JULDIZLAR.QUYASH

`

Nókis rayonı XBMXMThSHBne qaraslı

№ - 22- sanli' uluwma orta bilim beriw

mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Aǵılash   Saylauovtıń

JULDÍZLARÁ QUYASH

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2015-2016 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

№34-TEMA          JULDÍZLARÁ QUYASH

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Juldızlar. Quyash haqqında uluwma tusinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńoqıw ham jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Shálkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıń tazalıǵına, klass tazalıǵina itibar qaratıw.Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Ózbekistanda yadrp fizikasınıń rawajlanıwı temasın soraw

Tema

Juldızlar

Juldızlar tiykarınan qızǵan vodorod hám geliy gazlarınan dúzilgen nur shashıwshı gaz sıyaqlı sharlar.

Átirapımızdaǵı dúnyanı jaqtılandırıp turǵan Quyash juldızlardan biri bolıp esaplanadı. Sonıń ushın juldızlardı Quyashqa salıstırıp úyreniw qolaylı. Quyashtıń massası M_Q = 2·10³⁰ kg, Juldızlardıń massası 0,4M_Q den 60M_Q ge shekem. Quyashtıń nurlanıw energiyası L_q= 3,8·10²⁶ W. Juldızlardıń nurlanıw energiyası 0,5L_q den júz mıńlarǵa shekem L_q ge teń.

Juldızlardıń orayında temperatura 10 000 000^°C dan joqarı boladı. Bunday joqarı temperaturada vodorodtıń geliyge aylanıw termoyadro reakciyası bolıp turadı. Yadro reakciyasında júdá úlken energiya ajıralıwı hám nurlanıwı júz beredi.

Juldızlar dúnyası hár túrli reńli boladı. Aqshıl hám kókshil túrdegi juldızlar eń jaqtı juldızlar bolıp esaplanadı. Olardıń sırtında temperatura 10 000–100 000^°C boladı. Sarı reńdegi juldızlar betindegi temperatura 3 000–10 000^°C. Ayırım juldızlar qızıl reńde tawlanadı. Olardıń sırtında temperatura 2 000–3 000^°C boladı.

Juldızdiń payda bolıwın bir neshshe basqıshlarǵa bóliw múmkin:

Birinshi basqısh. Gaz-shańnan ibarat ortalıqtıń gravitaciyalıq qısılıwı nátiyjesinde protojuldızlar (birlemshi juldız) payda boladı. Qısılıw nátiyjesinde onıń orayında temperatura 10–12 mln gradusqa kóteriledi hám termoyadro reakciysı baslanıp ketedi. Sol tárizde jas juldız payda boladı.

Ekinshi basqısh. Gazokinetikalıq basım hám nurlanıw (jaqtılıq) basımı gravitaciyalıq qısılıwın toqtatadı, juldız dinamikalıq ten salmaqlı halǵa ótedi. Bul stacionar halda ol uzaq waqıt (mısalı, Quyash shama menen 10 milliard jılǵa shekem) jasaydı. Bul dáwirde vodorod janıp geliyge, geliy janıp uglerodqa, uglerod janıp basqa elementlerge aylanıp baradı. Solay etip juldızlardıń «termoyadro reaktorı»nda túrli elementler payda boladı. Bul – tábiyattıń ájayıp sıylıǵı.

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Úshinshi basqısh. Termoyadroniń janarmay zapası tamam bola baslaydı. Juldız qızıl gigantqa hám gigantqa aylanadı. Qatar jarılıwlar payda boladı. Nátiyjede «taza juldız» hám «júdá taza juldız» payda boladı. Sonıń menen birge, awır elementler de payda boladı hám jarılıwlar nátiyjesinde elementler aspanǵa shashılıp ketedi. Bular bolsa ekilemshi juldızlardıń payda bolıwında material boladı.

Bul basqıshlar barlıq juldızlarǵa tiyisli. Biraq olar massasına qarap hár qıylı sónedi. Massası 1,4M_Q dan kishkene bolǵan Quyash túrindegi juldızlar aq kishkene (karlik) juldızlarǵa aylanadı. Olardıń radiusı 0,01RQ den RQ ge shekem, nurlanıw energiyası 10-⁴L_Q den L_Q ge shekem, tıǵızlıǵı ρ≈10⁷–10⁹ kg/m3 boladı. Bunda R_Q= 6,96·10⁸ m – Quyashtıń radiusi.

Massası 3M_Q den úlken bolǵan juldızlar neytron juldızlarǵa aylanadı. Neytron juldızlardıń tıǵızlıǵı ρ≈10¹⁷ kg/m3, radiusi R=20 km átirapında boladı. Júdá tıǵız juldızlar ómiriniń aqırında qara tesikke aylanadı.

Quyash – Jerdiń energiya deregi

Quyash ortasha úlkenliktegi sarǵısh reńli juldızlar qatarına kiredi.

Quyashtıń orayındaǵı yadro reakciyalar zonasınıń radiusi 200 mıń kilometrdi quraydı. Bul zonada temperatura 14 000 000^° átirapında bolıp esaplanadı. Quyashtıń betindegi temperatura 6000^° átirapında boladı. Quyashtan 1 sekund dawamında shıǵıp atırǵan energiya 12 mıń trillion tonna kómirdi jaqqanda ajıralatuǵın energiya muǵdarına teń. Quyash hár sekundta 4,3 million tonna massasın joǵaltadı. Energiyası hám massası úzilissiz azayıp barsa da, Quyash jáne 5 milliard jıl dawamında sonday nur shashıp tura aladı.

Quyash energiyasın 2 milliardtan bir bólegi ǵana Jer júzine tuwra keledi. Sol energiyanıń ózi planetamızdaǵı tiri organizmlerdiń tirishiligi ushın jeterli bolıp esaplanadı.

Jerdegi pútkil tiri tábiyat – ósimlik hám haywanatlar dúnyası, sonday-aq, adamzat Quyashtıń jaqtılıǵı sebepli bar bolıp esaplanadı.

Quyashtan kiyatırǵan jaqtılıqtıń esabına Jerdi orap turǵan hawa jılıydı, suw puwları aspanǵa kóteriledi, olar jawınǵa aylanıp jáne jerge túsedi, jawınlar dáryalarda suw bolıp aǵadı, dáryalarǵa qurılǵan elektr stanciyalarında elektr energiyası payda etiledi.

Janarmay sıpatında paydalanılatuǵın neft, gaz hám kómirler million jıllar dawamında Quyash energiysı esabınan payda bolǵan. Jerdiń astındaǵı qazılma baylıqlar áyyem zamanlardaǵı ósimlik hám tereklerdiń qaldıqları bolıp esaplanadı.

Ósimlik, terek hám basqa tiri tábiyat Quyash energiyası esabınan bar bolıp esaplanadı. Adamlardıń tirishiligi olardıń bergen azıqawqatları esabınan boladı.

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs yetiledi. Tema boyınsha oqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma túrinde hár toparǵa krosvordlar tarqatıladı.tapsırma orınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde,bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı

1. Juldızlar qanday gazlardan quralǵan?

2. Juldızlardıń reńi hám temperaturası bir-birinen qalay ajıraladı?

3. Juldızlardıń payda bolıwı, ózgeriwi hám sınıwı qanday júz beredi?

4. Quyash ne ushın Jerdegi tirishilik ushın energiya deregi dep ataladı?

Uy tapsırma tapsırıw

Juldızlará Quyash temasın oqıp keliw. 

Sabaqtı juwmaqlaw

Úy jumısın qayta yadına salıp otip, búgingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda búgingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash