KASBIY FAOLIYATDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

• ikkilikdagi  boshqalaridan sodda.

Ikkilik sanoq ststemasining asosoy kamchlligi — sonlardagi xom Iarningjuda ortib ketisl'tidir             sartoq ikkJlikka va teskari o'tkazishlarni kompyuteming o'zi ba]aradJ. Lekin kompyuterning imkoniyatlaridan oqilona foydalanish uchun unirtg lilirti    za.rur   Shular sababli sakkizlik va O'n oltl]lk sanoq ststemalari ishlab chiqllgan.

sistemalardagi sonlar sanoq kabi OSO«n o' Cliladi, lekin ikkJlik sanoq sistemastdagi sondan 3 (sakktzlikda) va 4 (On oltilikda) marta kam razryad talab qiladi, chunki 8 — 2³ va 16

Ikkilik sanoq sistemasida ifodalangan sonlar ustida ham barcha arifmetik amallarni bajarish mumkin. EHM da saqlanadigan eng ktchik axb0T0t o'lchov birltgJ bit deb qabul qilingan bo'lib, bit

bitdan iborat ketma - ketlik bayt deyiladi Jkki billik ketma ketlikdan foydalanib nechta sonni ifoda]ash mumkln? Bu sonlar quyidagilar: - 01 - l, IO - 2, I l - 3. Demak ikki bitdan foydalamb to ^z rtta sonni ifodalash mumkin- LlmumaJ1, n bitdan foydalanib 2ning n darajasidagi samu ifode]ash mumkrn.

       'Bayt" birligi            quyidagi              birliklari

1024 bayt = 2 bayt= 1 kb (kilobayt)

1024 kb = 2 bayt = 1048576 bayt= I mb (megobayt)

Matil ko' rinishldagi axborotlarning tashkll etuvchilari harfiar, tinish belgilari, riyoziyot belgilari tarli maxsus belgilardtr

Ikkilik sanoq sistemasida	O' nlik sanoq sistemasida
10 100 101 IO	2 (2ning I -darajasi) 3 4 (2ning 2•darajasi) 5 6

16

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA ORTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI

A.A. Abdumanonov, MCI'. Botirov

KASBIY FAOLIYATDA

AXBOROT

TEXNOLOGIYALARI

Toshkent- 2022

UO'K:

Mualliflar: A.A. Abdumanonov, M. T. Botirov.

"Kasbiy faoliyatda               texnologiyalari"         darslik.

488 bet

Annotatsrya

Taqrizchilar: M.K. Karabayev - FJSTI "'Biofizika va tibbiyot texnikasi" kafedrasi professori. DA. Xalilov • TATUFF Axbrot texnologiyalari kafedrasi professori,

11 BOR AXBOROT TURLARI. SANOQ SISTEMALARI.

TEXMKA XAVFSIZLIGI

2.1-§. Sanoq tizimlari

Sanoq sistemasi berilgan maxsus belgilar (raqamlar) yordamida sonlarJ11 yozJSh usulidir. Insoniyat faoltyatJda pozitsion va nopozitsion sistema]arrdan foydalamladl-

Odatda  raqamlar va maxsus belgilardart iborat alfavit asosida yaratlladi. Har bir kod o'zining uzunligi va tarkibi bilan xarakterianadi

Nopozitsion sanoq sistemalarida sondagi raqamning hissasi (ya'ni, umng sonni ifodalash uchun ahamiyati) uning pozitsiyasiga bog'liq emas. Masalart, Rim sartoq  XXXIJ ikki) sonida X raqamining ixtiyoriy pozJtsiyadag1 hossasi o' nua teng.

Pozitsion sanoq sistemasida sondagi har bir raqam hissasi Ozining pozJtsiyaso, ya:ni o'rni bilan bog'liq. Pozitsiyali sanoq tizumdagi har qanday A sani ushbu tizim alifbosidagi ai koefT1t• sientlari yig'irtdisi sifatida hisoblash tizimining S darajalariga ko'paytinltshl naun1kiJ1.

       As=anan.tana..                                         +               +                +

 ...a.*S² + S ^I                       4-a.l*St ^l +              ... 4 a.m*S•

Masalan, 757,7 somda birinchi raqami yuzliklar sani, ikklnchi 7 raqami birliklar soni va 7 raqami I nirtg o'ndan bir hissalari sonini anglatadi.

7575 sonining o'zini esa quyidagi hisoblanadigan ifoda orqali belgilash mumkin: 700 50  5_Shl 7*10⁰ = 757,7.

Pozitsion sanoq sistemasining asosi ushbu ifodalash uchun tshlatlladigan raqamlar va belgJlar somdir.

Kompyuterlarda boshqa sanoq sistemalaridan quyidagi imkoniyatlari bilan farqlartuvchi ikkilik sanoq  foydalartiladi

• uni ishlasluni tashkil etisll uchun ikki turg'un holatli qurilma• lar zarur (tok bor L tok magnitlangan yoki magnitlanmagan); ikki holat orqali tasvirlash isl'tonchli va ta'sirlarga chidamli;

15

kani tayyorlash dasturi, Microsoft Access ma'lumotlar omborini boshqarisll tizrmlan ktradi.

N azorat savollari:

l . tushunrttirirtg 2. Axborotning qanday turlari mayud? 3 Axborotni turlarini sanab bering.

4. Axborotlar ustlda qanday amallar bajarish mumkin?

5 Axborotlarni Olchash uchun qaysi birliklardan foydalaniladi?

6.                                                kodlasl'ttirish

7.                                                Haqiqiy sonlarni kompyuter xotirasoda tasvirlanishi qanday?

S. Axborot texnologiyasi nima?

9. Axborot texnologtyalarini turalrtni izohlab bering-

14

SoZ BOSHI

Axborot libbiyot va sog'liqni saqlashning SOI'talarida mavjuddir. Tibbiyot sohasida axborot a]mashishning turli ko*rinishlaridan foydalanish hozirgi davrning dolzarb muammolaridan bindir. Ularning tartlbga solinishl tibbiyot va sog'ltqJ11 saqlash tizumda axborot]armng avtomatlashttrilgan almashinuviga erislush, soha xodimlarining ish faoliyati unumdorligini larga xizmat ko'rsatJsh sifatini yaxshllaydi Axborot oqtmlari bilan ishlasll uchun sog•liqni saqlash tizimida axborot tizimlari yaratilgan. Axborot tizilïli tashklliy tartibga solingan huJjatlar va axb0T0t texnologiya]ari yordamida, Shu jumladan axborotni qayta ishlash jarayon• amalga oshiradigan l'tisoblasl't  aloqa kommunikatsiya vositalaridan foydalamshnong umumlashtlrilgan yig'tndisidir. Tibbiy axborot tizimlarining maqsadi aholiga tibbiy xizmat ko'rsatishning turli vazJfalariJ1i qo'llab quvvatlash, tibb1Y0t nauassasalarini boshqansh va sog'liqni seqlash tiztmimng o'zrni axborot boshqaruvida  ta'mirtlasl'tdan iboratdir.

1 BOB. AXBOROT HAQIDA TUSHUNCHA. AXBOROT

TEXNOLOGIYALARI HAQIDA MA'LUMOT

1.1-§. Axborot tushunchasi

Axbogotlashtirish faoliyatining rivojlartishida  saglasll, qayta ishlash vajamiyatda ilmiy axborotlarni tarqalishi natijasi• da yangi ilmiy yo'nalish — informatika vujudga keldi. XX asrning 50-YJllanda yangi fan — informatJkaga asos solindi. Informatika termini franso*z so*zlari information (axborot) va automatique (avtonegizida hosil bo'lgart.  kompyuter qo']lashga asoslamb inson faoliyatining turli sohalanda axborotlarni izlaslu to'plash, saqlaslv qayta ishlash va undan foydalanish masalalari bilan shug'ullanuvchi fandir. Qisqa qilib aytganda, informatika kompyuter texnikasi asosida axborotlar ustida bajariladigan amallar va ularni  o'rganadigan fartdir. Demak, informatika uchun asosiy ashyo — axborot. Axborot informatika famda asos tushuncha sifatida qabul qilingan.

Informatika tavslfi. Axborot iste'molchisi - axborotni qaerda va qaysi aniq masala uchun foydalanish turi va vazifasiga qarab unga bahO beradi, Sl'tunga progmatik, se mantlk va sintaktik jabhalarga ajratisll mumkin.

Informatika Organadigan va o*z.aro bog'langan uchta asosiy tushuncha bor. Bular axborot@ algontJ11 va EHM dir.

Tibbiyotda axborot texnologiyalari fanining maqsadi z.amona• viy texrtologiyalarni O'qish jarayoniga Oilb bugungi kunda tibbiyot masalarini yechishda hamda devolash va ilmiy • amaliy faoli• yatni sifatli Olib borishda, axborot texnologiyasidan to'g*ri foydalana oladigan mutaxassislar tayyorlashdan iborat.

Informatika sohasining asosiy resursi bu — axborotdir. Axborot atrof-muhit ob 'yekllari hodisalari, alarnirtg  SOSiyatlari va halatlari to'g'risidagi ma'lumotlardir. Keng ma'noda axborot insonlar o'rtasida ma'lumotlar ayriboshlaslv odamlar va qurilmalar o'rtasida stgnallar aynboshlashni o'ziga muJassamlashtirgan umummilliy tushunchadir. Informatikada axborot bilan bir qatorda ma'lumollar tushunchasi keng qo'llaniladi.

lami yechishda sun'iy intellekt metodlarini qo'llashga tayanadi: kredit tavakkalchiliklarini boshqansh, bilim]arni amqlash, fondlar holatini bashoratlash va boshqalar

Ob'yektga yo'naltirilgan texnologiyalar • bir nechta ob'yekt• larning hamkorlikda ishlasllini ta'minlaydi va loyihalash va dasturlash jarayonla'ida konnpyuter tizirnlartni tuzishda qo'llanoladi. Bu yerda ob'yektlar sifatida foydalanuvchllar, dastur]ar, myjozlar, hujjatlar, fayllar, jadvallar  kilitilisl't mum kin- Ob'yektga yo'naltirilgan texnologtyalardan foydalanish natijasida boshqaruv tizimida o'ta tezkor samarali qaroriarni qabul qilishga Olib keladi

Bilimlarni boshqarish texnologiyasi • ekspert tizimlarini misol qilib keltirish

Internet texnologiyasi - barcha axborot tizimlarini global axborot strukturasiga birlashtirish texnologiyasi.

Bundan tashqü'i vazifalanga qarab harn axborot texnologiyalarim bir nechta turiarga aoratrsh mumkin:

Ma'lumotlarga ishlov beruvchi axborol tesnologiyalari. Ular nua'lum algontmlar bo'yicha boshlang'ich ma'lumotlarga ishlov beruvclli masalalarni yecllishga mOljallangan. Masalan, har bir firo'zining xodimlari haqidagi axboa•otga texnologtyasi albatta bo'lislu kerak.

Boshqarishning axborol texnologiyalari. 1-Jlarnirtg maqs,adi faoliyati qaror qabul qilish bilan bog'liq bo'lgan insonlarning axborotga bo'lgan talabini qondirishdan iborat. Boshqarishning axborot tasl'tki10ftting            hotirgi l'tOlati             kelajagi l'taqidagi axborotni ham o' z IChiga oladi.

Ofis (idora) ning axborot texnologiyasi. Avtomatlashtirilgan ofisning yangi zamonaviy axborot texnologiyalari bu - tashkilot ichidagi va tashqi  jarayonlarni kompyuter tarmoqlari va axborotlar bilan islllovchl boshqa yangi zamonaviy vo• sitalar asosida tasl'tkil etisl't qo'llab—quvvatlasl'tdan iborat. Buning uchun maxsus dasturiy vosotalar harn ishlab chiqllgan. Ulardan bili Microsoft Office dasturlar paketidir. Uning tarkibiga Word matn

Excel elektron jadvali, PowerPoint taqdimot           grafinafaqat moddaning tarkibi, tuzilishi va shaklini o'zgartirish maqsadida, balki axborotni qayta ishlash va yangi axborot hosil qilish maqsadida             boshqariladi, Shuning uchun texnologiyasini quyidagłcha ta^t riflash mumkin-

A.xborot texnologiyasi - bu axboriy ma'lumotni bir ko'rinishdan ikkinchi, słfatjihatldan yangi ko'rinishga keltłrish, axborotni yig'ish, qayta islllash va uzatłshning usul va vosltalari małmuasłdan foydala• l'lish jarayonidir.

Axborot texnologiyrdari axborotlarni yig'ish, saqlash, uzatish, qayta islllash usul va vositalari majmuyidir. A.xborot texnologiyasiJung vujudga kelishi va rivojlamshini belgilovchi ichki va tashAi omillar mavjud bo'llb, ulami quyłdagicha tavsłflash mumkin:

Jchki omillar — axborollarming paydO turlari, xossalarł, axborotlar bilan turli amallarni bajarłsh, lasll, uzatish, saqlash va h.k.

Toshqi omillor — bu axborot texnologiyasining texnik-uskunaviy vosltalar orqali axborotlar bilan turli vaufalarni amalga oshi• l'ishni bildiradi.

Axborot texnologiyasi o'zi uchun asosiy muhit bo'lgan axborot tizimlari bilan bevosita bog'liqdir. Chunki axborot texnologiyasi axmavjud bo' Igan  usłida bajał'iladigan turli xil murakkabllkdagi operasiyalar, amallar va algoritmlarni bała, l'ishdan iborał; bo'Igan

Hozirda zamonaviy elektron hisoblash qurilmalar va uni dasturiy ta'minotini rivojlanishi bilan bo'głiq hołda a.xborot texnologiyalari quyidagi turlarga ajratiladi:

Videotexnologiya • ma'lumotlarni turli tasvirlash ko'rinisluda

Multimedia texnologiya - ixtiyoriy ma'lumotlarni kompleks ko' rinishda tasviriashga asoslangan. Bu texnologiya matnlar, grafiklał',  harakatlart'li yagona bir lizimga błrlashtirłb namoish etadi

Neyrokompyuterli tesnologiyalar - mikroprosessorlał' bir-błrłga o'zaro bog'langan maxsus neyrokonłponentalardan foydalanadi Bu texnologiya asab katakchalarining hatti-harakatlarini modellashtitishga asoslangan. Neyrołexnologiyalał' murakkab masalaMa'lumotlarga u yoki bu sabablarga ko'ra foydalanilmaydigan, balkl faqat saqlanadłgan belgilar yokl yozłb olingan kuzatuvlar siťa• lida qarash mumkin. Agar bu  na.rsa tug•risidagi mavhumlikni kamaytłrish uchun foydalanish imkoniyati tugⁱ ilsat ma' lumotlar axborotga aylanadi Shuning uchun a.xborotni foydalanadigan ma'lumotlar deb atasa ham bo'ladi.

Masalan, qog'ozga telefon raqamlarłni ma'lum tanibda yozib, boshqa ki msaga  u buni biror axboroł bermaydigati ma'lumot sofatida qabul qiladi. Biroq ana shu har bir telefon raqami tovrisiga muayyan korxona yoki tashkilot nonil uning faoliyat turi yozib olłnsa, avvalgi ma'lumot axborotga aylanadi

Iqtłsodły axborot • axborotnłng eng mulum turlaridan błri hłsob• lanadi. Iqtisodiy axb01'0t chiqarish  moddiy resurslar, bozoriar, bank va moliya muasasalari faoliyati bilan to'g'ndantcrg'ri bogłiqdir.

Sivłlizatsoya rivojlanishi tarixida bir necha axborot inqiloblałi ro'y berdi • axborotni qayta ishlash sohasida tub o'zgarłshlar ro' y bergani tufayli ijlimoiy  o'/,garishlał' yunga keldi. Bunday o'zganshlar oqibati sifatida insoniyat jamiyati yangł sifatga ega bo'ladi, ya'ni-

1     — bosqich. XIX asirning 2 — yarmigacha davom etgan. Bu bos-

vositasi pero, siyoxdon, kitob, Kommunikatsiya, ya'ni aloqa odamdan — odamga yoki pochła orqali xat vosotasłda amalga oshirłlgan.

2     — bosqich. XIX asirning oxiri, unda «mexanik» texnologiya topgan. Uning asosiy vositasi  arifmometT kabilardan iborat.

3     — bosqich. XX asirnil'łg boshlat'iga mansub xanik» texnologiyalar bilan farq qiladi. Unłng asosiy vosłtasi sofatida telegraf va teleťonlardan foydalanilgan. Bu bosqiehda a.xborot texnologiyasinirłg maqs,adi ham o' zgardi. I-.lnda asosiy org' u axborotni tasvirlash shaklidan unłng mazmunini shakllantłrishga ko'chiriladl.

4     — bosqicll. XX asir o'rtalariga to•g't'i uelektron» texnologiyalar qo'llanolishi bilan helgłlanadi. Bu texnologiyanong asosiy vositasi EHM lar va ularning asosida tashkil etiladigan avtomałlashtirilgan bosl'tqarish va axb01'0t

5

S-bosqich. XX asirning oxiriga to'g'ri keladi. Bu bosqichda kompyuter texnologiyalart taraqqiy etdi. Ulaming asosry vositasi  maqsadlarga mo' jallartgan dasturiy vositalarga ega bo']gan shaxsiy kompyuterlardir. Bu bosqichda kunde]lk turmush, madaniyat va boshqa sohalarga mOljallangan texnik vositalarning o'zganshi ro'y berdl. Lokal va global kompyuter tarnnoqlan ishlatJla boshlandl.

1.2-§. Axborot va uning turlari

va iste'molcl'tilarning har *illigi axborot shaklimng turli ko'rinishda bo'lisluga 0115 keladi

Belgili L turli ishoraviy belgilardan iborat axborotlar. Balar biror voqea-hodisalar haqldagi axborotlarni uzatishda foydalaniladi

Matnli — hart raqarn va belgilar to•plamidan tarkib topgan ma' lum ma'rtoni artglatuvcl'ti axborot.

Grafik — tasvirlardan iborat bo'lgan taszvvur ko'rinishidagi ax• borotlar.

Video va audio ko'rinishdagi ma^llumotlar.

Axborot nima? Ma'lumki, axborot (lotincha informatio L tuOlish bayon - hodisa, kishi faoliyati yoki rnuayyan bilim haqidagi ma^llumot]ar to'plamtni ifodalaydrgan fanning umumiy tushunchalaridan biridir. Axborot inson sezgi organlari orqali tashqi dunyodan oladigan xabarlar mazmuni va ma' nosidir

Kundalik I'tayotcla kimningdir man faatiga keluvchi ma'lumot yoki xabarni axborot deb atashadi. Masalan, qandaydir multim 110disa yoki kimningdir faoliyatiga doir  «Xabar bermoq» iborasining ma:nosi «avval noma'luJ11 bo'lgan biror xabarni yetkazishdtr.

A *borot — atrof-mul'titdagi ob'yektlar, voqealar, ularrting parametrlari, xususiyat]ari va holati haqidagi ma']umotlar bo'lib, ularni axborot tizimlari (tirik organizmlaU boshqaruvclli mashinalar va shu kabilar) qabUl Clilib, foydalanadilar.

Biror ob'yekt yoki voqea haqidagi bitta axborot mtAumoti

(gazetadagi maqola,  telegramma, hikoya,           radio6

•

•     I Yottabayt(Ybayt) = 1024 Zbayt-

Belgilar pozitsiyasi sonini bildirsa, uning tarkibi koddagi belgilaming ma'lum bir alomatga ko'ra joylashish tartibini belgilaydi uchun untng kodli belgtsini berib a]mashttrish jarayolll kod• lashtirisl't deyiladi.

Kodlashtirtsh tizimida ikki usuldan foydalaniladi

•     tasnifii kodlashtirish

•     qayd    kodlashtirisl't

Tasnifli kodlashtvisll tizimida ob'yektlar avvaldan sinflarga yoki iyerarxik (daraxtsimon) ob'yektlar tizimiga ajratilib belgilab chtqiladi. Qayd qiluvchi kodlashtirtsh tiztmida ob'yekt]ar avvaldan sinflarga ajratilmaydilar.

Masalan: Fakl*//enring harcha           o          gnrnh/ariga /ar/ib     guruh har bir rartibi ho *yieha o qayd nomeri beri/ad\.

1.4-§. Axborot texnologiyalarining turlari

Texnologiya so'zi yunonchadan tarjima qilinganda san'at, ustalik, malaka ma'nosini ang]atadl. Texmkada texnologtya deganda kerakli material  I'tOSil qilisl't metodlar va vositalar yig'indisodan foydalanadrgan jarayon tushu• niladi. Texnologiya ob'yektining dastlabki, boshlanSich holatini o'zgarti'ib, yangi, oldllldan belgilangan talabga javob beradigan holatga keltrradi. Agar boshlang'ich xom ashyo sifatida axborot olinsa, ushbu axborotga ishlov berish natijasida asborot altsh mumkin. Lshbu holde ham "texnologiya" tushunchastmng ma'nosi saqlanib qolinadi. Faqat unga "axborot" so•zini qo*shish naun1kiJ1. Bu narsa axborotni qayta ishlash natiJasida moddiy mahsulotm emas, balki axborotmgrna altsh mumkrn]tyni amq]ab turedi

Tesnologiyani quyidagicha ta'rifiash Texnologiya surÝiy ob'yektlarni yaratishga yo'naltirl]gan jarayon]arni boshqa• rislldir. Kerakli jarayonlarni kerakli yo*nalishda borishini ta'minlash uchun yaratllgan shart shar0Jtlar qanchallk yaxshi tashkil etilganligi texnologtyaning samaradorligilll bildtradi. Bu yerda tabi1Y jarayonlar

11

dalanuvchining naunosabatlarini aks ettiradi, axborotni uning asosida amalga os]uriladigan boshqansh sistemasi maqsadrga muvofiqligini ifodalaydi, Asborotrting pragmatik  faqat           (Oh' yekt), foyda]anuvchi va boshqarish maqsadlarining umumtyliglda namoyon bo'ladi. Adekvatlikning usllbu shakli axborotdan amaliy foydalanish bilan bevosota bog'langan

Faqat dolzarb axborotgina ahamtyatga ega va u kutilgan natijaga erisl'tish beradi. Biroq shoshilib, to'liq shakllanmagan holda yaki kechiktirilib uzatilishi undan unumli foydalamsh imkonini bermaydi. Axborotning qimmatliligi uning qanchalik muhtmligi va inson faoliyatgda qo'llanilib, ijobiy natija olishnoshi bilan baholanadi. Agar qimmatli va dolzartm axborot tushunarsiz ifodalan• gan bo'lsav u foyda  va qimmatlilik ahamiyatini yo'qotishi murnk1J1. Axb0T0t uning iste'molchtsiga tushunarli bo'lgan tarzda ifodalanishi kerak.

Axb0T0t iste:molchi tonnonidan qulay tarzda tushunilib, mohiyati anglanislu va undan oqilona foydalanish imkoniga ega bo'lishi Biroq, manbalarda, O' quv darsliklari va qo'llanmalarda axborotlar murakkab tarzda, tushunib yetish qiyinchlllk tug'dtradigan holda, ba'zilarida esa lo•nda va ravon tilda bayon etiladi oh'yekt haqidagi      qisqa (ortiqcl'ta belgilarsiz, 10'rtda) yoki keng (ortiqcha belgilar bilan, ko'p       holda) bayon etilishi   Qisqa   kam     Sig'imi talab qilib, undan foydalanish qulay tJmuman axborotning ikki tc/rini alohida ajratib Otish mumkin. va (diskret) axborot • ma'ruza, teledastur va hokazolar. Axborot o'lchovlari.

•       I Kilobayt(kbayt) = 1024 bayt;

•       I          1024

1024 Mbayt.

Keyingi paytlarda qayta ishlanadigan axborot hajmi ortib borislli munosabatl bilan axborotning katta o'lchov birliklari hann kiritildi: I terabayt (Tbayt) = 1024 Gbayt = 240 bayt • I Petabayt 1024 Thayt;

•       I Eksabayt (Ebayt) = 1024 Pbayt;

10

eshtirish va shu kabilar) uni tushunish, Unga qiziqish nuqtainazaridan turli totfadagi kishllar uchun turltcha axborot mtqdorida

Masalan, yapon tilida uzatilgan ma'lumotning ushbu tilni bilma• gan insonga hecll qanday qizig'i yo•q. Biroq yapon tilini biladigan kishtga u qimmatli, nauhirn ma'lumot bo'lishl murnkin. Maxsus belgilar orqali ifodalangan ma'lumot ham bu belgilardan foydalanish qoidalarirti bilmagan kishiga yartgi olmaydi Belgilat' q0Jdas1dan foydalanosh ma'luJ11 bo'lgandagtna, ushbu ma'lunnot ma'nosini anglash mumkin.

Axborot ma'lumotnong tavsifi emas, u ma'lunnot va uning iste'molchisi o'rtasidagi o'zaro munosabatni bi]diradi- Iste'molchisiz ma'noga ega  o' zlashtvilgandagwa axb0T0tga aylanadi

Axborot turli shakllar va ko'rinishlarda mavjud bo*lishi naun1kiJ1.

•               matnlar, rasm]ar, chizmalar, fotosuratlar ko' rinishida;

•               yorug*lik nuri va tovusll signallari ko'rinishida;

•               elektr va nerv impulslari ko' rinishidal

•               magnit yozuvlari ko'rinishida;

•               imo-isl'tora

•               hid va ta'm ko'rinishlda:

•               avloddan avlodga o'tuvchi irsiy xromosomalar va shu kabilar ko'rinishida.

Axborot xossalari nuqtai nazaridan qaralayotgan moddiy va nomoddiy dunyoning predmetlari, jarayonlari, voqealari informatsion ob'yektlar deyiladi.

Axborot qandaydir manb8dan qabul qiluvchlga xabar yaki lumot ko•rinishida alar o'rtasidagi aloqa kanali orqali uzatiladi Manba xabarni uzatishlda uni uzatlladigan signalga aylantinb kodlashtiradi. Ushbu signal kanali orqali uzatiladi. Natijada qabul qiluvchi-da qabul qilingan Signal l'tOSil qilinib, u qabul qilingan ma']umotga aylantrrilislu uchun signaldan as]tga qaytarish maqsadida dekodlashtiriladi

chigcv (yeleyomoshcxhingal membadan - meıeorolog-mmarassisdan appıxnxmrıx orqali ıelet'i:orga

Jonli ınavjudot o'zining sezgi organlari (közlari, quloqlari, burııi, terisi- tili va slıu kabilar) orqa[i tashqi dunyodan axborot oladi, uni ırıııayyan ketma•ketlikdagi nerv impuls[arıga aylantıradi, nerv 101alaı•İ orqalİ  fr401İraşİda ınİyanİng kü'rinislııda saqlaydi, impulslarni qayta ishlash yoki tahlil qilish natijasida harakatlarini boshqaradi yoki tovush signallari beradi, ya'nı o'z faoliyatda foydalantdi.

Axborotni qayta ıshlash • bir Nil informatsion oh'yektlami ba*zi algorİımlamİ bajarİşfrl asosİda boşhqa  ob'yekllardan o[ishdir. Axborotni qayta islı[ash axborot ustıda bajarıladigan asosiy amallardan biri va axborot turli-tuman bo'lishi va uning ko*lamini (ha] mını) os11Jfishning asosiy vositaşJdir.

Axbom ust[da quyidagı amallarni bajarish mumkin:

•      yaratislı•,

•      qabu] qi[ish•,  tarqatish;  qayıa ishlash,

9 ixclltmlashtırish•,  saq[ash; boşlaqalal'.

Axborot ustida muayyan anıa[lar bajarislıga aid barcha

jarayonlar informatsjon jarayonlar deyiladi

Axb0T011)İ qayıa ishlaşh voşİıak11İ - İl'lşoniy;ıl 10111011İdan yanılİlgan turli quri[malar wa tizimlardır, birincill navbatda axborotni qayta ishlovchi üniversal ınashina - kompyuterdir

Kompyutexlar axborotni ba'zi algoritmlarni bajarish asosİda qayta ishlaydilar. 'Firik organizmlar va o*siınliklar axborotni

8

1,3-Ş. Axborot xossalari

Informatİka şothaşİnİng aşOşİy bu — Axb0ü01ning asosiy xossalari quyidagılar:  ishonclılilik;  tolliqlik•,  yaroqlilik;  dolzarblik;  tuşhunarlilik

Agar axborot ob'yekt haqidagi ma'lumotlarni yoki voqelikni real akslantırsa bunday axborot ishonchli deyilad[ Ko'pıncha axbo• 101 İşhonlİgİ ilXbOl'0111İng muvofiqlİgİ xavaklCl'lanadİ. Axborotning muvofiq[igi - ob'yekt, hodisa yokl jarayon haqidagi alıngan ma'lumotning nıa'lum nıa'noda real haqiqatga ınosligidir. Ishonchli bo'[magan axborot uning noto'g'ri talqın qilinishıga yokİ noto'g'ri qaror•lar qabul qilimshıga olib keladi

Işhoncthlİ  O'lİşlaİ bilan İslaonchlİ bo'lmagan axbOrotga aylanıshi mumkın„ ya'ni vaqt o'tıshi bilan u eskirıb, voqe[ikni ro*yi-rost akslantirmasligi ham ınuınkin.

Agar axborot tushunish yoki uning asosidH tö'g'ri qaror qabul qi[ish uıchuıı yetarli darajada bo'lsa axborot to'[iq deyıladi. To'lıq bo'lınagaıa  Ol'lİqcha axb01'01 qaı•or qabül qİlİşla jarayomni sekınlashtirıshi yaki xatoliklar keltirib chıqarishJ mumkin

Semantik (nıa'nolij adekvatlik • ob'yektning uning obraziga (qİyofaşİga) lüllVOfiqlİk darajaşİnİ anİqlaydİ. Semantik nuqıaİ nazal' a.xborotıııng ma'noli mazmuııini hisoblashni ko'z[aydi. Bunda a.xbo• aks CIIİrgan  qİlİnadİ. bog'lİqlİgİ viladi. Masalan, axborotni kodlar mali [fodalaslıni ko'rsatislı mumkin. Sintaktik adekvallik — axborotning mazmuniga tegmagan holda, unİng taşınİy-şll'llkllMllVİy  ifodalaydi Şİnıaklİk daraıadagi axborotni ifoda]ash usıı[ida axborot e[ituvclıı turi, uzatish va qayta ishlash tezligİ, ifodalash kodining o'lchaınlari, bu kodlarni

mazmuniga ahaıniyat berilmaganligi sabali, bunday axborot ma'ludeb aval adi.

Pragmatik (foydalamıvchanlik) adekvat[ik — axboroi bilan foy-