Киіз үй мәдениетінің тарихы

Киіз үй мәдениетінің тарихы

Қазақ ұлтының киіз үй мәдениетінің тарихы біршама  арыдан бастау алады. Тігуге, жығуға және көшіруге  қолайлы мұндай киіз үй қазақтың кейінгі 2000 жылдан  асатын тарихының «Тасқа айналған ескерткіші» дерлік.  Тарихи жазбаларға сүйенсек, қазақ ұлтының арғы  тектерінің бірі – үйсіндер,  міне осы киіз үйде отырған. Б.з.б  105 жылы Үйсін күнбиіне ұзатылған Хан династиясының  Шижүн ханшасы «Аққу әні» деген өлеңінде:   «... Дөңгелек үй, туырлық там орнына, Ет жеп, айран  ішеді ас­суына...» ­ деп жазады. Киіз үй қазақтың дәстүрлі  үй үлгісі баламасымен­ақ  жұртшылықтың өндіріс және  тіршілін болмысын аян етіп, қазақ ұлты өмірінің мәйегін  шоғырландырған, күшті нышандық және терең  мәдениеттік мән алады.

Киіз үйдің сүйегі кереге, уық, шаңырақ, есіктерден құралып,  бау­басқұрлармен, яғни басқұр, құр, таңғыш, шалма (иық бау),  белдеулер арқылы біріктіріліп таңылады. Оның сыртынан шым  ши немесе ақ ши тұтылып, киіз әбзелдерімен – туырлық, үзік,  түндік, киіз есік сықылдылармен жабылады. Сондай­ақ киіз  үйдің қаңқасы желбақан, салма қазық, уық қазықтарымен  орнықтырылады. Киіз үй жоғарғы және төменгі бөлектерге  бөлінеді. Төменгі бөлегі шеңбер доңгелек пішінді келеді, ал  жоғарғы бөлегі күмбезше келеді. Шеңберше бөлегін құрайтын  керегелер сұрыпталып, бедерленген тал­теректен, бір­біріне  қайшылай сәйкестіріліп, таспа мен түйіледі. Қырық басты, елу  басты керегелер бір­біріне сағанағы арқылы кірістіріліп  көктеледі. Кереге басының саны шаңырақ көзінің санына қарай  белгіленеді. Ал, керегенің санына қарай, киіз үйлер 3­4 қанаттан  30 қанатқа дейін барады. Торкөз немесе желкөз болып  торланатын бұл керегелер жиып­жазуға өте қолайлы.  Керегелердің кеңдігі 3,2­3,5 м, биіктігі 1,5­1,7 м болады.

Киіз үйдің сүйегін шебер үйшілер арнаулы  жасайды, материалы түгел жергілікті  жерлерден алынады. Ағаш қаңқасы үйеңгі  мен талдан жасалады, ал шым шилер нар  шилерден таңдап алып тоқылады. Киіз  үйдің ағаш есігі мен есіктің маңдайша,  табалдырық, таяныш, жарма беттері  самырсыннан шабылады. Тұтас киіз үйдің  қаңқасы бір тал шегесіз, бір тал сынасыз  тұрғызылады. Міне, бұл еңбекшіл қазақ  халқының үй құрылысы өнері жағындағы  еңбекшілдігін, ақыл­парасатын аңғартады.

Киіз үй іс жүзінде, көшіп­қонуға қолайлы келеді.  Малшылар көктем, жаз, күз мезгілдерінде тынымсыз жұрт  жаңалап, шөбі шүйгін, суы тұнық жерге қоныс аударып  отырады. Киіз үйдің ерекшелігі оның тігіп­жығуға, артып  жүруге қолайлылығы. Киіз үйді жығып, түйеге немесе өгізге  артып, жаңа қонысқа жеткенде түсіріп, бірер сағаттың  ішінде шаңырақты қайта көтеріп, орнығып отыра бересіз.  Егер үйдің тігілген орны жайсыз болса, бірнеше жігіт  көтеріп, таңдаған жерге қондыра салуға  болады. Киіз үй  көшіруге ыңғайлы ғана емес, ең маңыздысы берік, әрі жанға  жайлы келеді. Киіз үйдің дөңгеленіп тігілетін себебі, бұл  оның дауылдан, жауын­шашыннан қорғану, жер сілкінісінен  сақтану мүмкіндігін асырады. Осы себептен де байтақ  далада игеріп отырған шаруалар тосыннан тұрған сұрапыл  дауыл, қарлы боранның соққысына төтеп беріп келген еді.