Прэзентацыя па беларускай мове "Аднасастаўныя сказы"

Аднасастаўныя сказы з галоўным членам выказнікам з галоўным членам  дзейнікам пэўна­асабовыя назыўныя няпэўна­асабовыя і абагульнена­асабовыя безасабовыя

Граматычную аснову аднасастаўных сказаў утварае адзін галоўны член, другога ў іх  не можа быць або ён не патрэбен для разумення сэнсу: Зіма.  Світае. Холадна. Саджуся за стол. Аднасастаўныя сказы бываюць неразвітыя (Дождж. Вечарэе) і развітыя  (Дробны дождж.   Прыкметна вечарэе).

Пэўна­асабовымі  называюцца такія сказы, у якіх галоўны член абазначае  дзеянне пэўнай асобы (я, мы, ты, вы) і выражаецца дзеясловам першай ці  другой асобы цяперашняга, прошлага і будучага простага часу абвеснага  ладу, а таксама дзеясловамі другой асобы загаднага ладу.  Канчаткі  дзеясловаў канкрэтна ўказваюць на дзейнік, таму ён тут неабавязковы: Люблю вясновую раніцу. Не абміні мяне, шчасце. Пэўна­асабовымі  называюцца такія сказы, у якіх галоўны член абазначае дзеянне пэўнай асобы (я, мы, ты, вы) і выражаецца дзеясловам першай ці другой асобы цяперашняга, прошлага і будучага простага часу абвеснага ладу, а таксама дзеясловамі другой асобы загаднага ладу.  Канчаткі дзеясловаў канкрэтна ўказваюць на дзейнік, таму ён тут неабавязковы:Люблю вясновую раніцу. Не абміні мяне, шчасце.

Няпэўна­асабовымі з’яўляюцца аднасастаўныя сказы, галоўны член якіх выражаецца  дзеясловамі 3­й асобы множнага ліку цяперашнага ці будучага часу, а таксама  дзеясловамі прошлага часу множнага ліку. Гэтыя сказы ўказваюць на дзеянне, якое выконваюць няпэўныя асобы:  На Бушмара наклалі вялікі штраф. (Э. Самуйлёнак) Няпэўна­асабовыя сказы пашыраны ў гутарковай мове. Асноўная ўвага ў іх надаецца  Колькі разоў цябе нішчылі, Крычаў, не пакідалі на камені камень. (У. Дамашэвіч) дзеянню: Дзеянне ў іх абмяжоўваецца пэўным часам і адносіцца да любой асобы. Галоўны член  гэтых сказаў звычайна выражаецца дзеясловамі 2­й асобы абвеснага ці загаднага ладу: Абагульнена­асабовыя сказы. Не рабі ліхога і не бойся нікога. (Прыказка) Адразу ўсяго не раскажаш. (К. Чорны) Няпэўна­асабовымі з’яўляюцца аднасастаўныя сказы, галоўны член якіх выражаецца дзеясловамі 3­й асобы множнага ліку цяперашнага ці будучага часу, а таксама дзеясловамі прошлага часу множнага ліку.Гэтыя сказы ўказваюць на дзеянне, якое выконваюць няпэўныя асобы: На Бушмара наклалі вялікі штраф. (Э. Самуйлёнак)Няпэўна­асабовыя сказы пашыраны ў гутарковай мове. Асноўная ўвага ў іх надаецца дзеянню:Колькі разоў цябе нішчылі, Крычаў, не пакідалі на камені камень. (У. Дамашэвіч)Абагульнена­асабовыя сказы.Дзеянне ў іх абмяжоўваецца пэўным часам і адносіцца да любой асобы. Галоўны член гэтых сказаў звычайна выражаецца дзеясловамі 2­й асобы абвеснага ці загаднага ладу:Не рабі ліхога і не бойся нікога. (Прыказка)Адразу ўсяго не раскажаш. (К. Чорны)

аднасастаўныя сказы, галоўны член якіх абазначае стан або дзеянне, што не  залежыць ад якой­небудзь асобы, суб’екта: Світае. Шарэе. Становіцца млосна. Галоўны член у такіх сказах выражаецца безасабовымі дзеясловамі, безасабовымі  формамі асабовых дзеясловаў, словамі катэгорыі стану (прэдыкатыўнымі  прыслоўямі), інфінітывам або спалучэннем яго з іншымі словамі,  дзеепрыметнікамі залежнага стану. Безасабовыя сказы не маюць дзейніка, але сэнсавы суб’ект можа  быць выражаны дапаўненнем у форме давальнага ці творнага  склону назоўніка (займенніка): Смярдзіць едкім чадам. (М. Машара) Безасабовыя сказы могуць абазначаць стан як вынік дзеяння або  адмаўляюць наяўнасць чагосьці: У суседзяў зроблена лепш. (У. Карпаў) Не было іншага занятку, як шчыраваць пры вогнішчы, (У. Карпаў) Галоўны член у такіх выпадках можа выражацца дзеепрыметнікамі  залежнага стану, дзеясловамі быць, стаць  з адмоўем не або словам няма: Няма на свеце чарадзеяў.  (М. Машара) аднасастаўныя сказы, галоўны член якіх абазначае стан або дзеянне, што не залежыць ад якой­небудзь асобы, суб’екта:Світае. Шарэе. Становіцца млосна.Галоўны член у такіх сказах выражаецца безасабовымі дзеясловамі, безасабовымі формамі асабовых дзеясловаў, словамі катэгорыі стану (прэдыкатыўнымі прыслоўямі), інфінітывам або спалучэннем яго з іншымі словамі, дзеепрыметнікамі залежнага стану.Безасабовыя сказы не маюць дзейніка, але сэнсавы суб’ект можа быць выражаны дапаўненнем у форме давальнага ці творнага склону назоўніка (займенніка):Смярдзіць едкім чадам. (М. Машара)Безасабовыя сказы могуць абазначаць стан як вынік дзеяння або адмаўляюць наяўнасць чагосьці:У суседзяў зроблена лепш. (У. Карпаў)Не было іншага занятку, як шчыраваць пры вогнішчы, (У. Карпаў)Галоўны член у такіх выпадках можа выражацца дзеепрыметнікамі залежнага стану, дзеясловамі быць, стаць з адмоўем не або словам няма:Няма на свеце чарадзеяў.  (М. Машара)

Не маюць дзейніка і так званыя інфінітыўныя сказы. Яны выражаюць магчымае, немагчымае, неабходнае ці пажаданае дзеянне. У адрозненне ад безасабовых, у інфінітыўных сказах неазначальная форма  дзеяслова не залежыць ад іншых слоў. Усе значэнні тут выражаюцца самім  інфінітывам і інтанацыяй: Нічым нас не застрашыць, не здзівіць. (П. Панчанка) Хлопчыку хацелася вырвацца з рук стоража. (У. Карпаў) (безасабовы сказ;  інфінітыў тут прымыкае да безасабова­прэдэкатыўнага  (інфінітыўны сказ) слова) Не маюць дзейніка і так званыя інфінітыўныя сказы.Яны выражаюць магчымае, немагчымае, неабходнае ці пажаданае дзеянне.У адрозненне ад безасабовых, у інфінітыўных сказах неазначальная форма дзеяслова не залежыць ад іншых слоў. Усе значэнні тут выражаюцца самім інфінітывам і інтанацыяй:Нічым нас не застрашыць, не здзівіць. (П. Панчанка)(інфінітыўны сказ)Хлопчыку хацелася вырвацца з рук стоража. (У. Карпаў)(безасабовы сказ;  інфінітыў тут прымыкае да безасабова­прэдэкатыўнага слова)

Галоўны член іх выражаецца назоўнікам у назоўным склоне: з’яў. аднасастаўныя сказы, якія сцвярджаюць наяўнасць,  існаванне прадметаў,  Стэп. Зорная ноч. (Я. Брыль) Мароз. Зіма. Снягі вакол. (Я. Колас) Часціцы вось (вось і), вунь надаюць назыўным сказам указальнае значэнне: Вось  мой дом. (М. Лужанін) апавядальныя клічныя Вясна. Якое хараство! Якая шпаркасць!  (К. Крапіва) развітыя неразвітыя Светлы дзень. Цішыня. (В. Хомчанка) аднасастаўныя сказы, якія сцвярджаюць наяўнасць,  існаванне прадметаў, з’яў.Галоўны член іх выражаецца назоўнікам у назоўным склоне:Стэп. Зорная ноч. (Я. Брыль)Мароз. Зіма. Снягі вакол. (Я. Колас)Часціцы вось (вось і), вунь надаюць назыўным сказам указальнае значэнне:Вось  мой дом. (М. Лужанін)

Вернага друга не страціш. (Я. Скрыган) Сказ просты, апавядальны, няклічны, аднасастаўны з галоўным членам  выказнікам, абагульнена­асабовы, развіты, поўны. (Што зробіш?) не страціш – просты выказнік, выражаны дзеясловам у  не страціш (каго?) друга – прамое дапаўненне, выражана назоўнікам у  форме 2­й асобы абвеснага ладу; друга (якога?) вернага – дапасаванае азначэнне, выражана  форме Р. скл., адз. л.; прыметнікам.