Мүшелердің электрогенезі

Семей мемлекеттік медицина  университеті Мүшелердің электрогенезі. Жүрек  және бас миының электрлік  белсенділігі. Құрастырған: Токабаева Г.К.

Мүшелердің электрогенезі. Жүрек және бас  миының электрлік белсенділігі. • Адам  жүрегі – қуысты бұлшықетті мүше. Тұтас  вертикаль перде арқылы ол екі жарты бөлікке  бөлінеді: сол және оң. Горизонталь бағытта өтетін  екінші перде жүректі төрт қуысқа бөледі: жоғарғы  қуыстар­ жүрекшелер, төменгі­ қарыншалар. Жаңа  туған нәрестенің жүрегінің массасы орта есеппен  20 г­ ға тең. Ересек адамның жүрегінің массасы     0,425—0,570 кг. Ересек адамның жүрегінің  ұзындығы 12—15 см­ ге жетеді, көлденең  қимасының өлшемі 8—10 см, алдыңғы­ артқы 5­8  см. Жүректің массасы мен өлшемдері кейбір  ауруларда (жүрек ақауы) және ұзақ уақыт ауыр  дене еңбегімен немесе спортпен шұғылданатын  адамдарда өзгереді. Жүрек қабырғасы үш  қабаттан тұрады: ішкі, ортаңғы және сыртқы.

•  Ішкі қабат эндотелийлі (қан және лимфа тамырларын ішінен  астарлайтын жалпақ жасушалар қабаты) қабықшадан (эндокард)  тұрады, ол жүректің ішкі бетін астарлап жатады. Ортаңғы қабат  (миокард) көлденең­ жолақты бұлшықеттен тұрады. Жүрекшелер  бұлшықеттері қарынша бұлшықеттерінен дәнекер ұлпалар (тіндер)  пердесімен бөлінген, осы тіндер тығыз фиброзды талшықтардан  құралады ­ фиброзды сақина. Жүрекшелердің бұлшықетті қабаты  қарыншалардың бұлшықетті қабатына қарағанда бірталай нашар  жетілген, ол жүректің әр бөлігінің жасайтын қызметтерінің  ерекшелігіне байланысты. Жүректің сыртқы беті сірі қабықпен  (эпикард) қапталған, ол жүрек маңы қапшығының (сөмкенің)­  перикардтың, ішкі жапырағы болып табылады. Сірі қабықтың  астында аса ірі жүрек артериялары мен көктамырлары  орналасқан, олар жүрек тіндерін қанмен қамтамасыз етеді, және  жүректі невртендіретін (иннервация) жүйке  жасушаларының,  жүйке талшықтарының көп шоғыры орналасқан.

• • • •  Перикард ( жүректің қабы) жүректі қапшық сияқты қоршап  тұрады және оның еркін қозғалуын қамтамасыз етеді. Ол қанмен  толатын жүректің созылуын шектейді және жүрек  қантамырлары үшін тірек болып табылады.      Жүректе екі қақпақша (клапан)  бар: атривентрикулярлы және   айшық.  Атривентрикулярлы клапандар жүрекшелер мен сәйкес  қарыншалар аралығында орналасады. Жартылай айшық  клапандар аортаны сол жақ қарыншадан, ал өкпе өзегін (ствол)  оң қарыншадан бөліп тұрады.          Жүрек қызметінің екі фазасын бөліп көрсетуге болады:  систола (жиырылу) және диастола (босаңсу). Жүрек циклінің  әртүрлі фазасының ұзақтығы жүректің жиырылу жиілігіне  байланысты. Жүректің жиі жиырылуы кезінде әр фазаның  қызметі төмендейді, әсіресе диастоланың. Жүрекшелердің  диастоласы кезінде атривентрикулярлы клапандар ашық және  сәйкес тамырлардан келетін  қан олардың қуыстарын ғана  толтырып қоймай, қарыншаларды да толтырады.

• Жүрекшелердің систоласы кезінде қарыншалар  толығымен қанмен толады. Осы кезде қанның қуыс  және өкпе көктамырларына кері ағысы болмайды.  Қарыншалар систоласының аяғында олардағы  қысым аорта мен өкпе өзегіндегі қысымдардан  үлкен болады. Бұл  айшықты клапандардың  ашылуына себепші болады, ал қан қарыншалардан  сәйкес тамырларға ағады. Қарыншалар диастоласы  кезінде олардағы қысым кенет төмендеп,  ол  қанның қарыншаларға қарай кері ағуына жағдай  жасайды. Сөйтіп жүрек клапандарының ашылып­  жабылуы жүрек қуысындағы қысымдардың  өзгеруімен байланысты.       •

• Жүрек бұлшықеті қозғыштыққа, қозуды өткізуге,  жиырылуға қабілетті.  • Қозғыштық. Жүрек бұлшықетінің қаңқа  бұлшықетіне қарағанда қозғыштығы төмен. Жүрек  бұлшықетінде қозудың пайда болуы үшін қаңқа  бұлшықетімен салыстырғанда күшті тітіркендіргішті  қолдану қажет.  Жүрек бұлшықетінің реакциясының  шамасы берілетін тітіркендіру күшіне  (электрлік,  механикалық, химиялық және т.б.) байланысты  болмайтындығы анықталған. Жүрек бұлшықеті   шекті (табалдырықты) және шамасы үлкен  тітіркендіруде де максимал жиырылады.

• Өткізгіштік. Қозу толқыны жүрек бұлшықетінің талшықтары  және жүректің арнайы тіні  арқылы әртүрлі жылдамдықпен  тарайды. Қозу жүрекшелер бұлшықеттерінің  талшықтарымен 0,8—1,0 м/с жылдамдықпен, қарыншалар  бұлшықеттерінің талшықтарымен  0,8—0,9 м/с  жылдамдықпен, ал жүректің арнайы тіні арқылы 2,0—4,2 м/с  жылдамдықпен таралады. Жиырылғыштық. Жүрек  бұлшықетінің жиырылуының өзіндік ерекшелігі бар.  Алдымен жүрекшелер бұлшықеттері жиырылады, содан соң  – папиллярлық бұлшықеттер мен қарыншалар бұлшықетінің  қабаты жиырылады. Ары қарай жиырылу қарыншалардың  ішкі қабатын қамтиды, ол қарыншалар қуыстарынан қанның  аорта мен өкпе өзегіне  ағуын қаматамасыз етеді. Жүрек  бұлшықетінің физиологиялық ерекшелігі – созыңқы  рефрактерлі периоды мен автоматиясы болып табылады.

Жүрек ырғағы.  Жүрек ырғағы, яғни 1 минуттағы жиырылу саны  негізінен жылжымалы (адасқан) және симпатикалық жүйкелердің  (нерв) функционалдық күйіне байланысты болады.  Симпатикалық  жүйкелердің қозуы кезінде жүректің жиырылу жиілігі артады. Осы  құбылыс тахикардия деп аталады. Жылжымалы жүйкелердің қозуы  кезінде жүректің жиырылу жиілігі төмендейді ­ брадикардия.  Жүрек ырғағына  ми қыртысының  күйі әсер етеді: тежелу артқанда,  жүрек ырғағы баяулайды, қозу үрдісі күшейгенде, қуаттанады.  Жүрек ырғағы гуморальды әсердің ықпалынан да өзгеруі мүмкін,  әсіресе жүрекке келетін қанның температурасының өзгеруі кезінде.  Тәжірибелерден оң жақ жүрекшелер бөлігін (жетекші түйіншегін  жайылдырмау­ татарпау­ локализация) жылумен жергілікті  тітіркендіргенде, жүрек ырғағының жиілегені, осы бөлікті керісінше  суытқанда­ қарама­ қарсы эффектінің болатындығы анықталған.    Жүректің басқа бөліктерін жылумен не суықпен жергілікті  тітіркендіру жүректің жиырылу жиілігіне әсер етпейді. Бірақ ол  жүректің өткізгіштік жүйесімен қозудың таралу жылдамдығын  өзгертуі мүмкін және жүрек жиырылуының күшіне әсер етуі мүмкін.  Сау адамның жүрегінің жиылыру жиілігі жас мөлшеріне байланысты  болады. Осы мәліметтер 1­ кестеде көрсетілген.

Жасы, жылдар Жаңа туған нәресте 5 жасқа дейін 5—10 10—15 1 минуттағы жүректің жиырылу саны 120—140 130 88 78 Кесте 1. 15—60 68—72

• Жүрек қызметінің көрсеткіштері.      Жүрек жұмысының көрсеткіштеріне жүректің  систолалық және минуттық көлемі  жатады. Жүректің  систолалық немесе соққы көлемі дегеніміз ­ әр  жиырылу кезінде сәйкес тамырларға жүректің  ығыстырып шығаратын  қанының мөлшері.  Систолалық көлемнің шамасы жүректің өлшеміне,  миокард күйіне және ағзаға байланысты.  Салыстырмалы тыныштықтағы ересек сау адамның  әр қарыншасының систолалық көлемі шамамен  70— 80 мл­ ді құрайды. Сөйтіп қарыншалар жиырылуы  кезінде артериялық жүйеге қанның 120—160 мл  көлемі келіп түседі.       Жүректің минуттық көлемі дегеніміз – жүректің өкпе  өзегі мен аортаға 1 минутта ығыстырып шығаратын  қанының мөлшері. Орташа минуттық көлем 3­ 5 л  құрайды.    Жүректің систолалық және минуттық көлемі  қанайналымның барлық аппаратының қызметін  сипаттайды.

• Жүрек қызметінің сыртқы көріністері.  Жүрек қызметінің сыртқы көріністерінің (жоғарғы  ұшының соққысы, жүрек тондары) берілген мәліметтері  бойынша дәрігер жүрек жұмысы туралы жорамалдай  алады.  Осы берілгендерге жеке тоқталайық:  1. Жоғарғы ұшының соққысы.  Қарыншалар систоласы кезінде жүрек солдан оңға  қарай бұрылып, айналмалы қозғалыс жасайды.  Жүректің ұшы (басы) көтеріліп, бесінші қабырғааралық   аймақта  кеудені (қысады)  басады. Систола кезінде  жүрек өте тығыз болады, сол себепті жүрек ұшының  қабырғааралық  аралықты қысуын көруге болады  (көтерілуі, быртыю). Жүректің жоғарғы ұшының  соққысын анықтауға болады, сөйтіп оның шекарасы мен  күшін анықтауға болады. 2. Жүрек тондары­ жұмыс жасап тұрған жүректе  пайда болатын дыбыстық құбылыстар. Тонның екі түрі  бар:  систолалық және диастолалық.

• Систолалық тон. Осы тонның пайда  болуына негізінен атриовентрикулярлы  клапандар қатысады. Қарыншалардың  систоласы кезінде атриовентрикулярлы  клапандар жабылып, олардың жармалары  (створкалары) мен оған бекітілген сіңір  жіпшелерінің тербелісі І­ ші тонды береді.  Сонымен қатар І­ ші тонның пайда болуына  қарыншалар бұлшықетінің жиырылуы  кезінде пайда болатын дыбыстық  құбылыстар да қатысады. Өзінің  дыбыстық ерекшеліктері бойынша І – тон­   созыңқы және төмен

қақпақшалар  жармаларының  • Диастолалық  тон  қарыншалардың    диастоласының  басында  протодиастолалық  фаза  кезінде,  айшық  клапандардың  жабылуы  кезінде  пайда  болады.  Осы  тербелісі  кезде  дыбыстық  құбылыстардың  көзі  болып  табылады.  Дыбыстық  сипаттамалары  бойынша  ІІ­  ші  тон  қысқа  және  жоғары.  Жүректің  жұмысын  онда  пайда  болатын  да  жүректің  жорамалдауға    деп  атайды  және  олар  биопотенциалдары  электрокардиографтың  көмегімен  алынады.  Алынған  биопотенциалдар электрокардиограмма деп аталады. бойынша  электрлік  құбылыстар  болады.  Оларды

Жүрек қызметі. •       Жүректің жиырылуы оның бұлшықетінде периодты түрде пайда болатын  қозу үрдістерінің салдарынан  болады. Жүректегі қозу онда жүріп жатқан   үрдістердің әсерінен периодты түрде пайда болады. Осы құбылыс  автоматия деген атқа ие болды.         Миофибрилдары аз, эмбрионды бұлшықетті тінге ұқсас және  саркоплазмаға бай айрықша (атипті) бұлшықетті тіннен тұратын  миокардтың белгілі бір бөліктері автоматияға қабілетті.       Айрықша бұлшықет жүректе жүрекшелер қабырғасында қуысты  көктамырдың аузының тұсында орналасқан  синусты­ жүрекшелі  (синоатриалды) түйіншектен (жүректің ырғағын басқарушы) және оң жақ  жүрекшенің төменгі үштен бір бөлігі мен қарыншааралық пердеде  орналасқан жүрекше­ қарыншалар (атриовентрикулярлы) түйіншегінен  тұратын өткізгіштік жүйені құрайды. Осы түйіншектен жүрекше­ қарынша  шоғыры (Гис шоғыры) басталады. Жүрек басының бөлігінде жүрекше­  қарынша шоғырының аяқтары (ұштары) жоғары қарай иіліп,  қарыншалардың жұмысшы (жиырылғышты) миокардіне батырылған  өткізгіш миоциттер тізбегіне (Пуркинье талшықтары) ауысады (сурет 1).

•  Сурет 1. Жүректің өткізгіштік жүйесінің  құрылысы мен қозу таралуының  хронотопографиясы.    SA­ синоатриалды түйіншек, AV­  атриовентрикулярлы түйіншек. Сандар  синоатриалды түйіншекте серпіністің пайда болу  мезетінен бастап секунд бойынша жүрек  бөліктерінің қозу аумағын көрсетеді.

• Миокард жасушасының электрлік  белсенділігі.     Кәдімгі жағдайда миокард жасушалары  белсенді   ырғақты күйде (қозу) болады,  сондықтан олардың тыныштық  потенциалы туралы шартты түрде ғана  айтуға болады. Көптеген жасушаларда  оның мәні шамамен      90 мВ­ті  құрайды және ол К+иондарының  мөлшерлік градиентімен анықталады.  Жасушаішілік электродтар көмегімен  тіркелген жүректің әр бөлігіндегі әрекет  потенциалдарының (ӘП) пішіні,  амплитудасы, ұзақтығы жағынан елеулі  айырмашылықтары болады (сурет 2, А).

2, Б – суретте қарыншаның дара жасушасының ӘП­ң  сызбасы көрсетілген. Осы потенциалдың пайда болуы  үшін  мембрананы 30 мВ­қа деполяризациялау қажет  болды. ӘП­ да мынадай фазалар бар: бастапқы  жылдам деполяризация­ 1­ші фаза; плато деп  аталатын баяу реполяризация­ фаза 2; жылдам  реполяризация­ фаза 3; тыныштық фазасы­ фаза 4.     Жүрекшелер  миокардының жасушаларындағы,  жүректің  өткізгіш миоциттеріндегі (Пуркинье  талшығы) және қарыншалар миокардының  жасушаларындағы 1­ші фазаның табиғаты жүйке  және  қаңқа бұлшықет талшықтарындағы ӘП­ының  пайда болу (үдемелі) фазасының табиғатымен  бірдей. Бұл фаза натрийдің өтімділігінің артуымен  анықталады, яғни жасушалы мембрананың жылдам  натрий каналдарының белсенділігімен анықталады.  ӘП­ң шыңы кезінде мембраналық потенциалдың  таңбасы өзгереді ( ­90мВ­тан  +30 мВ қа дейін).

Сурет 2.  ЭКГ­ң уақытқа байланысты  корреляцияланған жүрек жасушаларының ӘП­ң  әртүрлі типтері.А — жүректің түрлі бөліктерінің  кардиомиоциттерінің ӘП­ң конфигурациясы  (нұсқасы);С—А — синоатриалды түйіншек; П —  жүрекше;А—В—  жүрекше – қарынша  (атриовентрикулярлы) түйіншегі; ПЖ —  жүрекше  ­қарынша шоғыры (Гис шоғыры); ПП және  ЛП —  шоғырдың оң және сол аяқтары;  Ж — қарыншалар. 1 —6 — миокард жасушаларының ӘП­ы; 7 — ЭКГ;  Б —  миокардтың дара жасушасының ӘП­ы; а —  қарыншаның ӘП­ы. Тілдер­ ӘП­ң әртүрлі   фазаларына жауапты (1­4)  Na+, Са2+, К+ басым   иондар ағыны көрсетілген;  б — синусты­ құлақша  (синоатриалды) түйіншегінің автоырғақты  белсенділігі. Тілдермен баяу  диастолалық   деполяризация көрсетілген.

• Мембрананың деполяризациясы баяу натрий­ кальций арналарының активациясын тудырады.  Жасуша ішіне осы арналар арқылы     иондарының ағыны ӘП­ң платосының (үстірттің)  дамуына (2­ші фаза) әкеліп соғады. Плато  кезінде натрий арналары белсенділігін жояды  (инактивация), ал жасуша абсолютті  рефрактерлік күйге ауысады. Біруақытта калий  арналарының  активациясы жүреді. Жасушадан  шығып жатқан   иондарының ағыны  мембрананың жылдам реполяризациялануын   қамтамасыз етеді (3­ші фаза), осы уақыт ішінде  кальций арналары жабылады, бұл  реполяризация үрдісін күшейтеді (өйткені  мембрананы деполяризациялайтын  енетін  кальций ағыны төмендейді).

•  Мембрананың реполяризациясы калий арнасының біртіндеп  жабылуын және натрий арнасының реактивациясын тудырады.  Соның нәтижесінде миокард жасушасының қозғыштығы қайтадан  қалпына келеді­ осы период салыстырмалы рефрактерлік деп  аталады. Жұмыс миокардының жасушаларында (жүрекшенің,  қарыншаның) мембраналық потенциал (әрбір келесі ӘП­ң   арасындағы интервалда) аса үлкен не аса төменгі тұрақты  деңгейде сақталып тұрады. Бірақ жүректің ырғағын басқарушы  ролін атқаратын синусты­ жүрекше түйіншегінің жасушаларында  спонтанды диастолық деполяризация байқалады (4­ші фаза), ол  кризистік деңгейге жеткен кезде жаңа ӘП­ы пайда болады  (шамамен ­50­мВ) (сурет 7.3, Б). Осы механизмге көрсетілген жүрек  жасушаларының автоырғақты  белсенділігі негізделген. Осы  жасушалардың биологиялық белсенділігінің басқа да маңызды   ерекшеліктері бар: 1) ӘП­ң  жоғарылау қисығының аз майысуы; 2)  баяу реполяризациясы;

• • 3) ол  жылдам реполяризация фазасына баппен алмасады  (3­ші фаза), осы кезде  мембраналық потенциал 60­мВ деңгейге жетеді (жұмыс миокарды кезіндегі ­ 90 мВ­  тың орнына), содан соң қайтадан баяу диастолалық деполяризация фазасы  басталады. Жүрекше­қарынша түйіншегі жасушаларының электрлік  белсенділігінің де ұқсас жақтары бар, бірақ олардағы спонтанды диастолалық  деполяризацияның жылдамдығы синусты­ жүрекше  түйіншегінің жасушаларына  қарағанда төмен, соған сәйкес олардың потенциалдық автоматты белсенділігінің  ырғағы төмен.    Ырғақты басқарушының  жасушаларындағы электрлік потенциалдардың  өндірілуінің иондық механизмдерінің мағынасы толығымен ашылмаған. Синусты­  жүрекше түйіншегінің жасушаларының баяу диастолалық деполяризациясының  және ӘП­ң баяу көтерілу (пайда болуы) фазасының дамуында кальций арналары  жетекші роль атқарады. Олар тек    иондарына ғана емес, сонымен қатар иондары  үшін де өткізгішті. Жылдам натрий арналары осы жасушалардың ӘП­ң өндірілуіне  қатыспайды. Баяу диастолалық деполяризацияның даму жылдамдығы автономды  (дербес, вегетативті) жүйке жүйесімен реттеледі

Адамның өмір сүруі бойы миокард  жасушаларының үздіксіз ырғақты белсенділік  күйде болу қабілеттілігі осы жасушалардың  иондық арналарының эффективті жұмыс  жасауымен қамтамасыз етіледі. Диастола  кезінде жасушадан  иондары шығады, ал  жасушаға иондары қайтып келеді.  Цитоплазмаға енген иондары эндоплазмалық  тормен жұтылады. Миокардтың қанмен  қамтамасыз етілуінің төмендеуі (ишемия)  миокардты жасушалардағы креатинфосфат   пен АҮФ­ң қорының төмендеуіне әкеліп  соғады; насостар жұмысы бұзылады, соның  салдарынан миокард жасушаларының  электрлік және механикалық белсенділігі  төмендейді.

• Жүректің өткізгіштік жүйесінің қызметтері.      Ырғақты серпіністердің спонтанды өндірілуі синусты­ жүрекше  түйіншектің көптеген жасушаларының үйлесімді  қызметінің  нәтижесі болып табылады және ол осы жасушалардың тығыз  байланысы (нексус) арқылы және электротонды өзара  әсерлесуімен қамтамасыз етіледі. Синусты­ жүрекше  түйіншегінде пайда болған қозу өткізгіштік жүйе арқылы  жиырылғыш миокардқа беріледі.     Жүректің өткізгіштік жүйесінің ерекшелігі әр жасушаның қозуды  өздігінен өндіру  қабілеттілігі болып табылады. Жиілігі минутына   60­80 серпіністерді өндіретін  синусты­ жүрекше түйіншегінен  өткізгіштік жүйенің алыстауына қарай оның әртүрлі бөлігінің  автоматияға қабілеттілігінің төмендеуін өрнектейтін автоматия  градиенті бар болады.      Әдеттегі  жағдайларда өткізгіштік  жүйенің барлық төмен  орналасқан бөліктерінің автоматиясы синусты­ жүрекше  түйіншегінен келетін жиі серпіністермен жойылады. Осы  түйіншектің  зақымдануы не істен шығуы кезінде  жүрекше­  қарынша  түйіншегі ырғақты  басқарушы  бола алады. Осы кезде  серпіністер  минутына 40­50 рет  пайда болады. Егер осы  түйіншек өшетін болса, онда жүрекше­ қарынша шоғырының  (Гис  шоғыры) талшықтары  ырғақты басқарушы болып табылады.

• • Осы кезде жүректің жиырылу жиілігі минутына 30­40­ тан артпайды. Егер осы ырғақты басқарушы да істен  шығатын болса, онда қозу үрдісі Пуркинье  талшықтарының жасушаларында  спонтанды пайда  болуы мүмкін. Осы кезде  жүрек ырғағы өте сирек  болады­ минутына шамамен 20 рет.     Жүректің өткізгіштік жүйесінің айрықша ерекшілігі  оның жасушаларында жасушааралық контактінің –  нексустардың көп мөлшерде  бар болуы. Осы  контактілер  қозудың бір жасушадан басқа жасушаға  өтетін жері болып табылады. Осындай  контактілер   өткізгіштік жүйе мен жұмыс миокарды  жасушаларының арасында да болады. Контактінің бар  болуы арқасында жеке жасушалардан тұратын  миокард тұтас біртұтас  түрінде жұмыс жасайды.  Жасуашааралық контактінің көп болуы миокардта  қозудың таралуының сенімділігін арттырады.

• Электрокардиограмма. •     Қозудың жұмыс миокардының аса көп жасушаларын қамтуы осы  жасушалардың бетінде теріс зарядтардың пайда болуын тудырады.  Жүрек қуатты электр генераторына айналады. Жоғары электрлік  өткізгіштігі бар дене ұлпалары жүректің электрлік потенциалын дене  бетінен тіркеуге мүмкіндік береді. Жүректің электрлік  белсенділігін  зерттеудің В. Эйтховен, А.Ф. Самойлов, Т.Льюис, В.Ф. Зеленин және т.б.  ұсынған осындай әдістемесі электрокардиография деген атқа ие болды,  ал оның көмегімен тіркелетін қисық электрокардиограмма (ЭКГ) деп  аталады. Электрокардиография жүректе қозудың таралу динамикасын  бағалауға және ЭКГ­ң өзгеруі кезінде жүрек қызметінің бұзылуын  жорамалдауға мүмкіндік беретін медицинада кең таралған  диагностикалық әдіс болып табылады. Қазіргі кезде арнайы құралдар –  электронды қүшейткіштері және осцилографтары бар  электрокардиографтар қоланылады. Қисық сызықтар қозғалмалы қағаз  жолағына жазылады. Бұлшықеттің белсенді қызметі кезіндегі және  алыстағы зерттелетін объектіден

• ЭКГ жазатын құралдар жасалған. Бұл  құралдар­ телеэлектрокардиографтар деп  аталады және олар радиобайланыстың  көмегімен ЭКГ­ны арақашықтыққа тарату  принципіне негізделген. Осындай тәсілмен  жарыс кезінде спортшылардың, ғарыштағы  космонавтардың және т.б ЭКГ­сы тіркеледі.  Жүрек қызметі кезінде пайда болатын  электрлік потенциалдардың телефон  сымдары арқылы  беріліп,  ЭКГ­ны  пациенттен үлкен қашықтағы арнайы  орталықта тіркейтін құралдар жасалған.

•  Кеудеде жүректің белгілі бір орында орналасуы  және адам   денесінің өзіндік бір пішінінің болуы салдарынан жүректің қозған  (­) және қозбаған бөліктері арасында пайда болатын электрлік  күштік сызықтары  дене бетінде бірқалыпты таралмайды. Сол  себепті электродтардың орналасуы жеріне байланысты ЭКГ түрі  және оның тістерінің вольтажы әртүрлі болады.  • ЭКГ­ ны тіркеу үшін аяқ­ қол мен кеуде бетіндегі  • • • • потенциалдардың тіркелімі (тармағы) жүргізіледі. Әдетте үш  түрлі стандартты тіркелім  әдісі қолданылады:  І­тіркелім: оң қол ­ сол қол; ІІ­тіркелім: оң қол ­ сол аяқ; ІІІ­тіркелім: сол қол ­ сол аяқ (сурет 3).     Сонымен қатар Гольдбергер бойынша үш униполярлы  күшейтілген тармақтар тіркеледі: aVR; aVL;aVF. Стандартты  тіркелімдерді тіркеу үшін қолданылатын екі электродты  күшейтілген тіркелімдерді тіркеу кезінде біріктіріп, осы біріккен  электродтар мен белсенді электродтар арасындағы  потенциалдар айырмасы тіркеледі. Мысалы, aVR кезінде оң қолға  байланған электрод белсенді болып табылады, ол aVL кезінде­  сол қолға, aVFкезінде­ сол аяққа байланған электрод белсенді  болып табылады. Вильсон кеудеде 6 тіркелімді тіркеуді ұсынды.

Сурет 3. ЭКГ­ң түрлері.  Сурет 4. І­ ІV­ қабырғааралық аралықтар.

Үш стандартты тіркелімдегі тістер  шамалаларының өзара қатынасын Эйтховен  тағайындаған. Ол II – ші стандартты  тіркелімде тіркелген жүректің электр  қозғаушы күшінің I­ ші және III­ ші  тіркелімдердегі электр қозғаушы  күштерінің қосындысына тең  болатындығын анықтаған. Тістердің биіктігі  ЭҚК­ң көрінісін (мәнін) анықтайды,  сондықтан II­ ші тіркелімнің тістері өзінің  шамалары бойынша I – ші және III­ ші  тіркелімдердегі тістердің алгебралық  қосындысына тең.

• Кеудеден потенциалдардың тіркелімі үшін  4­ суретте көрсетілген алты нүктенің біреуіне бірінші  электродты орналастыру керек.     Екінші электрод ретінде екі қолға және сол аяққа  орнатылған бірге қосылған үш электрод  алынады.  Осы кезде ЭКГ түрі кеуде электроды  орналасқан бөліктегі электрлік өзгерістерді ғана  айқындайды. Аяқ­қолдарға (үшеуіне) орнатылған   біріккен электрод индифферентті  болып  табылады , немесе «нөлдік», себебі оның  потенциалы бүкіл жүрек циклі бойы өзгермейді.  Осындай электрокардиографиялық тіркелімдер  униполярлы немесе бірполюсті деп аталады. Осы  тіркелімдер  V латын (V1, V2 және  т. б.) әрпімен  белгіленеді.

II­ ші стандартты тіркелімде алынған  адамның қалыпты ЭКГ­сы 5­ суретте  көрсетілген.    Сурет 5.  II­ ші стандартты тіркелімдегі  электрокардиограмма.

• • ЭКГ­ны талдау кезінде тістердің амплитудасы мВ (mV)­ пен анықталады, олардың өту уақытын, сегменттердің  ұзақтылын секундпен өлшейді. Сегмент дегеніміз  көрші тістер мен белгілі бір тіс пен оған іргелес  сегменті бар интервалдар арасындағы  изопотенциалды сызықтың бөлігі.      ЭКГ­ ң қалыптасуы (оның тістері мен  интервалдарының) жүректе қозудың таралуын және  осы үрдісті білдіреді. Қозатын жүйенің бөліктері  арасында потенциалдар  айырмасы болған кезде, яғни  жүйенің қандай да бір бөлігі қозып, екіншісі қозбаса,  тістер пайда болып, дамиды. Изопотенциалды сызық  қозатын жүйеде потенциалдар айырмасы болмаса,  яғни барлық жүйе қозбаса немесе керісінше  қозса,  пайда болады. Тіркелген ЭКГ жүрекше мен қарынша  жиырылғыш миокардының тізбектелген қозумен  қамтылуын білдіреді.

•  Р тісі (сурет 5) жүрекшелердің қозуға ұшырағынын  білдіреді және жүрекше тісі деген атқа ие болды. Әрі  қарай қозу жүрекше­қарынша түйіншегі арқылы  таралып, қарыншалардың өткізгіштік жүйесі арқылы  таралады. Осы кезде электрокардиограф  изопотенциалды сызықты тіркейді (екі жүрекше  толығымен қозған, екі қарынша әлі қозбаған, ал  қарыншалардың өткізгіштік жүйесі арқылы қозудың  таралуы электрокардиографпен сезілмейді ( ол ЭКГ­ ғы  PQ сегменті). • Жүрекшелерде қозу көбінесе жиырылғыш миокард  бойымен көшкін түрінде  синусты –жүрекше бөлігінен  жүрекше­ қарынша бөлігіне қарай тарайды. Жүрекше  ішіндегі арнайы шоғырлар  арқылы қозудың таралу   жылдамдығы жүрекшенің  жиырылғыш миокарды  арқылы қозудың таралу жылдамдығына шамамен тең  болғанда қалыпты болады, сондықтан жүрекшелердің  қозумен қамтылуы көпфазалы Р тісімен кесінделеді.

• Қарыншалардың қозумен қамтылуы  қозудың  өткізгіштік жүйенің элементтерінен жиырылғыш  миокардқа берілуі арқылы жүзеге  асырылады, бұл  қарыншалардың қозумен қамтылуын айқындайтын   QRS жиынтығының сипатының күрделілігін білдіреді.  Осы кезде        Q тісі жүректің төбесінің қозғанын, оң  емізікше  бұлшықетінің, қарыншалардың ішкі бетінің  қозғанын білдіреді.    R тісі– жүрек түбінің және қарыншалардың сыртқы  бетінің қозғанын білдіреді. Қарыншалар миокардының  қозумен толық  қамтылу үрдісі S тісінің қалыптасуы  аяқталғанда аяқталады. Енді екі қарынша да қозып,  ST сегменті қарыншалардың өткізгіштік жүйесінде  потенциалдар айырмасының жоқтығы салдарынан  изопотенциалды  сызықта болады. •

• •  Т тісі реполяризация үрдісін көрсетеді, яғни миокард  жасушаларының қалыпты мембраналық потенциалының қайта  орнауын білдіреді. Осы үрдістер әр жасушаларда қатаң  синхронды пайда болмайды. Осының салдарынан миокардтың  әлі  де­поляризацияланған бөліктері ( яғни теріс заряды бар)  мен өзінің оң зарядын қалпына келтірген миокард бөліктері  арасында потенциалдар айырмасы болады. Осы потенциалдар  айырмасы  Т тісі түрінде тіркеледі. Осы тіс ЭКГ­ң ең өзгермелі  бөлігі.   Т тісі мен келесі  Р тісі арасындағы изопотенциалды  сызық тіркеледі, өйткені осы кезде қарыншалар миокардында  және жүрекшелер миокардында потенциалдар айырмасы   болмайды. Жүрекшелер реполяризациясын білдіретін  сәйкес  тістің  кескіні   ЭКГ­да жоқ, себебі ол уақыт бойынша қуатты  QRS  жиынтығымен сәйкес келіп, олармен жұтылады. Әрбір  Р  тістің QRS жиынтығымен сүйемелденбеген кезінде, жүректің  көлденең қоршауы кезінде жүрекшелердің реполяризациясын  білдіретін  жүрекше тісі Т (T­атриум) байқалады.      Қарыншалалардың электрлік систоласының жалпы  ұзақтығы (Q—T) механикалық систоланың ұзақтығымен  шамамен сәйкес келеді (механикалық систола электрлікке  қарағанда  біршама кеш басталады).

• •  Электрокардиограмма жүректе қозудың таралуының  бұзылу  сипатын бағалауға мүмкіндік береді.  Р—Q  ( Р тісінің басынан Q  тісінің басына дейін) интервалының шамасы бойынша жүрекшеден  қарыншаға қозудың қалыпты  жылдамдықпен таралуы туралы  жорамалдауға болады. Қалыпты жағдайда осы уақыт 0,12—0,2 с­ қа  тең. QRS жиынтығының жалпы ұзақтығы қарыншалардың қозумен  қамтылу жылдамдығын білдіреді және ол  0,06—0,1 с (сурет 5)  құрайды.     Деполяризация және реполяризация үрдістері миокардтың  әртүрлі бөліктерінде бір уақытта пайда болмайды, сондықтан жүрек  бұлшықетінің түрлі бөліктері арасындағы потенциалдар  айырмасының шамасы жүрек циклі бойы өзгереді. Әрбір берілген  мезеттегі  потенциалдар айырмасы аса жоғары болатын екі нүктені  қосатын шартты сызық жүректің электрлік осі деп аталады. Әрбір  берілген мезеттегі жүректің электрлік осі белгілі бір шамамен  және  бағытпен сипатталады, яғни векторлық шаманың қасиеттеріне ие.  Миокардтың әр бөліктерінің қозуымен бір уақытта қамтылмауы  салдарынан осы вектор өзінің бағытын өзгертеді. Тек жүрек  бұлшықетінің потенциалдар айырмасын ғана тіркеу пайдалы болған  жоқ (яғни ЭКГ­ғы тістердің  амплитудалары), сонымен қатар жүрек  қарыншаларының электрлік өсінің бағытының өзгерісін тіркеу де  пайдалы болды. Потенциалдар айырмасы шамасының  өзгеруі мен  электрлік осьтің бағытының өзгерісін біруақытта жазу  векторэлектрокардиограмма (ВЭКГ) деген атқа ие болды.

• Ми қыртысындағы биоэлектрлік құбыластар • Ми қыртысындағы қозуды әрекет потенциалы ретінде жазып алуға  болады. Оны жазып алатын аспап электроэнцефолограф деп  аталады. • Ал жазып алынған биопотенциалдың қисық сызығы  электроэнцефолограмма (ЭЭГ) деп аталады.  • ЭЭГ­да негізгі 5 түрлі ырғақты ажыратады: альфа,бета, дельта,  тетта, гамма.  • Альфа  ырғағы – тыныштық ырғағы. Жиілігі секундына 8­13 Гц. Бұл  ырғақ адам көзді жұмѓан тыныштыќ жаѓдайында байқалады. Ми  қыртысының желке, төбе тұстарынан жақсы жазылады.  • Бетта ырғағы ­ әрекет ырғағы. Жиілігі секундына 14­30 Гц. Бұл  ырғақ ой жұмысында, тітіркендіру бергенде, көңіл­күй өзгергенде  туады. Ми қыртысының маңдай және төбе бөлімдерінен жақсы  жазылады. • Дельта ырғақ – баяу ырғақ. Ұйықтағанда пайда болады. Секундына  0,5 Гц. Ояу күйдегі адамда бұл ырғақ тек потологиялық жағдайда  ғана көрініс береді.  • Гамма ырғағы – қатты, қозу кезінде пайда болады (қуану, ренжу).  Ең жиі ырғақ, секундына 40 Гц. • Тетта ырғағы – ±йќыда, шала ұйқыда, түрлі патологиялық  жағдайларда жазылатын ырғақ, секундына 4­8 Гц.

• Электроэнцефалография (ЭЭГ) (электро­ + др.­греч.  ενκεφαλος ­ ",бас миы " + γραφω ­  "жазу",бейнелеу) –бас терісінен алынып кететін ,  мидың жиынтық электр белсенділігінің  заңдылықтарын зерттейтін электрофизиологияның  бір тарауы және мұндай потенциалдарды жазу  әдісі. Электроэнцефалография бас миының  функциональдық күйіне сапалық және сандық  талдау мен тітіркендіргіштердің әрекетіне жауап  реакциясын білу мүмкіндігін береді. ЭЭГ жазуы  диагностикалық және емдеу жұмысында ( әсіресе  эпилепсияда) анестезиологияда, ми жұмысын  зерттеуде,қабылдау, еске сақтау,адаптация т.б  функцияларының жүруіне байланысты салаларда  кеңінен қолданылады.

10сурет. «10­20» электродтарының орналасу жүйесі.

• ЭЭГ тіркеу арнайы электродтармен ( ең көп  таралғандары чашке тәрізді, көпір тәрізді және  ине болып келетін ) жүргізіледі.Қазіргі кезде  электродтарды орналастырудың «10­20 %»  немесе «10­10 %» халықаралық жүйесі  пайдаланылады. Әр электрод күшейткішке  қосылған . ЭЭГ жазу үшін қағаз таспа  пайдаланылады немесе сигнал АЦП көмегімен  түрлендіріліп,компьютерде файлға жазылады. Ең  көп тарағаны­ жазу дискретизация жиілігі 250 Гц  жазу . Әр электродтан потенциалдарды жазу  нольдік потенциал референтіне қатысты құлақ  ұшы немесе мұрын ұшы алынып жүргізіледі.

• Электродтарды «10­20» жүйесінде орналастыру нүктелерін  былай анықтайды.Inion –нан бастап nasion –ға дейін сагитталь  сызығы бойынша аралықты өлшеп,оны 100% етіп қабылдайды.  Бұл inion мен nasion аралықтың 10%­і төменгі маңдай (Fp) және  желке (О) сагиттальдық электродтарға сәйкес келеді.Қалған  сагиттальдық электродтар (Fz, Cz и Рz) осы екеуінің арасына  inion­nasion қашықтығынан 20% құрайтын бірдей  қашықтықтарға орналасады.Екінші негізгі сызық құлақтың екі  есту жолдары vertex (құлақ ұшы) арқылы өтеді. Төменгі самай  электродтары (ТЗ, Т4) сәйкес , бұл қашықтықтан 10% есту  жолдарының үстіне орналасады.Бұл сызықтың қалған  электродтары (СЗ, Cz, С4) –биаурикулярлық сызықтың 20%  ұзындығын құрайтындай етіп бірдей қашықтыққа  орналастырады. Inion­нан nasion­ға дейін ТЗ, СЗ, С4, Т4  нүктелері арқылы сызық жүргізіліп, оларға қалған электродтар  (РЗ, Р4, Т5, Т6, F3, F4, F7, F8, Fpl, Fp2) орналасады.Құлақ  ұшына А1 және А2 белгісімен сәйкес электродтар  орналасқан.Мидың негізгі аймақтарымен бас ориентирлерінің  әріптік символдары : О ­ occipitalis, Р ­ parietalis, С ­ centralis, F ­  frontalis, А ­ auricularis. Тақ болып келетін цифрлық индекстер  мидың сол жақ жарты шары бөлігіндегі электродтарға , ал жұп  болып келетіндері ­ оң жағына сәйкес келеді (10.сурет).

• Ми қыртысындағы электрлік құбылыстар ондағы  нейрондарда пайда болатын биологиялық токтар мен  синапстық потенциалдар жиынтығы. Бұл электрлік  құбылыстарды жануарлар бас терісінен жазып алуға  болатындығын 1925 жылы В.Правдич­Неминский  көрсетті. Г.Бергер 1929 жылы адам басының сыртқы  беткейінен биотоктарды жазып алды. Ми  қыртысындағы биологиялық потенциалдар электрлік  тербеліс ретінде тыныштық жағдайда, яғни сырттан  ешбір әсерсіз де тіркеледі. Электроэнцефалограмма  қисықтарының толқындар жиілігі мен амплитудасы  әртүрлі.

• Көп каналды электроэнцефалограф көмегімен бір  мезгілде мидың 4­тен 32­ге дейін нүктелеріндегі  электрлік белсенділікті тіркеуге болады. Ми қыртысын  ғана емес, орталық жүйке жүйесінің басқа бөлімдерін де  электрофизиологиялық әдістермен зерттегенде, оларда  фондық немесе спонтандық деп аталатын электрлік  тербелістер анықталған. Бұлардың генерациясы арнайы  әсерге байланысты болмайды, яғни өздігінен іске асып  жатады. Көптеген зерттеушілердің ойынша ЭЭГ —  мидағы ырғақты қоздыратын не тежейтін постсинапстық  потенциалдардың алгебралық жиынтығы.  Электроэнцефалографияның ми қыртысының әр  бөлімдерінің функциялық жағдайын, ми патологиясының  орнын анықтауда маңызы зор. Соңғы кезде  жануарлардың ми қыртысы құрылымдарының қызметін  анықтауда жеке нейрондардың потенциалдарын тіркеу  әдісі қолданылады.

• Қазіргі кезде электроэнцефалограммадағы электрлік  тербелістер жиілігі мен амплитудасына және  функциялық маңызына байланысты 4 типке  ажыратылады: 1. Альфа ­ ырғақ — синусоидтар тәрізді ырғақты  тербеліс, жиілігі секундіне 8 ­ 13 рет туады, амплитудасы  50 мкв дейін жетеді. Бүл ырғақ көзін жұмып қимылсыз  психикалық тыныштық жағдайда отырган адамда, әсіресе  мидың шүйде немесе төбе бөлімінде тіркеледі. 2. Бета – ырғақ ­­­ жиілігі секундіне 13 реттен артық  туатын тербелістер, амплитудасы 20 — 25 мкв, сәуле  әсер еткенде мидың шүйде бөлімінде және ой  жұмысында, көңіл­күй өзгергенде, тітіркендіруді  бергенде пайда болады.

• 3. Тета ­ ырғақтың жиілігі секундіне 4 —  8 рет, амплитудасы 100 — 150 мкв,  көбінесе ұйықтағанда кездеседі. 4. Дельта ­ ырғақ — ең сирек, секундіне  жиілігі 0,5 — 3,5 рет, амплитудасы  жоғары 200­300 мкв. Терең ұйқыда,  наркозда, гипоксия және мидың  патологиясы кезінде тіркеледі.

• Электроэнцефалограмманың жас ерекшеліктері Жаңа туған нәрестелердің ми қыртысында биопотенциалдардың  ырғақты тербелістері анықталмайды. Алғашқы рет оларды 35 күн  толған сәбилелерде тіркеуге мүмкіндік болады. Сонда ЭЭГ төмен  амплитудалы ұзақ (160 мсек) және кезектілігі бойынша ретсіз  толқындардан құралады. Мидың шүйде бөлімінде альфа­ толқындар алғаш рет 3­4 айлық жасында тіркеле бастайды, бірақ  олар басында ең төмен жиілікті болады және біртіндеп ғана (15  жыл бойы) адам үшін ең жоғары жиілікке жетеді (10­13 рет сек).  Шамамен 18­ден 60 жасқа дейін ЭЭГ­де жас ерекшеліктерін тіркеу  мүмкін емес және тек 60 жастан асқаннан кейін ЭЭГ­нің негізгі  ырғағының баяулауының кейбір тенденциялары (бағыттары)  байқалады.