Прэзентацыя па беларускай літаратуры "Якуб Колас"

Духі старажытных беларусаў

ЖЫЦЕНЬ • Палявік (Жыцень, Аўсень) - валадарыў на полі і на лузе. • Яго ўяўлялі ў выглядзе велізарнага ценю. • Быў увасабленнем небяспекі, што магла натрапіць чалавека ў полі, на лузе. • Паводле павер’яў, садзейнічаў або шкодзіў людзям: клапаціўся пра ўрадлівасць палёў і лугоў, адпужваў шкодных насякомых або нахіляў да зямлі жыта, траву, скручваў іх, страшным абліччам і свістам палохаў людзей, прывальваў іх да зямлі, паражаў санцапёкам і нават забіваў. • Зімой нібыта зацярушваў снегам дарогу, прымушаў блукаць падарожных. Лічылася, што Палявік баіцца макрэчы, таму вельмі няўтульна ён пачуваўся вясной і восенню. • З вобразам Жыценя звязаны земляробчы абрад “завіванне барады”.

«Завіванне барады» барады” - “Завіванне старадаўні ўсходнеславянскі абрад, які спраўлялі ў канцы жніва. Жнеі пакідалі некалі не зжатых каласоў, выполвалі ў гэтым месцы траву, клалі туды кавалачак хлеба с соллю, надломвалі нязжатыя сцябліны, скручвалі іх з хлебам і прыціскалі да зямлі. Паводле павер’я, у жытнёвым полі жылі зерневыя духі, якія нібыта давалі жыццё сцяблінам, напаўнялі каласы зернем. Пасля жніва яны, у т. л. і Жыцень, быццам бы аставаліся зімаваць у нязжатых каласках. У старажытнасці зерневага духа ўяўлялі ў вобразе казла, таму нязжатыя сцябліны называлі “барадой казла” і назва абраду). Лічылася, што сіла, якая асталася ў “барадзе”, перадасца зямлі і забяспечыць добры ўраджай у наступным суправаджаўся прымаўкамі якія вызначаліся радасным, мажорным гучаннем. годзе. і дажынкавымі песнямі, (адсюль Абрад

Гаспадар лесу. Нашыя продкі ўяўлялі яго вялізным, барадатым старым, у звярыных шкурах на пакртытым поўсцю целе, з белым, як бяроста, тварам. Вочы ў Лесавіка невялікія, свецяцца нават удзень. Рукі доўгія, моцныя. Прыслужваюць Лесавік (Лясун, Пушчавік, Баравік) Лесавіку вятры. Лесавік мог спрыяць людзям:паказваць месцы з ягадамі, грыбамінаганяць звяроў да паляўнічага. Разам з тым, Лесавік часта здзекваўся з чалавека. Мог пакараць за нядбайныя паводзіны ў лесе.

КЛІКУН • Дарожны дух, грозны, але не злы. Яго ўяўлялі танклявым волатам у падраным балахоне з доўгімі рукавамі, даўгавалосым. У адной руцэ ён трымаў вялікую пугу, а ў другой – залаты рог. • • Клікун днём і ноччу нябачна раз’язджае на крылатым змеі і пазнаць яго можна па віхрах пылу на дарогах і паху сернага газу, які выдыхае змей. Клікуна згадвалі ў праклёнах (“Клікун цябе вазьмі!”) і абгаворах (“Як той Клікун, растрэпаны, нячэсаны, з пугай, і дындруе па лесу, па бару ды па вялікім шляху”). • Функцыі, што ён выконвае, чымсьці падобны да функцый Лесавіка.

Дамавік (Хатнік, Падпечнік, Гаспадар) • На Беларусі яго ўяўлялі ў выглядзе старога чалавека ў белай вопратцы, з сівой барадой і доўгімі валасамі, які жыў у хаце (пад печчу ці за печчу – падпечнік, запечнік) або ў сенцах, каморы, клеці. • Паводле павер’яў у кожнай хаце (сям’і) быў свой Дамавік. • Увасабляў памерлага гаспадара – апекуна патрыярхальнай сям’і, які нібыта ахоўваў дом, маёмасць, клапаціўся пра гаспадарку (запальваў агонь, прасушваў збожжа ў клеці, даваў корм коням), назіраў за сямейным побытам, а тых, хто быў вінаваты ў сямейных сварках, нядбайна вёў гаспадарку, караў - шкодзіў жывёле і інш. • Людзі імкнуліся задобрыць Дамавіка: у памінальныя і святочныя дні яго гукалі да стала, “частавалі” лепшымі стравамі, звярталіся з просьбай, каб не рабіў шкоды.

ВАДЗЯ НІК • Уладар вадаёмаў, жывых істот у іх. • На Беларусі яго ўяўлялі ў выглядзе укрытага і цінай, з зялёнай на галаве, старога водарасцямі барадой, доўгімі калінападобнай расплывістым тварам. чалавека, валасамі • Лічылі, што Вадзянік жыве ў вірах рэк, асабліва каля млыноў ("вірнік"), на дне азёр, крыніц, глыбокіх калодзежаў Яму прыпісвалі рух, памутненне вады, пару над ёй, разлівы рэк, псаванне рыбалоўных прылад, разбурэнне плацін, млыноў, гібель людзей і жывёл у вадзе (увасабленне воднай стыхіі, яе небяспекі). ("ціхоня"). • У першыя замаразкі млынары часам ахвяроўвалі яму мяса, а ў некаторых месцах (на Поўначы Міншчыны) рыбакі звярталіся да яго з просьбай

Русалкі • РУСАЛКІ – істоты выключна жаночага полу, вечна юныя красуні з чароўным і абаяльным абліччам. Яны альбо вырадкі людскіх дачок ці дочкі, праклятыя бацькамі яшчэ ў матчыным чэраве, альбо тыя, што памерлі нехрышчонымі, загубленыя сваімі маткамі неўзабаве пасля нараджэння абавязкова ў вадзе, ці ж маладыя тапельніцы, што скончылі жыццё самагубствам. Якімі б рознымі не былі гэтыя ахвяры па ўзросце, стаўшы русалкамі, яны аб'ядноўваюцца, так што кожная з іх уяўляе істоту ў пару найлепшага развіцця дзявоцтва, і толькі вопытнае вока ўлоўлівае між імі розніцу ўзростаў пры жыцці, хрышчоных асоб. Апошняе выдае ледзь бачнае адценне крыжа між грудзей, што можна назіраць на адлегласці дзевяці крокаў ад Русалкі. • Русалкі маюць ласкавыя блакітныя вочы, якімі, між іншым, так удала прыманьваюць ахвяру, але, калі русалка зловіць яе, тыя ж вочы застаюцца нібы шкляныя і нерухомыя, як у нябожчыка. Па далікатным, амаль празрыстым іх целе рассыпаюцца хвалістыя валасы русага колеру, якія растуць ад маленькай галавы да каленяў; у асобных русалак гэтыя валасы хутчэй падобныя на пасмачкі • зялёнай тонкай асакі

Спосабы засцерагчыся ад русалак: У беларусаў існавала шмат спосабаў выратавацца ці засцерагчыся ад русалак: - можна укалоць адну з русалак іголкаю ці шпількаю, якія неабходна мець пры сабе напагатове: тады ўвесь гурт русалак з віскам кідаецца ў ваду, дзе яшчэ доўга чуюцца іх • • • галасы; - таксама можна было, убычыўшы Русалку, начарціць на зямлі кола ці крыж і ўстаць на яго – тады Русалка не адважыцца падысці. - таксама лічылася, што нельга у лесе • адгукацца на свае імя – гэта Русалка наўмысна пералічвае вядомыя мужчынскія імёны дзеля таго, каб трапіць на імя прыведзенага ў лес якой-небудзь крайняй патрэбай чалавека. Пакуль чалавек, названы па імені, не адгукнецца, русалка з ім нічога не зробіць; • - перад тым, як легчы спаць, трэба памаліцца і нажом правесці вакол сябе настолькі далёка, каб Русалка рукою не здолела дастаць.

• Мiфічная iстота, якою страшылi маленькiх ХАПУН дзяцей. • Яго ўяўлялi невялiчкiм скурчаным дзядком з доўгай сiвою барадою i з вялiкай, большай за яго самога, торбаю. • Хапун лётае па паветры, выглядаючы капрызлiвых дзяцей, што не слухаюцца старэйшых. Падпiльнаваўшы, калi такое дзiця адышлося далей ад дому, ён хапае яго i саджае ў сваю торбу. Дзяцiнага плачу з завязанай торбы нiхто не пачуе: Хапуна ўжо i след прастыне, бо носiцца ён вельмi хутка. • Убачыць Хапуна папярэдне, каб схавацца i ўцячы ад яго, немагчыма, бо ён нябачны i вiдзён толькi тады, калi развяжа торбу, а робiць ён гэта толькi ў сябе дома. • Жыве Хапун за цёмным лесам пасярод балота ў нары пад карчом. Туды ён носiць непаслухмяных дзяцей, усяляк здзекуецца з iх, нават сячэ крапiвою. Нiякi чалавек нiколi не даходзiў да хапуновага жытла, i нiякаму дзiцяцi не ўдавалася ўцячы ад Хапуна. Калi тыя дзецi (i хлопчыкi, i дзяўчынкi) вырастаюць, яны таксама робяцца Хапунамі, i ў iх вырастае сiвая барада па калена. •