Литературно-музыкальная композиция на башкирском языке "Кахым-туря в памяти народа"

Халыҡ хәтерендә Ҡаһым түрә (1812 йылғы Ватан һуғышының 205 йыллығына арналған әҙәби­ музыкаль композиция) Бөр ӨБөрө­2017  (Сәхнәлә “Урал” көйө яңғырай. Алып барыусылар сыға.) 1­се алып барыусы. Алыҫтарҙан ағарып, ай, күренгән Ирәндеккәй тауҙың а  ташы. Ҡ Ир­егеткәй менән ат башы. айҙа ғына бармай, ниҙәр күрмәй, ҡ     2­се алып барыусы. Менгән генә атым, ай, кир булыр, Тибенгеһе уның тир булыр.  Ат а менеп, яуҙы  ыуған    Үҙ илендә данлы ир булыр. ҡ ҡ 1­се алып барыусы. Борон­борондан башҡорт яугирҙары Рәсәйҙе  һаҡлауҙа  ҡатнашҡан. Үҫеп буй еткәс, егет кеше ҡулына ҡорал алып, ата­әсәһе,  туғандары менән хушлашып, ил сигенә киткән. 2­се алып барыусы. XVI быуаттан уҡ башҡорттар хәрби хеҙмәткә йәлеп  ителә. Уларға Рус дәүләтенең көнсығыш сиктәрен һаҡлау бурысы йөкмәтелә. 1­се алып барыусы. 1812 йылғы Ватан һуғышы тарихында башҡорт  һыбайлылары айырыуса яҡты эҙ ҡалдыра. Улар тыуған илде Наполеондан   һаҡлап ҡалыуҙы үҙенең изге бурысы итеп һанай.  1­се алып барыусы.  Васфиева  Лилия башҡарыуында  шиғыр тыңлап үтегеҙ. Уҡыусы. ҡ “Һөйөклө тыуған Ватанды! Ю , бирмәйбеҙ дошманға!” – тип Ант итеп, бәһлеүәндәр  Күтәрелгән ҙур яуға.  Һай, айбарлы баһадирҙар,  Ни генә кисермәгән,  Ҡ Рухын һис төшөрмәгән.  Көрәшкән... Еңгән... Яуыздың  Күккә осорған көлөн...  Һәм, тыуған ерҙе  отайтып, айғыһы баштан ашһа ла,   ҡ     1 өҙрәтле иткән илен! Ҡ (А. Игебаев.)   2­се алып барыусы. 1812 йылғы Ватан һуғышында 28 башҡорт полкы  ҡатнаша. Стәрлетамаҡ өйәҙендә, халыҡ иҫәбенән сығып, 3 полк төҙөлә: 2­се,  12­се, 13­сө. Полк командиры – рус кешеһе, ә икенсе командир башҡорт  милләтенән була. Башҡорттар башлыҡтарҙы “түрә” тип йөрөтә. Бына шул  полктарҙың береһендә беҙҙең ауылдашыбыҙ Ҡаһым түрә хеҙмәт иткән. 1­се алып барыусы. Уның исеме бөгөн дә халҡыбыҙҙың даны һәм ғорурлығы  булып яңғырай. Кисәбеҙҙе халҡыбыҙҙың легендар батыры Ҡаһым түрәгә  арнайбыҙ! 2­се алып барыусы. Ҡаһым Мырҙашев Ырымбур губернаһы Стәрлетамаҡ  өйәҙе Айыусы ауылында тыуған. 1816 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, 1811 йылда уға 33 йәш булған, тимәк, ул 1778 йылда тыуған. 1­се алып барыусы. Архив документтарында Ҡаһым Мырҙашев һуғышҡа йөҙ башы чинында китә, тип күрһәтелә. Ул аҡыллы, талантлы, ҡурҡыу белмәҫ  командир була һәм йөҙ башынан полк командирына тиклем күтәрелә.  Полководецҡа хәрби оҫталығы өсөн “Парижды алған өсөн”, “1812 йылғы  һуғыш иҫтәлеге” миҙалдары бирелә. 2­се алып барыусы. Ҡаһым түрәнең һуғышсылары, Наполеон ғәскәренә  ҡаршы батырҙарса һуғышып, фельдмаршал Кутузов тарафынан юғары баһа  ала. Бик ҡаты алыштан һуң Ҡотдос батыр (Кутузов) Ҡаһым түрәне үҙенә  саҡырып ала ла: “Любезные мои, башкиры, молодцы!” – тип маҡтай. Ҡаһым  түрә, ҡайтҡас, башҡорт егеттәренә Ҡотдос батырҙың һүҙҙәрен еткерә. Дәртле башҡорт атлылары шунда уҡ “Любизар” йырын ижад итә. (Баш орт халы   ҡ йыры “Любизар” баш арыла.) ҡ ҡ 1­се алып барыусы. Ҡаһым түрәнең 1812 йылғы Ватан һуғышында күрһәткән ҡаһарманлығы уны илебеҙ тарихында күренекле шәхес итеп күтәрҙе. Был  һуғышта рус халҡының башҡа милләт вәкилдәре менән ҡулға­ҡул  тотоношоп, берҙәм ҡатнашыуының әһәмиәтен тәрән төшөнөүе, бөтә  ҡыйыулығы, һәләте менән шуларҙы ғәмәлгә ашырыуы йәһәтенән дә данлыҡлы  ул. Халыҡ үҙенең батыр улын онотмай, уның тураһында легендалар,  риүәйәттәр, йырҙар сығара. 2­се алып барыусы. “Ҡаһым түрә” йырының бер нисә варианты билдәле.  Йырҙарҙа Ҡаһым батыр ғына түгел, ябай һәм кешелекле командир булараҡ та  баһалана, Уралда үҫкән бөркөт менән сағыштырыла. 2 1­се алып барыусы. Халыҡ батырының героик образы риүәйәттәр һәм  ҡобайырҙарҙа тағы ла тулылана төшә. “Ватан һуғышы” ҡобайырында Ҡаһым  түрәнең һуғышҡа китер алдынан халҡы алдында биргән анты тасуир ителә. Васфиева  Лилия башҡарыуында  шиғыр тыңлағыҙ. ҡ ҡ ан даръяла йөҙгәндә, Хәрби кейемдәге малай.   Уралымдың терәге, Ҙур илемдең йөрәге – Мәскәү тигән  алаға Дошман  улын һуҙғанда, Илде һа лап, батырҙар Ҡ Илем һайлап, данлашып, Мине  орбаш  ылғанда, Ил дошманын  ыйрат, тип Ил намыҫын биргәндә, Ил намыҫын һа ламай, Илдең йөҙөн а ламай, Дошманыма яу сапмай, Дошман яуын  ыйратмай, Илгә ая  баҫмамын, Ҡ аһым батыр булмамын! ҡ ҡ ҡ ҡ ҡ ҡ ҡ ҡ 2­се алып барыусы. Башҡорт яҙыусылары Ҡаһым түрә образын үҙ әҫәр­ ҙәрендә оҫта һүрәтләй. Я.Хамматов “Төньяҡ амурҙары” дилогияһында Ҡаһым түрәнең уйлап, аҡыл менән эш итә белеү һәләтен айырыуса ололап күрһәтә. 1­се алып барыусы. Б.Бикбай “Ҡаһым түрә” исемле драмаһында башҡорт  һәм рус халҡы араһындағы дуҫлыҡты һүрәтләүгә ҙур урын бирә. Әҫәр  Ҡаһымдың хыянатсыл рәүештә ағыулап үлтерелеүе менән тамамлана. Үлер алдынан ул: “Туғандарым, рустар менән беҙҙең дуҫлы ты боҙор өсөн  ағыу йөрөтөүселәр киләсәктә лә күп булыр әле ул. Ю , ю , ундай  мәкерҙәргә бирелмәгеҙ, аң булығыҙ!..” – ти. ҡ ҡ ҡ 2­се алып барыусы. Башҡорт халҡы батырыбыҙҙың был изге һүҙҙәренә мәңге тоғро ҡала. Бөгөн улар бер туғандар һымаҡ татыу йәшәй, ҡайғыны ла,  шатлыҡты ла уртаҡ бүлешә. Хәҙер ошо драманан 8­се класс егеттәре баш арыуында өҙөк  арап  үтегеҙ. (СЦЕНКА) ҡ ҡ 3 1­се алып барыусы. Арҙаҡлы яҡташыбыҙҙы ауылдаштары  ла онотмай. 2006  йылдың 19 авгусында ауылдың ҡап уртаһында Ҡаһым Мырҙашев иҫтәлегенә  стела ҡуйылды. (Архитекторы – Д.Р.Хәлиуллина, скульпторы Р.А.Хәсәнов.) 2­се алып барыусы. 13,5 метр бейеклегендәге мөһабәт стела өҫтөнә бөркөт  ҡанаты йәйелгән өс һөңгөнө хәтерләтә. Һәйкәлдең мәсет бинаһы эргәһендә  урынлашыуы бер бөтөн архитектура ансамблен тыуҙыра. 1­се алып барыусы. аһым батыр, Айыусыла тыуып, ҡ Ҡ Аш аҙарҙың һыуын эскәнһең. Йәнебеҙгә иман булып инеп,  Сал тарихыбыҙға күскәнһең!   ҡ “Баш орт  ыҙҙары бейеүе” .   5­се  класс у ыусылары Аминева Элина һәм Әхмәтшина Диана. ҡ ҡ Ошоноң менән беҙҙең кисәбеҙ тамам. Иғтибарығыҙ өсөн рәхмәт! 4