (Least significate bit) ва маълумотларнинг веcтор форматларида кам аҳамиятли константа разрядларини ишлатишдир. Мисол сифатида SVG вектор тасвир форматидан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқилган стеганографик усулни кўриб чиқайлик, аммо шуни таъкидлаш керакки, умуман олганда усул кўплаб вектор маълумотлар форматларига тегишли.

Ўрнатиш учун геометрик шаклларнинг параметрлари ва координаталарини тавсифловчи константалар танланади.

Эътибор беринг, константалар қайси вектор график форматидан фойдаланилишига қараб танланади. SVG формати учун синган чизиқлар, кўпбурчаклар, эллипслар ва Безиер эгри чизиқлари параметрларидан фойдаланиш жоиздир [5]. Кўриб чиқилаѐтган усул учун маълум тасвирлардан фойдаланишда ҳеч қандай чекловлар йўқ, лекин константалари касрлари максимал узунлигига эга бўлган тасвирларга, шунингдек, кўплаб турли геометрик элементларни ўз ичига олган расмларга устунлик берилади. Ушбу талаблар учун энг яхши ишлаш абстракт тасвирлар ѐки конвертатсия қилиш орқали олинган растр расмлардан фойдаланганда эришилади.

Бирламчи маълумотларни ҳимоя қилиш ва статистик кўрсаткичларни мослаштириш учун Blum Blum Shub (BBS) алгоритми асосида гаммалаштирилади. Хабар 2 (XOR) модулини BBS га қўшилгандан сўнг қисман ўнлик сонларга айлантирилган блокларга бўлинади ва қисман ўнлик саноқ тизими ҳар бир белгиси контейнерларга жойлаштирилади. Махфий ва сессион калитларининг мавжудлиги чидамлиликни таъминлайди. BBS учун ишга тушириш векторлари хеш алгоритмларини кетма-кет қўллаш орқали калитларни бирлаштириш йўли билан олинади. Ишлаб чиқилган стеганографик усул ҳар қандай маълумотларни жойлаштириш имконини беради, модулли тузилма эса имкониятларни ошириш имконини яратади.

 

Оралиқ натижалар. Ахборотни стеганографик жойлаштириш мавзуси бўйича илмий адабиѐтлар таҳлили ўтказилди, рақамли стеганографиянинг мавжуд усуллари ва уларни ривожлантириш йуналишлари кўриб чиқилди. Барча адабиѐтларни таҳлил қилинган ҳолда, векторли тасвирларга махфий маълумотларни киритишнинг янги усули, шунингдек, геометрик шакллар параметрларининг каср қисмларининг кам аҳамтли разрядларини фойдаланишга асосланган, тегишли алгоритмлар ишлаб чиқилди.

 

Асосий натижа. Ишлаб чиқилган метод асосида машҳур вектор график формати - Scalable Vector Graphics (SVG) ни қўллаб-қувватлайдиган дастурий маҳсулот яратилди. Ушбу усул SVG тасвирларининг кенг тўпламида синовдан ўтказилди ва усулнинг пассив статистик ва визуал стеганоанализга чидамлилиги баҳоланди. Олинган натижаларнинг назарий аҳамияти компьютер стеганографиясини қўллаш соҳасини кенгайтиришдан иборат. Олинган натижаларнинг амалий аҳамияти уларни юқори ишончлилик ва аниқлашга чидамлилик билан маълумотларни яширин узатиш учун қўллаш имкониятини яратади.

Адабиѐтлар.

1.                      Гатчин Ю.А. Малумотларни ҳимоялаш ва ахборот хавфсизлиги назарияси // В. В. Сухостат, Ю.А. Гатчин. - СПб.: СПбГУ ИТМО, 2010. - 98 в.

2.                      Аграновский А.В. Стенография, рақамли сув белгилар ва стеганоанализ

// А.В. Аграновский, А.В. Балакин, В.Г. Грибунин. – Бвузовская книга, 2009. - 220 в.

3.                      Веб сайтларда SVG ларни ишлатиш статистикаси [Электрон ресурс]. - манба: http://w3techs.com/technologies/details/im-svg/all/all, Оcиқ маълумот

4.                      Барсуков В.С., Романсов А.П. Комютер стенографияси кеча, бугун, эртага // Махсус Техника. - 1998. - 4-5.

5.                      Topology-Preserving Watermarking of Vector Graphics / Huber S., Held M.,

Kwitt R., Meerwald P. // International Journal of Computational Geometry & Applications. - 2014. - 1. - C. 61-86

 

 

 

 

УДК 004.415.5-035.63.64

CLASSIFICATION OF FRUIT JUICS BASED ON CHEMICAL

COMPOSITION

 

Farizaxon Aliyeva

Assistant of the Department of Food Technology,

Fergana Polytechnic Institute email: aliyevafarizaxon@gmail.com

 

Abstract:The article proved that the Brix number of fruit juice is measured by the concentration of sucrose in solution and the presence of soluble dry residue.

Key words: To its own DST requirements, SanPiN, Commodity Nomenclature, Brix number, QSAR certification system, TIF TN.

 

MEVA SHARBATLARINING KIMYOVIY TARKIBI BO'YICHA TASNIFI

 

Farizaxon Aliyeva

Oziq-ovqat texnologiyasi kafedrasi assistenti,

Farg„ona politexnika instituti e-mail: aliyevafarizaxon@gmail.com 

 

Annotatsiya: Maqolada meva sharbatining Brix soni eritmadagi saxaroza konsentratsiyasi va eruvchan quruq qoldiqning mavjudligi bilan o'lchanishi isbotlangan.

Kalit so'zlar: O'z DST talablariga, SanPiN, Tovar nomenklaturasi, Brix raqami, QSAR sertifikatlash tizimi, TIF TN.

 

КЛАССИФИКАЦИЯ ФРУКТОВЫХ СОКОВ ПО ХИМИЧЕСКОМУ

СОСТАВУ

 

Фаризаксон Алиева

ассистент кафедры пищевых технологий, Ферганский политехнический институт email: aliyevafarizaxon@gmail.com 

 

Аннотация: В статье доказано, что число Брикса фруктового сока измеряется концентрацией сахарозы в растворе и наличием растворимого сухого остатка.

Ключевые слова: К собственным требованиям ДСТ, СанПиН, Товарная номенклатура, число Брикса, система сертификации QSAR, ТИФ ТН.

 

Introduction

The expansion of the international economic relations of our country, the increase in the volume of movement of goods and the emergence of new problems related to quality and composition require a lot of urgent issues and their immediate solution. The solution of this will be the basis for the creation of state standards and specifications based on new advanced methods of inspection based on modern technologies.

It is known that the quality of food products, including wet fruits and fruit juices, meets the standards of physical and chemical parameters of carbon dioxide and alcohol in accordance with the requirements of the WHO.

Also, according to the physicochemical parameters of beverages, the difference in weight by weight, acidity, density, weight by moisture, compliance with the specified requirements, toxic elements: lead, arsenic, cadmium, mercury, copper, zinc; radionuclides: cesium-237, strontium-90 and caffeine should not exceed the specified level.

These normative documents do not take into account the control of quantitative norms of synthetic chemicals from the main physicochemical indicators that determine the quality of beverages.

Paragraph 1.8.5 of the Sanitary and Epidemiological Legislation of the Republic of Uzbekistan SanQM (SanPiN) 0138-03, Regulation of Food Safety, also includes only the quantitative norms of the above toxic elements.

The issuance of certificates of conformity by certification bodies is limited to the detection of heavy metals as the main criterion for their safety and quality. There are alarming reports of children suffering from liver disease and diseases of the digestive system, an increase in cancer among the population, consuming products added in unspecified concentrations from synthetic agents added to these foods.

Imported, as well as non-alcoholic soft drinks produced in our country are mainly based on the preparation of various food additives.

The fact that the climate of the republic is hot and the duration of the summer is a bit longer also increases the demand of the population for thirst-quenching drinks. Taking advantage of the high demand and supply in the market, some counterfeiters try to import in various ways products that are unfit for consumption, ie synthetic preservatives and coloring synthetic dyes that ensure the long-term storage of the drink.

Such products imported to our country do not meet the standards of the country of origin. When issuing certificates of conformity, certification bodies should not only limit the detection of heavy metals as the main criterion for their safety and quality, but also control the amount of synthetic compounds.

It is known that producers, entrepreneurs, economic entities engaged in foreign economic activity in the implementation of foreign economic relations, ie in the process of export and import of goods on the basis of the Commodity Nomenclature of Foreign Economic Activity (TIF TN) classified and declared.

The application of the system of classification of goods on the basis of international law at the level of world standards is not only a requirement of the Harmonized System Convention, but also one of the main requirements of the World Trade Organization.

Therefore, a number of currently used state standards in the classification and certification of food products based on their chemical composition do not fully reflect the quality of food products, the modern level of development of technologies for their preparation.

For example, in determining the international code numbers of fruit juices in the Commodity Nomenclature of Foreign Economic Activity of the Republic of Uzbekistan in 2007, 20 groups of 2009 goods are classified by subheading 2009111100 - 2009909800.

2009 Sweet flavors and fruit juices (including grape juices) and vegetable juices without added sugar, fermented and without alcohol-containing additives:

- orange juice:

2009 11 - refrigerated:

- The number of briquettes is more than 67:

2009 11 110 -100 kg net price, not exceeding 30 euros:

2009 11 190 - other:

200911190 1 - in barrels, cisterns, flexitankas with a concentrated volume of less than 40 kg:

200911 190 9 - other:

- The number of briquettes was less than 67:

200911 910 - The price of a net mass of 0

-100 kg is not more than 30 euros and the amount of added sugar is not more than 30%: 200911 990 - other: etc.

Fruit juices are thus coded with 130 code numbers (―Brix number greater than 67‖, ―Brix number less than 67‖, ―Brix number greater than 20‖, ―Brix number less than 20‖, ―Brix number greater than 20, but 67 less than », frozen, unfrozen, etc. are classified in the current TIF TN.

However, the fact that the products classified under these code numbers are classified without taking into account the chemical composition, is also the basis for the registration of low-quality, unfit for consumption products imported from abroad. Because the number of Brix, taken as the main indicator of fruit juices, is measured by the concentration of sucrose in solution and the presence of soluble dry residue.

When the chemical composition of several types of fruit juice samples was studied in the laboratory by physicochemical methods (chromatography, capillary electrophoresis, spectrophotometer), it was found that the addition of sugar to counterfeit products made of synthetic means increases the Brix index.

It is not uncommon for these juices to be sold at retail at high prices as natural fruit juices. It is natural that both consumers and local juice producers will suffer greatly.

Therefore, in the classification of fruit products, including fruit juices, according to international code numbers, their chemical composition is fully analyzed, and then the development of expert methods based on the achievements of the subject "Classification and certification of goods based on chemical composition" using modern equipment based on new technologies of coding, safety and quality and the implementation of certification is one of the urgent tasks of today.

 

Foydalanilgan adabiyotlar 

1.                      Shodiev D., Hojiali Q. Medicinal properties of amaranth oil in the food industry //Interdisciplinary Conference of Young Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 205-208.

2.                      Шодиев Д. А. У., Расулова У. Н. К. Значение амарантового масла в медицине //Universum: технические науки. – 2022. – №. 1-2 (94). – С. 69-72.

3.                      Шодиев Д. А., Нажмитдинова Г. К. Пищевые добавки и их значение //Universum: технические науки. – 2021. – №. 10-3 (91). – С. 30-32.

4.                      Холдаров Д. М., Шодиев Д. А., Райимбердиева Г. Г. Геохимия микроэлементов в элементарных ландшафтах пустынной зоны //Актуальные проблемы современной науки. – 2018. – №. 3. – С. 77-81.

5.                      Шодиев Д. А. У., Нажмитдинова Г. К. К. А. СПЕЦИФИЧЕСКИЕ

АСПЕКТЫ ПРОИЗВОДСТВА ПРОДУКТОВ ПИТАНИЯ //Universum: технические науки. – 2021. – №. 3-2 (84). – С. 91-94.

6.                      Shodiev D., Haqiqatkhon D., Zulaykho A. USEFUL PROPERTIES OF THE AMARANTH PLANT //ResearchJet Journal of Analysis and Inventions. – 2021. – Т.

2. – №. 11. – С. 55-58.

7.                      Ergashev A. A., Najmitdinova G. K. FEATURES OF DIFFERENTIATED TEACHING OF CHEMISTRY //Экономика и социум. – 2020. – №. 12-1. – С. 89-

92.

8.                      Kholdarov D. et al. ON GENERAL CHARACTERISTICS AND MECHANICAL COMPOSITION OF SALINE MEADOW SAZ SOILS

//Конференции. – 2021.

9.                      Алиева Ф. А. К., Шодиев Д. А. У., Далимова Х. Х. К. УФ-ВИДИМЫЙ

ЗАПИСЫВАЮЩИЙ СПЕКТРОФОТОМЕТР УФ-2201 СПЕКТРОФОТОМЕТР

ИССЛЕДОВАНИЕ СИНТЕТИЧЕСКИХ КРАСИТЕЛЕЙ В БЕЗАЛКОГОЛЬНЫХ НАПИТКАХ //Universum: технические науки. – 2021. –

№. 11-3 (92). – С. 66-69.

10.                 Guljakhon N. The role of the stevia plant in the food industry //Interdisciplinary Conference of Young Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 334-338.

11.                 Najmitdinova G. USEFUL PROPERTIES OF NATURAL DRY MILK //International Journal of Advance Scientific Research. – 2022. – Т. 2. – №. 04. – С. 43-50.

12.                 Sattarova B., Shodiev D., Haqiqatkhon D. THE DETERMINATION OF THE COMPOSITION AND STRUCTURE OF FERROCENYL BENZOIC ACIDS BY MASS SPECTROMETRIC AND POTENTIOMETRIC METHODS //Innovative

Technologica: Methodical Research Journal. – 2021. – Т. 2. – №. 11. – С. 56-58.

13.                 Nabievna S. B., Adxamjonovich A. A. The chemical composition and properties of chicken meat //Innovative Technologica: Methodical Research Journal. – 2021. – Т. 2. – №. 10. – С. 25-28.

14.                 Саттарова Б. Н., Аскаров И. Р., Джураев А. М. Некоторые вопросы классификации куриного мяса //Universum: химия и биология. – 2018. – №. 11 (53). – С. 36-38.

15.                 Саттарова Б. Н. и др. Влияние полученных биостимуляторов на повышение живой массы цыплят //Universum: химия и биология. – 2019. – №.

12 (66).

16.                 Саттарова Б. Н., Омонов Н. О. Ў., Уринов Х. К. У. Определение антиоксидантов в местном курином мясе на хромато-масс-спектрометре

//Universum: технические науки. – 2021. – №. 5-5 (86). – С. 6-8.

17.                 Намозов А. А., Аскаров И. Р., Саттарова Б. Н. Анализ синтетических красителей в безалкогольных напитках методом капиллярного электрофореза //Вестник Белгородского государственного технологического университета им. ВГ Шухова. – 2011. – №. 3. – С. 120-123.

18.                 Саттарова Б. Н., Асқаров И. Р., Джураев А. М. Товуқ гўштининг кимѐвий таркибини ўрганиш орқали инсон саломатлигини муҳофаза қилиш //АнДУ Илмий хабарномаси. – 2018. – №. 3. – С. 31-33.

19.                 Sattarova B., Xurshid A. IMPORTANCE OF MISSELLA REFINING TECHNOLOGY FOR VEGETABLE OILS //Innovative Technologica: Methodical

Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 01. – С. 42-46.

20.                 Sattarova     B.,     Alieva         F.       EQUIPMENT      FOR CAPILLARY

ELECTROPHORESIS (CEF) FOR THE PRODUCTION OF SOFT DRINKS IN THE FOOD INDUSTRY CONTROL METHOD USING //Innovative Technologica:

Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 01. – С. 47-51.

21.                 Sattarova B., Mokhlaroyim K. Extraction of oil by pressing //Innovative Technologica: Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 02. – С. 8-13.

22.                 Sattarova B., Saidmakhammadjon J. FACTORS AFFECTING THE QUALITY OF VEGETABLE PRODUCTS AND CANNED VEGETABLES

//Innovative Technologica: Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 02. – С. 14-19.

23.                 Sattarova B., Xurshid A. METHODS OF CLEANING MICELLES IN THE PRODUCTION OF VEGETABLE OILS //Interdisciplinary Conference of Young

Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 293-296.

24.                 Alieva F., Namunakhon A. CURRENT ISSUES OF PRODUCT CERTIFICATION AT THE INTERNATIONAL LEVEL //Innovative Society:

Problems, Analysis and Development Prospects. – 2022. – С. 86-90.

25.                 Alieva F. SCIENTIFIC FOUNDATION OF PRODUCING TECHNOLOGY OF NON-ALCOHOLIC DRINKS //Interdisciplinary Conference of Young Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 330-333.

26.                 Yuldasheva S. K. et al. The function of regulations quantity nuts afids with entomofags //Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). – 2021. – Т. 10. – №. 3. – С. 393-397.

27.                 Шодиев Д. А. ЗНАЧЕНИЕ БИОЛОГИЧЕСКИХ КОЛИЧЕСТВ

МИКРОЭЛЕМЕНТОВ РАСТЕНИЯМИ //FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS INTERDISCIPLINARY SCIENCES. – 2022. – Т. 1. – №. 9. – С. 297-301.

28.                 Yuldasheva S. Q. The development cycles of nut aphid generation upper leaves in the central and mountain surrounding plains of Fergana valley //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2021. – Т. 11. – №. 3. – С. 1582-1586.

29.                 Юлдашева Ш. К. и др. ЗНАЧЕНИЕ НАСЕКОМЫХ В БИОЛОГИЧЕСКОЙ ЗАЩИТЕ РАСТЕНИЙ //Актуальные научные исследования в современном мире. – 2016. – №. 5-2. – С. 29-33.

30.                 Абдукаримова Н. У. и др. РОЛЬ НАСЕКОМЫХ ПАРАЗИТОВ В БОРЬБЕ С ВРЕДИТЕЛЯМИ АГРОЦЕЗОНОВ ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЫ //Актуальные научные исследования в современном мире. – 2016. – №. 5-2. – С. 10-13.

31.                 Yuldasheva S. K. Characteristics of vertical regional distribution of sap in nature //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. –

2020. – Т. 10. – №. 11. – С. 2135-2139.

 

 

AMARANT DORIVOR OʻSIMLIGIDAN OLINADGIGAN OZUQAVIY

QO‟SHILMALARNING TIBBIYOT SOHASIDA QOʻLLANILISH

ISTIQBOLLARI

 

Shodiyev Dilshodjon Abdulojon oʻgʻli

Fargʻona politexnika instituti

“Oziq-ovqat texnologiyasi” kafedrasi assistenti e-mail: d.shodiyev@ferpi.uz 

 

Annotatsiya: Maqolada amarant dorivor o„simligidan olinadigon ozuqaviy qoʻshilmalar, amarantnin dorivorlik xususiyatlari uning moyidan yurak-qon tomirlari kasalliklarini davolashda va xolesterin darajasini samarador kamaytirishda keng foydalanilishi haqida innovatsion ilmiy ma‟lumotlar keltirilgan.

Kalit soʻzlar: amarant oʻsimligi, chorva mollari uchun yem, moyi, doni, bieokimyoviy tarkibi, qandli diabet, ozuqaviy qoʻshilma, skvalen. 

 

ПЕРСПЕКТИВЫ МЕДИЦИНСКОГО ПРИМЕНЕНИЯ ПИТАТЕЛЬНЫХ

СОЕДИНЕНИЙ ИЗ ЛЕКАРСТВЕННОГО РАСТЕНИЯ АМАРАНТ

 

Шодиев Дилшоджон Абдуложон угли

Ферганский политехнический институт

Ассистент кафедры «Пищевая технология»

e-mail: d.shodiyev@ferpi.uz 

 

 Аннотация: В статье представлена инновационная научная информация о пищевых свойствах амаранта, лечебных свойствах амаранта, широком использовании его масла при лечении сердечно-сосудистых заболеваний и эффективном снижении уровня холестерина.

Ключевые слова: амарант, комбикорм, масло, злаки, биохимический состав, сахарный диабет, пищевая добавка, сквален.

 

PROSPECTS FOR THE MEDICAL APPLICATION OF NUTRIENT

COMPOUNDS FROM THE MEDICINAL PLANT AMARANTH

 

Shodiev Dilshodjon

Fergana polytechnic institute

Assistant of the Department of Food Technology e-mail: d.shodiyev@ferpi.uz 

Annotation: The article presents innovative scientific information about the nutritional properties of amaranth, the medicinal properties of amaranth, the widespread use of its oil in the treatment of cardiovascular diseases and the effective reduction of cholesterol.

Key words: amaranth, animal feed, oil, grains, biochemical composition, diabetes, nutritional supplement, squalene.

 

O‗zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‗yicha Harakatlar strategiyasida ―tarkibiy o‗zgartirishlami chuqurlashtirish va qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish‖ vazifalari belgilab berilgan. Bu borada jumladan, mahalliy sharoitlarda yetishtirilayotgan dorivor o‗simliklardan import o‗rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratishga yo‗naltirilgan ilmiy-tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi.

Respublikada dorivor o‗simliklarni yetishtirish va issiqxona xo‗jaliklarini tashkil etishni jadal rivojlantirish, sohaning eksport salohiyatini yanada yuksaltirish hamda aholi bandligi va daromadlari darajasini oshirish, ayniqsa, qishloq joylarda yangi ish o‗rinlari yaratish mexanizmini ta‘minlaydigan yagona tashkiliy tizimni barpo etish hamda innovatsion texnologiyalar asosida dorivor o‗simliklar yetishtirishni kompleks rivojlantirish maqsadida qabul qilgan qarorlar ham ushbu sohaning naqadar muhim ekanligini ifodalaydi.

Yurtimizda mavjud 4230 o‗simlik turlarining 577 tasi shifobaxsh o‗simliklar ekanligi aniqlangan. ―Gultojiho‗roz‖ sinfiga mansub bo‗lgan amarant o‗simligi noyob dorivor o‗simlik ekanligi o‗lkamizda qadimdan ma‘lum bo‗lib, Abu Ali ibn Sino davrida teri kasalliklarini tuzatishda (masalan, qizamiq, qizil toshma va x.k), tig‗dan olgan jarohat va yaralarni, og‗iz bo‗shlig‗idagi badboʻy hidlarni va boshqa kasalliklar davolashda amarantdan keng foydalanganligi haqida ma‘lumotlar mavjud [1-3]. 

Amarantning asl vatani Janubiy Amerika bo‗lib, mahalliy aholi tomonidan 8 ming yil avval madaniy o‗simlik sifatida foydalanilganligi tarixdan ma‘lum [4]. 

Amarant keyinchalik Shimoliy Amerikaga, Hindistonga va Osiyo mamlakatlari bo‗ylab dunyoga tarqala boshlab, Xitoygacha yetib kelgan. Hozirgi paytda Hindiston, Pokiston, Nepal va Xitoyning tog‗li aholisi orasida donli va sabzavot o‗simligi sifatida keng ommalashgan. Yevropa mamlakatlari, masalan, Rossiya va Ukrainada ham yetishtirilishi joriy qilingan bu o‗simlikdan tibbiyotda, pazandachilikda, kosmetologiyada, sanoatda, qishloq xo‗jaligida va xalq xo‗jaligining boshqa tarmoqlarida keng foydalanilmoqda. Ayrim mamlakatlarda rangli to‗pgullari va barglari uchun dekorativ o‗simlik sifatida ham yetishtiriladi. Uning 65 navi va 900 dan ortiq turlari mavjud. Hozirgi kunga kelib mahalliy sharoitlarda amarantning 19 ta navi introduksiya qilindi va tabiiy tanlash usuli bilan amarantning Xarkovskiy-1, Gelios, Ultra va Lera navlari asosida ―O‗zbekiston-M‖, ―Andijon‖, ―Marhamat‖, ―Ulug‗nor‖ navlari yaratildi [5-8].

Oldingi davrlarda mamlakatimizda amarant asosan manzarali ekin sifatida ko‗paytirilgan. Xo‗roz tojini eslatuvchi ―gultojixo‗roz‖ deb nom olgan qizil rangdagi amarant navi o‗lkamizda keng tarqalgan [9-12]. 

Xorij tibbiyotida amarantning shifobaxsh xususiyatlari keng targ‗ib etilmoqda.

O‗zbekistonda amarantning ba‘zi turlari ayrim xususiyatlarini ilk bor tadqiq etish o‗tgan asrning 90-yillaridan boshlab prof. K.S.Safarov, prof.I.R.Asqarov, dots.N.X.To‗xtaboyevlar tomonidan olib borilgan bo‗lsada, uning kimyoviy tarkibi, farmatsevtika va tibbiyotdagi muhim qirralari chuqur o‗rganilmagan [13-16].

Amarantni O‗zbekistonda o‗stirish, undan xalq ho‗jaligining turli sohalarida va tabobatda keng foydalanish istiqbolli yo‗nalish va shu kunning ehtiyojlaridan biridir. Bu o‗simlikning ekologik ahamiyatidan, aynan tobora sifatini yo‗qotayotgan tuprog‗imizni sog‗lomlashtirishda, hatto energetika muammosini yechishga ham jalb etilish istiqboli mavjud.

Amarant moyi tibbiyotda xolesterinni biosintez qilishda; organizmni radionuklid, og‗ir metal tuzlaridan tozalashda; yuqumli kasalliklar, gerpes, psoriaz, vitiligo, neyrodermit, ekzema, atopik dermatit, oshqozon-ichak yaralari, qandli diabet, jigar xastaligi, siydik-jinsiy organlarining shamollashi, ateroskleroz, anemiya, avitaminoz, stenokardiya, gipertoniya, onkologik va yurak qon-tomirlari xastaliklaridagi muammolarni xal qilishda keng foydalaniladi. Immunitetni keskin oshiradi, kamqonlikka qarshi kurashda tengsiz vosita hisoblanadi [17-21].

Amarant urug‗lari moy va skvalen manbasi bo‗lib xizmat qiladi. Farmatsevtika sanoati uchun zarur bo‗lgan skvalen akula va kitlarning jigaridan olib kelingani holda, bu moddalar amarant moyida ko‗p miqdorda mavjudligi (8%) yana ushbu moyda inson salomatligi uchun zarur dorivor xususiyatlarga ega bo‗lgan fitosterollar va boshqa moddalar mavjudligi fanga ayon bo‗lgach, amarant moyiga e‘tibor keskin kuchaydi [22-27]. Amarant moyida to‗yinmagan yog‗ kislotalari 77% ni tashkil etib, ularning 50% i linol va linolen kislotalaridir. Moydagi tokoferollar shaklidagi E vitamini antioksidant ta‘sirga ega, qondagi xolesterin miqdorini kamaytirish xususiyatiga ega. Moy yana rutin va vitamin P tutadi, antimikrob va fungitsid xossalariga ega [28-30].

Amarant moyida tarkibida skvalen moddasi mavjudligi aniqlangani davrimizning muhim kashfiyotlaridan biri desak yanglishmaymiz. Tibbiyotda alohida ahamiyatga ega bu modda 1906 yili Yaponiyalik olim Mitsumaro Sudjimoto tomonidan dengiz tubida yashovchi akula jigaridan ilk bor ajratib olingan (lot. squalus – akula). Ma‘lum bo‗lishicha, dengizning yetarlicha chuqurligida akulalarning gipoksiya (kislorod o‗ta kam bo‗lgan muhit) sharoitida yashashi uchun skvalen o‗ta muhim. Organizmda suv eng ko‗p miqdorda bo‗lgani uchun skvalen suv bilan ta‘sirlashib, undagi vodorodlarni tortib oladi va erkin kislorod hosil qiladi hamda to‗qimalar va organlarni kislorod bilan to‗yinishini ta‘minlaydi. Natijada organizm hujayralarini yoshartiradi, erkin radikallarni bartaraf qiladi, onkologik o‗smalar paydo bo‗lishi va tarqalishining oldini oladi, immun tizimi turg‗unligini keskin orttirib, inson salomatligini tiklashda muhim rol o‗ynaydi [31-32]. 

Skvalenning ko‗plab xususiyatlari qatorida shuni aytib o‗tish kerakki, u A vitamini hosilasi bo‗lib, xolesterin sintezida uning biokimyoviy analogi bo‗lgan 7degidroxolesteringa aylanadi, bu modda esa quyosh nuri ta‘sirida radioprotektor xossasini namoyon qilib, D vitaminini hosil qiladi [33-38]. Undan tashqari vitamin A skvalenda erigan holda yaxshi o‗zlashtiriladi. Skvalen inson organizmi yog‗ bezlarining tabiiy komponenti bo‗lganligi bois, organizmga yengil singish qobiliyatiga ega va kosmetik vositalar tarkibidagi foydali moddalarni organizmga kirishini tezlashtiradi. Inson uchun esa skvalen antikanserogen, antimikrobi fungitsid vositasi sifatida zarur bo‗lib, aynan kislorod yetishmovchiligi to‗qimalarning buzilishi, organizmning qarishi va o‗smalarning paydo bo‗lishi va rivojlanishiga sabab bo‗ladi. Aynan skvalen bu muammoni yechimi sifatida zarur vositadir. 

Amarant donidan tayyorlangan uni va bargi sifatli, foydali ozuqaviy qimmatga egaligi, amarant moyi temir, fosfor, kaliy, B₁, B₂, E va D vitaminlar guruhi, fosfolipidlar, fitosterollarga boyligi ma‘lum.

 

Foydalanilgan adabiyotlar 

1.                      Shodiev D., Hojiali Q. Medicinal properties of amaranth oil in the food industry //Interdisciplinary Conference of Young Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 205-208.

2.                      Шодиев Д. А. У., Расулова У. Н. К. Значение амарантового масла в медицине //Universum: технические науки. – 2022. – №. 1-2 (94). – С. 69-72.

3.                      Шодиев Д. А., Нажмитдинова Г. К. Пищевые добавки и их значение //Universum: технические науки. – 2021. – №. 10-3 (91). – С. 30-32.

4.                      Холдаров Д. М., Шодиев Д. А., Райимбердиева Г. Г. Геохимия микроэлементов в элементарных ландшафтах пустынной зоны //Актуальные проблемы современной науки. – 2018. – №. 3. – С. 77-81.

5.                      Шодиев Д. А. У., Нажмитдинова Г. К. К. А. СПЕЦИФИЧЕСКИЕ

АСПЕКТЫ ПРОИЗВОДСТВА ПРОДУКТОВ ПИТАНИЯ //Universum: технические науки. – 2021. – №. 3-2 (84). – С. 91-94.

6.                      Shodiev D., Haqiqatkhon D., Zulaykho A. USEFUL PROPERTIES OF THE AMARANTH PLANT //ResearchJet Journal of Analysis and Inventions. – 2021. – Т.

2. – №. 11. – С. 55-58.

7.                      Ergashev A. A., Najmitdinova G. K. FEATURES OF DIFFERENTIATED TEACHING OF CHEMISTRY //Экономика и социум. – 2020. – №. 12-1. – С. 89-

92.

8.                      Kholdarov D. et al. ON GENERAL CHARACTERISTICS AND

MECHANICAL    COMPOSITION    OF    SALINE    MEADOW    SAZ     SOILS

//Конференции. – 2021.

9.                      Алиева Ф. А. К., Шодиев Д. А. У., Далимова Х. Х. К. УФ-ВИДИМЫЙ

ЗАПИСЫВАЮЩИЙ СПЕКТРОФОТОМЕТР УФ-2201 СПЕКТРОФОТОМЕТР

ИССЛЕДОВАНИЕ СИНТЕТИЧЕСКИХ КРАСИТЕЛЕЙ В БЕЗАЛКОГОЛЬНЫХ НАПИТКАХ //Universum: технические науки. – 2021. –

№. 11-3 (92). – С. 66-69.

10.                 Guljakhon N. The role of the stevia plant in the food industry //Interdisciplinary Conference of Young Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 334-338.

11.                 Najmitdinova G. USEFUL PROPERTIES OF NATURAL DRY MILK //International Journal of Advance Scientific Research. – 2022. – Т. 2. – №. 04. – С. 43-50.

12.                 Sattarova B., Shodiev D., Haqiqatkhon D. THE DETERMINATION OF THE COMPOSITION AND STRUCTURE OF FERROCENYL BENZOIC ACIDS

BY MASS SPECTROMETRIC AND POTENTIOMETRIC METHODS //Innovative

Technologica: Methodical Research Journal. – 2021. – Т. 2. – №. 11. – С. 56-58.

13.                 Nabievna S. B., Adxamjonovich A. A. The chemical composition and properties of chicken meat //Innovative Technologica: Methodical Research Journal. – 2021. – Т. 2. – №. 10. – С. 25-28.

14.                 Саттарова Б. Н., Аскаров И. Р., Джураев А. М. Некоторые вопросы классификации куриного мяса //Universum: химия и биология. – 2018. – №. 11 (53). – С. 36-38.

15.                 Саттарова Б. Н. и др. Влияние полученных биостимуляторов на повышение живой массы цыплят //Universum: химия и биология. – 2019. – №.

12 (66).

16.                 Саттарова Б. Н., Омонов Н. О. Ў., Уринов Х. К. У. Определение антиоксидантов в местном курином мясе на хромато-масс-спектрометре

//Universum: технические науки. – 2021. – №. 5-5 (86). – С. 6-8.

17.                 Намозов А. А., Аскаров И. Р., Саттарова Б. Н. Анализ синтетических красителей в безалкогольных напитках методом капиллярного электрофореза //Вестник Белгородского государственного технологического университета им.

ВГ Шухова. – 2011. – №. 3. – С. 120-123.

18.                 Саттарова Б. Н., Асқаров И. Р., Джураев А. М. Товуқ гўштининг кимѐвий таркибини ўрганиш орқали инсон саломатлигини муҳофаза қилиш //АнДУ Илмий хабарномаси. – 2018. – №. 3. – С. 31-33.

19.                 Sattarova B., Xurshid A. IMPORTANCE OF MISSELLA REFINING

TECHNOLOGY FOR VEGETABLE OILS //Innovative Technologica: Methodical

Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 01. – С. 42-46.

20.                 Sattarova B., Alieva F. EQUIPMENT FOR CAPILLARY ELECTROPHORESIS (CEF) FOR THE PRODUCTION OF SOFT DRINKS IN THE FOOD INDUSTRY CONTROL METHOD USING //Innovative Technologica:

Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 01. – С. 47-51.

21.                 Sattarova B., Mokhlaroyim K. Extraction of oil by pressing //Innovative Technologica: Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 02. – С. 8-13.

22.                 Sattarova B., Saidmakhammadjon J. FACTORS AFFECTING THE QUALITY OF VEGETABLE PRODUCTS AND CANNED VEGETABLES

//Innovative Technologica: Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 02. – С. 14-19.

23.                 Sattarova B., Xurshid A. METHODS OF CLEANING MICELLES IN THE PRODUCTION OF VEGETABLE OILS //Interdisciplinary Conference of Young

Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 293-296.

24.                 Alieva F., Namunakhon A. CURRENT ISSUES OF PRODUCT

CERTIFICATION AT THE INTERNATIONAL LEVEL //Innovative Society:

Problems, Analysis and Development Prospects. – 2022. – С. 86-90.

25.                 Alieva F. SCIENTIFIC FOUNDATION OF PRODUCING TECHNOLOGY OF NON-ALCOHOLIC DRINKS //Interdisciplinary Conference of Young Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 330-333.

26.                 Yuldasheva S. K. et al. The function of regulations quantity nuts afids with entomofags //Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). – 2021. – Т. 10. – №. 3. – С. 393-397.

27.                 Yuldasheva S. Q. The development cycles of nut aphid generation upper leaves in the central and mountain surrounding plains of Fergana valley //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2021. – Т.

11. – №. 3. – С. 1582-1586.

28.                 Юлдашева Ш. К. и др. ЗНАЧЕНИЕ НАСЕКОМЫХ В БИОЛОГИЧЕСКОЙ ЗАЩИТЕ РАСТЕНИЙ //Актуальные научные исследования в современном мире. – 2016. – №. 5-2. – С. 29-33.

29.                 Абдукаримова Н. У. и др. РОЛЬ НАСЕКОМЫХ ПАРАЗИТОВ В БОРЬБЕ С ВРЕДИТЕЛЯМИ АГРОЦЕЗОНОВ ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЫ //Актуальные научные исследования в современном мире. – 2016. – №. 5-2. – С. 10-13.

30.                 Yuldasheva S. K. Characteristics of vertical regional distribution of sap in nature //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. –

2020.   – Т. 10. – №. 11. – С. 2135-2139.

31.                 Yuldasheva S. K. SEASONAL QUANTITY DYNAMICS OF LEAF TOP NUT APHIDS //Scientific Bulletin of Namangan State University. – 2020. – Т. 2. – №. 4. – С. 85-92.

32.                 Юлдашева Ш. Влияние почвенно-климатических условий на биологию и распределение ореховых вредителей //Актуальные проблемы энтомологии: Материалы научно-практической конференции. Фергана. – 2010. – С. 7.

33.                 Kobiljonovna Y. S. et al. LITTLE CHARACTERISTICS OF BEES DISTRIBUTED IN THE CONDITIONS OF THE FERGANA VALLEY

//Innovative Technologica: Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 02. – С. 41-48.

34.                 Yuldasheva S. Q., Khabibjonova O. Bioecological Properties And Significance Of Some Rabbit Breeds //The American Journal of Applied sciences. –

2021.   – Т. 3. – №. 05. – С. 12-16.

35.                 Yuldasheva S. Q. et al. Bioecological features of the bracanoid family in

Fergana Valley //ASIAN JOURNAL OF MULTIDIMENSIONAL RESEARCH. –

2021. – Т. 10. – №. 4. – С. 965-968.

36.                 Шодиев Д. А. ЗНАЧЕНИЕ БИОЛОГИЧЕСКИХ КОЛИЧЕСТВ

МИКРОЭЛЕМЕНТОВ РАСТЕНИЯМИ //FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS INTERDISCIPLINARY SCIENCES. – 2022. – Т. 1. – №. 9. – С. 297-301.

37.                 Yuldasheva S. Q., Soyibnazarov B. E. Bio ecological properties and significance of california red worm //ACADEMICIA: An International

Multidisciplinary Research Journal. – 2021. – Т. 11. – №. 4. – С. 1946-1950.

38.                 Yuldasheva S. Q. CHARACTERISTICS OF DISTRIBUTION OF APHIS CRACCIVORA APHID IN THE VERTICAL REGIONS OF SOUTHERN

FERGANA //Theoretical & Applied Science. – 2020. – №. 5. – С. 852-854.

 

 

 

 

 

 

 

 

OZIQ-OVQAT SANOATIDA DORIVOR STEVIYA O‟SIMLIGINING

FOYDALI XUSUSIYATLARI

 

Najmitdinova Guljahon Komiljon qizi

Fargʻona politexnika instituti

“Oziq-ovqat texnologiyasi” kafedrasi assistenti e-mail: g.najmitdinov@ferpi.uz 

 

Annotatsiya: Maqolada steviya o‟simligini dorivorlik xususiyatlari qolaversa oziq-ovqat sanoatida ozuqaviy qo‟shilma sifatida foydalanishi, tibbiyotda qandli diabet kasalliklari uchun profilaktik mahsulot sifatida qo‟llanishi haqida ilmiy innovatsion fikrlar berilgan.

Kalit so‟zlar: Steviya, dorivor o‟simlik, shifobaxsh, qandli diobet, shirin o‟t, asal barg.

 

Нажмитдинова Гулжахон Комилжон кизи Ферганский политехнический институт

Ассистент кафедры «Пищевая технология» e-mail: g.najmitdinov@ferpi.uz 

 

Аннотация: В статье представлены научно-новаторские представления об использовании растения стевии в качестве пищевой добавки в пищевой промышленности, а также о его лечебных свойствах, а также о применении в медицине в качестве профилактического средства при сахарном диабете.

Ключевые слова: Стевия, лекарственное растение, лекарственное, диабетическое, душистая трава, медовый лист.

 

Najmitdinova Guljakhon

Fergana polytechnic institute

Assistant of the Department of Food Technology e-mail: g.najmitdinov@ferpi.uz

 

Annotation: The article presents scientific and innovative ideas about the use of the stevia plant as a food additive in the food industry, as well as its medicinal properties, as well as its use in medicine as a prophylactic agent for diabetes.

Key words: Stevia, medicinal plant, medicinal, diabetic, fragrant herb, honey leaf.

 

Steviya ko‟p yillik o‟t o‟simlik bo‟lib, qoqio‟tdoshlar (Asteraceae) oilasiga mansub. Janubiy Amerikaning tropik mintaqasiga moslashgan bu o‟simlikning bargida shirin ta‘m beruvchi 6-7% steviozid moddasi mavjud bo‘lib, u iste‘mol qilinadigan shakarga nisbatan 200-300 marotaba shirin bo‘lsada past kaloriya beradi, quvvat manbaiga ega emas. Xalqaro bozorda steviyaning 1 kg quruq bargi 340 dollar, 1 kg suyuq kontsentrati 306 dollar va 1 kg kontsentrlangan ekstrakt tabletkalari 4990 dollarda baholanadi.

Bizga ma‘lumki, olimlar tomonidan har qanday yangi topilgan o‘simlikning ilmiy nomlanishi va botanik xususiyatlarini o‘rganish natijasida olingan ma‘lumotlar e‘lon qilib boriladi. Xalqaro botanik olimlar guruhining talabiga ko‘ra tabiatda o‘simlikni kim birinchi bo‘lib aniqlagan va botanik tavsifini ilmiy jihatdan tushuntirib bergan bo‘lsa o‘sha muallifning nomi bilan yuritiladi. Shu nuqtai nazardan 1887 yilda Paragvay davlati hududi sharoitida o‘simlikni Italiyalik tabiatshunos olim Moezis Santiogo Bertoni aniqlagan. Shuningdek 1899 yilda Paragvaylik kimyogar Rebaudi sharafiga o‘simlikni yangi tur sifatida nomlanib, botanika jurnalida (Asunsonda) stevia rebaudiana Bertoni deb e‘lon qilingan. Stevia so‘zi esa XVI asrda yashagan buyuk ispan vrachi Esteve nomiga berilgan.

1901 yillarda Paragvayning poytaxti Asunsonda Britaniya elchisi bo‘lgan K. Gozlingning yozishicha, Guarani hindulari bu o‘simlikni ―kaa-exe‖ deb atagan bo‘lib, ―shirin o‘t‖ yoki ―asal barg‖ ma‘nosini bildirgan. Shuningdek, o‘simlikning bir nechta mahalliy nomlari: Stevia, Sweet, leaf of Paraguay, caa-he-ee, kaa jhee, sweetherd, honey leaf, candy leaf lar mavjud.

Ko'pchilik sport bilan faol shug'ullanib, tanani ochlikdan charchatadi. Sog'likni ongli odamlar sog'lom turmush tarzini boshqarishga va saqlashga harakat qilishadi. Oziq-ovqatlarning kaloriya tarkibini, tarkibiy ovqatning organizmga ta'sirini bilish juda muhimdir. Shakar - bu ortiqcha vaznga olib keladigan yuqori kalorili mahsulot. Agar siz uni ishlatishni cheklamasangiz, unda siz ko'plab kasalliklarning mavjudligini ta'minlashingiz mumkin.

Shirinliklar bugungi kunda juda mashhur bo'lib kelmoqda. Ular metabolik jarayonlardagi buzilishlar mavjud bo'lganda past kaloriya hisoblanadi va inson tanasiga kamroq zarar etkazadi. Ushbu tatlandırıcılardan biri haqida juda ko'p qiziqarli ma'lumotlar bor, bu stevia. Stevia yoki asal o'ti - bu ko'p yillik o'simlik, Astrov oilasiga tegishli. Bugungi kunda bu Sharqiy Osiyo, Janubiy Amerika, Isroil, Ukraina va Rossiyaning janubiy mintaqalarida keng tarqalgan oziq-ovqat mahsulotidir. Buta shaklida o'sadi. Poyasi juda uzun bo'yli, 60 dan 120 santimetrgacha o'sadi. Zavodda chiroyli oq gullar bor, ular inflorescence-da to'planadi.

Bu o'simlik ko'pincha ko'plab dorilarning tarkibiy qismi sifatida topiladi, uni turli xil oziq-ovqat qo'shimchalari tarkibiy qismlarining ro'yxatida ko'rish mumkin.

Stevia - bu tabiiy almashtirish. 100 g ga toza shaklda uning kaloriya tarkibi nolga teng, energiya qiymati (tabletkalarda) atigi 0,21 kilokaloriya. Ammo hamma ham ushbu tarkibiy qismni o'z dietasiga kiritmaydi. Buning sababi oddiy, juda yoqimli ta'mi bilan bir qatorda, stevia pakritiga o'xshash ta'mni namoyish etadi, o'ziga xosdir. Yuqori konsentratsiya bilan siz achchiq ta'mni sezishingiz mumkin.

Steviyaning muhim tarkibiy qismi bu stevioside. Qon shakarini oshirmaydi. Shuning uchun ushbu dori diabet kasalligi uchun tavsiya etiladi. Shuningdek, ushbu o'simlikka asoslangan preparatlar oshqozon osti bezining tiklanishi va ovqatlanishini ta'minlaydi, metabolizmni normallashtiradi. Infüzyonlar va damlamalar haddan tashqari charchashga yordam beradi, mushaklarning ohangini tiklaydi. 

Steviya asosida dorilarni qabul qilish sochlar, tirnoqlar, terining holatini sezilarli darajada yaxshilaydi, immunitet tizimini mustahkamlaydi va tanani infektsiyalarga qarshi yanada barqaror qiladi. Steviya saraton kasalligiga yordam berishini isbotladilar, ya'ni bu hujayralar o'sishini sekinlashtiradi. Shakarni steviya bilan almashtirish sizning menyuingizdagi kaloriya miqdorini 200 kilokalorga kamaytirishi mumkin. Va bu oyiga bir kilogramm minusga teng. Tabiiyki, kontrendikatsiyalar mavjud, ammo ular unchalik katta emas. Steviyaning kimyoviy tarkibi juda ko'p qirrali, bu ushbu mahsulotning shifobaxsh xususiyatlarini yana bir bor isbotlaydi. Bularga quyidagilar kiradi:

§ stevia ekstrakti; § eritrinol;

§ polidekstroza.

O'simlik inson tanasi uchun zarur bo'lgan ko'plab vitamin va minerallarga ega, ularning orasida eng ko'p miqdori:

1.                     Rux

2.                     Magniy

3.                     Fosfor 4. Natriy.

5. Temir

Aminokislotalar, tola, taninlar mavjudligi sababli, ushbu tatlandırıcı tibbiy maqsadlarda qalqonsimon kasalliklar, diabet va boshqa ko'plab kasalliklarni davolashda faol qo'llaniladi. Bu shakarga qaraganda ancha shirinroq ta'mga ega. Haqiqat shundaki, steviyaning asosiy tarkibiy qismlaridan biri stevioside hisoblanadi. Aynan shu modda o'simlikka bunday yoqimli ta'mni beradi.

Stevia eng zararsiz tatlandırıcıdır va oziq-ovqat sanoatida u E960 qo'shimcha sifatida tanilgan.

Stevia preparatlari

Ushbu o'simlik asosida tayyorlangan preparatlarni har qanday dorixonada sotib olish mumkin. Bu quruq o't, planshetlar, siqilgan briketlar, kukun, sirop yoki suyuq ekstrakt bo'lishi mumkin.

 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                      Shodiev D., Hojiali Q. Medicinal properties of amaranth oil in the food industry //Interdisciplinary Conference of Young Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 205-208.

2.                      Шодиев Д. А. У., Расулова У. Н. К. Значение амарантового масла в медицине //Universum: технические науки. – 2022. – №. 1-2 (94). – С. 69-72.

3.                      Шодиев Д. А., Нажмитдинова Г. К. Пищевые добавки и их значение //Universum: технические науки. – 2021. – №. 10-3 (91). – С. 30-32.

4.                      Холдаров Д. М., Шодиев Д. А., Райимбердиева Г. Г. Геохимия микроэлементов в элементарных ландшафтах пустынной зоны //Актуальные проблемы современной науки. – 2018. – №. 3. – С. 77-81.

5.                      Шодиев Д. А. У., Нажмитдинова Г. К. К. А. СПЕЦИФИЧЕСКИЕ

АСПЕКТЫ ПРОИЗВОДСТВА ПРОДУКТОВ ПИТАНИЯ //Universum: технические науки. – 2021. – №. 3-2 (84). – С. 91-94.

6.                      Shodiev D., Haqiqatkhon D., Zulaykho A. USEFUL PROPERTIES OF THE AMARANTH PLANT //ResearchJet Journal of Analysis and Inventions. – 2021. – Т.

2. – №. 11. – С. 55-58.

7.                      Ergashev A. A., Najmitdinova G. K. FEATURES OF DIFFERENTIATED TEACHING OF CHEMISTRY //Экономика и социум. – 2020. – №. 12-1. – С. 89-

92.

8.                      Kholdarov D. et al. ON GENERAL CHARACTERISTICS AND

MECHANICAL    COMPOSITION    OF    SALINE    MEADOW    SAZ     SOILS

//Конференции. – 2021.

9.                      Алиева Ф. А. К., Шодиев Д. А. У., Далимова Х. Х. К. УФ-ВИДИМЫЙ

ЗАПИСЫВАЮЩИЙ СПЕКТРОФОТОМЕТР УФ-2201 СПЕКТРОФОТОМЕТР

ИССЛЕДОВАНИЕ СИНТЕТИЧЕСКИХ КРАСИТЕЛЕЙ В БЕЗАЛКОГОЛЬНЫХ НАПИТКАХ //Universum: технические науки. – 2021. –

№. 11-3 (92). – С. 66-69.

10.                 Guljakhon N. The role of the stevia plant in the food industry //Interdisciplinary Conference of Young Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 334-338.

11.                 Najmitdinova G. USEFUL PROPERTIES OF NATURAL DRY MILK //International Journal of Advance Scientific Research. – 2022. – Т. 2. – №. 04. – С. 43-50.

12.                 Sattarova B., Shodiev D., Haqiqatkhon D. THE DETERMINATION OF THE COMPOSITION AND STRUCTURE OF FERROCENYL BENZOIC ACIDS

BY MASS SPECTROMETRIC AND POTENTIOMETRIC METHODS //Innovative

Technologica: Methodical Research Journal. – 2021. – Т. 2. – №. 11. – С. 56-58.

13.                 Nabievna S. B., Adxamjonovich A. A. The chemical composition and properties of chicken meat //Innovative Technologica: Methodical Research Journal. – 2021. – Т. 2. – №. 10. – С. 25-28.

14.                 Саттарова Б. Н., Аскаров И. Р., Джураев А. М. Некоторые вопросы классификации куриного мяса //Universum: химия и биология. – 2018. – №. 11 (53). – С. 36-38.

15.                 Саттарова Б. Н. и др. Влияние полученных биостимуляторов на повышение живой массы цыплят //Universum: химия и биология. – 2019. – №.

12 (66).

16.                 Саттарова Б. Н., Омонов Н. О. Ў., Уринов Х. К. У. Определение антиоксидантов в местном курином мясе на хромато-масс-спектрометре

//Universum: технические науки. – 2021. – №. 5-5 (86). – С. 6-8.

17.                 Намозов А. А., Аскаров И. Р., Саттарова Б. Н. Анализ синтетических красителей в безалкогольных напитках методом капиллярного электрофореза //Вестник Белгородского государственного технологического университета им. ВГ Шухова. – 2011. – №. 3. – С. 120-123.

18.                 Саттарова Б. Н., Асқаров И. Р., Джураев А. М. Товуқ гўштининг кимѐвий таркибини ўрганиш орқали инсон саломатлигини муҳофаза қилиш //АнДУ Илмий хабарномаси. – 2018. – №. 3. – С. 31-33.

19.                 Sattarova B., Xurshid A. IMPORTANCE OF MISSELLA REFINING

TECHNOLOGY FOR VEGETABLE OILS //Innovative Technologica: Methodical

Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 01. – С. 42-46.

20.                 Sattarova B., Alieva F. EQUIPMENT FOR CAPILLARY ELECTROPHORESIS (CEF) FOR THE PRODUCTION OF SOFT DRINKS IN THE FOOD INDUSTRY CONTROL METHOD USING //Innovative Technologica:

Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 01. – С. 47-51.

21.                 Sattarova B., Mokhlaroyim K. Extraction of oil by pressing //Innovative Technologica: Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 02. – С. 8-13.

22.                 Sattarova B., Saidmakhammadjon J. FACTORS AFFECTING THE QUALITY OF VEGETABLE PRODUCTS AND CANNED VEGETABLES

//Innovative Technologica: Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 02. – С. 14-19.

23.                 Sattarova B., Xurshid A. METHODS OF CLEANING MICELLES IN THE PRODUCTION OF VEGETABLE OILS //Interdisciplinary Conference of Young

Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 293-296.

24.                 Alieva F., Namunakhon A. CURRENT ISSUES OF PRODUCT

CERTIFICATION AT THE INTERNATIONAL LEVEL //Innovative Society:

Problems, Analysis and Development Prospects. – 2022. – С. 86-90.

25.                 Alieva F. SCIENTIFIC FOUNDATION OF PRODUCING TECHNOLOGY OF NON-ALCOHOLIC DRINKS //Interdisciplinary Conference of Young Scholars in Social Sciences. – 2021. – С. 330-333.

26.                 Yuldasheva S. K. et al. The function of regulations quantity nuts afids with entomofags //Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). – 2021. – Т. 10. – №. 3. – С. 393-397.

27.                 Yuldasheva S. Q. The development cycles of nut aphid generation upper leaves in the central and mountain surrounding plains of Fergana valley //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2021. – Т.

11. – №. 3. – С. 1582-1586.

28.                 Юлдашева Ш. К. и др. ЗНАЧЕНИЕ НАСЕКОМЫХ В БИОЛОГИЧЕСКОЙ ЗАЩИТЕ РАСТЕНИЙ //Актуальные научные исследования в современном мире. – 2016. – №. 5-2. – С. 29-33.

29.                 Абдукаримова Н. У. и др. РОЛЬ НАСЕКОМЫХ ПАРАЗИТОВ В БОРЬБЕ С ВРЕДИТЕЛЯМИ АГРОЦЕЗОНОВ ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЫ //Актуальные научные исследования в современном мире. – 2016. – №. 5-2. – С. 10-13.

30.                 Yuldasheva S. K. Characteristics of vertical regional distribution of sap in nature //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. –

2020. – Т. 10. – №. 11. – С. 2135-2139.

31.                 Yuldasheva S. K. SEASONAL QUANTITY DYNAMICS OF LEAF TOP NUT APHIDS //Scientific Bulletin of Namangan State University. – 2020. – Т. 2. – №. 4. – С. 85-92.

32.                 Юлдашева Ш. Влияние почвенно-климатических условий на биологию и распределение ореховых вредителей //Актуальные проблемы энтомологии: Материалы научно-практической конференции. Фергана. – 2010. – С. 7.

33.                 Kobiljonovna Y. S. et al. LITTLE CHARACTERISTICS OF BEES DISTRIBUTED IN THE CONDITIONS OF THE FERGANA VALLEY

//Innovative Technologica: Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 02. – С. 41-48.

34.                 Yuldasheva S. Q., Khabibjonova O. Bioecological Properties And Significance Of Some Rabbit Breeds //The American Journal of Applied sciences. – 2021. – Т. 3. – №. 05. – С. 12-16.

35.                 Шодиев Д. А. ЗНАЧЕНИЕ БИОЛОГИЧЕСКИХ КОЛИЧЕСТВ

МИКРОЭЛЕМЕНТОВ РАСТЕНИЯМИ //FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS INTERDISCIPLINARY SCIENCES. – 2022. – Т. 1. – №. 9.

– С. 297-301.

36. Yuldasheva S. Q. et al. Bioecological features of the bracanoid family in Fergana Valley //ASIAN JOURNAL OF MULTIDIMENSIONAL RESEARCH. –

2021. – Т. 10. – №. 4. – С. 965-968.

37.                 Yuldasheva S. Q., Soyibnazarov B. E. Bio ecological properties and significance of california red worm //ACADEMICIA: An International

Multidisciplinary Research Journal. – 2021. – Т. 11. – №. 4. – С. 1946-1950.

38.                 Yuldasheva S. Q. CHARACTERISTICS OF DISTRIBUTION OF APHIS CRACCIVORA APHID IN THE VERTICAL REGIONS OF SOUTHERN

FERGANA //Theoretical & Applied Science. – 2020. – №. 5. – С. 852-854.

38. https://uz.diabetesentity.com/3218-stevia-nutritional-value-of-asweetener.html

 

JAMIYATDA G„IYBAT ILLATINING ZARARI HAQIDA

 

Dilovarova Gulshoda

Alisher Navoiy nomidagi ToshDOʻTAU talabasi

 

Annotasiya. Mazkur maqolada har qanday jamiyatda salbiy illat sanalgan – gʻiybat va uning zararlari haqida fikr yuritiladi. Uning insonlar hayotida naqadar tuban rol oʻynashi muqaddas diniy manbalar hamda moziy donishmandlarining qarashlari bilan mustahkamlanadi. Hayotda bu illatga qarshi turish kerakligi haqida mulohazalar bildiriladi.

Kalit soʻzlar: jamiyat, gʻiybat illati, Qur‟on va hadislar, shaxsiy mulohazalar.

Аннотация. В данной статье рассматривается негативная сторона любого общества - сплетни и их вред. Его низкая роль в жизни человека подкрепляется сакральными религиозными источниками и воззрениями мудрецов. В жизни бытуют мнения, что надо противостоять этому злу.

Ключевые слова: общество, сплетни, Коран и хадисы, личные мнения.

Annotation. This article discusses the negative side of any society - gossip and their harm. Its low role in human life is reinforced by sacred religious sources and the views of the sages. In life, there are opinions that it is necessary to resist this evil. Key words: society, gossip, Koran and Hadith, personal opinions.

 

Kirish. Muammoning qoʻyilishi. Yoshlar fazilatlar va illatlar haqida mavhum tushunchaga ega bo‗lsa-da, hayot tajribalari kamligidanmi ba‘zan illatlarga yetarli baho bera olmaydilar. ―Mish-mish yomonmi yoki g‗iybatmi?‖ – deb bir insonga teleko‗rsatuvda savol berildi. Avvalo savolni o‗zi beo‗xshov bo‗ldi. Chunki bu ikkala illat bir-biriga juda yaqin va bir-biridan battardir. Savol bergan odamga ana shu odam g‗iybatning gunohi kamroq, chunki g‗iybat ikki kishining orasida bo‗ladi deb javob berildi. Javobidan ma‘lumki, bu insonning g‗iybat va mish-mish haqidagi bilimi juda sayoz. Ma‟lumotlar tahlili. Mish-mish g‗iybatdan ko‗ra bo‗htonga yaqin turadi. Davrada yo‗q odamning orqasidan gapirish g‗iybat sanaladi. Demak, davrada faqat ikki-uch kishi emas, yigirma, o‗ttiz odam ham bo‗lishi mumkin. Garchi bir odam haqida gap ketsa-da, g‗iybat o‗sha yigirma yoki o‗ttiz odam haqida bo‗lyapti.

Qolganlar jim qolib uni eshitishadi va g‗iybatga sherik bo‗lishadi. Garchi ular bir inson haqida g‗iybat qilishmagandir, ammo ularning quloqlari g‗iybatni eshitdi-ku? G‗iybatdan saqlanishni istagan odam g‗iybatchilarni to‗xtatishi yoki davrani tark etishi lozim. Agar ana shu odam davradan chiqib g‗iybat qilingan odamga borib, u haqida nimalar deyishganini, nimalar haqida gapirilganini ana shu odamga borib yetkazsa, u chaqimchilik qilgan bo‗ladi. “Agar g„iybat qilinayotgan odamni bir mo„min inson g„iybatchi, munofiq odamlardan birodarini himoya qilsa, qiyomat kuni Alloh taolo uning go„shtini do„zax o„tidan himoya qiluvchi farishta yuboradi,”-degan edilar payg„ambarimiz Muhammad (s.a.v). [1, 11- бет]. Kim bir mo‗min insonni so‗kmoqchi bo‗lsa, uni g‗iybat qilsa, haqorat qilsa, Alloh taolo uni gapidan qaytmaguncha jahannam ko‗prigi ustida ushlab turadi. (oʻsha kitob, 11-bet).

 She‘roziy shunday deydi:

Dediki: Seningcha hasad-ku xunuk, Degil: Senga kim aytdi g‗iybat tuzuk. [2].

Insonning qalbini qoraytiradigan hasad, g‗iybat, mish-mish, bo‗htondir. Hasad olovi insonni shunday qiynaydiki, boshqa bir insondagi bor narsani ko‗rolmaydi, ammo yo‗q bo‗lsa berolmaydi. Hasad qilaverganidan insondagi barcha narsani gapiradi, aybini ko‗rsatishga harakat qilib, o‗zini xursand qilishga intiladi. Ammo bilmaydiki, u odam hasadgo‗y bo‗lgani uchun gunohkor va yana hasadi tufayli bir insonni g‗iybat qilib, bo‗yniga ikki hissa gunoh olyapti, Alloh asrasin. ―G‗iybat – bir birodaring o‗zi eshitsa, xafa bo‗ladigan o‗zi haqidagi ayb-nuqsonlarini u yo‗q joyda aytishingdir,‖- degan edi Muhammad (s.a.v).(11- бет). Kishining jismoniy kamchiliklarini, zoti, xatti-harakatlari, so‗zlari, dini, libosi va boshqa narsalarini kavlashtirmoqdir. Musulmon musulmonning ko‗zgusidir. Kimningdir qandaydir aybi-yu kamchiligini muhokama qilishga bizga kim huquq berdi, axir? Alloh har bir insonni go‗zal qilib yaratgan. Olamlar Robbisining go‗zal bandalarini kamchiligi-yu nuqsonlarini, dini, ilmi, qilayotgan ishini muhokama qilish bizning huquqimiz emas.

Har bir insonni hisob-kitob qiladigan Alloh bor. Qur‘oni Karimda odamzodga xos bo‗lmagan illatlarga batafsil ta‘rif berilgan. G‗iybat illatiga berilgan ta‘rifni o‗qir ekanman, yuragim zirillab ketdi. Insonni yuragi shunday zirillaydiki, qilgan har bir inson o‗qib ta‘sirlanmasdan, yuragidan bir titroqni o‗tkazmasdan qolmaydi. Hattoki, uyqudagi mudroq ongni ham uyg‗otib yuboradi deb o‗ylayman. Qur‘oni Karimning Hujorot surasi 12-oyatida ―Ey iymon keltirganlar, ko‗p gumonlardan chetda bo‗linglar. Chunki ba‘zi gumonlar gunohdir. Josuslik qilmanglar. Ba‘zilaringiz ba‘zilaringizni g‗iybat qilmang. Sizlardan birortangiz o‗zining o‗lgan birodarining go‗shtini yeyishni yaxshi ko‗radimi? Allohdan qo‗rqinglar. Albatta, Alloh tavbani ko‗p qabul qilguvchi va rahmlidir‖.[3, 373-бет]. Endi tahlil qilib chiqadigan bo‗lsak, unda bo‗lmagan ayblarni ortidan aytish uni sifatlash emas, balki g‗iybat bo‗lar ekan.

Qiyomat kuni u kishining eti g‗iybat qilgan odamga beriladi va ―Ye buni, o‗lik holda ye,‖- deyiladi. Sen uni tirikligida yegan eding deb so‗raladi. G‗iybatning naqadar og‗ir gunoh ekanligini Alloh taolo Muqaddas kitobimizda isbot tariqasida keltirib qo‗yibdi. Chunki aql-hushi joyida bo‗lgan biron inson boshqa insonning go‗shtini yeyishni istamaydi. Endi agar o‗sha inson o‗zining birodari bo‗lsa-chi, yana kamiga o‗lgan bo‗lsa-chi! Uning go‗shtini yeyish dunyodagi eng vahshiy hayvon ham hazar qiladigan bir jinoyatdir! Bir mo‗minning ortidan g‗iybat qilish o‗shandan-da og‗irroq jinoyatdir! Shuning uchun ham Payg‗ambarimiz alayhis-salotu vas-salom ―G‗iybat qilish (birovni nohaq) o‗ldirishdan-da yomondir,‖-deganlar. [4. Т. Малик, 34-бет]. G‗iybatdan saqlaning, u zinodan ham yomondir. Zino qilib tavba qilsa, Alloh avf etishi mumkin, ammo g‗iybat qilganni to‗g‗ridan-to‗g‗ri kechirish qiyin. G‗iybat qilgan g‗iybat qilinganga qaram hisoblanadi. Faqat g‗iybat qilingan odam ana shu g‗iybatchini kechirsagina, u qilgan gunohidan qutulishi mumkin. Alisher Navoiy shunday deydi: ―G‗iybatchiga yaqin turma, g‗iybatchining tilida o‗t bor. Bu o‗t guvillab turadi. Unga yaqinlashsang, kuyasan.‖(ўша жойда, 11-бет) Agar g‗iybatchi bu dunyoda jazosiz yurganini ko‗rsangiz, ana yuribdi-ku! deb ajablanmang. Uni qiyomat azobi kutib turibdi. Do‗zax azobining bu dunyodagi jazodan necha hissa dahshatliroq ekanini yagona Alloh biladi. Bandasi buni ta‘riflashga ojizlik qiladi, shu jumladan men ham. G‗iybat qilgan kishi maydonga bir to‗p qo‗yib, o‗ng-u so‗lni zambarak o‗qidan sovurgan kishiga o‗xshaydi. G‗iybat qilayotganda uning qilgan savob-u go‗zal amallari sovuriladi. Hayotdan bir misol keltiradigan bo‗lsam, odatda, ayol kishilar bir-biriga boshqa bir insonni yomonlagani yomonlagan. Hali qarasangiz, aybi-yu kamchiliklarini, kim bilan nima qilyapti, nechta mol-holi bor bularni qayerdan topgan, qay yo‗l bilan topgan – hammasini ikkita-uchta ayollar yoki davra qurib olib, yoki qo‗shnisinikiga chiqsa, gapirib ichidagi hasratlarni to‗kib kelmasa, xuddi pufakka o‗xshab yorilib ketadigan bo‗lib ketishgan. Axir, shunga ketgan vaqtiga farzandlarini tarbiyasi bilan shug‗ullansa, ilm berish bilan shug‗ullansa, jamiyatda g‗iybat, mish-mish, hasad, tuhmatlarga o‗rin qolmasdi. Bir narsani unutmaslik kerakki, o‗sib kelayotgan bola uyda ko‗rganini qiladi. Uydagilar ilmli, bunday illatlardan uzoq yuradigan insonlarning farzandlari, albatta, kamol topadi.

Agar aksi bo‗lsa, zalolatga uchraydi, g‗iybatchi nomi bilan gunohkor bo‗ladi. G‗iybatchini g‗iybati hech qachon pinhon turmaydi. Bir kun ochiladi. Sir ochilavergan sari g‗iybatchining obro‗si to‗kilaveradi. G‗iybatchi hech qachon maqsadiga yetmaydi, yaxshilik bog‗idan umid gulini terolmaydi. 

 Xulosa. Har qanday jamiyatni ichdan yemiruvchi illat bu – gʻiybatdir. Urush suronlarisiz ham istalgan bir millatni parchalash mumkin boʻlgan illatlar koʻrib oʻtganimizdek bu gʻiybat, chaqimchilik va boʻhtondir. Allohim! Biz bandalaringni o‗zing hidoyatga chorlagin. Bilib-bilmay qilgan gunohlarimizni o‗zing mag‗firat aylagin. Bizlarga halol rizq ber. Allohim! Sendan pok hayotni, o‗zing man etgan narsalardan saqlashingni, Qiyomat kunida xor hamda sharmanda bo‗lmasdan yoningga qaytishingni so‗rab qolaman. Tilimizni g‗iybatdan, ko‗zimizni zinodan, qalbimizdagi iymonimizni pok saqlashda o‗zing sobit tur. Yaxshiliklaring bilan siylagin. Barcha bandalaringni halolni haromdan ajratishda, yaxshi bilan yomonni ajratishga, oqni qoradan farqlashga yordam ber. Nafsimizni zalolatga boshlashdan, shayton vasvasalaridan o‗zing asra! Omiyn, Ya Rab al-alamiyn! 

 

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:

1.                      «Тил офатлари Қуръон ва ҳадис таълимотларида». Т.: ―Тошкент ислом университети‖ нашриѐти. 2018. – 102 б. (ISBN: 978-9943-5167-4-8 )

2.                      Саъдий Шерозий шеъриятидан. Форсийдан Ш. Шомуҳамедов таржимаси. Т. Ўзбекистон МК нашриѐти. 1976.- 168 б.  

3.                      Қуръони Карим. Алоуддин Мансур таржимаси ва изоҳлари билан. Т. «Чўлпон»,- 1992. – 496 б.

4.                      Тоҳир Малик. «Одамийлик мулки» китобидан /«Ҳалол нима, ҳаром нима?‖ 846-бет. Т.: Т. Малик номидаги нашриѐт уйи. 2021. – 952 б. (ISBN-9789943-6045-7-5). 

 

 

 

ВЫРАЖЕНИЕ СЕМАНТИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ ПРИЧИНЫ И

ПОСЛЕДСТВИЯ В УЗБЕКСКОМ И АНГЛИЙСКИХ ЯЗЫКАХ

 

Мехмонова Юлдузхон Баходировна

Магистрант 1-курс .Филология-лингвистика(английский язык) в Ферганском Государственном Университете mehmonovayulduz@gmail.com

 

Аннотация: Эта статья написана на тему о выражении семантических отношений причины и следствия в узбекском и английском языках и их различие. В статье использована литература великих литераторов и учѐных. Ключевые слова: релексификация,ФЕ,семантика, лингвистика

Annotation: This article is written on the topic of expressing the semantic relations of cause and effect in Uzbek and English and their difference. The article uses the literature of great writers and scientists.

Keywords: relexification, PU, semantics, linguistics

 

Ведение. В выступлении на торжественном собрании, посвященном 30летию придания узбекскому языку статуса государственного языка 21.10.2019 Президент Республики Узбекистан Шавкат Мирзиѐев отметил: «Народная мудрость гласит: ―Владеющий языком другого человека находит дорогу к его сердцу‖. Примером в этом для нас служат жизнь и деятельность великих предков. О продолжении этих традиций свидетельствует то, что сегодня в учебных заведениях страны молодежь глубоко изучает иностранные языки, в том числе английский, русский, немецкий, французский, испанский, итальянский, арабский, фарси, турецкий, китайский, японский, корейский, хинди, урду. И мы полностью поддерживаем такое стремление нашей молодежи^[5]». В сфере образования в нашей стране изучение иностранных языков рассматривается как приоритет в подготовке высококвалифицированных специалистов. Постановлением Президента «О мерах по дальнейшему совершенствованию системы изучения иностранных языков» от 10.12.2012 г. № ПП-1875 была поставлена задача по кардинальному совершенствованию системы обучения подрастающего поколения иностранным языкам, подготовки специалистов, свободно владеющих ими, а также по развитию международного сотрудничества и общения.^[6]При исследовании типологии языков и отражения таких классификаций на исследовании ФЕ (фразеологических единиц) следует учитывать характер языковых контактов, которыми обусловлены различные феномены – конвергенция языков, заимствование, кальки и релексификация.^[7]Такая приоритетная задача предполагает углубление теоретико- методологических предпосылок исследования иностранных языков, способствующих укреплению методической базы преподавания иностранных языков. Эти приоритетные задачи определяют актуальность и востребованность настоящего диссертационного исследования.

 Степень изученности проблемы. В ходе диссертационного исследования данной темы были изучены фундаментальные труды Британской Ассоциации Прикладной Лингвистики (BAAL)^[8][9] , Брита нского национа льного ко рпуса (BNC от англ. British National Corpus) , Корпуса современного американского английского (англ. Corpus of Contemporary American English, COCA)^[10] , изучены лингвистические программы, реализуемые кафедрами РУДН 

Фундаментальные основы темы в мировой лингвистике обоснованы в трудахДжозефа Гринберга^[11],в российском языкознании- Е.В. Ягуновой^[12] Е.И. Большакова, Болотновой Н.С^[13], И.Р. Гальперина, Л.Г.^[14]и др.

Проблемы семантических отношений в узбекском и английском языках были в центре внимания языковедов Узбекистана Асқаровой М.,Гуломова А..^[15] За последние десятилетия в рамках теоретической и прикладной лингвистики проведены фундаментальные исследования по отдельным аспектам лингвистики узбекского языка Ирискуловым М.Т., Ганиевой Ш.,Рашидовой У.

И др.¹⁷

Целью исследования является исследование семантических отношений причины и следствия в узбекском и английском языках деривации английских ФЕ и укрепления их статуса как интернациональных языковых единиц в глобальном информационном пространстве.

Задачи исследования. Для достижения цели исследования предполагается решение следующих исследовательских задач:

              выявить      семантические,      функционально-стилистические      свойства

семантических отношений в узбекском и английском языках;  определить характеристики семантического компонента семантических

отношений причины и следствия в узбекском и английском языках;  показать своеобразие стилистики плана содержания и плана выражения

семантических отношений в узбекском и английском языках.

Объектом исследования рассматривается система семантического компонента семантических отношений причины и следствия в узбекском и английском языках.

Предмет исследования составляетхарактеристика компонента семантических отношений причины и следствия в узбекском и английском языках.

Методологическая основа исследования. В диссертации используются общеязыковые методы, в том числе компонентный анализ значения, метод лингвичстического описания; метод определения семантической структуры; метод дискурсивного анализа (для выявления дискурсивно-семантических модификаций языковых единиц); элементы трансформационного анализа.

Практические результаты исследования. Выводы по диссертационному исследованию можно использовать для совершенствования учебнометодических комлексов бакалавриата факультета иностранных языков университетов, при разработке курсовых работ и рефератов.

Теоретическая и практическая значимость исследования. Теоретические выводы диссертационного исследования можно использовать при разработке семантического компонента национального корпуса компонента семантических отношений причины и следствия в узбекском и английском языках.при составлении учебных программ и учебной литературы для бакалавриата, при создании двуязычных и трехъязычных словарей и справочной лексикографической литературы, разговорников. Результаты диссертации целесообразно использовать при создании учебных программ по переводоведению.

Литература:

1.Выступление Президента Республики Узбекистан Шавката Мирзиѐева на торжественном собрании, посвященном 30-летию придания узбекскому языку статуса государственного языка 21.10.2019.

2.Постановлением Президента «О мерах по дальнейшему совершенствованию системы изучения иностранных языков» от 10.12.2012 г. № ПП-1875

3.Sarah Thomason and Terrence Kaufman, Language Contact, Creolization and Genetic Linguistics (University of California Press 1988).

4.Болотнова Н.С. Лексические средства репрезентации художественных концептов в поэтическом тексте // Вестник ТГПУ. Вып. 3. -Томск, 2005.-С. 1823.

5.Гальперин, И.Р. Текст как объект лингвистического исследования / И.Р. Гальперин. - М.: Наука, 1981. – 138.

6.Асқарова М.,Ғуломов А. Ҳозирги ўзбек адабий тили.Синтаксис. Тошкент.,1987.;Ўзбек тили грамматикаси.Тошкент.,1975,1976.; Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент.,2010,2011,2012.

7.Ирискулов М.Т. Тилшуносликка кириш. -Тошкент ―Янги аср авлоди‖, 2009. С.124;Ғаниева Ш. Ўзбек фразеологизмларининг структур тадқиқи. Тошкент, 2013.;Рашидова У. Ўзбек тилидаги соматик ибораларнинг семантикпрагматик таҳлили (кўз, қўл ва юрак компонентли иборалар мисолида): Филол.

фан. фалсафа д-ри.(PhD) дисс...автореф. -Самарқанд, 2018. –Б.51.;  TELEVIDENIYA TARIXI VA TARAQQIYOTI

 

Bazarbaeva Anargul G'ayratdin qizi

Qoraqolpoq davlat universiteti Tarix fakulteti, Tarix yo'nalishi talabasi

Email: bazarbaevaanargul23@mail.ru 

 

Annotatsiya: Bugun raqamli texnalogiyalar va globallashuv jarayonida hayotimizni televideniyasiz tassavur eta olmaymiz. Butun dunyo bòylab tarqalayotgan turli habar va yangiliklarni ommaga yetkazishda televideniyaning ahamiyati juda katta. Hozirda faoliyat olib borayotgan turli davlat va nodavlat telikannallarni bir nuqtaga birlashtirgan televideniya tarixi qachon va qayerga borib taqaladi? Ushbu savolga shu maqola orqali javob topishingiz mumkin.

Kalit sòzlar: televideniya, texnika, kabellar, optik-mexanika, rangli tasvirlar, neon, elektron, televizion priyomnikda, dekodlash, kombinatsiya

 

Televideniya, fan, texnika va madaniyatning koʻrinadigan axborotlar (harakatlanuvchi tasvirlar) ni radioelektron vositalar yordamida muayyan masofalarga uzatish bilan bogʻliq sohasi; axborotlarni tarqatish vositalaridan biri hisoblanadi. Televideniya paydo boʻlishi bilan ommaviy axborot vositalari tizimida sifat oʻzgarishi yuz berdioptik-soniyat ijtimoiy hayot voqealarini bevosita koʻrish imkoniyatiga ega boʻldi, ijtimoiy ong bilan ijtimoiy borliq oʻrtasida eng kiska va qulay yoʻl barpo etildi, neon ongiga va histuygʻusiga taʼsir etishning ishonchli vositasi vujudga keldi. Televideniyadagi tasvir elementlarini ketma-ket uzatish dastlab 19-asr oxirida portugal olimi A. Di Payva va undan behabar holda rus olimi

P. I. Baxmetov tomonidan ilgari surilgan

 Dastlab 20-asrning 30-yillariga qadar tasvirlarni analiz va sintez qilishda optikmexanik qurilmalardan foydalanilgan. Bunday optik-mehanik qurilmalardan foydalanishni birinchi bòlib nemis muhandisi Nipkov 1884-yildan boshlab bergan. 30-yillar oʻrtalaridan boshlab dastlabki elektron televideniye tizimi paydo boʻldi. Inson koʻzi uzatilgan televizion tasvirlarni kabul qiluvchi oxirgi boʻgʻim hisoblangani uchun televizion tizimlar koʻzning koʻrish jarayonlarini hisobga olib qurilgan, yaʼni Televideniye koʻz xususiyatlariga asoslangan. Bunda kolbachalar va tayoqchalar oʻrnida fotoelementlar ishlatilgan. Agar obʼyektiv orqali biror obʼyektning tasviri fotoelementlardan tashkil topgan panelga tushirilsa, tasvirning alohida elementlaridan kelayotgan yorugʻlik intensivligiga monand elektr signallari olinadi. Shunday qilib bugungi kunda bizga malum bòlgan televideniya mòjizasi butun dunyo bòylab tarqala boshlaydi. 

Rangli televideniye tabiatdagi barcha ranglarni maʼlum nisbatda olingan 3 ta asosiy rang — qizil, yashil va koʻk ranglardan optik jihatdan tiklash mumkin boʻlgani uchun televizion uzatish kamerasi yoritilganlik signalini va asosiy ranglar signallarini yaratishi uchun bir emas, balki 3 ta trubkadan iborat boʻladi.Telemarkazda ana shu barcha signallar kodlanadi, qabul qilishda (televizion priyomnikda) dekodlanadi. 80yillar oʻrtalaridan boshlab raqamli televideniye tizimi ustida ishlar olib borildi va amalda joriy qilindi. Bu tizimda elektr impulslarning kod (raqam) li kombinatsiyalari ketma-ketligidan foydalaniladi. Kabelli televideniye tizimidan ham foydalanilmoqda.

Unda atmosfera va boshqa xalaqitlar boʻlmaydi. Kabellar (yorugʻlik oʻtkazgichlar) asosan yer ostidan oʻtkaziladi.

O'zbekistonda televideniya sohasining taraqqiyoti.

Biz Poytaxtimizning teleko‗rsatuvlar vatani ekanidan haqli ravishda faxrlansak arziydi. Dunyodagi ilk oq-qora tasvirli elektron televideniye tizimi loyihasi ham

1925-yilda aynan Toshkent shahrida ishlab chiqilgan bo‗lib, shu yili dunyo miqyosida muhim ahamiyatga ega ushbu kashfiyot uchun patent olingan. 1928-yilda televizion tajriba qurilmasida harakatlanuvchi oddiy ob‘ektlar namoyish etildi. 1956yilda esa Markaziy Osiyo mintaqasida birinchilardan bo‗lib Toshkentda oq-qora tasvirli televizion markaz ishga tushirildi.

O‗zbekiston MDH(Mustaqil Davlatlar Hamdòstligi) mamlakatlari orasida birinchilardan bo‗lib raqamli televideniyega o‗tgan va respublikamizda raqamli televideniyeni joriy etish 2007-yildan boshlangan edi. Toshkent va Buxoroda yerdagi raqamli televideniye tajriba zonasining tashkil etilishi yangi turdagi ko‗rsatuvlarga bosqichma-bosqich o‗tishni boshlab berdi.

Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning 2012-yil 17-aprelda qabul qilingan

O‗zbekiston Respublikasida raqamli televideniyega texnik va texnologik o‗tishga doir Davlat dasturi to‗g‗risidagi qarori bu borada muhim dasturiy hujjat bo‗lib xizmat qilayotir. Mazkur hujjatda, birinchi navbatda, texnik va texnologik taraqqiyot inobatga olingan bòlib, raqamli televideniyeni joriy etish sohasidagi me‘yoriyhuquqiy bazani takomillashtirish, raqamli televideniyega ikki bosqichda, ya‘ni 2012-

2015 va 2016-2017-yillarda o‗tish nazarda tutilgan.

Shu tufayli raqamli telekanallarni tashkil etish jarayonida raqamli teleko‗rsatuvlar ijtimoiy yònalishini shakllantirish va yanada boyitishga alohida e‘tibor qaratildi. O‗zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2012-yil 30-iyulda qabul qilingan O‗zbekiston Milliy teleradiokompaniyasining raqamli telekanallari sonini ko‗paytirish, ulardan to‗liq formatda foydalanish, sifatli to‗ldirish va xizmat ko‗rsatish to‗g‗risidagi qaroriga muvofiq tunu kun efirga uzatiladigan ikkita yangi raqamli kanal – ―Madaniyat va ma‘rifat‖ hamda ―Dunyo bo‗ylab‖ telekanali tashkil etildi. Joriy yilning iyun oyidan boshlab mamlakatimizda ―Yoshlar‖ teleradiokanali‖ yopiq aksiyadorlik jamiyati huzurida bolalar uchun mo‗ljallangan dastlabki

―Bolajon‖ raqamli televizion kanali òz faoliyatini olib bormoqda 

Xulosa: O‗zining qadimiy va boy tarixi bilan haqli ravishda faxrlanadigan

O‗zbekiston televideniye sohasi davr bilan hamqadam rivojlanib bormoqda. Zero, tegishli Davlat dasturining izchil amalga oshirilishi tufayli yaqin vaqt ichida

O‗zbekistondagi har bir oila yuqori sifatli televideniye xizmatlaridan bahramand bo‗lish imkoniga ega bo‗ladi.Yuqori texnologiyali uskunalar va maxsus teleradiotexnikadan samarali foydalanish, ularni qo‗llagan holda mediatexnologiyalar asosida keng turdagi sifatli teleradiomahsulotlarni yaratish, shuningdek, televizion muhandis-texnik hamda ijodiy kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini tubdan yaxshilash maqsadida Toshkent axborot texnologiyalari universitetida maxsus muhandislarni tayyorlaydigan «Televideniye texnologiyalari» fakulteti tashkil etildi. Poytaxtimizda Respublika televideniye va radio kasb-hunar kollejining ochilishi soha mutaxassislarini tayyorlashni takomillashtirishga xizmat qilayotir.

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.                      Муаллифлар | «Ўзбекистон маданий мероси жаҳон тўпламларида»

лойиҳаси.https://legacy.uz/

2.                      https://www.facebook.com/uztelecom/posts/toshkent-televideniye-vatanibuyerda-hozirgi-kunda-ozbekiston-aloqa-tarixi-muzey/1965852340133659/

3.                      https://www.trt.net.tr/uzbek/turk-dunyosi/2018/07/26/toshkentda-dastlabkitelevizion-tasvirlar-namoyish-etilganiga-90-yil-to-ldi-1020124

4.                      Abdeev RF Axborot sivilizatsiyasi falsafasi / RF Abdeev. – M .: VLADOS, 1994 yil.

5.                      Olshanskiy D.V.Omma psixologiyasi. – SPb .: Piter, 2002 .—368 b

6.                      . Freyd 3. Ommaviy psixologiya va inson ―men‖ining tahlili. // Freyd 3. Sevimlilar. T. L. L: Akademik matbuot, 1969 yil.

7.                      Ortega Gasset J. Der Aufstan der Massen. B .: Xalq Verlag, 1959 yil.

8.                      https://fayllar.org/ozbekiston-respublikasida-ommaviy-axborot-vositalariningfaoli.html

 

TEACHING SPEAKING SKILLS TO A2 LEVEL LEARNERS:

COMMUNICATIVE APPROACH

 

Mamarajabova Marjona Shavkat qizi,

A student of group 2018, Uzbekistan State World Languages University

 

Supervisor: Minniqulov Islom

 

 Abstract:  This must be mentioned that English is storehouse of world knowledge. At present the development of teaching language is indispensable, as well as including four skills: reading, writing, listening, speaking. Speaking is necessary and basic communication language of rapid changing world. This paper is aimed to generate teaching speaking skills to A2 level learners by using Communicative Language Teaching approach.

 Key words: Communicative Language Teaching approach, CEFR (Common European Framework of Reference), Authentic materials

 

 Introduction

 English is language of global society. The improvement of globalization connected with strength and dominance of English. This must be admitted that we can not imagine our life without English language because nowadays English is considered as a bridge to learn world knowledge and basic communication language to communicate with people around the world. As Richard mentioned that ―One can master the rules of sentences formation in a language and still not be very successful at being able to use the language for meaningful communication‖. Speaking is an activity which demands from learner to increase accuracy and fluency. ^[16]

 Communicative Language Teaching approach can be the best way and effective to improve speaking skills in a real life atmosphere. A great number of young learners as well as A2 level learners require easier, comfortable method and communicative approach helps them to be excellent communicators. The CEFR (Common European Framework of Reference) mainly assists the Communicative Language Teaching approach. New additional materials were made according to the principles of CEFR and CLT approach. Communicative approach has been selected because it is suitable for principles of CEFR. People who want to improve speaking skills, can enhance through activities including interaction, discussion, conversation in the same way learners exchange as receivers or producers with several turns. The reason is that learners improve speaking through listening to each other too. The aim of Communicative approach is to teach language in reality so learners create atmosphere like discussing each other, conversation among pairs or groups, face to face interaction. Furthermore, CLT approach is significantly different from traditional method. It is clear that traditional teaching was not giving effective results because it is teacher-oriented and teachers are active, participate frequently rather than students. As a result, the ability of students to communicate or learn something has been decreasing. In my opinion, student-oriented process is much more efficient and generate the condition which students will have opportunity to notify their capacity. However, in today‘s world Communicative approach is being used instead of Traditional teaching and CLT approach has changed teacher-oriented to studentoriented, helps to be confident communicators in real condition. The fact that David Nunan categorized five key elements to the Communicative Language Teaching approach: 

1.                      An emphasis on learning to communicate through interaction in the target language.

2.                      The introduction of authentic texts into learning situation.

3.                      The requirment of opportunities for learners to focus, not only on the language but also on the process itself.

4.                      An improvement experiences as important contributing elements to classroom learning.

5.                      An endeavour to the link classroom language learning with language activation outside the classroom.^[17]

 CEFR level A2 learners can speak in ordinary way and practical tasks illustrating simple and direct exchange of information on common topics and activities. They can use some phrases and sentences to describe in ordinary terms which are used in family and other people. Mostly, learners of this degree have ability to understand daily topics or information and talk common expressions or be able to read schedule. In addition, during my observation I also found a lot of examples and knew some options that A2 level learners can do. Primarily, I can state that A2 level speakers does not face with difficulties to identify their thoughts, feelings and be able communicate with friends, colleagues about work affairs, holidays, leisure activities, background education. When I am a teacher in the future, I will have enough information how to teach this age learners by using Communicative Language Teaching approach and support CEFR A2 level outcomes.^[18]

Teachers and Learners play important role in improvement of knowledge in A2 level too. Communicative approach has influence on relationship between instructors and students. Consequently, They contact to each other frequently and build effective conversations. Learners must strengthen experience cooperatively but not individually, they should create games, organize to work in pair and try together. CLT approach bring benefits to educators and students to change their roles among others and in classrooms too. This is illustrated that an educator can be facilitator, a guide and a helper as well as being coordinator, co-communicator. In this manner teacher‘s role is little decreased as instructors let students to work themselves independently. In a room Communicative approach generate significant and real communication at all levels in the same way A2 level too. There are use of authentic materials which cover print materials including greeting cards, web sites, calendars, newspapers, food labels and audio materials like movies, videos, e-books. During this process lessons are more student-centered and this causes to be natural situation. At all exercises of Communicative approach teachers and learners produce practical communication, assimilate its parameters and develop technique of transferring the learned material to all similar situations. Apart from these, Role-play is an essential and competent way of educating speaking to learners. Role-play gives chance to learners to explore social contexts, social roles, to imagine themselves in another person‘s place for sometime, aids to be inventive, imaginative to talk and bring out their thoughts, feelings in English. Definitely I support to use authentic materials while teaching and it is clear that role-play is truly beneficial, advisable for all educators and learners.^[19]

 Conclusion

Generally, Communicative Language Teaching approach is comprehensible for all level learners. In addition our dynamic world demands us to learn speaking naturally and fast, to be accurate and fluent communicators as native speakers. In my mind, categories which David Nunan identified are necessary and useful for teachers and learners. Therefore, CLT approach can be the key to the development of our knowledge and qualification in English. 

 

References

1.Jack C. Richards. (2006) . ―Communicative Language Teaching Today‖. Page 3. Cambridge University Press 2.Makrina Zafiri and Spyridoula Chortaria. (2018) . ―Improving the Reading and Speaking skills of A2 level students in a private language institute based on the Communicative Language Teaching approach‖. Proceedings of INTED2018 Conference 5^th-7^th March 2018,Valencia,Spain

3.By SANAKO blog on October, 18 2021. ― what are the advantages of Communicative Language Teaching(CLT)?

4.St.Giles International ―CEFR A2 learners outcomes‖

5.Muhammad Safdar Bhatti. (2021). ―Teaching Speaking Skills through Role

Play at Elementary level: An Analysis‖. The Islamia University of Bahawalpur , Pakistan. JURNAL ARBITER,[2339-1162(print), 2550-1011(online)

 

 

 

BO‟LAJAK TASVIRIY SAN‟AT O‟QITUVCHILARINI KASBIY TAYYORLASH METODIKASI.

 

Choriyev Sherzod Nurullayevich

Navoiy davlat pedagogika instituti o`qituvchisi

 

 Annotatsiya: Maqolada bo‟lajak tasviriy va amaliy san‟at o‟qituvchilarini kasbiy tayyorlash metodikasini takomillashtirish, badiiy texnik mahoratlarini rivojlantirish usullari mexanizmlarini ishlab chiqish ko`zda tutilgan. 

 Kalit so„zlar: Globall, muassasalar, tizim, tasviriy va amaliy san‟at, ijodkor, kasbiy tayyorgarlik, texnik tayyorgarlik, pedagоgik texnоlоgiya.

 

Davlatimiz rahbari takidlaganidek, ―Taraqqiyotning tamal toshi ham, mamlakatni qudratli, millatni buyuk qiladigan kuch ham ilm-fan, taʼlim va tarbiyadir‖.

Hozirgi globallashuv zamon talablari shuni ko‘rsatadiki, fan va pedagogik texnologiyalar taraqqiyoti jadallashgan sharoitda faoliyat ko‘rsatuvchi yuksak malakali, raqobatbardosh ijodkor mutaxassislar, xususan bo‘lajak pedagog kadrlar tayyorlashning muhim omillaridan biri oliy ta‘lim tizimida ta‘lim olayotgan bo‘lajak tasviriy san‘at o‘qituvchilarining o‘quv ijodiy tayyorgarlik sifatini oshirishdir.

Jamiyatimizning hozirgi taraqqiyot davrida bozor iqtisodiyoti sharoitining raqobatligiga bardosh bera oladigan malakali mutaxassislarni tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Zero jamiyat taraqqiyotida mutaxassis kadrlar omilining muhimligi isbot talab etmaydigan hayotiy haqiqatdir. Mutaxassis kadrlar tayyorlash, uning kasbiy sifat va samaradorligini oshirish borasida ham so‘nggi yillarda keng ko‘lamli ishlar qilindi va qilinmoqda. Jumladan, tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlarning mustaqilligi, ijodkorligi, tadbirkorligi, faolligi kabi xislatlarni tarkib toptirishga alohida ehtibor berilmoqda.

Oliy malakali rassom o‘qituvchilar tayyorlashda bir qancha nomuvofiqliklar va ziddiyatlar mavjudki, jumladan:- hozirgi rassom-o‘qituvchilar professional tayyorgarligiga qo‘yilayayotgan talablarga oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilari – bo‘lajak tasviriy san‘at o‘qituvchilarning ilmiy metodik jihatdan tayyorgarlik mazmunining mos emasligi;- oliy ta‘lim tizimida talabalarning ilmiy nazariy va metodik tayyorgarlik (bilim va malakalar, tasviriy san‘atsavodxonligi) sifati va samaradorligining past darajada ekanligi;- bo‘lajak rassom-o‘qituvchilarning ilmiy nazariy va metodik tayyorgarlik tizimida ularning professional shakllanish omili sifatida qaralmayotganligi; -ta‘lim jarayonida ularning amaliy jihatdan tayorgarligining pastligi va boshqalar. Shuningdek, talabalarda o‘quv faoliyati ko‘nikmalarini shakllantirish ob‘ektiv zarurligi o‘quv faoliyati holati bilan ta‘lim oluvchilarning mazmun, metod va natijalarga ko‘ra xilma-xil nazariy va amaliy mashg‘ulotlarda nomuvofiqlik ko‘zga tashlanadi. Bu esa, talabalarning kelajakda professional kasbiy faoliyatiga, metodik jihatdan tayyorgarligini mazmun jihatdan ilmiy amaliy tamoyillarini ko‘rib chiqishni taqazo etadi. Shu bilan birga, ta‘kidlash joizki pedagogik adabiyotlarda oliy maktab talabalarining nafaqat auditoriyada o‘qishi bilangina emas, balki ularning mustaqil ta‘lim olishi bilan ham tavsiflanadi. Binobarin, oliy ta‘lim tizimida bo‘lajak tasviriy va amaliy san`at o‘qituvchilarning nazariy va amaliy-ijodiy tayyorgarligini faollashtirish demakdir. Talabalarning ijodiy tayyorgarligi–uning kasbiy layoqatliligining asosiy ko‘rsatkichi bo‘lib, uzluksiz badiiy ta‘lim olish asosida shakllanadi. Zero, ―…uzluksiz ta‘lim ijodkor, ijtimoiy faol, ma‘naviy yetuk shaxsni shakllantirish, yuqori malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga zaruriy shart - sharoit yaratadi‖.

Tasviriy san‘atning barcha turlaridagi amaliy va nazariy mashg‗ulotlari, talabalarda borliqni haqqoniy obrazlarda tasvirlashni mukammal o‗zlashtirishda, bo‗lajak mutaxassislarni tayyorlashdagi dastlabki qadam hisoblanadi. Qog‗oz yuzasida jismlarning asl shaklini yuksak mahorat bilan, hamda to‗g‗ri tasvirlash uchun talaba, tasviriy san‘at borasidagi bilimlarni mukammal egallashi va uni amaliyotda qo‗llashi – natura, shuningdek, xotira va tasavvurga asoslanib rasm chizishni o‗rganishi zarur. Albatta, bunday ijodiy topshiriqlarni bajarish uchun inson ma‘lum qobiliyatlarga ega bo‗lishi va o‗z ustida uzluksiz va betinim ishlay olishi muhimdir.

Tasviriy san‘at o‗quv fani bo‗yicha ta‘lim jarayonini takomillashtirish omili sifatida e‘tirof etilishi mumkin bo‗lsa-da, bevosita umumiy o‗rta ta‘lim maktablarida tasviriy san‘at ta‘limi sifati va samaradorligini oshirishning didaktik imkoniyatlarini tadqiq qilishga oid maxsus tadqiqotlar amalga oshirilmagan. Aslida maktab ta‘limida tasviriy san‘at ta‘limi sifati va samaradorligini oshirish nafaqat badiiy ta‘lim tizimi uchun, balki umuman kadrlar tayyorlash tizimi uchun ahamiyatli hisoblanadi, ya‘ni o‗quvchilarda tasviriy savodxonlik elementlarini tarkib toptirish bo‗lajak mutaxassisning kasbidan qatiy nazar o‗z professional faoliyatiga ijodkorlik bilan yondashish malakalarini shakllantiradi. Zero, tasviriy san‘at darslarida egallangan malakalar buyumlarning spetsifik parametrlari - ularning shakli, konstruktiv tuzilishi, rangi, materiali, fakturasi, nisbatlari, tejamkorlik va eng muhimi, estetik parametrlari va ularning mutanosibligi haqidagi qonuniyatlar - nazariy bilimlar va amaliy malakalar, asosan, tasviriy san‘at darslarida tarkib toptiriladi.

Oliy ta‘lim muassasalida bo‗lajak tasviriy san‘at o‗qituvchilariga ularni kasbiy tayyorlash uchun o`quv rejaga kiritilgan barcha fanlar, xususan majburiy fanlar blokiga kiritilgan rangtasvir, chizmatasvir va kompozisiya fanlarining amaliy jihatlarini mukammal o‗rgatish va uni o‗qitishning zamonaviy texnologiyalarini ishlab chiqish hamda amaliyotga tatbiq qilish mazkur kasb egalarini kasbiy va pedagogik faoliyatga puxta tayyorlashda muhim rol o‗ynaydi. 

Har bir pedagogning rasm chizishga o‘qitish metodikasi va individual tizimi qanday bo‘lmasin, talaba to‘g‘ri texnik tayyorgarlikka ega bo‘lsa, u har qanday pedagog-rassom rahbarligida saboq olmasin, kelgusida muvaffaqqiyatli rassom bo‘lib yetishib chiqadi va rivojlanib boradi. Lekin, pedagogning mahorati shunda belgilanadiki, u har bir talabaga uning tasvirlash texnikasiga mos ravishda ko‘rsatma berib, ta‘lim tarbiya usullaridan keng foydalana olishi va talabaga to‘g‘ri ko‘rsatma berishidadir. Tasvirlash mahorati - bu insonning ilgari olgan tajribasi asosida ma‘lum usul va uslublarni qo‘llash bilan qandaydir bir shaklni haqqoniy bajara olish qobiliyatiga aytiladi. Badiiy ijodiy faoliyatda mahorat avvaldan olingan bilim va ko‘nikmalar asosida yuzaga keladi.       

Inson qaysi kasb sohibi bo‘lishidan qat‘iy nazar o‘z ishiga, mashg‘ulotiga qunt bilan, mehr bilan yondashsa, uning sir asrorini mukammal egallaydi, shu bilan birga o‘z-o‘zini anglaydi, shu sohada kamol topadi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro‟yxati

 

1.Ta‘lim to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasining qonuni. // Barkamol avlod- O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.; SHarq, 1997.-20-29 b.

2.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. // Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.; SHarq, 997.-34-63 b.

3. 5110800 – Tasviriy san‘at va muhandislik grafikasi bakalavriyat ta‘lim yo`nalishining davlat ta‘lim standarti.

4.Xasanov R. Tasviriy san‘atni o‘qitish metodikasidan amaliy mashg‘ulotlar. O‘quv qo‘llanma.-Toshkent: TDPU, 2006. -72 b.

5.            Xasanov R. Tasviriy san‘atni o‘qitish metodikasidan amaliy mashg‘ulotlar.

Talabalar uchun metodik qo‘llanma.-T.;ToshDPU, 2006.-94

6.            Xasanov R. Tasviriy san‘at. Fakulg‘tativ mashg‘ulotlar uchun dastur.- Toshkent, 1991.-43 b. 

7. Jalolov Sh Ch The Role of Composition in Increasing the Spatial Imagination
of  Students and Students Central Asian Journal of Arts and Design (CAJAD)	To
view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/

 

 

 

 

 

 

O„ZBEKISTONDA SAYLOV QONUNCHILIGINING RIVOJLANISH

BOSQICHLARI

 

Imamov Suxrob Bobomurodovich

Buxoro viloyati yuridik texnikumi o‟qituvchisi

 

Annotatsiya: Maqolada respublikamizda saylov qonunchiligining rivojlanish yo‟li, tariхiy xususiyatlari, ilg„or jahon tajribasi hamda demokratiya tamoyillari ustivorligiga erishish usullari, milliy saylov qonunchiligini shakllantirishda muhim omillari, saylov qonunchiligini kodifikatsiya qilish yoʻllari, Saylov kodeksi qabul qilish bosqichlari aks ettirilgan.

Kalit so‟zlar: Saylov, demokratiya, kodifikatsiya, kodeks, siyosiy partiyalar.

Annotation: The article describes the development of electoral legislation in the country, its historical features, best international practices and ways to achieve the supremacy of democratic principles, important factors in the formation of national electoral legislation, ways to codify electoral legislation, the stages of the Electoral Code.

Keywords: Elections, democracy, codification, code, political parties.

Аннотация: В статье рассмотрено развитие избирательного законодательства в стране, его исторические особенности, передовой зарубежный опыт и пути достижения верховенства демократических принципов, важные факторы формирования национального избирательного законодательства, пути кодификации избирательного законодательства, этапы Избирательный кодекс.

Ключевые слова: выборы, демократия, кодификация, кодекс, политические партии.

 

Respublikamiz mustaqillikni qo‗lga kiritishi munosabati bilan saylov huquqini rivojlantirishning yangi davri boshlandi. Saylov qonunchiligi хozirgi kunda takomillashuv jarayonini boshdan kechirmoqda, uning mukammal bo‗lishi uchun yetakchi demokratik mamlakatlarning tajribasidan ijobiy jihatlari olinmoqda. Har qanday qonun uchun eng asosiy narsa uni amaliyotga tatbiq etish meхanizmidir. Shuning uchun qabul qilinayotgan qonunlarning mazmuni bilan birga amalga kiritish meхanizmlarini ham mukammal darajada takomillashtirishimiz lozim. Bunda milliy davlatchiligimiz tariхiy hususiyatlari va saylovlarni o‗tkazishda ilgari to‗plangan ijobiy tajribaga suyanib, yo‗l qo‗yilgan nuqsonlarni takrorlamaslik, ilg‗or jahon tajribasi hamda demokratiya tamoyillari ustivorligiga erishish g‗oyat ma‘suliyatli vazifadir.

Demokratik davlatda va jamiyatda xalqning xohish-irodasi birlamchi manba sifatida e'tirof etiladi va unga og'ishmay amal qilinadi. O'zbekiston

Konstitutsiyasining 7-moddasida ―Xalq davlat hokimiyatining birdan bir manbai‖,

32-moddasida esa ―O'zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o'z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga ega‖ ekani mustahkamlab qo'yilgan. Mazkur huquqlar aynan saylovlarda o'zining amaliy ifodasini topadi. Konstitutsiyada saylov masalalariga maxsus bob bag'ishlangani mamlakatimiz milliy saylov qonunchiligini shakllantirishda muhim huquqiy asos bo'lib xizmat qildi. Ushbu konstitutsiyaviy qoida mustaqil O'zbekistonda saylov qonunchiligini muntazam takomillashtirishda ham muhim omil bo'lmoqda. Shu nuqtai nazardan, so'nggi yillarda saylov qonunchiligi va amaliyotida ro'yobga chiqarilgan o'zgarishlarga e'tibor qaratsak, milliy saylov tizimida izchil ravishda amalga oshirilay otgan islohotlarning yuksak samaralari namoyon bo'ladi. Keyingi olti yilda O'zbekistonda ikki marta parlament va ikki marta prezident saylovi o'tkazildi. Bu saylovlarda orttirilgan katta amaliy va huquqiy tajriba, shuningdek, milliy va xalqaro kuzatuvchilar tomonidan bildirilgan tavsiyalar saylov qonunchiligini takomillashtirishda muhim o'rin tutdi.

2014 yili O'zbekiston Konstitutsiyasining 117-moddasiga tuzatishlar kiritilib, Markaziy saylov komissiyasiga konstitutsiyaviy maqom berildi hamda uni shakllantirish va mustaqil faoliyatini amalga oshirishning kafolatlari belgilandi. Markaziy saylov komissiyasi a'zolarining vakolati muayyan muddat bilan cheklanmagani va mahalliy vakillik organlari hamda parlament palatalari tomonidan shakllantirilishi uning faoliyati mustaqilligining muhim kafolatlaridan biridir.

Yangi Oʻzbekiston ham saylov qonunchiligini kodifikatsiya qilish yoʻlini tanladi. Qonunchilikni kodifikatsiya qilish masalasi tizimli ravishda yagona meʼyoriy-huquqiy hujjatlarni yaratish va amaldagi qonunchilikni chuqur hamda har tomonlama qayta koʻrib chiqish barobarida, eskirgan normativ-huquqiy hujjatlarni bekor qilish, yangi huquqiy qoidalarni ishlab chiqish va milliy huquqiy tizimni kompleks ravishda rivojlantirishni talab etadi.

Xususan, xorijiy davlatlarda saylovga tayyorgarlik koʻrish va uni oʻtkazish tartibi oddiy qonunlar, konstitutsiyaviy qonunlar yoki saylov kodekslarini qabul qilish yoʻli bilan tartibga solinadi. Shu bilan birga, dunyoning 30 dan ziyod mamlakatlarida saylovlarni Saylov kodeksi yordamida huquqiy tartibga solish modeli qoʻllaniladi. 2019 yilda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning tashabbusi bilan saylovga oid mavjud beshta qonun va o'nlab qonunosti hujjatini o'zida jamlagan yaxlit Saylov kodeksi qabul qilinishi saylov amaliyotini yangi sifat bosqichiga ko'tarish uchun muhim huquqiy zamin yaratdi. Saylov kodeksi qabul qilinishi bilan, eng avvalo, saylov qonunchiligi normalarini tizimlashtirish, ya'ni kodekslashtirish orqali bir-biriga o'xshash normalar bartaraf etildi, ushbu qonunchilik tarmog'i unifikatsiyalashdi.

Mazkur Kodeks mamlakatning barcha siyosiy kuchlari hamda partiyalari, fuqarolik jamiyati institutlari ishtirokida umumxalq muhokamasi asosida ishlab chiqildi. Unda YEXHT Demokratik institutlar va inson huquqlari boʻyicha byurosi hamda Yevropa Kengashining Venetsiya komissiyasi, chet ellik kuzatuvchilar,

SHHT, MDH, IHT kabi bir qator xalqaro tashkilotlar missiyalarining Oʻzbekistonda oʻtgan saylovlar boʻyicha tavsiyalari hisobga olingan. Xususan, 2016 — 2019yillarda Oʻzbekistonda boʻlib oʻtgan saylovlar boʻyicha YEXHT Demokratik institutlar va inson huquqlari boʻyicha byurosining 29 ta tavsiyasi Oʻzbekiston saylov qonunchiligida toʻliq, sakkiztasi qisman bajarilgan, qolganlari esa, ekspertlar tomonidan oʻrganilmoqda.

Saylov kodeksining qabul qilinishi, oʻz navbatida, yangi Oʻzbekistonni demokratlashtirish va liberallashtirish, fikrlar xilma xilligini qoʻllab-quvvatlash hamda koʻp partiyaviylik yoʻlidan barqaror rivojlanish ifodasi sifatida namoyon boʻldi.

Umuman olganda, 2019-yilda hokimiyat vakillik organlariga boʻlib oʻtgan saylovlar davomida Saylov kodeksini amalda qoʻllash shuni koʻrsatdiki, u fuqarolarning konstitutsiyaviy saylov huquqlarini qatʼiy ravishda demokratik adolat, oshkoralik, ochiqlik va shaffoflik tamoyillari asosida saylovlarda erkin ishtirok etishi uchun zarur shart-sharoitlarni, siyosiy partiyalar hamda ularning nomzodlari uchun — saylov kampaniyasi davomida keng va teng imkoniyatlarni yaratib berishga xizmat qildi. Oʻzbekistondagi demokratik oʻzgarishlar, shuningdek, fuqarolar va fuqarolik institutlarining siyosiy-huquqiy ongining tobora oʻsib borayotgani saylov tizimini yana-da takomillashtirishning asosidir.

Oʻzbekiston parlamenti Nogironlar huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiyani ratifikatsiya qildi. Konvensiyaning 29-moddasiga binoan, ishtirokchi davlatlar nogironligi borlarning siyosiy huquqlari va ulardan boshqalar bilan teng ravishda foydalanish imkoniyatini kafolatlaydi, xususan, toʻgʻridan-toʻgʻri yoki erkin tanlangan vakillari orqali jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida boshqalar bilan teng ravishda samarali ishtirok etish, jumladan, ovoz berish hamda saylanish huquqi hamda imkoniyatiga ega boʻlishini taʼminlaydi.

Saylovchilarning elektoral madaniyati va faolligini oshirish, saylov institutiga boʻlgan ishonchni kuchaytirish, davlat hokimiyatini shakllantirish va konstitutsiyaviy tamoyillarni yangi sharoitlarda amalga oshirishning yagona zamonaviy hamda demokratik mexanizmi ekaniga boʻlgan ishonchini mustahkamlashdir. 

Saylovchilarning elektoral madaniyatini sifat jihatidan yuksaltirish uchun bir qancha vazifalarni amalga oshirish zarur:

Tashkilotchilarning kasbiy mahoratini oshirish, shuningdek, saylovchilar va saylov jarayoni boshqa ishtirokchilarining huquqiy maʼrifat tizimini mustahkamlash hamda takomillashtirish, bu ishlarga maqsadga muvofiq ravishda, ommaviylik va keng qamrovlilik xususiyatini berish;

Saylov jarayonining turli toifadagi ishtirokchilari, ayniqsa, yoshlarning umumiy huquqiy va elektoral madaniyatini oshirish;

 Ommaviy axborot vositalari bilan ishlashni takomillashtirish, ularning saylov jarayoni toʻgʻrisidagi bilimlarini oshirish, ularni saylovlarning barcha bosqichida ishonchli maʼlumotlarni tarqatish jarayoniga jalb qilish, shuningdek, jamiyatda media madaniyatini yuksaltirish;

Fuqarolik jamiyati institutlarini saylov jarayonining demokratiyaviyligi, qonuniyligi va adolatliligini taʼminlashga hamda ularni saylov jarayonining barcha ishtirokchilari, saylovchilarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish boʻyicha davlat organlari faoliyatiga jalb qilish. 

Shu bilan birga, qonun loyihalarini ishlab chiqish hamda davlat ahamiyatiga ega boʻlgan qarorlarni qabul qilishda jamoatchilik fikrini har tomonlama oʻrganish orqali aholining faolligiga va ularning davlat ahamiyatidagi qarorlarni qabul qilishga jalb etilishiga alohida eʼtibor qaratish lozim. 

Yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari asosida axborot-huquqiy taʼlim resurslarini shakllantirish va rivojlantirish. 

Ushbu chora-tadbirlarning barchasi saylovchilarga oʻz xohish-irodasini erkin ifoda etish kafolatlarini taʼminlash, vatanparvarlik va masʼuliyat tuygʻusini mustahkamlash, jamiyatdagi siyosiy barqarorlik hamda aholining huquqiy savodxonligini oshirishga yordam beradi.

 

 Xulosa

Saylov kodeksi qabul qilinishi va amaliyotga muvaffaqiyatli joriy etilishi istiqlol yillarida shakllangan milliy saylov qonunchiligimizni, demokratik saylovlarni o'tkazish bo'yicha qariyb 30 yillik tajribamizni yanada mustahkamlash va takomillashtirish sari qo'yilgan katta qadam bo'ldi. 

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.   O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 12.

2.   Saidov A.X. Xalqaro huquq -T.: Adabiyot jamg‗armasi. 

3.   Odilqoriev X., Matkarimova G.A. Xalqaro va milliy huquq:

4.   Saidov A.X ―Saylov — 2021‖: saylov qonunchiligining rivojlanish bosqichlari.

5.   Saylov kodeksi - 26.06.2019. 

 

MAMLAKATIMIZDA JAMOATCHILIK BOSHQARUV TIZIMINI

TAKOMILLASHTIRISH

 

Muyinov Ixtiyor Nasulloyevich

Buxoro viloyati yuridik texnikumi o‟qituvchisi

 

Annotatsiya: Maqolada mamlakatimizda jamoatchilik nazorati tizimini takomillashtirish, jamoatchilik nazorati institutidan samarali foydalanish, jamoatchilik nazoratini amalga oshirish mexanizmlarini kuchaytirish, jamoatchilik palatasini tashkil etilishi va uning vazifalari aks etgan. 

Kalit so‟zlar: Islohot, Taraqqiyot strategiyasi, OAV, murojaatnoma, Jamoatchilik palatasi.

Annotation: The article reflects the improvement of the system of public control in the country, the effective use of the institute of public control, strengthening the mechanisms of public control, the establishment of the Public Chamber and its tasks. Keywords: Reform, Development Strategy, Media, Appeal, Public Chamber.

Аннотация: В статье отражено совершенствование системы общественного контроля в стране, эффективное использование института общественного контроля, усиление механизмов общественного контроля, создание Общественной палаты и ее задачи.

Ключевые слова: реформа, стратегия развития, СМИ, обращение, Общественная палата.

 

Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning asosini inson haq-huquqlarini ta'minlovchi va himoya qiluvchi Konstitutsiya va qonun ustuvorligiga asoslangan huquqiy-demokratik davlatni barpo etish O'zbekistonda amalga oshirilayotgan siyosiy jarayonlarda eng ustuvor maqsad etib belgilangan.

Albatta, bu o'rinda qonunlarning amaliyotda ishlashi muhim jihat hisoblanib, ularning ijrosi ta'minlanishida esa jamoatchilik nazorati institutidan samarali foydalanish taqozo etiladi. Bugungi kunda ham aynan jamoatchilik nazorati orqali fuqarolar va jamoat tuzilmalari jamiyat hayotidagi muammolarning echimini topishga erishadilar. Demak, jamoatchilik nazorati instituti yangi O'zbekistonda erkin fuqarolik jamiyati barpo etishning, shuningdek, davlat va jamoat tashkilotlari o'rtasidagi samarali hamkorlikni tashkil etishning muhim vositasidir.

Jamoatchilik nazoratining o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, davlat nazoratidan farqli ravishda uning asosiy maqsadi kimnidir jazolash yoki kimgadir chora ko'rish emas, balki qabul qilinayotgan normativ-huquqiy hujjatlarda, davlat dasturlarida keng jamoatchilik tomonidan shakllantirilgan fikr-mulohazalar, takliflarni aks ettirish, fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlari, jamiyat manfaatlarining himoyasini, ijtimoiy va jamoatchilik manfaatlariga daxldor bo'lgan vazifalar va funktsiyalarni, davlat xizmatlarining samarali ko'rsatilishini ta'minlash hisoblanadi.

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-yanvardagi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga Murojaatnomasida belgilangan ―Jamiyat – islohotlar tashabbuskori‖ degan yangi gʻoyani amalda roʻyobga chiqarish, aholining davlat va jamiyat ishlarini boshqarishdagi ishtiroki koʻlamini kengaytirish, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish, fuqarolar, jamiyat va davlatning oʻzaro yaqin hamkorligini oʻrnatish, shuningdek, davlat organlari va muassasalari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish maqsadida

O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Jamoatchilik palatasi hamda Qoraqalpog‗iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar jamoatchilik palatalari tashkil etildi. 

Jamoatchilik palatasi jamoatchilik asosida ishlaydigan 50 nafar a‘zodan iborat bo‗lib, ularning:

18 nafari Prezident tomonidan tayinlanadi;

18 nafari mahalliy NNTlar, OAV va keng jamoatchilik vakillari taqdim etgan nomzodlar orasidan tanlab olinadi;

14 nafari hududiy jamoatchilik palatalari vakillaridan iborat.

Hududiy jamoatchilik palatasi jamoatchilik asosida ishlaydigan 21 nafar a‘zodan iborat bo‗lib, ular hududlarda faoliyat olib borayotgan NNTlar, ilmiy doiralar, OAVlar va keng jamoatchilik vakillaridan shakllantiriladi.

Mazkur palata Prezident va Oliy Majlisga fuqarolik jamiyatining holati va rivojlanish tendentsiyalari to'g'risida yillik milliy hisobotlarni taqdim etib borishi, Konstitutsiyaga o'zgartirish hamda tuzatishlar kiritish to'g'risidagi takliflar, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga oid va jamoatchilikda alohida qiziqish uyg'otadigan o'ta muhim va dolzarb masalalarga doir qonun hujjatlari loyihalarini ko'rib chiqish huquqiga ega bo'lmoqda. O'z navbatida, davlat organlariga qonunlarning, turli sohalardagi davlat dasturlarining ijrosi hamda ularning vakolatlariga kiradigan boshqa muhim masalalar yuzasidan tushuntirish berish talabi bilan Jamoatchilik palatasi so'rovini yuborish vakolati ham berilmoqda.

Palata faoliyatining asosiy yo'nalishlari esa davlat, fuqarolar, fuqarolik jamiyati institutlarining tizimli muloqotini yo'lga qo'yish, ularning ijtimoiy manfaatlari kelishilishini ta'minlash, fuqarolarning davlat va jamiyat ishlaridagi ishtirokini faollashtirish hamda davlat-xususiy sheriklikning zamonaviy mexanizmlarini joriy etishga ko'maklashish, aholi fikrini tizimli o'rganib borish, dolzarb masalalarni muhokama qilish va ularning echimi bo'yicha takliflar kiritish, jamoatchilik fikrini o'rganish, umumlashtirish va tahlil qilishdan iborat bo'ladi. Jamoatchilik palatasi fuqarolik jamiyati institutlarining davlat organlari bilan hamkorligi darajasi, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, jismoniy va yuridik shaxslarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga qo'shayotgan hissasini baholovchi ko'rsatkichlarni ishlab chiqadi. BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishda jamoat tashkilotlarining hamkorligini yo'lga qo'yadi, muhim normativhuquqiy hujjat loyihalarini jamoatchilik ekspertizasidan o'tkazib boradi. Fuqarolar, NNTlar va OAV vakillari, blogerlarning OAVlarda so'z erkinligi, fuqarolarning axborot olish va tarqatish huquqini amalga oshirish, ―jamoatchilik eshituvi‖, ―jamoatchilik ekspertizasi‖, ―jamoatchilik monitoringi‖ kabi ta'sirchan zamonaviy nazorat shakllarini hayotga joriy etish, islohotlar va davlat dasturlarining joylarda, shuningdek, sohalarda amalga oshirilishi ustidan jamoatchilik monitoringini tashkillashtirish, tavsiyalar va natijalar haqida Prezident, parlament va hukumatga muntazam axborot kiritib borish ham palata faoliyatining dolzarb yo'nalishlaridan hisoblanadi.

Ushbu tashkilot mamlakat tashqi siyosatining ustuvor vazifalarini hayotga tatbiq etish, uning nufuzli xalqaro reytinglarda egallagan o'rnini yaxshilashda fuqarolik jamiyati institutlarining imkoniyatlaridan keng foydalanish hamda xorijdagi vatandoshlar bilan yaqindan aloqalar o'rnatish, NNTlarga xalqaro hamkorlikni rivojlantirishda yordam ko'rsatib boradi. CHindan ham, davlat organlarining samarali faoliyat yuritishi, pirovardida mamlakatning jadal taraqqiy etishida jamoatchilik nazorati institutining o'rni beqiyos. Jamoatchilik palatasining Prezident huzurida mutlaqo yangi institut sifatida tashkil etilishidan ko'zlangan maqsad ham fuqaro — jamoat tashkilotlari — davlat birligini mustahkamlash orqali xalqning hokimiyatdan, hokimiyatning xalqdan uzoqlashishining oldini olish, Konstitutsiyamizda belgilangan xalq hokimiyatchiligi printsipini amalda ro'yobga chiqarishga qaratilgan.

Ta'kidlash joiz, ayni vaqtda mamlakatimizda 9 200 dan ortiq nodavlat notijorat tashkilot mavjud bo'lsa-da, ularning aksariyati jamiyat hayotida o'z o'rni va rolini topolmagan, faoliyati sezilarli darajada emasdi. endilikda Jamoatchilik palatasi ana shu tashkilotlar ishiga ham zarur tashkiliy-huquqiy yordam ko'rsatib, ularning bundan buyon samarali faoliyat yuritishiga o'z hissasini qo'shadi.

Bu, o'z navbatida, ―Jamoatchilik nazorati to'g'risida‖gi qonun normalarining ijrosi ta'minlanishida, xususan, ta'sirchan jamoatchilik nazorati orqali davlat organlarining fuqarolik jamiyati institutlari bilan hamkorligini mustahkamlash, xalqimizning davlat boshqaruvida samarali ishtirokini amalga oshirish, odamlarning huquqiy bilimlarini, har bir shaxsning yurt taqdiriga daxldorlik hissi, faol fuqarolik pozitsiyasini, shuningdek, nodavlat tashkilotlarning tashabbuskorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Jamoatchilik palatasining faoliyati ―Taraqqiyot strategiyasi‖ markazi uchun ham ayni muddao bo‘ldi. Markaz palata bilan faol hamkorlik qilishni, jumladan, Yangi O‘zbekiston Taraqqiyot strategiyasida nazarda tutilgan chora-tadbirlardan kelib chiqib, jamoatchilik nazoratini amalga oshirish mexanizmlarini kuchaytirish, bu borada ilg'or xorijiy va xalqaro tajribani o'rganib, amaliyotga joriy etish, ushbu yo'nalishlarda ilmiy-amaliy tadqiqotlar va izlanishlar qilish, ishlab chiqilgan tegishli taklif va tavsiyalarni berib borishni rejalashtirmoqda.

Shuningdek, har yilgi davlat dasturlari loyihalarini ishlab chiqish va umumxalq muhokamasidan o'tkazishda milliy va xalqaro jamoatchilikni keng jalb etish, qabul qilingan davlat dasturlari va muhim ahamiyatga molik boshqa normativ-huquqiy hujjatlar ijrosini monitoring qilib borish yuzasidan ham Jamoatchilik palatasi bilan birgalikda faol ish olib borish ham maqsadga muvofiq.

Xulosa

Muxtasar aytganda, jamoatchilik nazorati ijtimoiy adolatni qaror toptirish uchun shaxs, jamiyat va davlat aloqalarida muvozanat, tenglik, o'zaro mas'uliyat va javobgarlikka xizmat qiladi. Mazkur institut mamlakatimizda insonning huquq va erkinliklari nafaqat davlat tomonidan kafolatlangani, balki davlat organlari faoliyatida ustuvor ahamiyatga ega ekanini ta'minlaydi va bunda jamoatchilik nazoratining mavjudligi siyosiy hokimiyatning tom ma'noda xalq qo'lida bo'lishining ko'rsatkichi hisoblanadi. Ushbu ezgu maqsadlar ro'yobida esa mutlaqo yangi institut sifatida tashkil etilayotgan Jamoatchilik palatasining o'rni va roli beqiyosdir.

 

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO`YHATI.

1.                        O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -Toshkent. ―O`zbekiston‖. 2008. (o`zgartirish va qo`shimchalar bilan).

2.                        Yangi O‘zbekiston gazetasi – 2020 yil 20 oktabrdagi soni.

3.                        O‗zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi jamoatchilik palatasini tashkil etish to‗g‗risida farmoni - 16.04.2020 yildagi PF-5980-son.

 

 

 

 

 

 

MILLIY PARLAMENTIMIZNING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI

 

Qandimov Ilyos Qalandar o‟g‟li

Buxoro viloyati yuridik texnikumi o‟qituvchisi

 

Annotatsiya: Maqolada milliy parlamentimizning shakllanish va rivojlanish yo‟llari va bosqichlari, amalga oshirilgan islohotlar, qabul qilingan qonunlar , qonunlarni qabul qilish jarayonida keng jamoatchilik ishtirokini taʼminlash, shuningdek Prezidentimiz tomonidan Oliy Majlisga murojaatnomasi va uning asosida erishilgan yutuqlar aks ettirilgan.

Kalit so‟zlar: parlament, islohot, jamoatchilik nazorati, qonun ijodkorligi, elektron hukumat.

Annotation: The article describes the ways and stages of formation and development of the national parliament, the reforms implemented, the laws adopted, ensuring broad public participation in the law-making process, as well as the President's address to the Oliy Majlis and its achievements.

Keywords: parliament, reform, public scrutiny, lawmaking, e-government.

Аннотация: В статье описаны пути и этапы становления и развития национального парламента, проведенные реформы, принятые законы, обеспечение широкого участия общественности в законотворческом процессе, а также Послание Президента Олий Мажлису и его достижения .

Ключевые слова: парламент, реформа, общественный контроль, законотворчество, электронное правительство.

 

Mustaqillik mamlakatimizda demokratik milliy parlamentning shakllanishi va rivojlanishi uchun tom maʼnoda siyosiy-huquqiy asos yaratdi. Istiqlolimizning ilk yillarida tarixan murakkab, ogʻir ijtimoiy-siyosiy va tahlikali davrda Oʻzbekistonning mustaqil davlat sifatidagi suvereniteti kafolatlari, zamonaviy davlatchilik tizimining huquqiy asoslarini yaratish vazifasi, tabiiyki, parlamentning zimmasiga tushgan. Dastlab bir palatali parlament — Oliy Kengash davlat boshqaruvining mutlaqo yangi organlarini tashkil etishning, demokratik jamiyat qurishning huquqiy negizi boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini, yosh davlatning suverenitetini mustahkamlashga qaratilgan ―Oʻzbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari toʻgʻrisida‖gi, ―Oʻzbekiston Respublikasining Davlat gerbi toʻgʻrisida‖gi, ―Oʻzbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi toʻgʻrisida‖gi, ―Oʻzbekiston Respublikasining davlat tili haqida‖gi va boshqa bir qator oʻta muhim qonunlarni qabul qildi.

Oliy Kengash oʻrniga bir palatali parlament — Oliy Majlis shakllantirildi. Mazkur bosqichda qonun ijodkorligi deputatlar ishining bosh yoʻnalishiga aylandi.

Bu davrda qonun chiqaruvchi oliy organ mamlakatning demokratik va taraqqiyot yoʻlidan mustaqil rivojlanib borishining huquqiy negizini kengaytirdi va mustahkamladi.

2002-yilning 27-yanvarida oʻtkazilgan umumxalq referendumi yakunlari asosida

2005-yilda mamlakatimizda ikki palatali Oliy Majlis: doimiy faoliyat koʻrsatadigan professional organ — Qonunchilik palatasi hamda hududlar manfaatini ifoda etadigan vakillik organi — Senatdan iborat parlament shakllantirildi.

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 22dekabrdagi Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasidan boshlab parlament faoliyatining mutlaqo yangi davri boshlandi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.

Murojaatnoma parlamentning mamlakat hayotidagi rolini chinakamiga oshirdi.

Oʻzbekistonni rivojlantirishning yangi siyosiy yoʻlidagi muhim ustuvorliklar hamda vazifalar boʻyicha ijtimoiy hamjihatlikni taʼminlash uchun keng imkoniyatlar eshigini ochdi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ―Yangi

Oʻzbekiston‖ gazetasiga bergan intervyusida davlatimiz va jamiyatimizni rivojlantirish borasidagi eng asosiy strategik qarashlarini, shuningdek, hayotimizdagi muhim muammolarga nisbatan shaxsiy munosabatini bayon etdi. Yurtboshimiz davlat va jamoat institutlarini boshlangan islohotlar yoʻlini izchil davom ettirishga undagan holda, zamonaviy demokratik davlatni barpo etish borasida mamlakatimiz tanlab olgan yoʻl muqobili boʻlmagan aniq va yagona yoʻlimiz ekanligini alohida koʻrsatib oʻtdi.

Chindan ham soʻnggi besh yil ichida mamlakatimizda qoʻlga kiritilgan yutuqlarni, erishilgan marralarni tahlil qilar ekanmiz, ―Oʻzbekiston Prezidenti tanlagan yangi siyosiy yoʻl zafar qozondi‖, deb ishonch bilan ayta olamiz. Zero,

―inson huquqlari va erkinliklari‖, ―ochiqlik va oshkoralik‖, ―jamoatchilik nazorati‖, ―xususiy mulk daxlsizligi‖ kabi tushunchalar aynan Shavkat Mirziyoyevning prezidentlik faoliyati bilan birga insonlarning real hayotiga chuqur kirib, amaliy ahamiyat kasb etib bordiki, bundan buyon odamlar oʻz taqdirini ushbu tushunchalarsiz tasavvur eta olmaydi.

Prezidentimiz oʻz vazifasini bajarishga kirishgan ilk kunlardanoq xususiy mulkni huquqiy himoya qilish, tadbirkorlik uchun qulay shart-sharoitlar yaratish va biznes vakillarini har tomonlama qoʻllab-quvvatlash va ushbu sohada davlat siyosatini sifat jihatidan yangi darajaga koʻtarishni eng ustuvor masala etib belgiladi.

2016-yil 5-oktyabrda ―Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini taʼminlashga, xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida‖gi Farmon va 42 ta banddan iborat kompleks chora-tadbirlar dasturi, hech shubhasiz, ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashda tamal toshi boʻldi.

Bunda buyon parlamentda ham ishbilarmonlar bilan doimiy muloqotni yoʻlga qoʻyish, shuningdek, xalq vakillarining saylov okruglaridagi uchrashuvlari davomida tadbirkorlar bilan yuzma-yuz muloqotlarni yanada koʻpaytirishga alohida eʼtibor beriladi.

Davlat byudjeti ijrosining borishini koʻrib chiqish, Hukumatning davlat dasturlari bajarilishining borishi toʻgʻrisidagi hisobotini muhokama qilish, mansabdor shaxslarning axborotini eshitish, shuningdek, qonun loyihalarini qabul qilishda tadbirkorlarning manfaatlari ustuvorligidan kelib chiqib yondashiladi.

Taʼkidlash joizki, davlatimiz rahbari tomonidan vakillik organlari ishiga katta eʼtibor qaratilib, deputatlarni xalqning haqiqiy vakillari, uning xohish-irodasi va manfaatlarining tom maʼnodagi ifodachisi sifatida eʼtirof etdi.

Parlamentning qonun ijodkorligi sohasidagi ishlari ham butunlay yangi yoʻnalishda tashkil etildi, shuningdek, qonun loyihalarini qabul qilish va koʻrib chiqishning demokratik tartib-qoidalari joriy etildi.

Jumladan, Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiyalar fraksiyalarining qonun loyihalari boʻyicha fikrlari va takliflarini deputatlarga yetkazish hamda har tomonlama muhokama qilish lozimligi belgilab qoʻyildi.

Siyosiy xilmaxillik, koʻppartiyaviylik, masalalarni erkin muhokama qilish va jamoa boʻlib hal etish tamoyillariga asosan har bir qonun loyihasi yoki masala siyosiy partiyalar fraksiyalarining yigʻilishlarida dastlabki tarzda koʻrib chiqilmasdan turib Qonunchilik palatasi majlisining kun tartibiga kiritilmaslik prinsipi amalda qatʼiy mustahkamlab qoʻyildi.

Oʻtgan davrda qonunchilik tashabbusi huquqi subyektlarining qonun ijodkorligi jarayonidagi masʼuliyati yanada oshirildi. Endilikda qonun loyihasi birinchi oʻqishda qabul qilinayotganda, qoida tariqasida, tashabbuskor subyekt yoki uning vakili maʼruza bilan chiqishi belgilandi. Natijada qonun loyihasining birinchi oʻqish jarayonidagi muhokamasi tom maʼnoda jonlandi.

Qonun loyihalarining xalqaro shartnomalarga, mamlakatning xalqaro reytinglardagi oʻrnini yaxshilash boʻyicha tavsiyalarga mosligini oʻrganish amaliyoti yoʻlga qoʻyilganligi mamlakatimiz xalqaro huquqlari va majburiyatlarining toʻlaqonli bajarilishiga erishish, yurtimizning investitsiyaviy jozibadorligini oshirish hamda Oʻzbekistonning xalqaro reytinglardagi oʻrnini yanada yaxshilashda muhim oʻrin tutmoqda.

Qonunlarni qabul qilish jarayonida keng jamoatchilik ishtirokini taʼminlash, bunda fuqarolarning xohish-istaklariga quloq tutish, aholi oʻrtasida ochiq muhokamalar oʻtkazish huquqiy hujjatlarning sifatli boʻlishida muhim ahamiyat kasb etadi.

Shundan kelib chiqib, Qonunchilik palatasi tomonidan ham qonun loyihalarini jamoatchilik muhokamasidan oʻtkazish tartibi qabul qilindi. Jumladan, Qonunchilik palatasining rasmiy veb-saytida ―Jamoatchilik muhokamasiga qoʻyilgan qonun loyihalari‖ maxsus rukni tashkil etilib, soʻnggi toʻrt yilda jami 56 ta qonun loyihasi aholi muhokamasi uchun joylashtirildi.

Oʻtgan davrda saylovchilar, shu jumladan, partiya elektorati manfaatlaridan kelib chiqib, deputatlarning qonunlar sifatiga, konsepsiyasiga nisbatan talabi kuchaydi. Natijada muhokama qilingan bir qator qonun loyihalari jiddiy munozara va bahslarga sabab boʻlib, ovoz berish yakunlariga koʻra rad etildi. Jumladan, 2020yilda 8 ta qonun loyihasi rad etilib, tashabbuskor idoraga qaytarilgan boʻlsa, 2016yilda ushbu koʻrsatkich, bor-yoʻgʻi, 1 tani tashkil etgan edi.

Soʻnggi yillarda qonun ijodkorligi faoliyati koʻlami ham, ish hajmi ham olib borilayotgan islohotlarga hamohang boʻlmoqda. Qonunchilik palatasining koʻrib chiqishidagi qonun loyihalari soni avvalgi yillardagiga qaraganda qariyb 3 baravar koʻpaydi, qonunlarning hajmi ham shunga monand ravishda bir necha baravar oshdi. Jumladan, 2015-yilning birinchi yarim yilligida Qonunchilik palatasining koʻrib chiqishida 32 ta qonun loyihasi boʻlgan boʻlsa, 2021-yilning mos davrida bu raqam 98 tani tashkil qildi.

Qayd etish joizki, soʻnggi besh yilda barcha sohada izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. Ushbu islohotlar oʻz navbatida sohada yangi normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqishni taqozo qilmoqda. Bu esa masalani tezkorlik bilan hal etishni talab qiladi. Shunga muvofiq, oʻtgan davrda davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirish, sud-huquq sohasini yanada isloh qilish, iqtisodiyotni liberallashtirish, ijtimoiy tarmoqni rivojlantirish borasidagi masalalarning huquqiy asoslarini yaratishga qaratilgan, ilgari mavjud boʻlmagan 50 dan ziyod qonunlar qabul qilindi.

 

XULOSA

Xulosa oʻrnida aytganda, mustaqillik yillarida yurtimizda olib borilgan islohotlar bugungi tinch-osuda, farovon hayotimizga tamal toshi boʻlmoqda. Ayniqsa, keyingi besh yilda amalga oshirilgan shiddatli, koʻlamdor, taʼsirchan va natijador islohotlar mamlakatimizda parlamentarizm tizimining rivoji uchun katta turtki boʻldi. Bugun mamlakatimizda barcha sohadagi islohotlar chuqurlashib, demokratik yangilanishlar oʻzining sifat jihatidan yangi pogʻonasiga koʻtarilib bormoqda. Eng muhimi, fuqarolarimiz ong-tafakkurida kechayotgan oʻzgarishlar yurtimizning qiyofasida inʼikosini topmoqda. Bunday oʻzgarishlarning tub ildizi esa davlatimiz rahbari ilgari surgan Harakatlar strategiyasida va umuman, soʻnggi besh yilda amalga oshirilgan keng miqyosli islohotlardan iboratdir, desak, ayni haqiqatni aytgan boʻlamiz.

Davlat hokimiyati tizimida parlamentning rolini kuchaytirish borasida amalga oshirilayotgan keng koʻlamli islohotlar deputatlar korpusidan yanada faol boʻlishni, oʻz faoliyatiga yangicha ruh va mazmun-mohiyat olib kirishni taqozo etmoqda. Shu yoʻsinda deputatlar korpusi islohotlarning tom maʼnodagi tashabbuskori va madadkori boʻlish uchun bor salohiyatini ishga solgan holda, oʻz faoliyatini takomillashtirib boraveradi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‗zbekiston,2021

2.                      Mirziyoyev Sh.M. Oliy Majlisga mrojaatnomasi 2017. .

3.                      Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.–T.:O‗zbekiston, 2017.

4.                      Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz.

5.                      2017-2021 yillarda O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‗nalishlari bo‗yicha harakatlar strategiyasi// https://www.lex.Uz

 

 

THE DEVELOPMENT OF COMMON LAW

 

Tuyev Bahodir Baxtiyorovich

Bukhara Regional Law School Lecturer at the Department of Public Law

 

Annotation: In this article analyzes the history of common law at the England.

Key words: King William, common law, precedents, Stare Decisis, judges, Act of Settlement, common law tradition, king's courts.

 

English law has evolved, without any major upheaval or interruption, over many hundreds of years. The last successful invasion of England occurred in 1066, when King William and his Normans conquered the country. King William did not impose Norman law on the conquered Anglo-Saxons, but allowed them to keep their own laws. These laws were not uniform throughout the kingdom. Anglo-Saxon law was based on custom and in different parts of the country different customs prevailed. The common law, as a legal system, is associated with its origin and development in England, where the social and economic and political history as well as the foundation of its law stem from the feudal system and its incidents. One aspect of this system was that the settlement of disputes was conducted on a purely local level, each region acting independently and without knowledge of what the others were doing. The rights and obligations of individuals flowed from the nature of their personal status within the system. The King‘s representatives travelled from London to the provinces, checking on the procedures in the local courts. Gradually these representatives became judges rather than administrators. When they arrived they would try the cases which had been waiting for them (a system which survived into the 1970s). The decisions of these first travelling judges began to be recorded. Subsequent judges followed the earlier decisions, in order to provide a uniform system of law. Gradually one set of legal rules became common to the whole country and it therefore became known as the common law.

When the king sought to establish a more important central power, he ran into serious conflict with the local authorities. Nevertheless, in his quality of sovereign judge and source of justice, and to discharge his responsibility for the preservation of peace, he established his own courts with judges who went on circuit throughout the entire country. Even though these were not courts of general jurisdiction, but only competent in certain kinds of cases, they were not well received at first. Suffice it for present purposes to say that the king's courts were the victors in the ensuing struggle for authority. By means of their decisions they created the first uniform rules and the first basis of uniformity in the legal order, by establishing general norms which were common throughout the whole country. Given the central role of the judge in the common law tradition, it may come as no surprise that judicial opinions were historically the primary source of law. In contrast to the civil law tradition, where judges are tasked with applying the law only, common law judges were tasked with making the law. The development of case law, which was the authoritative source of law in the common law, lead to the creation of precedents and a system called Stare Decisis in order to ensure certainty, fairness and consistency in the system. A ―precedent‖ is ―an adjudged case or decision of a court, considered as furnishing an example or authority for an identical or similar case afterwards arising or a similar question of law.‖ Stare Decisis is a principle that requires a judge to follow previously established precedents. This applies to precedents established by higher courts. A higher court will not be bound to follow the precedent of a lower court even where the facts are identical (although the higher court may choose to). Laws or statutes were viewed as a secondary source of law, their role being to correct judicially-created rules. In 1701, the Act of Settlement created an independent judiciary. After this, Blackstone, an eminent legal scholar, published his ―Commentaries on the Laws of England‖, which were carried to colonies and also influenced the development of American law.  

Today, legislation is far more central in common law countries. In the twentieth and twenty-first centuries, the common law underwent a crisis due to the modern trend to use the law to create new social order: the case-by-case method is not well suited to the idea of bringing about rapid and extensive social change. The common law influence spread to countries like Australia, Canada, South Africa, New Zealand, India, Zimbabwe, Ghana, Sierra Leone, Gambia, Nigeria, Somalia, Tanzania, Uganda, Kenya, Zambia, Botswana, Malawi, and many Caribbean islands.

References:

1.            www.jstor.org//Joseph Dainow. The Civil Law and the Common Law: Some Points of Comparison. The American Journal of Comparative Law, Vol. 15, No. 3 (1966 - 1967), pp.

2.            Merryman, The Civil Law Tradition, 164.

3.            Warren, Introduction to the Major Legal Systems.

4.            Blacks Law Dictionary, (6th Edition), (West Publishing Co, St. Paul, Minnesota) (1991), pg. 814.

 

 

CHET TILLARINI O'RGANISHNING SAMARALI USULLARI

 

Abdulahatova Mohichehra G'olibjon qizi

Namangan davlat unversiteti 2-bosqich talabasi

E-mail: abdulahatovamohichehra5@gmail.com 

 

Annotation: This article discusses quick and easy ways to learn foreign languages using a variety of exercises and games. Also, shortcomings in language learning and ways to overcome them are discussed.

Keywords: daily training, learning through teaching, boredom virus, enthusiasm istinct, laziness bacterium.

Аннотация: В этой статье обсуждаются быстрые и простые способы изучения иностранных языков с помощью различных упражнений и игр. Также обсуждаются недостатки в изучении языка и способы их преодоления.

Ключевые слова: ежедневные упражнения, обучение через обучение, вирус скуки, инстинкт страсти,ленивые бактерии

Annotatsiya: Ushbu maqolada turli xil mashqlar va o'yinlar yordamida chet tillarini o'rganishning tezkor va oson usullari muhokama qilinadi. Shuningdek, til o'rganishdagi kamchiliklar va ularni bartaraf etish yo'llari haqida ma'lumot beriladi.

Kalit so'zlar:kundalik mashg'ulot, o'qitish orqali o'rganish, zerikish virusi, ishtiyoq instinkti, dangasalik bakteriyasi.

 

Hammamizga ma‘lumki, bugungi kunda chet tillarini o‗rganishga bo‗lgan qiziqish kundan-kunga ortib bormoqda. Oxirgi uch-to‗rt yilda turli til kurslari soni keskin ko‗paygani, ularning barchasida talabalar navbatda turgani buning dalilidir. Hozirgi kunda chet tillarini, ayniqsa ingliz tilini bilish barcha sohalar uchun birdek muhim ahamiyatga ega. Rivojlanish jadal rivojlanayotgan bir davrda yosh mutaxassislardan til bilish talab qilinayotgani ham haqiqat. Hazrat Navoiy: ―Til bilar – qo‗l bilar‖, deganlar. Va bu so'zlari bilan u haq edi. Albatta, olayotgan bilimimizni mustahkamlash, salohiyatimizni oshirish, dunyo yoshlari bilan fikr va tajriba almashish uchun chet tillarini bilish juda muhim.

Xo'sh, bunga qanday erishish mumkin? Tilni tez va samarali o‗rganish uchun nimalarga e‘tibor qaratish lozim? Muvaffaqiyatli natijaning sababi nima? Shunday ekan, keling, birgalikda o‗ylaymiz va yuqoridagi savollarga birgalikda javob topamiz. Til o'rganishning asosiy qoidasi to'g'ri yondashuvdir. Diqqat bilan qaraydigan bo‗lsak, til sohasida tahsil olgan bo‗lsa-da, tilni yaxshi o‗zlashtirmaydiganlar, hattoki, uch-to‗rt so‗z gapira olmaydiganlar ham borligi rost.

Ammo oramizda til sohasiga hech qanday aloqasi yo‗q, chet tilida juda yaxshi gapira oladiganlar ham bor.

Demak, til o‗rganishning eng oson yo‗lini tanlash va to‗g‗ri yondashish maqsadga erishish sari birinchi qadamdir. Keyingi qadam - kuchli ehtiros. Biz har safar til o‗rganishni boshlaganimizda bu maqsadni eslashimiz kerak. Bu bizga kuchli iroda ishtiyoqi va jasorat beradi. Til o'rganishda kundalik darslar ayniqsa muhimdir.

Bu har kuni jismoniy tarbiya bilan shug‗ullanish kerak degandek. Bilimlarni o'rganish va mustahkamlash, albatta, kundalik amaliyot va takrorlash natijasidir. Yangi so'zlar, iboralar va tez-tez ishlatiladigan maqollar bilan ishlash ham kundalik ishning bir qismidir. Hozirgi kunda til o'rganishning eng dolzarb muammolaridan biri yangi so'zlarni yodlash va eslab qolishdir. Shunday so‗zlar borki, ular matnda o‗n marta ishlatilib, o‗n marta tarjima qilingan taqdirda ham biz ularni eslay olmaymiz. Bunday paytlarda daftar yuritish va eslash qiyin bo‗lgan so‗zlarni yozib, yodlab olish samaraliroq bo‗ladi.

Yana qanday muammoli vaziyatlar bo'lishi mumkin?! Masalan, [Maslahat berish va ruxsat berishdan keyin ikkita tuzilish mumkin: fe'l + ing (ob'ektsiz), fe'l + ob'ekt + to... ^[20]

Yoki boshqa muammoli fe'llardan birini ko'rishimiz mumkin: [try to.... and try +ing. Try to do =ajarat qilishga harakat qiling, harakat qiling. try (bu maʼnosiz) soʻzidan keyin feʼl kelsa, try + ing deymiz^[21]. Keling, ―for‖ predlogi bilan tajriba o‗tkazamiz. For predlogi hozirgi mukammal davomiy zamonda qo‗llanishi qoidasi bor. Ya'ni: [Use for + duration of time: for five hours, for 30 years, for on minutes...^[22]

Lekin For predlogi past simpleda ham ishlatiladi. zamon va butun bo‗ylab tarjima qilinadi.Shubhasiz, muammoli vaziyat, muammoli so‗zlarni diqqat bilan eslab qolish kerak.

Inson o'zi bilan gaplashib ham ko'p narsalarni o'rganishi va nutqini rivojlantirishi mumkin. Oyna oldida turing va o'rgangan narsalaringiz asosida nutq so'zlang. Bu sizning kundalik tartibingizning bir qismi bo'lishi kerak. Biroq, faqat nazariya bilan cheklanib qolish ham to'g'ri emas. Biz o'rganayotgan tilga oid turli adabiyotlar, gazeta va jurnallarni o'qish ham chet tilini o'rganishning eng oson usullaridan biridir. Bundan tashqari, til o‗rganishda yuqori natijalarga erishish sirlaridan biri ―O‗qitish orqali o‗rganish‖. Kimgadir o'rganayotgan mavzularingizni o'rgating, dars o'ting va ko'proq mashq qiling. Shuningdek, internetda til o‗rganish bo‗yicha turli o‗yinlar bilan tanishish va vaqti-vaqti bilan bu o‗yinlarni o‗ynash foydalidir. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan chet tillarini masofaviy ta‘lim asosida o‗rganishning turli usullari joriy etildi.Endi til o‗rganmoqchi bo‗lgan yoshlar yo‗lkira yoki tushlik uchun ortiqcha mablag‗ sarflamay, istalgan chet tilini, hatto uyda o‗tirib ham bemalol o‗rganishi mumkin. Onlayn darslarda ham malakali mutaxassislar ishlaydi va mukammal ta'lim beradi. Sizdan talab qilinadigan narsa - ozgina tirishqoqlik, qiziqish va e'tibor bilan o'qish.

Inson xotirasi shunday tuzilganki, agar siz yangi narsalarni o'rgansangiz, avval o'rganganlaringiz xotirangizdan ko'tariladi. Shunday qilib, har kuni kamida yarim soat vaqtingizni avval o'rganganlaringizni qayta ko'rib chiqing. Bu sizga tilni tezroq o'rganishga yordam beradi. Shu bilan birga, siz uchun muammoli va yodlash qiyin bo'lgan so'zlarni qog'ozga yozing. Keyin uni eng ko'p ko'radigan joyga yopishtiring. Bu so'zni har safar qaraganingizda bir necha marta takrorlang va tarjimani eslang. Bu ham eslashning samarali usullaridan biridir.

Agar siz yuqorida sanab o'tilgan barcha usullardan foydalangan bo'lsangiz, lekin til o'rganish darajangiz hali ham sust bo'lsa, biz siz bilan boshqa tajribadan foydalanamiz. Biz sizning kun tartibingizni sevimli mashg'ulotlaringiz bilan to'ldiramiz. Siz o'rganishingiz kerak bo'lgan mavzularga o'ndan o'n besh daqiqagacha jiddiy vaqt ajratasiz. Keyin yarim soat davomida siz o'zingiz yoqtirgan ish bilan shug'ullanishingiz mumkin. Masalan, siz musiqa tinglaysiz, video tomosha qilasiz yoki futbol o'ynaysiz. Yarim soatdan keyin siz yana darsni o'zlashtirasiz. Va siz yana sevimli mashg'ulotlaringiz bilan shug'ullanasiz. Bu bilan siz o'zingizdagi dangasalik bakteriyasini, zerikish virusini o'ldirasiz. Natijada, siz jiddiylik va g'ayrat instinktida rivojlanasiz. Ishingizdagi unumdorlik sezilarli darajada oshadi.

Yuqorida biz chet tilini qanday tez, oson va samarali o'rganish haqida o'ylab ko'rdik. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tilni mukammal o'rganish o'qituvchilar va kurslardan ko'ra ko'proq sizga bog'liq. Agar xohlasangiz, harakat qilsangiz, hamma narsaga erishasiz. Hammasi sizning qo'lingizda. Imkoniyatni qo'ldan boy bermang.

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1)  "AQShda ingliz tili grammatikasi" To'rtinchi nashri. Raymond Merfi. Birinchi marta 1985 yilda nashr etilgan. 2012 yilda qayta nashr etilgan.

2)  ―Ingliz tili grammatikasi‖ Toshkent. TURON-IQBOL. 2019

3)  TOEFL -1

4)  www.fledu.uz

5)  www.makeuseof.com

6)  www.lingualift.com

 

 

 

 

THE ROLE OF SIMULATION-BASED TECHNIQUE IN TEACHING

PROCESS

 

Fakhriddinova Mohichehra

 a 2 year MA student of Uzbekistan state world languages university

 

Abstract: The article defines Simulation-based learning, types of simulationbased learning, the role and effectiveness of simulation-based learning in teaching process, and the usage of the technique in different disciplines of teaching, such as medicine, bank , language learning and etc. Moreover, here's attached the author's idea on the the topic as well as other scientists' opinions.

Key words: Simulation-based learning, types of simulation, the role of simulation as a teaching technique, simulation in medicine, simulation in teaching language.

Annotatsiya: Maqolada simulyatsiyaga asoslangan ta'lim, simulyatsiyaga asoslangan ta'lim turlari, o'qitish jarayonida simulyatsiyaga asoslangan ta'limning o'rni va samaradorligi, tibbiyot, bank, til o'rganish va boshqalar kabi o'qitishning turli fanlarida qo'llanilishi aniqlangan. Bundan tashqari, muallifning mavzu bo'yicha g'oyasi va boshqa olimlarning fikrlari ilova qilingan.

Kalit so'zlar: Simulyatsiyaga asoslangan o'qitish, simulyatsiya turlari, o'qitish texnikasi sifatida simulyatsiyaning o'rni, tibbiyotda simulyatsiya, til o'rgatishda simulyatsiya.

Абстракт. В статье определены симуляционное обучение, виды симуляционного обучения, роль и эффективность симуляционного обучения в учебном процессе, а также использование этой методики в различных дисциплинах обучения, таких как медицина, банковское дело, изучение языков и др. Кроме того, здесь прилагается идея автора по теме, а также мнения других ученых.

Ключевые слова: симуляционное обучение, виды симуляции, роль симуляции как метода обучения, симуляция в медицине, симуляция в языке обучения.

 

Introduction.

Nowadays all over the world variety of effective techniques which help to educat learners well and make them get it clearly. In this time, there's an expanded utilization of the web in educational applications; this seem cruel that understudies and instructors will progressively make utilize of innovation inside open and adaptable learning frameworks. are created and used in teaching process. Their role and effectiveness are so important for not only teaching languages, but also other disciplins of teaching.

Simulation-based learning and its types.

In teaching we use different techniques like teacher-centered, student-centered, flipped classroom, role-play and etc. One of the effective techniques is simulation which is applied to many different disciplines and trainers to provide learners with opportunity to practice learned skills in real life situations. Aviation and aerospace industries have been using simulation as a teaching tool for many years. Simulators are now widely used in education and training in a variety of high risk professions and disciplines, including the military, commercial airlines, nuclear power plants, business and medicine. Different scholars define the term' simulation separately. For example, according to Dumlekar (2004) ― A simulation is a replica of reality. As a training program, it enables adult participants to learn through interactive experiences. Simulations contain elements of experiential learning and adult learning [...] Simulations would therefore be useful to learn about complex situations (where data is incomplete, unreliable or unavailable), where the problems are unfamiliar, and where the cost of errors in making decisions is likely to be high. Therefore, simulations offer many benefits. They accelerate and compress time to offer a foresight of a hazy future. They are experimental, experiential, and rigorous. They promote creativity amongst the participants, who develop a shared view of their learning and behaviors. Above all, making decisions have no real-life cost implications.‖.

'The simulation is an active learning method which can improve the students' involvement and give them chance to participate in real world through concrete experience, namely through observing and reflecting process so that it can be useful in improving students' learning experience (Marriott et al., 2015)'. The important thing in simulation is when the students get failure and do not have any consequence in the real world (Zapalska & Brozik, 2008).

Besides learning with experience based such as simulation, game, and role play teaches enjoyful social skill, namely done through social interaction, social relationship, cooperation and collaboration (Hromek & Roffey, 2009;Klassen & Willoughby, 2003;Silva & Xexéo, 2017). Furthermore, the simulation learning creates an environment which makes the students able to interact to implement knowledge and skill to the real world problem so that it improves students' learning focus, gives direct experience, is able to know the various reality and problem and makes students' learning concept which is more meaningful (Angelini, 2016;Antonoaie & Antonoaie, 2010;Zapalska & Brozik, 2008). Besides the simulation has more maximized the students' participation so that it makes the students learn by doing (Phillips & Graeff,2014).

In teaching process four types of simulation can be used, such as real simulation, virtual simulation, system simulation and immersive simulation.

Live simulation is a sort of simulation which Live people using actual or simulated equipment in the real world (fire drill, CPR dummy). Live simulations are ―live‖ because they include actual people and/or equipment interacting in a real world setting. The simulation runs in real time just as in the real world. Howeve, in virtual simulation real people use simulated equipment in a simulated world (role play, cockpit simulation, product simulation). Virtual simulations are ―virtual‖ because they include simulated people and/or equipment in a computer-simulated setting. The simulation runs in simulated time giving users the ability to practice specific activities.

The value of the learning is dependent on the sophistication of the simulated equipment.

System simulation are a genuine life modeling of the operations of different real-world assignments or processes. The genuine esteem of a framework recreation is to get it the framework connections and technique improvement. Person expertise advancement is constrained. And last one is immersive simulation which is real people connected with mimicked individuals in a mimicked environment to create particular aptitudes (extend administration, administration). An immersive reenactment addresses a few learning goals at once. Reenacted characters offer assistance make an immersive environment that inspires a learner‘s reactions to reallife challenges.

Simulation dynamic technique which troublesome for understudies to ended up inactive amid the recreation. Understudies must yield opportune input   and not depend on classmates to play for them. This more dynamic strategy is accepted to be way    better than   more detached strategies at creating profound learning, and encouraging the improvement of more imaginative and imaginative scholars.

Using simulation in medicine.

Today medical education has undergone significant changes all over the world. So, in this discipline using simulation based learning technique are very vital to make real progress of medicine to the learners. Simulation based medical education is defined as any educational activity that utilizes simulation aides to replicate clinical scenarios. Although medical simulation is relatively new, simulation has been used for a long time in other high risk professions such as aviation. Medical simulation allows the acquisition of clinical skills through deliberate practice rather than an apprentice style of learning. Simulation tools serve as an alternative to real patients. A trainee can make mistakes and learn from them without the fear of harming the patient. There are different types and classification of simulators and their cost vary according to the degree of their resemblance to the reality.

A number of research studies in nursing have evaluated the effectiveness of simulation-based educational interventions. However, the reported effectiveness has varied according to the fidelity level of the simulators and the outcome variables. Issenberg found that HFS was effective for learning in medicine. However, their review was limited to HFS, medical education, and learner outcome variables, and did not compare simulation methods. Therefore, a meta-analysis synthesizing the results of these studies is needed to provide important insights into the level of simulation fidelity that is most effective for educational use. The aims of this study were to determine the effect size of a simulation‘s impact on nursing education and compare effect sizes according to the fidelity level of the simulators used.

SImulation in teaching language.

As other disciplines in teaching languages simulation is an effective technique to improve critical thinking and speaking. A simulation is a form of experiential learning. It is a strategy that fits well with the principles of Student-Centred and constructivist learning and teaching. Moreover, students can get the teacher's support online if they need advice or want to make the right choice of online training materials. The important aspect is that "simulations are a good way of practising language targeted on the topic" (Dragomir & Niculescu, 2011). However, it should be noted that learners are willing to do assignments at their own pace.

Simulations take a number of forms. They may contain elements of: a game, a role-play, or an activity that acts as a metaphor.

Simulations are characterised by their non-linear nature and by then controlled ambiguity within which students must make decisions. The inventiveness and commitment of the participants usually determines the success of a simulation.

Simulations promote the use of critical and evaluative thinking. Because they are ambiguous or open-ended, they encourage students to contemplate the implications of a scenario. The situation feels real and thus leads to more engaging interaction by learners.

Simulations promote concept attainment through experiential practice. They help students understand the nuances of a concept. Students often find them more deeply engaging than other activities, as they experience the activity first-hand, rather than hearing about it or seeing it.

Simulations help students appreciate more deeply the management of the environment, politics, community and culture. For example, by participating in a resource distribution activity, students might gain an understanding of inequity in society. Simulations can reinforce other skills indirectly, such as Debating, a method associated with some large-scale simulations, and research skills.

Conclusion.

Simulation and simulation based learning in teaching languages as well as other teaching disciplines, such as medicine, aviation, economy, mathematics and bank is a useful modern technique which student learn their professions like in real sphere. Moreover, the can analyze and synthesis the process which they learn. Additionally, simulation based learning for the participants is a free practical and more effective way of teaching rather than other techniques.

They have opportunity to touch models of real instruments, they can feel real situation and the most important thing is that they can paparticipate in these process as well. According to this in every teaching discipline in our country step by step this kind of techniques are implemented and in the future they will give their effects. References:

new learning technologies, 2001.

2.Yaeger KA, Arafeh JM. Making the move: From traditional neonatal

education to simulation-based training. J Perinat Neonatal Nurs. 2008

3.                      Ziv A, Ben-David S, Ziv M. Simulation Based Medical Education: An opportunity to learn from errors. Med Teach 2005

4.                      Sharrock, W W, & Watson, D R (1985). Reality Construction in L2

Simulations. In Crookall, D (ed). Simulation applications in L2 education and research. Oxford: Pergamon.

5.                      Davis, R S (1996). Simulations: A Tool for Testing "Virtual Reality" in the Language Classroom. In JALT '95: Curriculum and Evaluation. Tokyo: Japan Association for Language Teaching 6. Jones, K (1982). Simulations in Language Teaching. Cambridge: Cambridge University Press .

 

 

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASIGA TEGISHLI BO‟LGAN CHET ELDAGI

MULKNI HIMOYA QILISH VA UNING HUQUQIY MAQOMI

 

Yusupov Shuxratjon Qosimjon o‟g‟li

Xalqaro huquq va qiyosiy huquqshunoslik fakulteti

4-bosqich talabasi

 

Ilmiy rahbar: Imamova Dilfuza Ismailovna

Xalqaro xususiy huquq va fuqarolik huquqi kafedrasi dotsent

 

Annotatsiya: ushbu maqola o‟zbekiston respublikasiga tegishli bo‟lgan chet eldagi mulkni himoya qilinishi qonunchiligimizga ko‟ra va xorijiy davlatlar tajribasi asosida qanday himoya qilinishi va qay darajada ahamiyatli ekanligini yoritib berish, qonunchiligimizda mavjud bo‟lmagan normalarni chet el tajribasi orqali o‟rganish va ularni yurtimizda tadbiq qilish haqida yozilgan.

Kalit so‟zlar: fuqorolik, vakolatxona, shartnoma, federal mulk, kodeksida, kolliziya, huquqiy maqom, mulk, ko‟chmas mulk, qonunchilik.

 

 

ЗАЩИТА ИНОСТРАННОГО ИМУЩЕСТВА, ПРИНАДЛЕЖАЩЕГО

РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН, И ЕЕ ПРАВОВОЙ СТАТУС

 

Юсупов Шухратжон Касымжон углы

Факультет международного права и сравнительного правоведения студентка 4 курса

Научный руководитель: Имамова Дилфуза Исмаиловна

Доцент международного частного права и гражданского права

 

Аннотация: в данной статье объясняется, насколько важной и важной является защита иностранного имущества, принадлежащего Республике Узбекистан в соответствии с нашим законодательством и опытом зарубежных стран, изучение норм, не существующих в нашем законодательстве на основе зарубежного опыта и написанного о их реализации в нашей стране.

Ключевые слова: гражданство, представительство, договор, федеральная собственность, кодекс, коллизия, правовой статус, имущество, недвижимое имущество, законодательство.

 

PROTECTION OF FOREIGN PROPERTY BELONGING TO THE

REPUBLIC OF UZBEKISTAN AND ITS LEGAL STATUS

 

Yusupov Shukhratjon Kasimjon ogli

Faculty of International Law and Comparative Law

4th year student

Scientific adviser: Imamova Dilfuza Ismailovna

Associate Professor of International Private Law and Civil Law

 

Annotation: this article explains how important and important is the protection of foreign property belonging to the Republic of Uzbekistan in accordance with our legislation and the experience of foreign countries, the study of norms that do not exist in our legislation through foreign experience and written about their implementation in our country.

Keywords: citizenship, representation, contract, federal property, code, conflict, legal status, property, real estate, legislation.

 

Davlat fuqarolik-huquqiy munosabatlarning subyekti sifatida ko‘pincha chet el elementi bilan murakkablashgan xalqaro xarakterdagi fuqarolik-huquqiy munosabatlarning ishtirokchisiga aylanadi. Masalan, davlat chet davlatdagi diplomatik vakolatxona yoki boshqa ehtiyojlar uchun chet davlat hududida ijaraga oladi, sotib oladi yoki uylar quradi, o‘z yukini tashish uchun chet el kemasini ijaraga oladi, shartnoma tuzadi. Shuningdek, chet el firmasi bilan uning binolarini qurish yoki rekonstruksiya qilish uchun shartnoma tuzadi, davlat merosxo‘r sifatida ishlaydi, xorijiy davlat hududida obligatsiyalar chiqaradi, pul mablag‘larini xorijiy banklarda saqlaydi va boshqa shu kabi holatlarda xususiy huquq munosabatlarida ishtirok etadilar. Bundan kelib chiqadiki, davlatga tegishli bo‘lgan mulk boshqa bir davlat hududida joylashgan bo‘lishi ma‘lum bir nizolarga sabab bo‘ladi. Masalan, chet davlat hududida joylashgan mulkka nisbatan zarar yetganda yoki ushbu mulkka nisbatan majburlov choralqari qo‘llanilganda qaysi davlat qonunchiligi qo‘llanilishi kerak. Bu kabi muammolar hozirgi kunda dolzar muammolardan biri sifatida qaraladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsining 53-moddasida Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste‘molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlash aytib o‘tilgan.^[23]

Chet el mulki bilan bog‘liq munosabatlar Rossiya Federatsiyasi Hukumatining

1995-yil 5 yanvardagi "Chet elda joylashgan federal mulkni boshqarish to‘g‘risida" gi qarori bilan tartibga solinadi.

Shuningdek, boshqa davlatlar qonunchiligiga ko‘ra mulkchilik va boshqa mulkiy huquqlarning ziddiyatli masalalari Ukrainaning 2005-yildagi "Xalqaro xususiy huquq to‘g‘risida" gi qonuni bilan tartibga solinadi. Shuningdek, Germaniya Federativ Respublikasining 1986-yildagi "Xalqaro xususiy huquq sohasini tartibga solish to‘g‘risida" qonuni, 1979-yildagi ―Vengriya xalqaro xususiy huquq to‘g‘risida‖gi qonunni ushbu munosabatlarni tartibga soladi.

Bugungi kunda dunyodagi barcha davlatlar qatori yurtimizda ham barcha sohalarda o‘zgarishlar, yangilanishlar, jadal rivojlanishlar ko‘zga tashlanmoqda. Buning natijasida xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqalar kuchaymoqda. Xalqaro maydonda bunday aloqalarni rivojlanishi natijasida davlatlar yoki fuqarolar o‘rtasida turli xil muammoli holatlarning ham ortib borishi tabiiy hol hisoblanadi. Bu kabi muammoli holatlar asosan ikki tarafning tengligi prinspi asosida vujudga keladi. Ya‘ni, ushbu munosabatlarning ko‘pchilik qismi ommaviy emas, balki xususiy huquqning tarkibiga oid deyishimiz mumkin. Bunday holatlar xalqaro xususiy huquq doirasida hal qilinadi. Mazkur sohani tartibga soladigan shartnomalar, konvensiyalar va boshqa turdagi kelishuvlar mavjud. Shunga qaramasdan, ushbu xalqaro hujjatlarning aksariyat ko‘pchilik qismi mamlakatlarning milliy qonunchiligiga havola qiladi. Bizga ma‘lumki, davlat diplomatik vakolatxona yoki boshqa ehtiyojlar uchun chet davlat hududida bino yoki boshqa inshootlarni ijaraga oladi, sotib oladi yoki uylar quradi, o‘z yukini tashish uchun chet el kemasini ijaraga oladi, shartnoma tuzadi. Shuningdek, chet el firmasi bilan uning binolarini qurish yoki rekonstruksiya qilish uchun shartnoma tuzadi, davlat merosxo‘r sifatida ishlaydi, xorijiy davlat hududida obligatsiyalar chiqaradi, pul mablag‘larini xorijiy banklarda saqlaydi va boshqa shu kabi holatlarda xususiy huquq munosabatlarida ishtirok etadilar. O‘zo‘zidan ma‘lumki, davlatning mulki chet elda joylashganligi sababli ushbu mulkka nisbatan mulk joylashgan davlat tomonidan ma‘lum bir ta‘sir choralari qo‘llanishi yoki jismoniy shaxslar tomonidan unga tegishli bo‘lgan mulk o‘girlanishi ( masalan, davlatga tegishli bo‘lgan eksponatlarning o‘g‘irlanishi) kabi holatlar yuz berib turadi va bunday vaziyatlarda ushbu mulklarni himoya qilish uchun da‘vo ariza berish orqali davlat xalqaro xususiy huquqning subyekti sifatida qatnashadi. Ya‘ni, Davlat fuqarolik-huquqiy munosabatlarning subyekti sifatida ko‘pincha chet el elementi bilan murakkablashgan xalqaro xarakterdagi fuqarolik-huquqiy munosabatlarning ishtirokchisiga aylanadi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, O‘zbekiston Respublikasiga tegishli bo‘lgan chet eldagi mulklar deganda nimalar nazarda tutilishini va ularning qaysi biri davlat mulki hisoblanishini bilib olish muhim ahamiyat kasb etadi. Sababi, chet elda fuqarolarning va yuridik shaxslarning ham mulki mavjud. Masalan, chet elda O‘zbeksiton fuqarolari yoki, yuridik shaxslari mashina sotib oladi. Va ushbu transport vositasi uning mulkiga aylanadi va ular ham chet el elementi bilan murakkablashgan fuqarolik-huquqiy munosabatlarida ishtirok etadilar. Ushbu transport vositasi O‘zbekiston fuqarosi mulki hisoblansada, lekin umumiy qoidaga ko‘ra, ushbu mulk chet elda bo‘lganligi sababli, ko‘char va ko‘chmas mulk bo‘lishidan qat‘i nazar agar nizo kelib chiqadigan bo‘lsa, shu mulk joylashgan joy qonuni qo‘llanadi. Ushbu qoida Fuqarolik kodeksida ham mustahkamlangan. Masalan, Fuqarolik kodeksining 1184-moddasiga muvofiq:

Ko‘chmas va ko‘char mol-mulkka nisbatan mulk huquqi hamda boshqa

ashyoviy huquqlar, agar qonunda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, bu molmulk joylashgan mamlakatning huquqi bo‘yicha aniqlanadi.

Mol-mulkning ko‘chmas yoki ko‘char ashyolarga mansubligi, shuningdek molmulkning boshqacha yuridik baholanishi ana shu mol-mulk joylashgan mamlakatning huquqi bo‘yicha aniqlanishi aytib o‘tilgan.

Shuningdek, davlatga tegishli bo‘lgan mulklarga ham xuddi shunday qoida qo‘llaniladi. Davlat chet elda mulkka egalik qiladi, foydalanadi va tasarruf etadi.

Davlatning chet elda joylashgan mulkiga quyidagicha ta‘rif berishish mumkin, ya‘ni, umumiy massivdan ajratilgan, muayyan kompleks tartibga solish sohasida joylashgan davlat mulkining maxsus obyekti. Milliy qonunchilik va milliy yurisdiktsiyaga bog‘liq bo‘lgan ichki mulkdan farqli o‘laroq, xorijiy davlat mulki ko‘pincha xalqaro huquqiy tartibga solish obyektiga aylanadi va u joylashgan davlatn tomonidan majburlov choralari qo‘llanilishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Davlatning chet elda joylashgan mulklari qatoriga quyidagilarni misol qilib keltirishimiz mumkin;

•    diplomatik va konsullik vakolatxonalari mulki;

•    savdo vakolatxonalari mulki;

•    davlatning chet elda joylashgan dam olish maskanlari;

•    xorijiy korxonalardagi aksiyalar (ulushlar, depozitlar);

•    chet el fuqarolaridan vasiyatnoma yoki sovg‘a sifatida olingan mulk,

•    urushlar paytida xorijga olib ketilgan va mamlakatga qaytarilmagan oltin, zargarlik buyumlari va qimmatli qog‘ozlar;

•    merosxo‘rlik yo‘li bilan o‘tgan mulk;

•    tovon to‘lash bo‘yicha olingan ko‘chmas mulk;

•    harbiy-strategik xususiyatga ega mulk, davlat madaniy merosining bir qismini tashkil etuvchi mulk;

•    sotish va turli ko‘rgazmalarda namoyish qilish uchun eksport qilinadigan tovarlar;

•    vaqtinchalik chet elda joylashgan dengiz kemalari, samolyotlar, transport vositalari va boshqalar hisoblanadi.

Shuningdek, aytishimiz mumkinki, ushbu mulklar o‘z o‘rnida ko‘char va ko‘chmas mulklarga bo‘linadi. Lekin ushbu mulklar chet elda joylashganligi sababli, mulk joylashgan davlatning qonunchiligiga ko‘ra, ko‘char va ko‘chmas mulklarga bo‘ladi. Chunki, bir davlatning qonunchiligi boshqa bir davlat qonunchiligidan farq qiladi. Masalan, Belarussiya Respublikasi Fuqarolik kodeksining 130-moddasiga muvofiq ko‘chmas mulklarga yer uchastkalari, yer qa‘ri uchastkalari, yer usti suv havzalari va yer bilan mustahkam bog‘langan barcha narsalar, ya‘ni o‘z maqsadiga nomutanosib zarar yetkazmasdan ko‘chirish mumkin bo‘lmagan obyektlar, shu jumladan o‘rmonlar, ko‘p yillik o‘simliklar, plantatsiyalar, kapital tuzilmalar (binolar, inshootlar), qurilishi tugallanmagan kapital tuzilmalar, izolyatsiya qilingan binolar, to‘xtash joylari kiradi.

Butun mulkiy kompleks sifatida korxona, davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi kerak bo‘lgan havo kemalari va dengiz kemalari, ichki navigatsiya kemalari, daryo-dengiz navigatsiya kemalari, kosmik obyektlar ham ko‘chmas narsalarga tenglashtiriladi. Qonun hujjatlarida boshqa mol-mulk ko‘chmas mulk sifatida belgilanishi mumkin.

Ko‘chmas mulk bilan bog‘liq bo‘lmagan narsalar, shu jumladan pul va qimmatli qog‘ozlar ko‘char mulk deb tan olinadi. Ko‘char narsalarga bo‘lgan huquqlarni ro‘yxatdan o‘tkazish talab qilinmaydi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.^[24]

Ko‘rishimiz mumkinki, Belarussiya qonunchiligida dengiz kemalari ham, kosmik obyektlar ham ko‘chmas mulk sifatida qaraladi. O‘zbekiston qonunchiligiga ko‘ra esa, ushbu mulklar ko‘char mulk hisoblanadi. Masalan, O‘zbeksiton Respublikasi Fuqarolik kodeksining 83-moddasiga muvofiq mol-mulk fuqarolik huquqlari obyekti sifatida ko‘char va ko‘chmas mulkka bo‘linadi.

Ko‘chmas mulk jumlasiga yer uchastkalari, yer osti boyliklari, binolar, inshootlar, ko‘p yillik dov-daraxtlar va yer bilan uzviy bog‘langan boshqa mol-mulk, ya‘ni belgilangan maqsadiga nomutanosib zarar yetkazmagan holda joyini o‘zgartirish mumkin bo‘lmaydigan obyektlar kiradi.

Ko‘chmas mulk jumlasiga kirmaydigan mol-mulk ko‘char mulk hisoblanadi.

Ko‘char mulkka bo‘lgan huquqlarni ro‘yxatdan o‘tkazish talab etilmaydi, qonunda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.

Mulklarni ushbu turga bo‘linishining asosiy sababi sifatida aytishimiz mumkinki, ashyo bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirilganda yoki o‘rni o‘zgartirilganda o‘zining dastlabki xususiyatini saqlab qoladigan bo‘lsa, bu mulkni ko‘char mulk deyishimiz mumkin. Agar ashyo yer bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ko‘chirish natijasida dastlabki xususiyatini saqlab qola olmasa bunday ashyo ko‘chmas mulk hisoblanadi.

Ko‘chmas mulk sifatida yer uchastkalari, yer osti boyliklari, binolar, inshootlar, ko‘p yillik dov-daraxtlar va yer bilan uzviy bog‘langan boshqa mol-mulklarni aytishimiz mumkin.

Mazkur mulk ko‘char mulk boshqa bir davlat qonunchiligiga ko‘ra ko‘chmas mulk bo‘lishi mumkin. Agar ushbu mulk bilan bog‘liq nizo kelib chiqsa mulk joylashgan joy qonuni qo‘llanadi.

Davlat mulki doimiy yoki vaqtincha chet elda bo‘lishi mumkin. Masalan, O‘zbeksitonning Rossiya Federatsiyasi Koslovodsk viloyatida joylashgan dam olish maskanini yoki Qirg‘izistonda joylashgan, Sovet davrida O‘zbekiston SSR mablag‘lari evaziga qurilgan 1992-yilda O‘zbekistonga o‘tgan va O‘zbekistonga tegishli bo‘lgan ―Dilorom‖, ―Rohat‖, ―Oltin qum‖ va ―Bo‘ston‖ pansionatlarini aytishimiz mumkin.²⁷ Vaqtinchalik mulklarga esa, somolyotlar, avtotransport vositalari va vaqtinchalik chet elga olib borilgan ko‘rgazma buyumlarini aytishimiz mumkin. Shuningdek ularning huquqiy maqomi O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi, hamda mulk joylashgan mamlakat qonunchiligi, xalqaro konvensiyalar va O‘zbeksiton Respublikasining xalqaro shartnomalari bilan belgilanadi. Mulk har qanday davlatda iqtisodiy kategoriyadir, shuning uchun har bir davlat ko‘char va ko‘chmas mulkka bo‘lgan egalik huquqini va boshqa mulkiy huquqlarni o‘ziga xos tarzda tasniflaydi. Mulk huquqining paydo bo‘lishi va tugatilishining asoslari, mulkdorning vakolatlari, mulkdorning huquqlarini himoya qilishning qonuniy usullari - bu asosiy masalalar fuqarolik huquqi sohasi tomonidan tartibga solinadi.²⁸

Ko‘pgina davlatlarning milliy qonunchiligida ko‘chmas mulk huquqi va ko‘char mulk huquqi o‘rtasida farqlanadi. Bu boʻlinish quyidagilar bilan bogʻliq. Ya‘ni, oʻz oʻrnini tez-tez oʻzgartiruvchi harakatlanuvchi narsalardan farqli oʻlaroq, koʻchmas narsalar maʼlum bir joyda joylashgan boʻlib, ularni yo oʻzgartirib boʻlmaydi, yoki uning oʻzgarishi qandaydir qiyinchiliklar bilan bogʻliq. Bundan tashqari, ko‘chmas narsaning iqtisodiy qiymati ko‘char narsaga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi, shuning uchun u alohida muhofaza obyektiga aylanadi. Barcha davlatlarning huquqiy tizimlari mulk huquqining mavjudligini tan oladi, ular orasida birinchi o‘rinda egalik tursada, huquqiy tartibga solishga turlicha yondashiladi. Ko‘char mulkka bo‘lgan huquq muayyan huquq tizimi tomonidan ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquq sifatida ko‘rib chiqiladigan holatlar mavjud. Misol uchun,uy kaliti yoki yerga egalik guvohnomasi mulkning ajraladigan qismidir. Ammo ularning egasi ingliz qonunchiligiga ko‘ra ko‘chmas mulkka qiziqish bildiradi.²⁹

Ko‘rishimiz mumkinki, har bir davlat o‘z qonunchiligi bo‘yicha mulkni ko‘char va ko‘chmas mulklarga bo‘ladi. Shu sababli amaldagi qonunchiligimiz hisoblangan

                                                             

²⁷   https://www.gazeta.uz/ru/2017/12/14/kg/

²⁸   9.Xalqaro xususiy huquq. Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. //H.R.Rahmonqulov va boshq. /H.B.Boboyev, M.X.Rustamboyev, O.Oqyulov, A.R.Raxmanovlarning umumiy tahriri ostida. - T.: TDYI nashriyoti, 2002 ²⁹ Abdullin A.I. Xalqaro xususiy fanning shakllanishi va rivojlanishi.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 83-moddasida ham yuqorida ta‘kidlagan yondashuv mavjud bo‘lib, mol-mulk fuqarolik huquqlari obyekti sifat ko‘char va ko‘chmas mulkka bo‘linadi. Ushbu turga bo‘linishining asosiy sababi sifatida aytishimiz mumkinki, ashyo bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirilganda yoki o‘rni o‘zgartirilganda o‘zining dastlabki xususiyatini saqlab qoladigan bo‘lsa, bu mulkni ko‘char mulk deyishimiz mumkin. Agar ashyo yer bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ko‘chirish natijasida dastlabki xususiyatini saqlab qola olmasa bunday ashyo ko‘chmas mulk hisoblanadi. Ko‘chmas mulk sifatida yer uchastkalari, yer osti boyliklari, binolar, inshootlar, ko‘p yillik dov-daraxtlar va yer bilan uzviy bog‘langan boshqa mol-mulklarni aytishimiz mumkin.Lekin, Buyuk Britaniya va AQSHda uzoq yillar ko‘chmas mulkkka nisbatan mulkdorning shaxsiy qonuni qo‘llanilishi davom etib kelgan.

Biroq vaqt o‘tib bunday g‘oyalar o‘z kuchuni yo‘qotib boradi. Ya‘ni, mulkdorga tegishli bo‘lgan ko‘chmas mulk bo‘yicha qo‘llaniladigan kolliziya faqat ko‘chma mulk uchun emas balki ko‘char mulkkka nisbatan ham qo‘llanila boshlandi. Shunday bo‘lsada mulkning ko‘char yoki ko‘chmas mulk sifatida belgilanishi mulk joylashgan joy qonuni qo‘llanilishi asosiy qoida sifatida belgilandi.^[25]

Chet elda joylashgan mulkning ko‘char yoki ko‘chmas mulk sifatida belgilanishi va ularga nisbatan qaysi davlat qonunchiligi qo‘llash kerakligi haqida ko‘plab olimlar o‘z fikrlarini bildirib o‘tgan. Masalan, A.L. Makovskiyning fikricha davlatlarning kollizion huquqida ―mol-mulk joylashgan mamlakat huquqi‖ dan keng foydalanishining ko‘p sonli sababalari orasida fuqarolik muomalasi manfaatlari birinchi o‘rinda turadi. Mulkdorning va mol-mulkka bo‘lgan boshqa shaxs ashyoviy huquqlar egalarining vakolatlari ularning subyektiv huquqlari mavjud bo‘lgan davr mobaynida ashyo joylashgan joy huquqiga bo‘ysunishi fuqarolik muomalasining boshqa ishtirokchilariga ashyoga bo‘lgan tegishli huquqning mazmuni, uni amalga oshirish va himoya qilish tartibi qaysi davlat huquqi bilan belgilanishini osongina aniqlash imkonini beradi^[26]

Shu o‘rinda aytishimiz mumkinki, bizning fikrimizcha ham ―davlat mulkining daxlsizligi‖ deganda, chet davlatning sudi tomonidan chet davlat hududida joylashgan davlat mulkiga nisbatan sud qarorini ijro etish bilan bog‘liq vaqtinchalik choralar va majburlov choralarini qo‘llashning mumkin emasligidir. Boshqacha qilib aytganda, Davlat daxlsizligi davlat mulkining alohida holatini ham belgilaydi, u joylashgan davlat tomonidan zo‘ravonlik choralari, masalan: sekvestr qilish, hibsga olish, ekspropriatsiya qilish va boshqa majburlov harakatlarining obyekti bo‘lishi mumkin emas. Davlat, uning organlari va tashkilotlari tomonidan biron bir majburiyat bajarilmagan taqdirda, uning mulki joylashgan davlat uni olib qo‘yishga, ochiq kim oshdi savdosida sotishga yoki majburiyatlarning bajarilishiga qarshi chora qollashga haqli emasligini bildiradi.

O‘zbekistondan farqli o‘laroq xorijiy davlatlarda mulk daxlsizligiga oid qonunlar bir necha yillar avval qabul qilina boshlagan. Masalan, 1976 yildagi AQShning ―Xorijiy immunitetlar to‘g‘risidagi qonuni‖, ―Buyuk Britaniyaning 1978 yildagi jamoat daxlsizligi to‘g‘risidagi qonuni‖ qabul qilingan bo‘lib ularda deyarli bir xil ya‘ni, bir biridan deyarli farq qilmaydigan ta‘rif mavjud. Bundan tashqari, 2015 yil 3 noyabrdagi 297-FZ-sonli "Xorijiy davlatning yurisdiksiyaviy immunitetlari va Rossiya Federatsiyasidagi xorijiy davlatning mulki to‘g‘risida" Federal qonuni qabul qilingan bo‘lib, ushbu qonunga muvofiq, davlat mulkining daxlsizligi degani da‘voni ta‘minlash choralarini va sud qarorini ijro etish bilan bog‘liq majburlov choralarini davlatga qo‘llashning mumkin emasligi ta‘kidlangan. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, O‘zbekiston Xalqaro konvensiyalarda, shartnomalarda, konstitutsiya va kodekslarda nazarda tutilgan normalarga muvofiq chet elda mulkka egalik qiladi va undan foydalanadi. Shuningdek, davlat chet el elementi bilan murakkablashgan xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida o‘z mulkini zarar yetgan taqdirda himoya qiladi. O‘zbekistonga tegishli bo‘lgan chet eldagi mulkning huquqiy maqomi mulk joylashga joy qonuni bo‘yicha belgilanadi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.                      O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2018.

2.                      Belarussiya Respublikasi Fuqarolik kodeksi 1998-yil 7-dekabr

3.                      .Xalqaro xususiy huquq. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. //H.R.Rahmonqulov va boshq. /H.B.Boboyev, M.X.Rustamboyev, O.Oqyulov,

A.R.Raxmanovlarning umumiy tahriri ostida. - T.: TDYI nashriyoti, 2002 4.   Abdullin A.I. Xalqaro xususiy fanning shakllanishi va rivojlanishi.

5.                      Xalqaro xususiy huquqning dolzarb muammolari va rivojlanish istiqbollari. – Toshkent : ―Adabiyot uchqunlari‖ nashriyoti. 2014. 

6.                      Баратов М.Х. Фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда давлатнинг иштироки: назария ва амалиѐт - T ., 2008

7.                      Баратов М.Х. Фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда давлатнинг иштироки: назария ва амалиѐт - T ., 2008.

8.                      Demidov I.A. Davlat va uning mulki daxlsizligi. Moskva: Ta‘lim fani, 2014.

9.                      Ushakov N.A. Davlatlarning yurisdiksiyaviy immunitetlari va ularning mulki. M., 1993.

10.                 https://www.gazeta.uz/ru/2017.

ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛИДАГИ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ

ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИК ВА ПРАГМАТИК ЖИХАТЛАРИ

 

Музаффарова Фарангиз Жўрахон қизи

Ўзбекистон давлат жахон тиллари университети

 

Аннотация: Мақола ўзбек ва инглиз тилларидаги фразеологик бирликларнинг лингвокультурологик ва прагматик жихатлари очиб берилган. Жумладан, икки тилнинг маданий томонлари мисоллар ѐрдамида кенг ѐритиб берилган бўлиб бунда фразеологик бирликларда инсоннинг, предмет ва бошқа объектларнинг ўрни, улар ѐрдамида таърифлаш ѐки бахо бериш усуллари очиб берилган.

Калит сўзлар: фразеологик бирликлар, лингвокултурология, прагматика, антропоцентризм, предмет.

Аннотация: В статье раскрываются лингвокультурологические и прагматические характеристики фразеологических единиц в узбекском и английском языках. В частности, культурные аспекты двух языков широко освещаются примерами, а также ролью человека, предметов и других объектов во фразеологических единицах, с помощью которых раскрываются методы описания или оценки.

Ключевые слова: фразеологические единицы, лингвокультурология, прагматика, антропоцентризм, предмет.

Аnnotation: The article reveals linguoculturological and pragmatic characteristics of phraseological units in the Uzbek and English languages. In particular, the cultural aspects of the two languages are widely covered by examples, as well as the role of a person, objects and other objects in phraseological units, with the help of which methods of description or evaluation are revealed.

Key words: phraseological units, linguoculturology, pragmatics, anthropocentrism, subject.

 

Тил ва маданият билан боғлиқ объектларга комплекс ѐндашув зарурлигини англаш лингвокултурологияни маданият ва тилнинг ўз фаолиятидаги алоқаси ва ўзаро таъсирини ўрганадиган ва бу жараѐнни "бирликларнинг ажралмас тузилиши" сифатида акс эттирадиган мураккаб илмий парадигма сифатида шакллантирди. Уларнинг лингвистик ва лингвомаданий тизимли усуллардан фойдаланган ҳолда ва замонавий устуворликларга эътибор қаратиб, янги қадриятлар тизимини акс эттирувчи таркиб" дея такидланган [2].

Бир тилнинг лингвокултурологиясини ўрганиш учун унинг фразеологик бирликларини кўриб чиқишнинг ўзи етарли бўлади. Боиси фразеологик бирликлар ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолмаган, улар бир халқнинг яшаш тарзи, яшаш жойи ва урф-одатлари асосиджа пайдо бўлган. Агарда биронта фразеологик бирликнинг келиб чиқиш тарихини ўрганмоқчи бўлсак унинг пайдо бўлиш илдизи албатта қайсидир халқнинг жихатлари билан боғлиқ бўлиб чиқади.

Ўзбек концептуал соҳасида мавжуд бўлган "Туянинг думига текканда" (когда хвост верблюда коснется земли), "туяни ют, лекинми думи огзингдан куриниб турмасин" (проглоти верблюда, но так, чтобы его хвост не был виден из твоего рта). "Туя суйиб, чорласанг хам келмайди" (не придет, даже если позовешь, зарезав верблюда и организовав пир)," Туя канча булса - яғрини шунча" (Каков верблюд, такова и его спина). Улар Европа маданиятига бегона, чунки туянинг одатлари ҳақида билмаган одам, у билан боғлиқ белгилар ҳақида билмайди.[4]

Аммо бу хулосани мутлақо тўғри деб бўлмайди. Чунки Англияда учрамайдиган айрим ҳайвонлар барибир феъл-атворга айланган. Масалан: to shed crocodile tears - тимсоҳнинг кўз ѐшларини тўкиш; )Take no notice of her crocodile tears. She is not in the less concerned about your injury‖ (В. Сароян).

Маълумки, ўлжани ютгандан кейин тимсоҳ кўз ѐшларини тўкади. Ушбу ҳодисанинг физиологик сабабларини билмаганлар, йиртқич ютиб юборилган жабрланувчига ачиниб йиғлайди деб ўйлашади. Дарҳақиқат, сабаби шундаки, самимий овқатдан сўнг барча органлар ва безлар ҳайвон танасида ишлай бошлайди, шу жумладан лакримация учун масъул бўлганлар. Тимсоҳ кўз ѐшлари ѐрдамида ўлжа билан бирга олиб келинган инфекциялардан халос бўлади. Бу фан томонидан тасдиқланган. Бу фразеологик бирликларнинг инглиз тилида пайдо бўлишига сабаб мустамлакачилик даврида инглизлар Осиѐ, Африка, Шимолий Америка ва Австралиядаги катта ҳудудларни эгаллаб олган эди. У ерларнинг табиати билан танишиш бундай фразеологик бирликларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлган. [5]

Яна бир мисолни олайлик. " to work like a horse" ибораси рус тилига " работать, как лошадь‖ ибораси билан, ўзбек тилига эса: "эшшак каби ишламоқ" ибораси билан таржима қилинган. Гап шундаки, оддий ўзбек халқи орасида бой кишилар ва бой зодагонларнинг хизматкорлари кўзга ташланадиган қимматбаҳо ҳайвон - отдан кўра эшшак кўпроқ тарқалган эди. От эшшакнинг ишини қилмади ва аксарият ҳолларда фақат бойлар учун транспорт воситаси бўлиб хизмат қилди. Барча мудҳиш ишлар эса аравалар ва араваларга жўр бўлган, юк ортилган, тегирмон ғилдиракларини айлантиришга мажбур бўлган эшаклар ѐрдамида амалга оширилди. Эшакларга қараганда отлар нисбатан камроқ эди, уларнинг гўшти истеъмол қилиниши мумкин деб ҳисобланган, шунинг учун отларга эшакларга нисбатан бошқача муносабатда бўлишган.

Юқорида биз таркибида ҳайвон номлари бўлган фразеологик бирликларни таҳлил қилган эдик, энди семантик маъноси бўйича компонентлари бошқа гуруҳларга мансуб бўлган фразеологик бирликларнинг лисоний ва маданий жиҳатларини кўриб чиқамиз.

"Куз буямоқ" (сўзма-сўз: красить глаза) феълнинг семантик компоненти бўлиб, бир қарашда умумбашарий характерга эга бўлиши керакдек туюлади, лекин бу ҳар доим ҳам шундай эмас. Масалан:" Юқолинглар, ифлослар, бизнинг кузларимизни буяй олмайсизлар, сизга бу ерда урин йўқ " (Убирайтесь, мерзавцы, вы не сможете пудрить нам мозги, вам здесь не место). Инглиз тилида " to throw dust in someone's eye" ибораси мавжуд – алдаш маъносини ифодалайди.

Одатда тилшунослар маъно жиҳатидан ўхшаш бўлган лингвокултурал фразеолгик бирликни ўрганишга эътибор бермайдилар, балки экзотик характердаги феълларни излашга мойил бўладилар. Бундай интилишни нотўғри деб бўлмайди. Бироқ, маданиятдаги фарқни ўрганишда асосий эътибор бир тилда мавжуд бўлган ва бошқа тилда мавжуд бўлмаган, аммо иккала тилда мавжуд бўлган, аммо ўзларини турли йўллар билан намоѐн қиладиган тушунчаларни излашга қаратилиши керак.[1]

Ўзбек тилида ҳам инглиз тилидаги каби фразеологик бирликлар гапда иштирок этувчи турли предметлар орасидаги модал маъноларни ифодалайди. Аниқроғи, сўзловчи кўриб чиқилаѐтган объект ѐки шахсга ўз муносабатини билдириши мумкин; яъни мини-контекстда эҳтимоллик, имконият, мажбурият қийматларини ифодалаши мумкин. Масалан,"Кичкина деманг бизни, кутариб урамиз сизни" - бу фразеологик бирлик жисмоний ва ақлий қобилиятни ифодалайди, яъни "бу баҳсда ғалаба қозониш учун кучимиз ва ақлимиз етарли" дегани.

"Кемага тушганнинг жони бир" (Those who got on the ship have one life and soul). Бу феъл муқаррарлик маъносини ифодалайди. Яъни, бу вазиятнинг натижаси аниқ маълум ва шу йўлдаги инсонлар биргаликда харакат қилишлари лозимлигига хам шора қилади.

Булар фақат феъл билан ифодаланган модал қийматларнинг айримларидир. Муқаррарлик маъносини "Етимнинг огзи ошга етганда бурни қонаиди "( as soon as the orphan starts eating pilaf, he will definitely have a nosebleed), "Иши йўқ ит суғорар" (idler from idleness waters the dog), "Тешик қулоқ эшитади‖ каби фразеологик бирликларда ҳам кўриш мумкин (perforated ear, sure to hear)," Ҳатга тушдинг - утга тушдинг" (hit the list - hit the fire).

Фразеологик бирликларда амалга оширилган тушунчалардан яна бири ахлоқий мезон бўлиб, бу прагматик функция фразеологик бирликда ҳам анча кенг тарқалган.[2]

Масалан: "кир куйлакка кишан ѐқа "( to a dirty shirt shackled collar), "Аитмаган жойга йўнмаган таѐқ" (do not go where you are not invited), "Алдагани бола яҳши" (it's better to lie to the child), "Онасини кур, қизини ол" (Look at the mother and marry the daughter), "Аравасига тушдингми ашуласини хам айтасан" (Since you got into his cart, you will sing along to him) ва ҳоказо.

Яна бир прагмалингвистик параметр - бу интеллектуал мезон бўлиб, унга кўра сўзловчи фразеологик бирлик ѐрдамида бирор нарсага, хоҳ у шахс, хоҳ сифат ѐки муносабатларга оқилона баҳо беради. Мисол учун: "Бақироқ туянинг бори яҳши, бақириб тургани ундан-да яҳши" яъни туя мисолида кимнидир моли бўлгани яхши деган маънони ифодалаябди. Туя қанча бақирса хам агар у кайсидир одамнинг уйида бўлса демак уша уйга фойда келтиради албатта. Бунда туя ѐрдамида шукроналик қилишга бахо берилмоқда. "Ёлгонни сувдек симиради" (drinks lies like water), албатта сув ичиш осонлиги яъни ортиқча чайнашлар қилмасдан осонгина ютиб юборилганидек баъзи инсонлар ѐлғонни хам осонгина айтишади. Баъзи инсонлар эса ѐлғон гапиришганда виждон азобида юриша бу тоифадаги инсонларда бу каби хис бўлмайди шунинг учн уларга сув каби симирди ѐлғонни дея бахо берилади. "Зар қадрини заргар билади" (The jeweler knows the price of gold), хар бир инсон учун у ўзи қилган иш ѐки мехнат унинг учун қадрли бўлади. Зар ѐрдамида мисол келтирилганда, оддий одамга яъни заргарлик ишларини тушунмайдиган одамга зар ахамиятсиз, фойдасиз бир буюмдек туюлиши мумкин, аммо заргар бу зарни қандай ишлатишни билгани учун хам бу унинг учун қадрли хисобланади. Буни нафақат заргарлик ишида балки хар қайси сохада хам кўришимиз мумкин. Жумладан турли касблар, тикувчилик, қурувчилик, ошпазлик ва хатто уқитувчиликни хам факат шу соханинг мутахассиси тушанади ва қадрлайди. [3]

Прагмалингвистик туркумлашда динамик мезон феълда акс этган ҳаракатдир. Бунга кўплаб мисоллар мавжуд.

Масалан: "Ҳамирдан қил сугургандек" (as easy as pulling a hair out of dough), яъни биронта ишни қилиш инсон учун хеч қандай қийинчилик туғдирмаслигини англатса "Ҳукизнинг қулогига танбур чертмоқ" (play a musical instrument in front of an ox's ears) фразеологик бирлиги эса хар қанча гапирсанг хам фойдаси йўқ деган маъноларни англатади. "Ҳода ютган" (swallowed a log), яъни гапирмайдиган инсон, қанча савол берсангиз хам сизга жавоб бермайдиган инсон назарда тутилган. "Ешикдан хаѐдасанг деразадан киради‖ (run through the door - climb in the window) яъни кимдир ўз олдига қўйган мақсадидан қайтмаслиги, олдида биронта тўсиқ пайдо бўлганда уни айланиб ўтиш ѐки бошқа йўл билан бўлсада барибир шу максадига эришиш учун харакат қиладиган одам назарда тутилган.

Феълда прагмалингвистик категорияларнинг намоѐн бўлиши тилнинг семантик тизими учун меъѐр ҳисобланади. Фразеологик бирликларда одамлар, ҳайвонлар, нарсалар ѐки ҳодисалар ўрта позициясидан номзод қилиб кўрсатилади. Масалан: "Зигирдек кичик", "зуваласи бир жойданмас", "Зигир ѐғи ичган одамдек", ―Зигир ѐғи ичмаганда буғилиб гапирмасди‖ ва ҳоказо.

Маданий фарқларни намойиш этадиган яна бир феълни кўриб чиқишимиз мумкин. Инглиз тилида " to make a confession " ибораси мавжуд бўлиб, тавба қилиш деган маънони англатади. Унинг иккита синоними бор: 1) to come clean (очиститься); 2) to make a clean breast (очистить душу). [4]

Христианлар орасида тавба қилиш одатда черковларда, махсус хоналарда амалга оширилади, у ерда черков ишчиси гуноҳларидан тавба қилиш учун келган одамни кўра олмайди. Руҳонийларнинг вакили ва одам бир-бирларини кўрмайдилар ва дераза орқали гаплашадилар. Тавбанинг сири кафолатланади. Лекин айрим ҳолларда черковларнинг вазирлари бу қоидани бузиб, тегишли органларга нималар сир тутилиши кераклиги ҳақида хабар берадилар ва натижада гуноҳлардан тавба қилган одам азоб чекиши мумкин.

Ўзбек ва умуман Ислом маданиятида бундай нарса йўқ. Гуноҳларидан тавба қилишни истаганлар руҳонийлар вакилларига бормайдилар, балки ибодат пайтида тавба қиладилар, ўзларига махсус ибодатларни ўқийдилар.

Сўнгги пайтларда айрим ѐш ўзбек ѐзувчилари ўз қаҳрамонларининг гуноҳларидан тавба қилганларида ўз асарларида шунга ўхшаш нарсаларни тақдим этишга уринмоқдалар. Аммо бу Ғарб маданиятига тақлид қилишдан бошқа нарса эмас. Айтилганларнинг ҳаммасидан кўриниб турибдики, маданий ўзига хосликлар халқ онгида тилшунослар фикридан анча чуқур илдиз отган.

Фойдаланилган адабиѐтлар:

1.                      Маслова, В. A. Лингвокултурология / В. A. Маслова. - М., 2004. - 204 б.

2.                      Умархўжаев, М. И. фразеография асослари / М. И. Умархўжаев. - Т., 1983. - 144 б.

3.                      Шмелева Т. М. Существительные полиэталоны в английских устойчивых сравнениях / Т. М. Шмелева // Актуальные проблемы психолингвистики. - Тверь, 1996.

4.                      Рахматуллаев, Ш. Узбек тилинннг қисқа этимологик лугати / Ш.

Рахматуллаев. - Т., 2003. -485 б.

5.                      Хакимова, Г. Э. Фразеологик бирликлар этимологиясининг когнитив аспекти / Г. Э. Хакимова // УзМУ хабарлари. - 2014. - № 5. - Б. 3-41.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

UzACADEMIA

ILMIY-USLUBIY JURNALI

НАУЧНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL

ISSN (E) – 2181 - 1334

 

BARCHA SOHALAR BO„YICHA 

 

Vol 3, Issue 10 (30), MAY 2022

PART - 3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---