Открытый урок по истории по теме: "Кавказская война"

Авар адабият.  Тема: Расул ХIамзатов  «Эбелалъ дир кинидахъ кучIдул ахIичIел ани». Дарсил мурад: Дагъистаналъул поэт Расул ХIамзатовасул  творчество  ракIалде щвезаби. ЦIалдохъабазул калам цебетIезаби, чвахунцIали мухIкан гьаби, кочIолаб  каламалде рокьи цIикIинаби; кочIол маIалъул пасихIлъи берцинлъи бати.  Сипатиял рагIабазул магIна рагьизе малъун, лъималазул гIакълу бегIери; ГIадатаб анализалъул кумекалдалъун цIалдохъабазул логикияб пикру  цебетIезаби; ГIадатаб анализалъул кумекалдалъун инсанасул бищун кIудияб талихI эбел  йикIин бичIчIизаби, гьелъул адаб ­ хIурмат гьабиялде лъимал куцай.  Алатал: интерактивияб доска, поэтасул сурат ва тIахьал. Дарсил ин: Эпиграф: Метер маг1арул мац1 хвезе батани,  Хваги дун жакъаго жаниб рак1 кьвагьун. 1. Класс хIадур гьабила дарсиде. 2. Учителас экраналде лъималазул кIвар буссинабила ва гьениб биччала  видеоролик. 3. Учителас дарсил тема ва мурад лъазабила:   Лъимал, гьаб видеороликалъухъ балагьун, кин нужеда ракIалде кколеб,  лъил хIакъалъулъ нилъеца дарсида бицине бугеб?  Расул ХIамзатовасул хIакъалъулъ.  БитIун буго, лъимал, жакъа нилъеца бицина Расул ХIамзатовасул  хIакъалъулъ, ракIалде щвезарила гьесул кучIдул, гьесул гIумру, ва гьединго  нилъеца дарсида цIалила гьесул кечI «Эбелалъ дир кинидахъ кучIдул  ахIичIел ани».   РачIаха нилъеца цин тIоцебе ракIалде щвезабила Расул ХIамзатовасул  хIакъалъулъ нилъедаго лъалеб жо. 4. Фронталияб гьикъи: (цересел дарсазда малъараб такрар гьабила) Кида ва кив гьавурав Расул ХIамзатов? Кив гьев цIаларав? Чан сон букIараб гьесие жиндирго тIоцебесеб кечI гьабураб мехалъ? Кинаб гьесул тIехь тIоцебе басмаялда къватIибе бахъараб? Гьесул кинал асарал нужеда лъалел? Кинал асарал нилъеца цIаларал 5 ва 6 классазда? Бугищ цогIаги чиясда гьесул кечI ракIалда рекIехъе бицине? 5. Индивидуалияб гьикъи гIуцIила: цо­кIиго цIалдохъан вахъинавила  гьесул кучIдул рекIехъе рицине. 6. ЦIияб дарс: Жакъа лъимал нилъеца цIализе буго Расул ХIамзатовасул  «Эбелалъ дир кинидахъ кучIдул ахIичIел ани» абураб. Щиб жо кколеб кини?  абун гьикъизе бегьула нужеца. Гьединлъидал дица нужеда бихьизе босана гьаб дарсиде кини. Гьанже заманалда цо­цо гIадамаз хIалтIизабуларо кини, лъимал хьихьула гьитIиназул кроватазда яги коляскаялда. Амма цебе абуни кини  букIунаан щибаб рокъоб. Кини гьечIеб рукъ рикIкIунаан пашманаб рукълъун.  Щай? Щайгурелъул гьениса рагIулароан лъималазул релъи. Эбелалъ  кинидахъ ахIулеб кечI, кинабдай  гьеб букIунеб? ЛъикIалги квешалги чагIи  рукIуна, лъикIалги квешалги кучIдул дандчIвала. Амма эбелги эбелалъул  кучIдулги кидаго лъикIал рукIуна. Гьелъин абулеб магIарухъ  цо эбелалъ  ахIараб ахIейин, цо иццул лъим кьеян.  7. Кинидахъ кечI ахIула 9 классалъул цIалдохъан Зухраца. Киналго  гIенеккула. Гьарун кьураб цIад гIадав, ЦIалун кьураб бакъ гIадав, ГьоцIо кIутIун кIал гъурав, ЦIибил кIутIун бер гъурав. АхIизе цIар берцинав, Вихьизе куц берцинав, Кереналъул ракI гIадав, РакIалъул кIулал гIадав. Гула гIадав лъугьаги, Гурга гIадав лъугьаги, Гьаб гIужида речIулеб ЧIор гIадинав лъугьаги. Инсул кьагIазда цеве Кьурдухъанлъун лъугьаги. Кьолбол васазда цеве Векерухъан лъугьаги. 8. Учитель: Гьедин ахIулаан эбелалъ жиндирго лъимадул  кинидахъ кечI.   Гьеб кочIолъ гьелъ загьир гьабула жиндирго  рокьи. Гьеб кочIолъ нилъеда  рагIула гIадатаб гьари, божи, роххел, къварилъи, рекIекълъи. РачIаха  нилъеца цIализин кинаб асар гьабун бугеб Расул ХIамзатовасе эбелалъ  кинидахъ ахIараб кочIоца. 9. Учителас «Эбелалъ дир кинидахъ кучIдул ахIичIел ани» абураб кечI  цIалила пасихIго, мисалияб цIали бихьизабун. 10.  Цо ­ кIиго цIалдохъан тIамила кечI цIализе. 11. ГIадатаб анализ:   Эбелалде бугеб кIудияб рокьи поэтас кин загьир гьабун бугеб?  Эбелалъул рокьиялъ, гьелъул хIеренлъиялъ лъикIаб хьвада –  чIвадиялъе куцалел ругеб куц, кин бихьизабун бугеб?  «РикIкIадаб сапаралда дида нух къосинаан» абураб мухъ кин нужеда  бичIчIулеб?  Дунялалдехун бугеб бербалагьи кин бихьизабун бугеб гьеб кочIолъ? Рате  гьел мухъал кочIолъ ва цIале: Дие дуниял, гIумру  ГIагарлъизе букIинчIо, ГIадан хадув хвеледухъ  Хиралъизе букIинчIо.  12.  Адабияталъул теория:    Кинаб роцен бугеб гьаб кочIол?  (лъималаз кочIол роцен чIезабула).  Бокьараб мухъалъулъ тIаде цо гьижа жубани, кочIол пасихIлъи, чвахи  загIиплъулеб букIин бихьизабила. Масала:                                             Дие дуниял ва гIумру                                             ГIагарлъизе букIинчIо.  Мухъилъа цо гьижа нахъе гьабуни, лъугьунищ гьединаб загIиплъи?  Мисал бачун бихьизабила.  КочIолъ лъабабго къотIелалъул ахиралда цого мухъал такрарлъиялъ  кочIол пасихIлъи загIиплъулебищ бугеб яги цIикIкIунебищ бугеб?  КечI чвахун цIалиялъе сунца кумек гьабулеб бугеб? Аллитерация –  рагьукъал гьаркьал кочIол мухъазулъ такрарлъи – цебесеб мухъил  ахиралдаги, нахъисеб мухъил авалалдаги.  Мисал бачина: (гьал кочIол  мухъазулъ аллитерация бихьизабизе лъимал рахъинарила доскаялде). Дие дуниял, гIумру  ГIагарлъизе букIинчIо, ГIадан хадув хвеледухъ Хиралъизе вукIинчIо, Даимлъиги цо къоги Дилъ цолъизе букIинчIо, Эбелалъ дир кинидахъ КучIдул ахIичIел ани. 13.  Кицаби. Учитель: Эбелалъул хIакъалъулъ цохIоРасул ХIамзатовас гуро  лъимал кечI хъван бугеб. Киналго поэтаз хъвана жидерго эбелалъул  хIакъалъулъ кучIдул. Гьединго нилъер гIемерал руго умумуз нилъее тарал   эебелалъул хIакъалъулъ кицаби. Лъалищ цогIаги кици нужеда? (лъималаз  кицаби рицуна). Эбел ­ эмен разияб лъимер – лъугIи гьечIеб хазина. Эбел ­ инсуе гьабураб хъулухъ – дуего нухде бан тараб тIех. Эбел ­ инсуе кьураб гIакъуба – дурго нухде бан тараб заз. 14. Творческияб х1алт1и: Лъимал, дица нужехъе кьезе руго карточкаби  кицабиги т1ад хъварал. Амма дица гьел кицаби к1ийиде рикьун руго. Нужер  масъала буго гьел кицаби данде гьаризе. Кициялъул байбихьи кьун буго  г1урччинаб карточкаялда, ахир буго баг1араб карточкаялда.   Эбелалъул ракI гурхIи ц Iаялъги бухIуларо,         Эбелалъул ракI бухIи  лъадалъги тIерхьунаро.  Эбел­эмен хер гьарулелги  лъимал, бахIар гьарулелги   лъимал.  Эбел – инсул рак1  лъималазда, лъималазул  рак1  гьаваялда.  Эбел – инсул  адаб  тарав халкъалъе басралъула.  Лъималаз эбел – инсуе щиб гьабун батаниги, гьезул лъималаз гьезиеги  гьабулеб гьебго жо. Учитель:  Цоги гьадинабги кици буго, лъимал, нужеда лъалебги батизе  бегьула гьеб. Нилъер Ват1ан – эбел, чияр Ват1ан ­ бесдалэбел. Кин нужеда  гьеб бич1ч1улеб? Бит1ун буго, лъимал, Расул Х1амзатовасеги жиндирго эбел г1адин, хирияб  бук1ана Ват1анги. Киве щваниги гьесда цебе ч1олаан Дагъистан.  Карпаталъул муг1рул рихьини, рак1алде щола рик1к1адал Дагъистаналъул  муг1рул.  Кинаб г1урул раг1алде щваниги, цере рач1уна хехал муг1рузул  г1орал Терек ва Сулахъ. Киг1ан Расул Х1амзатовасе хирияб бук1араб  Ват1анали нилъеда бихьула гьесул «Дир Дагъистан» абураб т1ехьалдаса. Диалог:  (к1иго ц1алдохъанасул диалог г1уц1ила) ЦI: -Киб бугеб мун Дагъистан? Хор:Буго кьурун михъалгун,кьурул сида гIодов чIун. ЦI: Киб бугеб мун, Дагъистан? Хор:Буго къараб гул гIадин Г1ат1идаб авлахъалда. ЦI: Щиб кколеб мун, Дагъистан? Хор: Дун носода чIвараб гьан. Дун гьанада чIвараб нус. ЦI: Щиб кколеб мун, Дагъистан? Хор:Дун лъарал рагIалда чан, Дун чаналъ гьекъолеб лъар. ЦI: Кибе унеб, Дагъистан? Хор: Сапар рикIкIаде буго КIудияб балагьизе… Уч: ГIодор чIа. -Нилъеца бицараб гьаб кечI сунде гьабураб бугеб? Сундул х1акъалъулъ бугеб? ЦI: Дагъистаналде. Уч: - Дагъистан нилъер щиб кколеб? ЦI: Нилъер ВатIан. Х1алч1ахъагиб,лъимал Учитель: Бихьулищ, лъимал, маг1аруласе киг1ан хирияб бук1араб  жиндирго Ват1ан? Гьеб кидаго цадахъ бук1уна гьесда. Кисаха бач1араб гьесул рек1елъе  Ват1аналде гьеб рокьи – эбелалъ кинидахъ ах1араб коч1одасан! 15.  Дарсил х1асил: «Муг1рул тун авлахъазде рахъунел маг1арулал»