Изучение гидрохимических режимов рек и водоемов Алакольской впадины

ӘОЖ 504

Алакөл ойысының өзендері мен су айдындарының гидрохимиялық режимдерін зерттеу

Жумабекова Зарина Жумабековна , Құдайберген Бауыржан Мақсатұлы студенттер

Ғылыми жетекші: Сеитова Гульдана Аманжоловна аға оқытушы, агрохимия және топырақтану магистры

І.Жансүгіров Жетісу университеті, Талдықорған қ.

                                                     E-mail: zarina.zhumabekovna@mail.ru

Аннотация: Мақаланың мақсаты Алакөл ойысының өзендері мен су қоймаларының гидрохимиялық режимдерін зерттеу болып табылады. Мақаладағы мәліметтер зерттеліп, рәсімделді. Жер үсті су экожүйелерінің жай-күйін бағалау үшін гидрохимиялық, гидробиологиялық, токсикологиялық және гидрологиялық көрсеткіштерді бақылау нәтижелері қолданылды. Төменде экологиялық жағдайды бағалау кезінде ескеру қажет су объектілерінің жай-күйіне мониторингті ұйымдастыру және жүргізу бойынша бірқатар негізгі ұсынымдар келтірілген.

Тірек сөздер: гидрохимиялық талдау, ШРК, органикалық заттар, сынамалар, су қоймаларын талдау, ауыр металдар.

Аннотация: Целью статьи является анализ изучения и исследование гидрохимических режимов рек и водоемов Алакольской впадины. Данные в стаье были изучены и оформлены. Для оценки состояния поверхностных водных экосистем должны привлекаться результаты наблюдений за гидрохимическими, гидробиологическими, токсикологическими и гидрологическими показателями.  Ряд основных рекомендаций по организации и ведению мониторинга состояния водных объектов, учитывать которые необходимо при оценке экологической ситуации, представлены ниже.

Ключевые слова: гидрохимические анализы, ПДК, органические вещества, пробы, анализы водоемов, тяжелые металлы.

Annotation: the purpose of the article is to analyze the study and study of hydrochemical regimes of rivers and reservoirs in the Alakol depression. The data in the file has been studied and processed. To assess the state of surface water ecosystems, the results of observations of hydrochemical, hydrobiological, Toxicological and hydrological indicators should be used. A number of main recommendations for organizing and conducting monitoring of water bodies, which should be taken into account when assessing the environmental situation, are presented below.

Key words: hydrochemical analyses, MPC, organic substances, samples, analyses of reservoirs, heavy metals.

Тентек өзені Жетісу Алатауы мұздықтарынан бастау алып Сасықкөл көліне құяды. Өзен суы суару үшін пайдаланылады, сондықтан сынамалар бөгеттен жоғары - антропогендік факторлардың әсерін болдырмау үшін суару жүйелеріне бөлінгенге дейін алынды.

Зерттеу нәтижелері

Алакөл ойпатының өзендері мен су қоймаларының гидрохимиялық режимдерін зерттеу 2016 жылдың жазғы-күзгі кезеңінде жүргізілді. Сасықкөл, Жалаңашкөл, Алакөл және осы көлдерге құятын негізгі өзендер. Химиялық талдау нәтижелері 1.1-1.2 кестеде келтірілген

Кесте-1.1

Кесте-1.2

Тентек Өзені

Бөгет (№15) сынама алу кезінде судың температурасы 14,5 С құрады, рН - 8,19 (сәл сілтілі).Ерітілген оттегінің құрамы 10,6 мг/л, ал БПК5 шамасы -1,2 мг О2/л құрады.

Негізгі иондардың құрамы ШРК-дан аспады және мг/л (% экв.): хлоридтер -2,5; сульфаттар – 77(28); гидрокарбонаттар -250 (71); кальций -28 (23); магний -12 және натрий –калий -84,5(60). Судың минералдануы-455 мг/л, қаттылығы 2,4 мг-экв./ Л. I типті гидрокарбонатты - сульфатты натрий-кальций суының құрамы (Алекин бойынша).

Биогендік элементтер де нормадан аспады. Органикалық заттардан ШРК асып кетуі мұнай өнімдері бойынша анықталды-4 ШРК, ПАВ және фенолдар табылмады

Ауыр металдардан мыс-8,1 ШРК және қорғасын-1,2 ШРК, марганец-1,3 ШРК бойынша шекті жол берілген

Судың ластану индексі (СЗТ) 2,52(4 сынып сапасы, " ластанған»)

Суару жүйелерінің әсерінен судың химиялық құрамын анықтау үшін сынамалар екінші ағызу коллекторында және жайпақ каналында алынды, олар көлге құяды.

Екінші түсіру коллекторы (№9) . Сынама алу кезінде судың температурасы - 17,0 С , рН мәні -8,03 (сәл сілтілі). Ерітілген оттегінің мөлшері -9,97 мг / л, БПК5 шамасы -1,59 мгО2/л.

Негізгі иондардың құрамы ШРК-дан аспады және мг/л(% экв.): хлоридтер -1,8; сульфаттар -38; гидрокарбонаттар -229(82); кальций-32 (34); магний -30(34); магний -30 (52) және калий натрий -16. Судың минералдануы-352 мг/л, қатыгездік 4,04 мг-экв./ Л, бұл бөгетке қарағанда біршама жоғары. Судың құрамы II типті гидрокарбонатты магний – кальций.

Биогендік элементтер және органикалық заттар. Ауыр металдардан ШРК асуы тек мыс бойынша – 1,8 ШРК, марганец бойынша-16,7 ШРК, қалған металдар норма шегінде анықталды. Судың ластану жай –күйі 4-сыныпқа сәйкес келеді - "ластанған" (ИЗВ 3,4)

Жайпақ арнасы. Сынама алу кезіндегі судың температурасы 17,0°с, рН мәні - 7,98 (сәл сілтілі). Ерітілген оттегінің мөлшері-9,53 мг / л, БПК5 шамасы - 0,95 мгО2/л.

Негізгі иондардың құрамы ШРК - дан аспады және мг/л (%экв) құрады: хлоридтер -11; сульфаттар -58(27); гидрокарбонаттар -180(66);кальций-55(49); магний-25(37) және натрий+калий-18. Судың минералдануы -352 мг/л қаттылығы -4,80 мг-экв./ л, бұл екінші қашыртқы коллекторда іріктеп алынған сынама бойынша мәндерге жақын. Судың құрамы гидрокарбонатты-сульфатты кальций-магний / / түрі.

Барлық биогендік элементтер мен органикалық заттар қалыпты шектерде. Ауыр металдардан ШРК асуы мыс-9,9 ШРК және марганец-3,6 ШРК , қалған металдар норма шегінде анықталды.

Судың ластану жағдайы 4-сыныпқа сәйкес келеді - "ластанған" (ИЗВ 2,57).

Сасықөлге түсетін судың сапасын анықтау үшін Тентек өзенінің атырауында 2 және 3 кордон аудандарында сынамалар алынды.

2 кордон. Судың температурасы -18°C, рН мәні-7,98 (сәл сілтілі). Ерітілген оттегінің мөлшері - 8,42 мг/л, БПК5 шамасы-1,83 мгО2/л.

Негізгі иондардың құрамы мг / л (экв.): хлоридтер-2; сульфаттар -115( 47); гидрокарбонаттар -159(52); кальций -27(25); магний-7и натрий+калий-83(65). Судың минералдануы -397 мг/ л қаттылықта -1,92 мг-экв./ л. судың құрамы гидрокарбонатты-сульфатты натрий + кальций / түрі.

ШРК асып кетуі сульфаттар бойынша-1,15 ШРК, норма шегінде басқа иондар анықталды. Биогендік элементтер норма шегінде. Ауыр металдардан ШРК марганец-1,45 ШРК асады. Органикалық заттардан фенолдар бойынша ШРК-2 ШРК асып кеткені анықталды.

Судың ластану жағдайы 3 класқа сәйкес келеді - "орташа ластанған" (ИЗВ 1,02).

3 кордон. Судың температурасы-16°C , рН мәні-7,5 (бейтарап). Ерітілген оттегінің мөлшері - 8,74 мг/л, БПК5 шамасы - 0,77 мгО2/л . Негізгі иондардың құрамы ШРК-ден аспады және мг/л (% экв.): хлоридтер – 4; сульфаттар – 77 (34); гидрокарбонаттар – 180 (63); кальций – 48 (48); магний – 3 және натрий+калий-53 (46). Судың минералдануы-368 мг/л, қатыгездікпен 2, 68 мг экв./л . Судың құрамы гидрокарбонатты-сульфатты кальций-натрий / түрі.

ШРК асып кетуі органикалық заттардан фенолдар бойынша ғана байқалды-2 ШРК. Ауыр металдардан ШРК жоғары марганец-1,65 ШРК.

Судың ластану жай-күйі ИЗВ 1,03 мәнімен сипатталады (САПАНЫҢ 3-сыныбы - " орташа ластанған")

Негізінен Тентек өзеніндегі судың жай-күйі мұнай өнімдері, мыс және марганец бойынша ШРК асып кеткен жағдайда СЗ 2,11 ( САПАНЫҢ 3-сыныбы - "орташа ластанған") мәнімен сипатталады.

Жұмыс нәтижелерін бағалау

Алынған деректер Алакөл-Сасықкөл көл жүйесінің әртүрлі учаскелерінің гидрохимиялық жай-күйінің бір жолғы көрінісін алуға мүмкіндік берді. 2016 ж. толық және зертханалық жұмыс кезеңінде жалпы талдау, биогендік және органикалық элементтерді , ауыр металдарды анықтау үшін 22 су сынамасы алынды.

Оңтүстік жағалаудағы су ағындары бойынша ШРК асып кетуі сульфаттар, мұнай өнімдері, мыс , марганец және фенолдар бойынша анықталды. Ең көп ластанған Қоржынкөл және Тентек өзендері (төгінді коллектор).

Солтүстік жағалаудағы су ағындары бойынша ШРК 5, сульфаттар , мұнай өнімдері , мыс, марганец және фенолдар бойынша анықталды, жеке талдаулар бойынша Үржар өзенінің кадмий мен қорғасын-дельтасынан асады . Үржар және Қатынсу өзендерінің атыраптары ластанған. Егінсу "таза" су ағындарына жатады.

Негізгі су айдындары бойынша ШРК артуы сульфаттар, фторидтер, ББЗ, мұнай өнімдері, мыс , марганец және фенолдар бойынша анықталды. Көлдердің жағдайы "орташа ластанған"деп бағаланады.

Судың құрамының өзгеру динамикасы — Тентек жер үсті суларындағы жеке ингредиенттер бойынша 2-суретте көрсетілген . Жалпы алғанда, елеулі өзгерістер — магний мен нитраттар концентрациясы байқалмайды. Қазіргі кезеңде металдар бойынша концентрацияның біршама төмендеуі байқалады. Ағын сулар мен су қоймаларының гидрохимиялық құрамының динамикасын егжей-тегжейлі талдау үшін жылдық бөліністе жүйелі бақылау қажет.

2-сурет. Тентек өзенінің құрамының өзгеруі

Мониторинг жүйесін дамыту екі деңгейде жүргізілуі тиіс:

·                    аймақтық-Алакөл-Сасықкөл көлдер тобы бассейнінің қоршаған ортасының мониторингі;

·                    жергілікті-Алакөл қорығы аумағының қоршаған ортасының мониторингі.

Бұл ретте, ұйымдастырылатын мониторинг жүйесі бірыңғай ұйымдастырушылық, әдістемелік және метрологиялық ережелер мен рәсімдер негізінде жұмыс істейтін, қоршаған ортаның жай-күйін бақылау, алынған деректер мен ақпаратты жинау, сақтау және өңдеу үшін ақпараттық, өлшеу, талдамалық кешендер мен қондырғылардың жұмыс істеуін қамтамасыз ететін құрылымдық элементтердің жиынтығын қамтуға тиіс.

Орындалатын бақылаулар су объектілерінің жай-күйі туралы дәйекті деректерді тұрақты түрде алу мақсатында жүзеге асырылуы тиіс:

·                    су объектілері жай-күйінің экологиялық көрсеткіштері мен табиғи және антропогендік әсер ету факторлары арасында тығыз себеп-салдарлық байланыстар орнату;

·                    қолайсыз экологиялық жағдайлардың алдын алу шаралары мен құралдарын анықтау;

·                    бұрын белгісіз факторлар мен ластану көздерін анықтау ;

·                    химиялық құрамды бақылау мониторинг жүйесіндегі маңыздылығы бойынша бірінші дәрежелі бақылаулар қатарына жатады,

·                    ластану факторлары мен көздері химиялық талдау деректері негізінде анықталады;

·                    кез-келген токсикологиялық зерттеулердің нәтижелері мен ішілік процестерді су объектісінің химиялық құрамы, оның сипаттамаларының кеңістіктік уақытша өзгергіштігі туралы толық ақпаратты тарту арқылы түсіндіруге болады,

·                    су объектілері мен олардың биотасына келтірілген зиянның мөлшерін бағалауды, сондай-ақ тиімді табиғат қорғау шараларын қабылдауды су ортасы элементтерінің (су, су түбіндегі шөгінділер мен биоталар) ластануының мәліметтері мен сипаты мен деңгейлері негізінде жүргізу қажет.

Әдебиеттер:

1. Абакумова В.А. Контроль качества вод по гидробиологическим показателям в системе гидрометеорологической службы СССР // Научные основы контроля качества поверхностных вод по гидробиологическим показателям. Л., 1977, - С. 3-9.
2. Алекин О.А. Гидрохимия, Л., - 1970. С – 10. 
3. Анализ гидрологического режима трансграничных водоемов и определение его влияния на формирование биоресурсов: Отчет о НИР (промежуточный). Фонд НПЦРХ. Алматы, 2004, - 5с.
4. Государственный каталог географических названий Республики Казахстан. Том 4. Алматинская область.  Алматы, 2005, 8-7 с.
5. Давыдов М.И. , Каменский А.И. , Неклюкова Н.П. , Тушинский Г.К. , Физическая география СССР. М., 1966. 1-4 с.

© Жумабекова З.Ж. , Кудайберген Б.М. 2020