PU’TKiL DUNYALIQ TARTISIW NIZAMI (ko'rik tan'law ushin).

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

XALQ TA’LIM VAZIRLIGI

QORAQOLPOG’ISTON RESPUBLIKASI

XALQ TA’LIM VAZIRLIGI

Nukus tumani XTMXMT va TEB ga qarashli

22-son umum o’rta ta’lim maktabi.

Fizika fani o’qtuvchisi

Saylauov Ag’ilash Baxitovichning

aglash@umail.uz           www.agilash.uz@mail.ru

BUTUN OLAM TORTISHISH QONUNI

mavzusi bo’yicha

dars ishlanmasi.

2015-2016 yil

Sa’ne

Klass                             8-klass

Pa’nnin’ ati’:                Fizika        

№-23-TEMA      PU’TKIL DUNYALI’Q  TARTI’SI’W NI’ZAMI’.

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a  Putkil dunyali’q tarti’si’w ni’zami’ temasi’  haqqi’nda  ken’nen tusinik berip,bul temani’n’ bsaqa temalardan wo’zgesheligin bildiriw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’n’ tu’ri

Jan’a bilim beriw:

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar:

«Debat» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lar menen sa’lemlesip, klassti’n’ ha’m woqi’wshi’lardi’n’ tazali’g’inko’zden wo’tkeremen..Woqi’wshi’lardi’n’ sabaqqa qatnasi’n barlap, woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip, bu’gingi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseremen.

Uyge tapsi’rma soraw ha’m wo’tken temani’ bekkemlew:

Serpimlilik kushi temasi’n sorayman ha’m 11 shi’ni’g’i’wdi’ tekseremen.

Wo’tken temani’ bekkemlewde woqi’wshi’lardi’ yeki toparg’a bo’lgen halda «Debat» interaktiv metodi’ nan paydalanaman: Bunda yeki qarama qarsi’ ta’repler wo’z-ara pikir talasadi’.Bunnan maqset woqi’wshi’lar wo’z pikirlerin wo’z betinshe ayti’wg’a ha’m aytqan pikirlerin tiykarlap da’lillep beriwge u’yretedi.

Taza tema mazmuni’

Putkil dunyali’q tarti’si’w ni’zami’ni’n’ ashi’li’wi’.

Nyuton 1867 ji’li’ wozine shekemgi uyrengen ali’mlardi’n’ pikirine ha’m wozinin’ baqlawlari’na tiykarlani’p to’mendegi juwmaqqa keldi. Jerdin’ quyash penen tarti’si’w kushi wolardi’n’ massalari’ni’n’ ko’beymesine tuwra proparcional,arasi’ndag’i’ qashi’qli’qti’n’ kvadrati’na keri proparcional. Nyuton juwmag’i’na tiykarlani’p dunyadag’i’ denelerdin wo’z ara tarti’si’w kushi to’mendegishe ani’qlanadi’.

Gravitaciyali’q turaqli’li’q:

Demek gravitaciyali’q turaqli’li’qti’n’ fizikali’q ma’nisi tomendegishe  Gravitaciya turaqli’si’ni’n’ san manisi jag’i’nan bir birinen birlik arali’qta turg’an massali’ denenin woz-ara tarti’si’w kushine ten’

Anglishan ilimpazi’ G.Kevendish 1798 ji’li’ wozi ashqan sezgir buralma ta’rezi ja’rdeminde gravitaciyali’q san ma’nisin to’mendegige ten’ yekenin ani’qladi’.

100/15=6,67 bolg’ani’ ushi’n ma’seleler sheshiwde  worni’na  ma’nisinen paydalani’w mumkin.

A'tirapi’mi’zdag'i’ denelerdin' bir-birine tarti’si’wi’:

Pu'tkil du'nyali’q tarti’si’w ni’zami’ a'tirapi’mi’zdag'i’ deneler ushi’n da wori’nli’ma? Bizdi qorshap turg’an deneler de Ay, Jer, Quyash siyaqli’ bir-biri menen tarti’sadi’ma? Bul sorawg’a juwap tabi’w ushi’n to'mendegi ta'jiriybe wo'tkizilgen.

Gorizontal haldag"i’ sterjen wortasi’nan jip penen baylani’p tayani’shqa ilingen. Sterjennin' yeki ushi’na A₁ ha'm A₂ polat sharikler bekitilgen (60. a - suwwret). Yerkin ilinip turg'an sterjen ju'da' sezgir boli’p, ju'da' kishi ku'sh ta'sirinde de sezedi ha’m buri’ladi’.

A₁\ ha'm A₂ shariklerge sa'ykes tu'rde u'lkenirek polat B₁ ha'm B₂ sharikleri jaqi’nlasti’ri’lg'anda sterjen buri’la baslaydi’ (60, b-su'wret). Bul soni’ ko'rsetedi.B₁ sharigi B₂ sharigi menen, A₂ sharigi A₁ sharik penen wo'z ara tarti’sadi’.

Aytayi’q, A₁ ha'm A₂ shariklerinin' massalari’ m, = 0.1 kg nan, B₁ ha'm B₂ shariklerinin' massalari’ m₂ = I kg nan bolsi’n. A₁, ha'm B₁ shariklerin bir-biri R= 1 sm = 0,01 m arali’qqa jaqi’nlasti’ri’lg'an deyik. Usi’ waqi’tta bul shariklerdin’^: tarti’si’w ku'shi to'mendegi ma'niske ten' boladi’:

Bul ku’sh sonday da'rejede kishi boli’p, woni’ biz a'dettegi jag'daylarda sezbeymiz A'tirapi’mi’zdag'i’ barli’q deneler -  mashinalar. adamlar. stol-stullar, shkaflar, ha’m u'yler de bir birine tarti’li’si’p turadi’. Bul ku'shler kishi bolg’anli’qtan wolardi’ sezbeymiz/

Jer,Ay ha’m Quyashqa tiyisli shamalar haqqi’nda mag’luwmatlar:

Putkil dunyali’q tarti’si’w ni’zami’na tiyisli ma’selelerdi sheshiwde Jer,Ay,Quyashqa tiyisli shamalardan paydalanami’z.To’mende sol shamalar keltirilgen.

1.Jerdin’ wortasha radyusi   -  6,371·10⁶ m=6,4·10⁶ m

2.Jerdin massasi’  -  5,976·10²⁴ kg=6·10²⁴ kg

3.Jerden Ayg’a shekemgi wortasha arali’q  -  9,844·10⁸ m=3,8·10⁸ m

4.Aydi’n’ radyusi  -  1,737·10⁶ m=1,7·10⁶ m

5.Aydi’n’ massasi’  -  7,35·10²² kg=7,3·10²² kg

6.Jerden Quyashqa shekemgi wortasha arali’q  -  1,496·10¹¹ m=1,5·10¹¹ m

7.Quyashti’n’ radyusi  -  6,96·10⁸ m=7·10⁸ m

8.Quyashti’n’ massasi’  -  1,99·10³⁰ kg=2·10³⁰ kg

Taza temani’ bekkemlew:

Taza temani’ bekemlewde woqi’wshi’larg’a tema so’ni’nda berilgen sorawlardi’ beremen ha’m u’sh toparg’a bo’lgen halda «Kishi toparlarda islesiw» interaktiv metodi’nan paydalanaman. Bunnan maqset ha’r tu’rli ma’seleler boyi’nsha wo’z pikirin islep shi’qqan halda woni’ toparda tali’qlawg’a ha’m ha’r tu’rli pikirler tiykari’nda uyi’mlasqan ko’z qarasqa u’yretedi

Alma teregi sog’i’lg’an bir plakatti’ taqtag’a qi’sti’raman. Bunda almalardi’n’ arti’na yeki soraw ha’m bir ma’sele jasi’ri’lg’an. Ha’r topardan bir woqi’wshi’ shi’g’i’p bir almadan aladi’ ha’m qbelgilengen waqi’t ishinde topar menen woylasqan halda juwaplari’n aytadi’. Qalg’an yeki topar qate kemshiliklerin tekserip woti’radi’ ha’m qosi’msha soraw beriledi.

1. Du’nyadag’i’ denelerdin’ bir-birine tarti’si’w ku’shi haqqi’nda Nyutonni’n’ juwmaqlari’ nelerden ibarat?

2.Putkil dunyali’q tarti’si’w ni’zami’n tariyplep berin’

3.Gravitaciyali’q turaqli’li’qti’n’ fizikali’q ma’nisi neshege ten?

4.Jer menen Quyash arasi’ndag’i’ tarti’si’w kushin tabi’n’

5.Jer menen Ay arasi’ndag’i’ tarti’si’w kushin tabi’n’

Almalarg’a jasi’ri’lg’an sorawlar ha’m ma’seleler:

1-alma: 1.Bazi’da a’tirapi’mi’zdag’i’ denelerdin’ jerge tarti’si’wi’n baqlaw an’sat bolsa da, ne ushi’n biz bul denelerdin’ bir – birine tarti’si’wi’n sezbeymiz?

2.Yeki kemede ha’r birinin’ massasi’ 50000 tonna. wolar reytte bir – birinen 1 km arali’qta turi’pti’. Wolar arasi’nag’i’ tarti’si’w ku’shi qanday?

3.Ne ushi’n gravitaciyali’q tarti’si’w ku’shine tiykarlang’an ni’zam pu’tkil du’nyali’q tarti’si’w ni’zami’ dep ataladi’?

2-alma: 1.Yeger yeki shardam biri massasi’ yeki ma’rte kishi bolg’an basqa shar menen sali’sti’ri’lsa, bul yeki shar arasi’ndag’i’ tarti’si’w ku’shi qalay wo’zgeredi?

2.Ay menen Jer arasi’ndag’i’ tarti’si’w ku’shin yesaplap tabi’n’. Aydi’n’ massasi’  kg, Jerdin’ massasi’  kg. Ay menen Jer arasi’ndag’i’ arali’q 384000 km dep ali’n’.

3. Du’nyadag’I’ denelerdin’ bir – birine tarti’si’w ku’shi haqqi’nda Nyutonni’n’ juwmaqlari’ nelerden ibarat?

3-alma: 1.Yeger yeki shar arasi’ndag’i’ arali’q yeki ma’rte artti’ri’lsa, wolar arasi’ndag’i’ tarti’si’w ku’shi qalay wo’zgeredi?

2.Ten’iz porti’nda yeki u’lken keme bir – birinen 100 m uzaqli’qta turi’pti’. Yeger ha’r bir kemenin’ massasi’ 1000 tonnadan bolsa, wolar bir birine qanday ku’sh penen tarti’sadi’?

3.Planetalar Quyash a’tirapi’nda wo’z orbitalari’ boylap qozg’aladi’. Planetalarg’a Quyash ta’repinen ta’sir yetetug’i’n tarti’li’si’w ku’shi qalay qaray bag’i’tlang’an?

Woqi’wshi’lardi’ bahalaw:

Sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’lardi’ bahalayman

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w:

Putkil dunyali’q tarti’si’w ni’zami’ temasi’n woqi’p keliw

Скачано с www.znanio.ru