КЪОСТА ÆМÆ УЫРЫССАГ КУЛЬТУРÆ.

КЪОСТА ÆМÆ УЫРЫССАГ КУЛЬТУРÆ .

«Æ з схъомыл дæн уырысимæ …»

Ирон адæмы историйы, литературæйы æмæ культурæйы иттæг стыр у Къостайы ахадындзинад. Къоста фидар бындур æрææёрдта ирон аив литературæйæн, сарæзта ирон литературон æвзаг. Ирон адæмы æхсæнадон царды иу ахæм къабаз дæр нæй, суанг 1905 азы онг Къоста арф фæд кæм нæ ныууагъта, йæ ныхас цы хъуыддаджы тыххæй нæ загъта.

Къоста хорз æмбæрста, ирон адæмæн æмæ Кавказы иннæ адæмтæн Уæрæсеимё баиу уæвын стыр прогрессивон хъуыддаг кæй уыди. Уæрæсе сын тынг кæй феххуыс уыдзæн сæ экономикон æмæ культурон рæзты, уый, æмæ æппæт мадзæлттæй дæр архайдта, цæмæй ирон фæллойгæнæг адæмы æрбахæстæг кæна уырыссаг адæмы прогрессивон культурæмæ, архайдта адæмты хсæн хæлардзинад æрфидар кæныныл.

Къоста, уырыссаг революцион демократыл ахуыр кæнгæйæ, бамбæрста, хæдхæцæг паддзах æмæ уырыссаг адæм иу кæй не сты, уый, æмæ, ирон фæллойгæнджыты уырыссаг адæмтæм æввахсдæр кæнгæйæ, уыдон æхсæн хæлардзинад фидар кæнгæйæ, тох кодта паддзахы колонизаторты политикæйы ныхмæ. Къоста фыста 19-æм æнусы æмæ 90-æм азты дыккаг æмбисы. Уæрæсейы историйы уый уыди карз реакцийы рæстæг. 1881 азы народоволецтæ бомбæ баппæрстой æмæ амардтой Алыксандр II- йы. Фæлæ уымæй адæмы зын цард нё фенцондæр. Йæ бынаты æрбадт паддзах, «æгас Уæрæсейы жандармы» ном кæуыл сбадт уый, кусджыты æмæ зæхкусджыты цард кæй рæстæджы фæфыддæр, сæ политикон бартæ сын бынтондæр чи байста, уыцы Алыксандр III. Уæрæсейы хуыздæр хъæбултæ хъизæмар кодтой ахæстёæты æмæ Сыбыры. Паддзахы Уæрæсе уыди адæмты ахæстон.

Уæрæсейы цы адæмтæ царди, уыдон уыдысты паддзахы æфсондзы бын, æбар, æфхæрд, дæлдæр æвæрд уыдысты иннæ нацитæ. Нæ сын уыди сæхи æвзагыл, сæ культурæ рæзын кæныны фадат. Паддзахы колониалон политикæ ставд ахорæнтæй æвдыст æрцыд Къостайы поэзийы æмæ дзы æнкъард хъæлæс дæр уымæн ис. Видеоклип: «Чи дæ?».

Й О О Т Н С Я Е - О М В Ё ! О О Р - М Ь М В Я Н Н Е Ы Л Е Т Е Ч Е Т В Е Х Ь М М А Ю С В С Р Л Б В И Я О О С

Царизмы реакцион политикæ тынг фæзынди литерæтурæйы рæзтыл дæр. 80-æм æмæ 90- æм азты уырыссаг литературæйы зынын байдыдтой антиреалистон улæнтæ- натурализм, декадентад. Декаденттæ реалон дунейы ныхмæ æвæрдтой фантастикон дуне. 80-æм азты уыцы æхсæнадон æмæ литературон уавæрты райдыдта йæ куыст Къоста. Ам тынгдæр Къоста йæхи равдыста адæмы амондыл тохгæнæгæй, революцион демократæй. Уый декаденттæн æмæ символисттæн сæ ныхмё ныллæуыди идейон тохы. Беллинскийы, Добролюбовы, Чернышевскийы, Герцены фæдон, Къоста æрлæууыд уырыссаг революцион-демократон литературæйы тырысайы бын. Къостайы уацмыстæй бирæтæ бæлвырд æвдисынц,

Къоста йæ уацмысты æмæ йе хсæнадон куысты равдыста, уырыссаг стыр фысджытыл æмæ æхсæнадон кусджытыл стыр æнувыд кæй уыди æмæ сæ тынг кæй уарзта,уый. А.С.Пушкины æмæ М.Ю.Лермонтовы хуыдта «не стыр номдзыд поэттæ». Ирон поэзи аразгæйæ Къоста ирон поэтикон фольклорæй дарддæр æнцой кодта уырыссаг поэзийыл.Тынг хорз æй кæй зыдта, уымæ гæсгæ Бетъырбухы царды рæстæг Къостайæн уыди стыр скъола. Фæстæдæр йе мдзæвгæ «Æхсины лæджы» фыста: «Æз схъомыл дæн уырысимæ». Æмæ æцæгæй дæр фынддæс азы арвыста Къоста Уæрæсейы зæххыл уырыссаг интеллигенцийы хсæн. Бирæ цыдæртæ базыдта Къоста ацы азты. Канд ахуыр æмæ нывкæнынадæй уæлдай каст уырысы классикон фысджыты уацмыстæ æмæ сыл ахуыр кодта

Уырыссаг революцион-демократон хъуыдыйы классиктæ Беллинский, Чернышевский, Добролюбовы уацмыстæ та йын йæ хъуыды цыргъæй-цыргъдæр кодтой æмæ бæлвырддæр иртæста æхсæнадон царды фæзындтæ æмæ хабæртты мидис, фæллойгæнæг адæмы цæстæнгасмæ, уый интерестæм æввахсдæр кодта йæ поэтикон æмæ политикон хъуыды. Уырыссаг æмæ дунейы адæмты литературæ æмæ аивад, ирон адæмы хъæздыг фольклор мады хсырау ахъардтой поэты туг æмæ зонды. Уыдон æмæ йæ диссаджы æрдзон курдиат уыдысты йе сфæлдыстады бындур, йæ поэзийы æвидигæ суадон. Къостайы хъуыды, йæ аивадон хъару байрæзт Уæрæсейы культурæйы абухгæ денджызы.

Пушкин у уырыссаг поэзийы хур æмæ йæ зæрин тынтæй абон дæр тавы нæ бæстæйы бирæ национ литераторты дæр. Ирон адæймаг дæр йæ чысылæй фæстæмæ схъомыл Пушкины поэзийы базырты бын. Йемæ нын æрбахаста йæ куырыхон ныхас æмæ йæ алæмæты уадындз. Иры дзыхъхъы йæхи равдыста «хæларæй, уарзонæй, рæстæй». Уыцы стыр монон фæзынд махæн раргом кодта нæ культурæйы хуыздæр миниуджытæ. Пушкин Кавказы, Ирыстоны ном цы уацмыстæй ссардта, уыдоны мидæг æмбисонды рæсугъдæй равдыста нæ зæхх, нæ æрдз æмæ нæ дзыллæйы. Æмдзæвгæ: «Кавказ». (Слайдтæ).

Нæ адæмы историон хъуыдыйы йæ ном ссис æнусон. Зæххы къорийы цы стыр поэттæ уыд, уыдонæй иунæг дæр ахæм кады аккаг не сси Иры зæххыл. Зæрдæйы сидтмæ гæсгæ бауарзтой ирон адæм Уырысы цытджын хъæбулы. Иунæг ахæм фыссæг дæр нæ разындзæн, Пушкины поэтикон тых йæхимæ кæй нæ раздæхта, йе сфæлдыстады зынгæ бынат кæмæн нæ бацахста. Пушкины сфæлдыстадыл фыццаг хатт барджынæй йæ цæст æрæвæрдта Къоста æмæ дзы федта канд уырыссаг адæймаджы нæ, фæлæ ирон адæймаджы уазнысан дæр. Къостайы æмдзæвгæ «Салам» у Пушкины ном арынæн фыст. Æмдзæвгæ: «Салам».

Æрмæст 80-æм азты уырыссаг поэзийы мидæг нæ уыдис бастдзинад адæмимæ бирæ поэттæн. Уыдон-иу разындысты хуымæтæг гуманисттæ, гъе, уымæ гæсгæ хъуыдытæ æмæ цы фидæнмæ æнхъæлмæ кастысты, уый бæлвырд бæрæг нæ уыдис, фæлæ мигъау æмтъеры. Къостамæ уыдис уыцы бастдзинад адæмимæ æмæ, гъе уымæ гæсгæ кæд йæ музæ у æнкъард, уæддæр дзы ис стыр тых, райгуырæн иузæрдион стыр тых! Къостайæн та йæ адæмимæ йæ ныхасæй. фидар бастдзинад æххæст кодта йæ гуманизм æмæ йæ размæ цы хæс æвæрдта, уый зындис бæлвырд: фыццаджыдæр, æнæмæнг хъуыдис ахæм тохгæнæг, фæтæг, кæцы адæмы æрæмбырд кодтаид йæ

Уыцы бæлвырд гуманизм Къоста уæлдай тыхджындæр равдыста йе мдзæвгæ «Я не пророк»-ы. Поэт разы у йæ амонд, йæ бартæ дзыллæйы амонд æмæ барты сæрыл нывондæн æрхæссыныл Ацы æмдзæвгæ у стыр ахсджиаг Къостайы сфæлдыстады мидæг æмæ тематикон æгъдауæй фыст у М.Ю.Лермонтовы «Пророк»-мæ гæсгæ. Видеоклип: «Я не пророк». Æмдзæвгæ: «Пророк».