Открытый урок

 Урок  теми:  «Халăх сăмахлăхĕ»

Тĕллевсем:

1). «Чăваш халăх сăмахлăхĕ» темăна вĕреннине  пĕтĕмлетесси, «фольклор» сăмах пĕлтерĕшне уçса парасси.

 2) ачасен пуплевне аталантарасси ,

 3) тăван чĕлхене юратма хавхалантарасси.

Задачăсем:

«Халăх сăмахлăхĕ» ăнлава çирĕплетесси; «Халăх сăмахлăхĕн» жанрĕсене тишкересси; тăван чĕлхен хитрелĕхне кăтартасси, кĕнекене юратма хăнăхтарасси, вуланине тĕслĕхсемпе çирĕплетме хăнăхтарасси;

Çĕнĕ технологисемпе усă курасси (ушкăнпа е пĕччĕншерĕн ĕçлеме вĕрентесси);

Ачасн пуплевне, тавракурăмне, тимлĕхне, шухăшлавне, аталантарасси; пĕр-пĕрин ĕçне хаклама хăнăхтарасси; хăйсен шухăш-туйăмне итлекене пĕлтерме вĕрентесси;

Вĕренў мелĕсем:

 кăткăс ыйту, калаçу, диалог, текста тишкересси, илемлĕ вуласси, харпăр хăй тĕллĕн ĕçлени, тĕпчесе тишкерни,;

Вĕренў меслечĕсем:

Калаçу, шыраса тупасси, тĕпчесе тишкерни, кăткăс ыйту хуравне тупасси;

Кирлĕ хатĕрсем:

 Ачасем тунă укерчĕксенчен йĕркеленĕ «Юмах ятăм, юптартăм» выставка- презентаци,  юмах кĕнекисен выставки,«Ваттисен самахĕсем» проект ĕçĕ, музыка инструменчĕсем( çăпала, шакăртма,бубен,параппан). Компьютер.

1.        Урока йĕркелесси:

Ачасем чăваш тĕрриллĕ кĕпесемпе, учитель те чăваш тумĕпе.

2.         Урок темине,тĕллевне пĕлтересси.

                  Шăнкăрав сас пачĕ урока чĕнсе,

                  Пĕтĕм класс шăпланчĕ парта хушшинче.

 - Паян урока тĕлĕнмелле арча илсе килтĕм. Ахаль арча мар вăл, асамлă. Пăхăр-ха мĕнле хитре !

-Мĕн пур-ши унта? Арчара мĕн упраççĕ?(ахах-мерчен, хаклă япаласем..)

- Ку арчара мĕнсем-ши? Сирĕн пĕлес килет-и?

-«Халăх самахлăхĕ» тесе çырнă. Мĕн çинчен калаçăпăр урокра, эсир чухларăр-и?

-Халăх сăмахлăхĕ шутне мĕнсем кĕреççĕ? (юмахсем, халапсем, юптарусем, ваттисен сăмахĕсем, тупмалли юмахсем, юрă-такмаксем, шўтсемпе сăвăсем, халăх сăнанисем  хăвăрткаларăшсемпе сăмахçаврăнăшсем (фразеологизмсем), çут çанталăка сăнанисем тата ыттисем те. Арчи пĕчĕк кăна, анчах кунта темĕн те пур.

       Ман çĕршыв- çĕр пин юр çĕршывĕ, 

       Калаçать вăл çĕр пин сăмахпа.

       Ман çĕршыв- чăн юмах çĕрĕ-шывĕ,

       Иксĕлми вăй-хăватлăн сывлать.

3.        -Пуçлар-ха арчана пăтратма. «Юмахсем» лекрĕç.

     - Ачасем,эсир юмахсем итлеме юрататăр-и? Пĕлетĕр-и?

-Юмахсем мĕнлисем пулаççĕ? (автор  юмахĕсем, халăх юмахĕсем)

-Автор юмахĕ тесе  мĕнлисене калаççĕ?(И. Яковлев йĕркеленĕ юмахсем , Лапшу çтаппанĕн «Сунарçă юмахĕсем, И Шухлин «Кăранташпа шăши» юмахĕ тата ыт.

     -Халăх юмахĕсене кам çырнă? (Ачасем ăнлантараççĕ. )

_Чăваш халăхĕ çав тери ĕçчен, ăслă. Юмахсене, юрăсемпе сăвăсене пултаруллă ăстасем шухăшланă. Анчах хут çине çырса хума хутла пĕлмен, пĕри теприне, тепри урăххине кала-кала панă. Авторĕ кам пулни  те манăçнă, çавăнпа вĕсене халăх сăмахлăхĕ теççĕ. Халăх хывнă çак пуянлăха ФОЛЬКЛОР теççĕ. Фольклор сăмах акăлчан челхинчен кĕнĕ сăмах – «ХАЛĂХ ĂСТАЛĂХĔ» тенине пĕлтерет.

-Содержани тăрăх юмахсем менлисем пулаççĕ? (чĕр чунсем çинчен, йăла юмахесем, асамлă юмахсем)

-Йала юмахесем тесе мĕнлисене калаççĕ? (Йалара, çынсен пурнăçĕнче пулса иртекен ĕçсем çинчен) Эсир пĕлетер-и ун пек юмахсене? (Чее тилĕ, Çĕвĕç, Асамат кĕперĕ, Ăслă хĕр, Çĕр синче мĕн вăйлă?, Çил ачисем, Пуйма каякан – вилсе килнĕ, Ухмах Йăван. Улăппа супетей)

-Асамлă юмахсем çинчен мĕн калатăр? (Ку юмахсенче асамлă ĕçсем пулса иртеççĕ)   Ылтăн шăллă хĕр, Уйăх çинчи хĕр, Йăван)

-Класс тулашĕнчи вулав урокĕсенче эсир нумай юмах вуларăр, килĕшнĕ юмахсем тăрăх ўкерчĕксем турăр. Паллаштарăр-ха пире вĕсемпе?

_ Ачасем , ячĕ  мĕнле ку юмахăн?

4.     Асамлă арчана татах пăхса илĕр-ха. Мĕн пур-ши унта тата?

   Ĕçлекеншĕн нихăçан та çитмест, юлхав çыншăн ытлашши (вăхăт)

    Урасăр утать, алăсăр шаккать (çил)

-Ачасем, кусем мĕнсем? (тупмалли юмахсем)

     Шывра çуралать, шывран хăрать. (пăс) 

     Çунатлă – вĕçмест, ури çук –хуса çитме сук. (пулă)

     Вĕçет – чĕнмест, выртать – чĕнмест, вилсен –шавлать, чарăнма пĕлмест. (юр)

     Малтан йăлтăркка, кайран калтăркка (çиçĕмпе аслати)

     Мана çынсем кĕтеççĕ, эп килнине курсанах пурте тарса пĕтеççĕ. (çумăр)

-Хале эсир пер-перинчен ыйтăр.

-Маттур, ачасем! Эсир нумай пĕлетĕр.

5.          –Манăн каллех çак арчана пăхас килет, тата мĕн пур-ши унта?  (арчана уçса « Ваттисен сăмахĕсем»тесе çырнине кăларать)

 -Эсир  ваттисем вĕрентсе каланă сăмахсене те нумай пĕлетĕр пуль-ха. Халĕ эп сире конвертсем паратăп,унта ваттисен самахĕсем. Анчах вĕсене пăтраштарса пĕтернĕ, сирĕн тĕрĕс вырнаçтарса йĕркелеме тивет. (çурмалла уйăрнă пайсене тупса йĕркелеççĕ)

- Кăшт ăмăртса илер-ха. Хăш ушкăн  хăвăртрах ĕçлет?

  ( ĕçе пĕтерсен ваттисен сăмахĕсене черетпе вуласа параççĕ)

-Мĕнле шутлатăр,кирлĕ-ши пурнăçра ваттисен сăмахĕсене пĕлни?

(вĕсем пире мĕнле пулмаллине вĕрентеççĕ, тĕрĕс мар ĕçсем тăвасран  чараççĕ)

6.     – çавăн пекех чăваш халахĕн сăмах çўпçинче  шахвăртса каланă сăмахçаврăнăшсем те нумай. Вĕсене усă курни калаçăва илемлетсе пуянлатать, ăс-тăна çивĕчлетет.

«Куç хупса иличчен» тени мĕне пĕлтерет? (питĕ хăвăрт);

«Чикĕ тăршшĕ лартрĕ» - суйса хăварчĕ;

«çўпçипе хупăлчи пек» - пĕр пек, пĕр майлă;

«Тўр пилĕклĕ» -кахал;

«Кукăр  алăллă» - вăрлама юратать

«Хура-шурне нумай курнă» - начар пураннă,нумай инкек туснĕ;

«Пуçĕнче çил вылять»- тĕплĕ шухăшлама пĕлмест, çăмăлттай.

«çăвара шыв сыпнă пек ларать» -нимĕн те чĕнмест

-маттур, ачасем!

7. –Пирĕн пĕчĕк арчара татах сăмах нумай-ха. Юрă-сăвăсем, шўтсемпе такмаксем. Халĕ вĕсене аса илер-ха.Вайă  карти тăвăпăр. Чăваш юррисене итлесе ытти халăхсем те тĕлĕннĕ. Акă мĕн каланă чăвашсен пурнăçне тĕпченĕ , вĕсене хўтĕленĕ вырăс хĕрарăмĕ Алесандра Фокс 1840 çулта « Записки о чувашах и черемисах Казанской губернии» ятлă алçырăвĕнче: «чăваш тĕлĕнмелле талантлă. Хирпе пырать – хир çинчен юрлать, вăрманпа пырать –вăрман çинчен юрлать»

Юрă:    «Итлĕр куккук сассине»

Вĕçсĕр сăвă:   - Атя пичче пасара.         -   çăпату çук.

                         -Пичче, çăпата туса пар.   -  Пушăт çук.

                         -Пушăт ăçта?                   -   çăкара.

   -çăка ăçта?                           -Вăрманта.

    -Вăрман  ăçта?                  -Йăлăмра.

    -Ма каймастăн  йăлăма? Лашам çук 

     -Лаша ăçта?                      - Пасарта.

     -Атя, пичче, пасара  .      -çăпату çук.

Шўтлĕ  сăвă:

  -Хăш ялсем?                                -Карапашсем.

-çуну синче мĕн пур?                   - Кăркка.

-Майĕ вăрăм-çке.                        -   Аçи.

-Ами ăçта?                                    -   Ампарта.

-Чĕппи ăçта?                                 -   Тинĕсре.

-Лашу ырхан-çке.                           - çул хура.

-Пахчунта мĕн ўсет?                  -   Купăстапа кăшман.

-Вăйлă-и?                                       -   Мĕн вăйлине калан.

                                                       -   Катăк кутлă качака кĕнĕ, çинĕ кайнă.

                                                          Тытрăм та пусрăм,

                                                          Пĕр ампар аш пулчĕ.

-Ампарĕ пĕчĕк пуль?         -  Мĕн пĕчĕккине калан,

                                               80 салтак вырнаçать.

-Салтакĕсем пĕчĕк пуль?   -  Мĕн пĕчĕккине калан,

                                               Пĕр хуран пăтă çитмест.

-Хуранĕ  пĕчĕк пуль?          -Мĕн пĕчĕккине калан,

                                               Пĕр кўлĕ шыв çитмест .

-Кулли пĕчĕк пуль?           - Мĕн пĕчĕккине калан,

                                              Урлăш – 60 хăлаç,

                                              Сарлакăш -80 хăлаç.

Витлемелли сăвăсем:  Нина- Нинават, ĕне хўри саламат.

Вăйă:   «çерем ватса вир акрăм».

Чăваш ташши:  Тўнкки- тўнкки параппане

                            çапмасарах тўнклетет.

                             Эпир вăййа тухсассăн та

                             çич çухрăмран илтĕнет.

Юрă:   «Хурăн çулçи çурăлсан..»

8.     –Чăваш халăх сăмахлăхĕн арчи  çав тери пуян. Ахаль мар чăваш çĕр-шывне çĕр пин сăмах, çĕр пин  тĕрĕ, çĕр пин юрă çĕр-шывĕ теççĕ. Вĕсем пире пурăнма вĕрентсе, ăс парса пыраççĕ.

« ФОЛЬКЛОР»-  ХАЛĂХ  АСТАЛĂХĔ.

-Паян урокра пурте маттур пултăр. Уйрăмах шўтлĕ сăвăсем калакансем манна килĕшрĕç. Ваттисен сăмахĕсене те нумай пĕлетĕр иккен эсир. Тавтапуç!

     Наташа Ф.:  

Пурнăçра ăçта кăна çитместĕн,

Пур çĕрте те маншăн пархатар.

Хам чăваш пулнишĕн вăтанмастăп,

Эс те ,тусăм, ху камне ан ман !

-Урока Л.В.Мартьянова сăмахĕпе вĕçлес килет:

«Эп кайран,

Темиçе çĕр çултан.

Ман мăнукĕн мăнукĕ

Ман ума килессе,

Чăвашла пуплесе

Ĕненетĕп!»