ПРЕЗЕНТАЦИЯ ПО ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ГЕОГРАФИИ МИРА НА ТЕМУ; "AVSTRALIYA"

МИРЗО УЛУҒБЕК  НОМИДАГИ  ЎЗБЕКИСТОН  МИЛЛИЙ  УНИВЕРСИТЕТИ ГЕОГРАФИЯ ВА ТАБИИЙ РЕСУРСЛАР  ФАКУЛЬТЕТИ ТАБИИЙ ГЕОГРАФИЯ КАФЕДРАСИ ФАН: ГЕОГРАФИЯ ЎҚИТИШ  МЕТОДИКАСИ  п.ф.н., доц. Никадамбаева  Хилола Батировна

AVSTRALIYA Toshkent 2013 Bajardi: Asadova D

Avstraliyaning asosiy xususiyatlari. Eng mitti, eng past, eng quruq  materik, xaltali hayvonlar vatani, sayyoramizning yaxlit noyob  qo’riqxonasi, o’rtasidan Janu­biy tropic chizig’i o’tadi, evkalipt  daraxti vatani (bo’yi 2 m dan 150 m gacha), mate­rikdagi berk  havza maydoni (60%) jihatidan birinchi o’rinda, yagona davlat –  Avstraliya ittifoqi bor, aholisining yarmi ikkita shaharda (Sidney,  Melburn) yashaydi. Avstraliyaning asosiy xususiyatlari. Eng mitti, eng past, eng quruq materik, xaltali hayvonlar vatani, sayyoramizning yaxlit noyob qo’riqxonasi, o’rtasidan Janu­biy tropic chizig’i o’tadi, evkalipt daraxti vatani (bo’yi 2 m dan 150 m gacha), mate­rikdagi berk havza maydoni (60%) jihatidan birinchi o’rinda, yagona davlat – Avstraliya ittifoqi bor, aholisining yarmi ikkita shaharda (Sidney, Melburn) yashaydi.

Geografik o’rni. Avstraliya (lotincha “australius” – janubiy)  to’liq Janubiy yarimsharda joylashgan. Materik o’rtasidan  janubiy tropik chizig’i o’tganligi uchun uning shimoliy qismi  issiq yoritilish mintaqasiga janubiy qismi esa mo’tadil  yoritilish mintaqasiga to’g’ri keladi. Quruqlikni shimol, g’arb  va janubdan Hind okeani, sharqdan Tinch okean suvlari o’rab  turadi. Maydonining kichikligiga ko’ra unga materik – orol  nisbatini berishgan. Odam yashaydigan materiklardan ancha  uzoqda joylashgan. Geografik o’rni. Avstraliya (lotincha “australius” – janubiy) to’liq Janubiy yarimsharda joylashgan. Materik o’rtasidan janubiy tropik chizig’i o’tganligi uchun uning shimoliy qismi issiq yoritilish mintaqasiga janubiy qismi esa mo’tadil yoritilish mintaqasiga to’g’ri keladi. Quruqlikni shimol, g’arb va janubdan Hind okeani, sharqdan Tinch okean suvlari o’rab turadi. Maydonining kichikligiga ko’ra unga materik – orol nisbatini berishgan. Odam yashaydigan materiklardan ancha uzoqda joylashgan.

O’rganish tarixi. Avstraliya odam yashaydigan materiklar orasida eng keyin kashf etilgan.  Yevropaliklardan birinchi bo’lib Avstraliya quruqligiga qadam qo’ygan kishi gollandiyalik  Villyem Yanszondir. U 1606­yilda Keyp­York yarimorolini tekshirdi va materikka Yangi  Gollandiya deb nom berdi. Shu sana Avstraliyaning kashf etilgan vaqti bo’lib, geografiya  tarixiga kirdi. Keyinchalik, ispaniyalik L. Torres, gollandiyalik A.Tasman va boshqalar  materikni o’rgandilar. O’rganish tarixi. Avstraliya odam yashaydigan materiklar orasida eng keyin kashf etilgan. Yevropaliklardan birinchi bo’lib Avstraliya quruqligiga qadam qo’ygan kishi gollandiyalik Villyem Yanszondir. U 1606­yilda Keyp­York yarimorolini tekshirdi va materikka Yangi Gollandiya deb nom berdi. Shu sana Avstraliyaning kashf etilgan vaqti bo’lib, geografiya tarixiga kirdi. Keyinchalik, ispaniyalik L. Torres, gollandiyalik A.Tasman va boshqalar materikni o’rgandilar.

Geologik tuzilishi. Avstraliya ham Afrika singari  qadimgi geologik o’tmishda Gondvana materigining  bir qismi bo’lgan. Mezozoy erasining oxiriga kelib  Avstraliya mustaqil materik tariqasida shakllandi.  tog’ burmalanishida ko’tarilgan. Materik asosini qadimgi qattiq va mustahkam  platforma tashkil etadi. U Hind­Avstraliya litosfera  plitasining bir bo’lagidir. Platformaning mustahkam  kristalli zamini materikning shimolida, g’arbida va  markaziy qismlarida yer yuzasiga chiqib yotadi.  Sharqiy qismidagi Katta Suvayirg’ich tizmasi gersin  Geologik tuzilishi. Avstraliya ham Afrika singari qadimgi geologik o’tmishda Gondvana materigining bir qismi bo’lgan. Mezozoy erasining oxiriga kelib Avstraliya mustaqil materik tariqasida shakllandi. Materik asosini qadimgi qattiq va mustahkam platforma tashkil etadi. U Hind­Avstraliya litosfera plitasining bir bo’lagidir. Platformaning mustahkam kristalli zamini materikning shimolida, g’arbida va markaziy qismlarida yer yuzasiga chiqib yotadi. Sharqiy qismidagi Katta Suvayirg’ich tizmasi gersin tog’ burmalanishida ko’tarilgan.

Foydali qazilmalari. Platformaning zaminida temir, mis, qo’rg’oshin, rux, uran rudalari, qalay, oltin,  platina kabi rudali qazilmalar joylashgan. Cho’kindi jins­lar bag’rida fosforit, osh tuzi, toshko’mir va  qo’ng’ir ko’mir, neft, tabiiy gaz tarkib topgan. Avstraliya temir va rangli metallar (boksit, qo’rg’oshin,  rux, nikel) hamda uran zaxiralari bo’yicha dunyoda yetakchi o’rinda turadi. Ko’pgina qazilma boylik­ lar yer yuzasiga yaqin joylashgan. Shu bois, ular arzon – ochiq usulda qazib olinadi. Avstraliya – rux,  qo’rg’oshin va kumush qazib chiqarishda dunyoga mashhur. Foydali qazilmalari. Platformaning zaminida temir, mis, qo’rg’oshin, rux, uran rudalari, qalay, oltin, platina kabi rudali qazilmalar joylashgan. Cho’kindi jins­lar bag’rida fosforit, osh tuzi, toshko’mir va qo’ng’ir ko’mir, neft, tabiiy gaz tarkib topgan. Avstraliya temir va rangli metallar (boksit, qo’rg’oshin, rux, nikel) hamda uran zaxiralari bo’yicha dunyoda yetakchi o’rinda turadi. Ko’pgina qazilma boylik­lar yer yuzasiga yaqin joylashgan. Shu bois, ular arzon – ochiq usulda qazib olinadi. Avstraliya – rux, qo’rg’oshin va kumush qazib chiqarishda dunyoga mashhur.

Relyefi. Avstraliya relyef tuzilishiga ko’ra uch qismga ajraladi.  Birinchisi, G’arbiy Avstraliya yassi tog’ligidir. U yassi tog’lik va  baland tekisliklaridan iborat. Nurash natijasida yemirilib,  pasayib qolgan balandliklar va qoldiq tog’lar ko’zga yaq­qol  tashlanadi. Kelib chiqishiga ko’ra ularni palaxsali tog’lar  guruhiga kiritish mumkin.  Ikkinchisi, Markaziy tekislik bo’lib, u materikning eng past va  yassi tekislik­laridan iborat. Ular dengiz va daryo yotqiziqlaridan  tuzilgan. Tekislikning mutlaq balandligi 100 m dan oshmaydi.  Materikning eng past joyi(Eyr ko’li – 16 m) ham shu yerda. Relyefi. Avstraliya relyef tuzilishiga ko’ra uch qismga ajraladi. Birinchisi, G’arbiy Avstraliya yassi tog’ligidir. U yassi tog’lik va baland tekisliklaridan iborat. Nurash natijasida yemirilib, pasayib qolgan balandliklar va qoldiq tog’lar ko’zga yaq­qol tashlanadi. Kelib chiqishiga ko’ra ularni palaxsali tog’lar guruhiga kiritish mumkin. Ikkinchisi, Markaziy tekislik bo’lib, u materikning eng past va yassi tekislik­laridan iborat. Ular dengiz va daryo yotqiziqlaridan tuzilgan. Tekislikning mutlaq balandligi 100 m dan oshmaydi. Materikning eng past joyi(Eyr ko’li – 16 m) ham shu yerda.

Iqlim xususiyatlari. Avstraliyaning geografik o’rni, havo  massalari, okean oqimlari, relyefi materik iqlimining  o’ziga xos xususiyatlarini shakllantirgan. Shunga ko’ra,  Avstraliya Yerimizdagi eng qurg’oqchil materik  hisoblanadi. Uning hududida Afrikaga nisbatan besh  baravar kam yog’in yog’adi. Bu yerda quruq tropic iqlim  tipi hukmronlik qiladi. Shuning uchun materikning  markaziy va g’arbiy qismlarida yo­g’ingarchilik juda  kam bo’ladi. Okeandan esadigan janubi­sharqiy passatlar  Katta Suvayirg’ich tizmasining sharqiy yonbag’irlariga  yog’in keltiradi. Iqlim xususiyatlari. Avstraliyaning geografik o’rni, havo massalari, okean oqimlari, relyefi materik iqlimining o’ziga xos xususiyatlarini shakllantirgan. Shunga ko’ra, Avstraliya Yerimizdagi eng qurg’oqchil materik hisoblanadi. Uning hududida Afrikaga nisbatan besh baravar kam yog’in yog’adi. Bu yerda quruq tropic iqlim tipi hukmronlik qiladi. Shuning uchun materikning markaziy va g’arbiy qismlarida yo­g’ingarchilik juda kam bo’ladi. Okeandan esadigan janubi­sharqiy passatlar Katta Suvayirg’ich tizmasining sharqiy yonbag’irlariga yog’in keltiradi.

Tabiat zonalari. Avstraliya maydoniga ko’ra qiyoslansa, cho’l  zonasi egallagan hududlar bo’yicha birinchi, o’rmonlar  maydoniga ko’ra oxirgi o’rinni egallaydi. Materikda quyidagi  tabiat zonalari tarkib topgan. Nam ekvatorial o’rmon­lar  materikning shimoliy­sharqiy sohillarini egallaydi.  Daraxtlardan palma, lavr, da­raxtsimon paporotniklar,  evkaliptlar ko’p uchraydi. Tropik o’rmonlarda xaltali  ayiq –  koala, lirodum, kenguru, xaltali iblis, o’rdakburun, yexidna,  rang­barang to’­tilar, qushlar yashaydi.  Tabiat zonalari. Avstraliya maydoniga ko’ra qiyoslansa, cho’l zonasi egallagan hududlar bo’yicha birinchi, o’rmonlar maydoniga ko’ra oxirgi o’rinni egallaydi. Materikda quyidagi tabiat zonalari tarkib topgan. Nam ekvatorial o’rmon­lar materikning shimoliy­sharqiy sohillarini egallaydi. Daraxtlardan palma, lavr, da­raxtsimon paporotniklar, evkaliptlar ko’p uchraydi. Tropik o’rmonlarda xaltali  ayiq – koala, lirodum, kenguru, xaltali iblis, o’rdakburun, yexidna, rang­barang to’­tilar, qushlar yashaydi.

E’TIBORINGIZ  UCHUN RAXMAT!