MEXANIKAL'IQ ENERGlYANI'N' SAQLANI'W HA'M AYLANI'W NI'ZAMI'

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

MEXANIKALI’Q ENERGlYANI’N’  SAQLANI’W HA'M AYLANI’W NI’ZAMI’

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№39-TEMA  MEXANIKALI’Q ENERGlYANI’N’  SAQLANI’W HA'M AYLANI’W NI’ZAMI’

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a kinetikali’q energiya  haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Potenciyal energiya temasi’n soraw

Tema

Yerkin tu'sip ati’rg’an denenin' kinetikali’q ha'm potenciyal energiyalari’

Denelerdin’ kinetikali’q ha’m potencial energiyalari’ arasi’nda qanday baylani’s bar? Wolar bir -birine aylanadi’ ma? Toli’q mexanikali’q energiya wo'zgereme. Bul sorawlarg'a juwap tabi’w ushi’n to’mendegi mi’saldi’ keltiremiz. Aytayi’q.  massali’ deneni  biyiklikten taslang'anda woni’n' potenciyal ha'm kinetikali’q ener­giyalari’ qalay wo'zgeriwin ko'reyik (97-su'wret).Yesaplawlardi’ a'piwayilasti’ri’w ushi’n  qa ten' dep alayi’q.   biyiklikte denenin' potenciyal ha'm kinetikali’q energiyalari’ wolardi’n' ji’yi’ndi’si’  toli’q mexanikali’q energiya to'mendegishe boladi’:

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Yerkin tu'sip ati’rg'an dene t = 1 s da  arali’qti’ basi’p wo'tedi. Demek, dene jerden  biyiklikte boladi’. Bul waqi’tta denenin' tezligi . Demek. h = 45 m biyiklikten tusip ati’rg'an denenin' h1 = 40 m biyikliktegi potenciyal ha'm kinetikali’q energiyalari’, toli’q mexanikali’q energiya to'mendegishe boladi’:

biyiklikten tu'sip ati’rg'an denenin' t = 2 s ha'm t = 3 s wo'tkendegi v2 ha'm v3 tezliklerin ha'mde bul waqi’tlarda denenin' jerden biyiklikleri h2: ha'm h3 qansha boli’wi’n yesaplani’wi’n ko'rsetip berin’.

Yesaplawlar boyi’nsha, dene t2 = 2 s da jerden h2 = 25 m biyiklikte, tezligi bolsav2 = 20 m/s qa ten' boladi’. Bul waqi’tlarda denenin' potencial ha'm kinetikali’q energiyalari’, toli’q mexanikali’q energiya to'mendegishe boladi’.

Dene h = 45 m biyiklikten taslang’annan keyin t₃ = 3 s da jerge jetip keledi. yag'niy h₃ = 0 ge ten' boladi’. Dene bul waqi’tta jerge v₃ = 30 m/s tezlik penen uri’ladi’. Denenin' jerge uri’li’w payti’ndag'i’ potencial ha’m kinetikali’q energiyalari’. Toli’q mexanikali’q energiyasi’ to'mendegishe boladi’:

Juwmaq:

Jerden h biyiklikte ti’ni’sh turg'an denenin' potenciyal energiyasi’ maksimal ma'niske, kinetikali’q energiyasi’ nolge ten' boladi’. h biyiklikten yerkin tu'siwshi denenin' potenciyal energiyasi’ nolge, kinetikali’q energiyasi’ maksimal ma'niske ten' boladi’. Dene h biyiklikten yerkin tu'sip ati’rg'anda potencsiyal energiyasi’ kinetikali’q energiyag'a aylani’p baradi’. Bunda qa'legen waqi’tta kinetikali’q ha'm potenciyal encrgiyalari’ni’n' qosi’ndi’si’ wo'zgerissiz qaladi’, yag'niy:

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Energiyani’n' saqlani’w ni’zami’:

Dene biyiklikten yerkin tu'sip ati’rg'anda woni’n' potenciyal energiyasi’ kinetikali’q energiyag'a aylani’p bari’wi’n, denenin' toli’q mexanikali’q energiyasi’ saqlani’wi’n ko'rdik. Bul mi’saldi’ qa'legen jabi’q sistema ushi’n uli’wmasti’ri’w mu'mkin. Jabi’q sistemada bir - biri menen ta'sir yetisip ati’rg'an denelerdin' belgili bir momenttegi uli’wma potenciyal energiyasi’ uli’wma kinetikali’q energiyasi’  bolsi’n. Belgili bir waqi’t wo'tkendegi wolardi’n' ma'nisi sa'ykes tu'rde  ha'm  ge ten' dep alayi’q. Birinshiden, awi’rli’q ku'shinin' yamasa serpimlilik ku'shinin' jumi’si’ potencial energiyani’n' wo'zgerisine ten', yag'my:

Ekinshiden. denege jumsalg'an ku'shlerdin' jumi’si’ denenin' kinetikali’q energiyasi’ni’n' wo'zgeriwine ten', yag'niy:

Bul yeki ten'lik sistema denelerinin' wo'z ara ta'sir ku'shleri atqarg'an jumi’sti’ an'Iatadi’. Soni’n' ushi’n bul jumi’slar ten', yag'niy:

Bul ten'likten sol na’rse belgili boladi’, denelerdin' wo'z ara ta'siri ha'm qozg'ali’si’ na'tiyjesinde inetikali’q energiya ha'm de potenciyal energiya sonday wo'zgeredi. wolardan birinin' arti’wi’ basqasi’ni’n' emeyiwine ten'. Wolardan biri qansha kemeyse, yekinshisi sonsha artadi’. Joqari’dag'i’ ten'likti to'mendegi ko'riniste jazi’w mu'mkin. 

Bul ten'liktin' shep ta'repi jabi’q sistemadag'i’ denelerdin' bazi’bir momentindegi, won' tarepi, basqa bir momenttegi toli’q mexanikali’q energiyasi’n ko'rsetedi. Bul ten'lik mexanikada energiyani’n’ saqlani’w ni’z/ami’n an'latadi’. Energiyani’n' saqlani’w ni’zami’ to'mendegishe ta'riyplenedi:

Jabi’q sistemani’n’ toli’q mexanikali’q energiyasi’ sistema bo’limlerinin’ ha’rqanday qozg’ali’si’nda wo’zgermey qaladi’.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’.

1.h biyiklikten yerkin tu'siwshi m massali’ denenin' potenciyal energiyasi’ jerge kelip uri’lg'ansha qalay wo'zgeredi?

2.h biyiklikten yerkin tu'sip ati’rg'an m massali’ denenin' potenciyal ha'm kinetikali’q energiyalari’ni’n' qosi’ndi’si’ o'zgermeytug'i’nli’g'i’n tu'sindirip berin".

3.Mexanikali’q energiyani’n' saqlani’w ni’zami’ qalay an'Iati’ladi’?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Mexanikali’q energiyani’n’ saqlani’w ha’m aylani’w ni’zami’  temasi’n woqi’p keliw. 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash