Конспект открытого урока по родной (лезгинской) литературе на тему: "Алибег Фатахован яратмишунрай"

Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение

«Кучхюрская СОШ»

7-КЛАССДА

ЛЕЗГИ ЛИТЕРАТУРАДАЙ

АЛИБЕГ ФАТАХОВАН ЯРАТМИШУНРАЙ ТУХВАЙ АЧУХ ТАРС

ЛЕЗГИ ЧIАЛАН ВА ЛИТЕРАТУРАДИН МУАЛЛИМ РЗАКОВА Д. Г.

 Тарсунин мурад: аялрин рикIел А. Фатахован уьмуьрдин ва яратмишунин рекьикай    малуматар хкун; абурук  лезги литература кIан хьунин гьиссер кутун; чIал гегьеншарун.

               Тарсунин тадаракар: шаирдин шикилар, ктабар ва абурун выставка, цлан газет, «Самур» журнал, проектор.

Тарс кьиле фин

                  Тарсунин тема проектордин экрандал пайда жеда. (слайд 1)

Тарсунин план

1 Муаллимдин гаф

2 А. Фатахован аял вахтар, кIелун ва кIвалахда сифте камар

3 А.Фатахов ва  «ЦIийи дуьнья» газет

4 Инсценировка «Надинж аялар»

5 Шаирдин эсерар хуралай кIелун

6 Тест

7 Умуми фикирар ва къейдер

8 КIвализ кIвалах

(слайд 2)

1.     Муаллимдин гаф.

Аялар, цIи, 21-апрелдиз СтIал Сулейманахъ галаз Советрин литературадин диб эцигай машгьур шаир, гьикаятчи, таржумачи А.Фатахован 105-йис тамам жезва.

Къенин чи тарс адан уьмуьрдин ва яратмишунин рекьиз бахшнавайди я.И кардин патахъай чна фейи тарсуна малумарнавай гьар са аялдиз тайин тир тапшуругъарни ганай.

Са касдин уьмуьрдиз ва яратмишунриз талукьарзавай ахтармишунра гьадан лайихлувилер успатун патал жуьреба- жуьре лишанламишдай гафар – эпитетар ишлемишда. Месела: камаллу, истеклу, гафунин устад ва мсб.

Ихьтин гафар чавай Алибег Фатахован тIварцIихъни акализ жеда. Вучиз? Вуж я ам? Ада чи халкь патал, лезги литература патал вуч авуна? Адалай вуч алакьна? Чна и суалриз къе куь куьмекдалди жавабар гуда.

(слайд 3)

Эпиграф патал чна лезги литературада тур гваз къекъвей кьилин критик-литературовед, философиядин илимрин доктор, профессор Агьед Агъаеван гафар къачуда: « Ам (Алибег Фатахов) лезги литературада тамам революция тур гьакъикъатдин чи Маяковский я». Вучиз лагьайтIа, виридалайни адаз В. Маяковскийдин таъсир екеди я.

Куьне куь гьазурнавай докладар кIелдалди, заз чи лезгийрин бажарагълу шаир Ибрагьим Гьуьсейнован «Цуьквер» шиирдай къачунвай гафар кIелиз кIанзава.

(слайд 4)

Беневшаяр гъуьруьгъверер

РикIел гъана гьайифди.

Бубуярни чIутран цуьквер

Куь тан куьз я зайифди?

Квел зулай тIуз гатфариз физ

Гьар садан темягь жеда.

Хъсан цуьквер яраб вучиз

Икьван фад куьтягь жеда?

- И цIарар шаирди низ бахшнавайбур я?

2. Шаирдин уьмуьрдин рекьикай малуматар

1-ученик (слайд 5)

А. Фатахов 1910-йисуз Куьре округдин (гилан Сулейман-Стальский район) Цмуррин хуьре  лежбердин хизанда дидедиз хьана. Ада хуьруьн, Кьасумхуьруьн школайра кIелна. Дуланажагъдин дарвили 11-12 йиса аваз ам эвелдай хуьре, ахпа шегьерда кiвалах авуниз мажбурна: Куьре округдин ревкомдин участокдин , милициядин деловод хьана. Ахпа Бакудин ФЗУ-дин ученик хьана, нафтIадин мяденра рабочийвал авуна.

 А. Фатахован уьмуьрда Азербайджанда кечирмишай вахтар важиблубур ва къиметлубур я: адакай гъавурдик квай къанажагълу, ватандиз, халкьдиз вафалу инсан жезва. (слайд 6)

2-ученик. (слайд 7)

.Савадлу жегьил яз А.Фатахов 1927-йисуз хуьруьз хтана. Бакуда, Буйнакскда кIелуникди ва кIвалах авуникди, адаз хъсандиз азербайджан ва урус чIалар чир жезва.

3.      А. Фатахов ва «ЦIийи дуьнья» газет

1928-йисан июлдилай лезги чIалал латин гьарфаралди «ЦIийи дуьнья»  газет акъатиз башламишна. Сифтедилай Алибег Фатахов газетдин селькорвиле, 1928-йисан сентябрдилай жавабдар секретарвиле тайинарна. А. Фатахова лезги кIелалайбур А.С.Пушкинан,М.Ю.Лермонтован,И.А.Крылован,Н.А.Некрасован, В.В. Маяковскийдин эсеррихъ галаз танишарна.

3-ученик .

ШартIуналди А. Фатахован яратмишунар кьве девирдиз пайиз жеда. Сад лагьай девир - 1928-1930-йисар –А.Фатахован яратмишунар дигмиш жезвай вахт я.И девирда эвелимжи чка «ЦIийи дуьнья»газетди кьазва .Адан шаирвилин сифте камар  и газетдихъ галаз алакъалу я. Месела: «Саккони Ванцетти», «Дагъвидин руш», «ЦIипуд йис» ва мсб.

-Ацукь, аферин.

(слайд 8)

 Муаллим: Гьа и девирда сифте яз аялар патал 1930-йисуз Махачкъалада «Надинж аялар» тIвар алай ктаб акъатна. Шиирдалди кхьенвай и гьикаядин мана-метлеб ихьтинди я: шаирди хуш къведай келимайралди кьудкъад йисан яшда авай Пери-къадирдин минтикьвал ва адаз кар кьур КIарцIидинни Къемберан женжелвилер къалурнава. Абурру Пери тамуз фейила, адан мух гуз хуьзвай верчер, къажгъандик кутуна.И гьал акур Периди гьарай-эверзава, сельсоветди, аялриз тербет хьуй лугьуз абурун диде-бубайрал жерме атIана.

4 Инсценировка «Надиж аялар»

4-ученик (слайд 9)

Кьвед лагьай девир-1931-1935 йисар А.Фатахован эсеррин абад,абур гьуьндуьрдиз акъатнавай вахт я.И йисара ада са шумуд ктаб акъудна:                      « Гъалибвилихъ», «Зарбачи Гьасан» , «КьатI-кьатI авур  жунжурар», «Дагъларин разведчикар».

А.Фатахова лезги литературадиз цIийи девирдин инсанрин образар гъана: Гьасанан , Ризадин , Асланан , Г уьл – перидин.

Шаирди милли поэзияда эвергунин къайдани вилик тухвана,урус литературадин тежрибадикай гегьеншдиз менфят къачуна .Виридалайни гзаф адаз В.Маяковскидин яратмишунри еке тагьсир авуна .И жигьетдай чавай «Вад йиса – кьуд йиса» шиир къалуриз жеда:

Ягъ! Ягъ! Ягъ!

Яда чна уьтквем!

Къизмиш хьурай,

Курай,

Куз-Куз

Гьавайриз чукIурай

Хкатдай са цIелхем!

ЦIай ягъ, курай

Гьавайра гум турай

Къарханайрин къизмиш чатара

Виридаз акурай,

Ван хьурай

Ийир ванер ракьари.          (слайд 10)

Муаллим: А.Фатахов лезги литературадин прозадин бине эцигай кас я.И жигьетдай чавай адан «Риза» , «Бубадин веси», «Газет» гьикаяяр рикIел кхьиз жеда .Идалай гъейри А.Фатахова чи литературадиз поэмадин жанрани гъана.  (слайд 11)

1931-йисан июндиз шаирди «Зарбачи Гьасан» поэма кхьена куьтягьна.И поэмада ада рабочий класс арадиз атун, социализмдин шартIара дагъвидикай рабочий хьунин рехъ къалурнава.Поэма шаирди тIебиатдин гуьзел шикилралди башламишзава:  (слайд 12)

Гатунин йикъан пакамахъди

Ахпа жезмаз экуьн ярар

Чулав гьуьмерин кIаникай

Ачух жезвай кьакьан дагълар.

Хкаж хьана пакаман гар

Зайиф ванцел рахадай,

Цавун кIаниз янавай яр

Иви хьтин аквадай.

-Мад гьи поэма рикIел хквезва куь А.Фатахован, тIебиатдин гуьзел шикилралди башламиш жезвай?                        

 (слайд-13)

-МТС, дуьз.  (Поэмадин сифте кьил ученикди хуралай кIелда).

Муаллим: Къанни са йиса авай А.Фатахован лезги чIалал теснифнавай «Зарабачи Гьасан» поэма мана-метлебдин шикиллувилин ,чIалан девлетлувилин рекьяй эбеди гуьзел эсеррин жергеда  амукьда. Поэмадин кIалуб ацIайди, тамамди, таъсирлуди я. Поэма гахьтинди авун патал шаирди чIалан жуьреба-жуьре такьатар ишлемишнава: эпитетар, гекъигунар, олицетворенияр, метафораяр.

(слайд 14)

А. Фатахован яратмишунрай гьадалай виликан девирдин шаиррин (Кь. Саидан, Е. Эминан) эсерра авачир, дуьшуьш тежезвай ибараяр жагъида.Себебни ам я хьи ,адан эсерар туькIуьрнавай девир вич цIийиди я.

Хайи лезги эдебиятдин тарихда А.Фатахов сифте яз шииралди кхьенвай «кьатI-кьатI авур зунжурар» романдин авторни я.(1934). Адан винел шаирди кьуд йисалайни гзаф кIвалахна . Им Дагъустандин 30-йисарин эдебиятда метлеблу  вакъиа тир . Шиирралди кхьенвай романда шиаирди чIехи муьгьуьбатдивди ва гьуьрметдивди дишегьлийрин къаматар гузва. Эсердин кьилин герояр Мегьмед ва Гуьлназ я. А. Фатахова дагъви рушан классовый къанажагъ гьикI ачух жезватIа ,зегьметчи халкь зулумрик кутур къуватрихъ галаз гьикI руша женг чIугвазватIа ,дагълара цIийи уьмуьр эцигуник гьикI ада вичин пай кутазватIа къалурзава.

6. Тест

-Квез А. Фатахован уьмуьрдикай ва яратмишунрикай гьихьтин чирвилер хьанатIа ахтармишун патал, чна исятда са гъвечIи тестовый кIвалах тухуда.  Суалар авай чарар куь партайрал ала.

(слайд 15)

7. Умуми фикирар ва къейдер

-Исятда за квез «Зи хайи чил» мани кутада, куьне адаз дикъетдалди яб це. (слайд 16)

А.Фатахован уьмуьр куьруьди хьана.1935-йисуз ам Махачкъалада тифдин азардикди кечмиш хьана.Чи бажарагъ авай хва, лезги халкьдиз машгьур,багьа хьанвай инсан 25 йисан яшда аваз и дуьньядилай фена. Лугьунриз килигна , ам Махачкъала шегьерда Мегьамед Гьажиеван куьчеда авай сурара хатрут тарцин кIаник кучуднавай. Амма а сурарай маса куьчедиз рехъ тухудай чIавуз, шаирдин сур рекьик акатна , ам маса чкадал ферикъатнатIа малум туш.

Чна яб гайи манида манидарди икI лугьузва:   

Вахъ хайи чил зун я цIигел

Къвезва  заз ви гьарайдин ван.

Заз кIан я хьун лезги чилел

Вахт атайла, закай са къван.

    -Гьелбетда, зун инанмиш я, А. Фатаховазни вичин хайи чилел вичикай са «къван» хьана кIандай.

(слайд 17)

 Шаирдиз 2010-йисуз 100 йис хьуниз талукь яз вичин ватанда, Цмуррин хуьре, гуьмбет эцигнава.

(слайд 18)

 Литературадин девлетлу ирсини А. Фатахован тIвар гьамишалугъ яз Дагъустандин тарихда туна.

8. КIвализ кIвалах:

(слайд 19)

А. Фатахован уьмуьрдикайни яратмишунрикай малуматар рикIел хкун;

Шаирдин эсеррик квай неологизмаяр жагъурна,  литературадин тетрадриз акъудун.