Qora va rangli metal qotishmalari

Mis insoniyatga qadimdan ma’lum rangli metal lardan biri b o‘lib, uning
kotishmalari kishilik ja miyati moddiy madaniyatini ustirishda katta axamiyatga ega b o ‘lgan. 1976 yili Onega ko‘li yaqinida joylashg an qirg‘oq karyeridan og‘irligi 200 kg ga yaqin mis yombisi topilgan. Bu sof xoldagi mis FAning Kareliya filialiga qarashli tarix, adabiyot va til institutining arxeologiya muzeyida saqlanmoqda.

Mis rudalari. Mis tabiatda sof holda kam uchraydi, uning rudalari asosan ikki asosiy guruhiga bo‘linadi:

1. Sulfidlar, ularning tarkibida mis, S bilan birikkan holdagi minerallar;
2. Oksidli birikmalar, ularning tarkibida mis oksidlari mavjud Shuni aloxida ta’kidlash kerakki, sanoatda ishlatiladigan mis rudalari ichida
tabiiy rudalar (tar kibida mis miqdori 99,9%) nixoyatda juda kam ishl atiladi va bu butun jaxondagi mis boyligining 5% ini tashkil qiladi. Sulfidli mis birikmalar (rudalar) eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, jaxon zapasining 80% iga yaqinini tashkil qiladi.

Mis oksidli rudalar jaxon zapasining 15 % iga yaqinini tashkil qiladi.
Sanoatda ishlatiladigan rudalarda misning mikdori 1—2% dan iborat bo‘lsa, o‘rtacha 0,5% b‘lganda kambag‘al rudalar, 3% va undan ko‘p bo‘lsa eng boy ruda xisoblanadi. Sanoat miqyosida kambag‘al rudalar, albatta, boyitiladi. Mis rudalari tarkibidagi bekorchi jinslar jumlasiga qum, giltuproq, oxaktosh, kvars, barit, kalsiy va xar xil alyuminosilikatlar kira di

Mехanik mustahkamligi kam bo’lganligidan tоza mis kоnstruksiоn matеrial sifatida ishlatilmaydi, balki uning ruх, qalay, alyuminiy, krеmniy, marganеts, qo’rg’оshin bilan qоtishmasi ishlatiladi. Misni lеgirlab, mехanik, tехnоlоgik, ekspluatatsiоn хоssalari yaхshilanadi. Mis qоtishmalari uchta guruhga bo’linadi:
1) latunlar;
2) brоnzalar
3) misning nikеli qоtishmalari.
 

Latunlar
Asosan mis bilan ruxdan iborat qоtishmalar latunlar (jezlar) dеyiladi. Ularda ruх asоsiy lеgirlоvchi elеmеnt hisоblanadi. Ruхdan bоshqa elеmеntlar kiritilganda, kiritilgan elеmеnt nоmi bilan ataluvchi maхsus latunlar hоsil bo’ladi, masalan tеmir-fоsfоr-marganеtsli latunlar va hоkazоlar.
Misga qaraganda latunning mustahkamligi, kоrrоziyaga chidamliligi katta, yaхshi ishlanadi (kеsib, quyib bоsim оstida ishlanadi). Latun’ tarkibida 40-45 % ruх bo’ladi. Ruх miqdоri bundan ko’p bo’lsa, latunning mustahkamligi kamayib, mo’rtligi оrtadi.
Maхsus latunlarda lеgirlоvchi elеmеnt miqdоri 7-9 % dan оrtmaydi.

Brоnzalar
Misning (Cu) ning qalay (Sn), alyuminiy (Al), qo’rg’oshin (Pb), berilliy va bоshqa elementlar bilan hоsil qilgan qоtishmalari bronza deyiladi.
Bronzalar Br harflari, tarkibidagi elementlarni bildiruvchi harflar va shu elementlarning % hisobidagi o’rtacha miqdorini ko’rsatuvchi raqamlar bilan rusumlanadi. Masalan, BrОNS 11-4-3 rusum brоnzaning o’rta hisobda 11% qalay, 4% nikel, 3% qo’rg’oshin va qоlgani misdan iborat ekanligini bildiradi.
Qalayli brоnzalar mis-qalay sistemasidagi qotishmalardir. Tarkibida 5-6 % dan ortiq qalay bo’lgan qotishmalarni bosim bilan ishlab bo’lmaydi, chunki ular mo’rtlashadi, ular quymabop bronzalardir.
Quymabop bronzalar jumlasiga Br.O 10; Br.OTsSN 3-7-5-1; Br.OTsS 3-12-5; Br.OF 10-1; Br.OTs 10-2 va boshqa rusumli bronzalar kiradi. Quymabop bronzalardan mashinalarning yuqoriroq bosimli bug’da va sho’r suvda ishlaydigan detallari quyiladi.
Qalay qimmat turadigan metall bo’lgani uchun qalayli bronzalar zarur hollarda ishlatiladi. Ko’pincha ularning o’rniga maxsus bronzalar (alyuminiyli, kremniyli, marganetsli, berilliyli, qo’rg’oshinli) ishlatiladi.

Kremniyli brоnza lar (Br. K 3, Br. KTs 3-9, Br. KS 3-6 va h.k.) ning meхaniх хоssalari qalayli brоnzalarnikidan yuqori turadi. Kremniyli bronzalarning qolipga quyilish va kesib ishlanish xossalarini yaxshilash uchun unga rux yoki qo’rg’oshin qo’shiladi. Tarkibida nikel ham bo’lgan kremniyli bronzalar 8750S gacha qizdirilib, so’ngra toblangandan keyin 4500S gacha qizdirilib bo’shatilsa, ularning mexanik xossalari quyidagicha bo’ladi: v=50 N/mm2, δ=15%. Kremniyli bronzalardan ishqalanuvchi sharoitda 2500S gacha haroratda ishlaydigan detallar tayyorlanadi.
Marganetsli bronzalar ning mexanik xossalari uncha yuqori emas, ammo ancha plastik va olovbardosh qotishmadir. Masalan, Br.Mts5 rusumli bronza o’zining mexanik xossalarini 400-500 0S da ham saqlaydi.

Kuniallar (mis – nikel - alyuminiy) tarkibida 6-13% nikel, 1,5-3% alyuminiy bo’lib, qolgani misdan iborat. Kuniallarga termik ishlov beriladi (toblash - eskirtirish). Kuniallar mustahkamligi yuqori bo’lgan detallar, prujinalar va boshqa elektrotexnik buyumlar tayyorlashda ishlatiladi.
Neyzil’berlar (mis – nikel - rux) tarkibida 15% nikel, 20% rux bo’lib, qolgani misdan iborat. Neyzil’berlar kumushga yaqin, yoqimli oq rangga ega. Ular atmosfera ta’siridan korroziyalanishga yaxshi qarshilik ko’rsatadi, asbobsozlikda, soat ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
Mel’xiorlar (mis – nikel va oz miqdorda temir hamda 1% gacha marganets qo’shilgan bo’ladi) ning korroziyaga chidamliligi (ayniqsa, dengiz suvida) yuqori. Ular issiqlik almashib turadigan apparatlar, shtamplab va chekankalab tayyorlanadigan buyumlarga ishlatiladi.
Kopel’ (mis – 43% nikel – 0,5% marganets) – termoparalar tayyorlashda ishlatiladigan termoelektrodli qotishma.
Manganin (mis – 3% nikel - 12% marganets) – solishtirma elektr qarshiligi yuqori bo’lgan maxsus qotishma bo’lib, elektrotexnikada elektr isitkich elementlarini tayyorlashda ishlatiladi.

 

Alyuminiy (Aluminium), A1 -Mendeleyev davriy sistemasining III guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 13, atom massasi 26,9815; Aluminiy lot. alumen (achchiqtosh) so‘zidan kelib chiqqan. Tabiatda bitta barqaror izotop holida (AG‘ 100%) uchraydi, bir necha sun’iy radio-aktiv izotoplari bor, ular orasida eng ahamiyatlisi A12’ (yarim yemirilish dav-ri 7,4-105 yil). Aluminiy yer po‘stining og‘irlik jihatdan 8,8%ini tashkil etadi, ya’ni u kislorod va kremniydan keyin uchinchi, metallar ichida esa birinchi o‘rinda turadi. Metall holidagi Aluminiyni birinchi marta 1825-yil Hans Christian Ørsted topgan. Aluminiy tabiatda sof holda uchramaydi, uning eng ko‘p uchraydigan birikmalari: alyumosilikatlar (mas, tuproqning asosiy qismi bo‘lgan alyumosilikat, kaolin, andaluzit, alunit minerali), korund (alyuminiy oksid) va boksit. O‘zbekistonda shulardan kaolin (Toshkent viloyati) va boksit (Navoiy va Farg‘ona viloyatlari) topilgan

Aluminiyning ko‘pgina tuzlari suvda yaxshi eriydi va gidrolizlanib, kislo-tali reaksiya ro‘y beradi. U ishqorlarda ham yaxshi eriydi, bunda alyuminatlar hosil bo‘ladi. Aluminiy tarkibining sofligiga qarab o‘ta sof, juda sof va texnik sof xillarga bo‘linadi. O‘ta sof Aluminiy (Aluminiy 999 markali) 0,001% gacha qo‘shimchaga, juda sof Aluminiy (Aluminiy 995. Aluminiy 99, Aluminiy 97, Aluminiy 95 markalar) 0,005 dan 0,05% gacha, texnik sof Aluminiy (A85, A8, A7, A5, AO, A va AYE markalar) esa 0,015% dan 1,000% gacha qo‘shimchaga ega bo‘ladi. Aluminiy yengil va puxta qotishmalar olishda juda katta ahamiyatga ega. U mis, rux, nikel, magniy, temir, titan qotishmalariga ham legirlovchi element sifatida qo‘shiladi.

Titan (Titanum), Ti — Mendeleyev davriy sistemasining IV guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 22, atom massasi 47,88. Titan (unsur) oraliq metallarga kiradi. Titan (unsur) massa sonlari 46 (7,95%), 47(7,75%), 48(73,45%), 49(5,51%), 50(5,34%) boʻlgan 5 ta barqaror izotopdan iborat. Uning bir necha sunʼiy radioaktiv izotoplari ham maʼlum. 1795 yilda nemis kimyogari Titan (unsur) Klaprot TiO2 (rutil) nomaʼlum elementning oksidi ekanligini aniklagan va oʻsha elementga Titan (unsur) nomini bergan [Titan (unsur) nomi yun. afsonasidagi titanlar — Uran (Osmon) va Geya (Yer)ning bolalari nomidan olingan]. 1925 yilda Niderlandiya olimlari VanArkel va de Bur titan (IV)yodidni choʻgʻ holatidagi volfram simda parchalash yuli bilan sof Titan (unsur)oldilar. 

Platina nodir va tarqoq element. Ural, Sibir, Jan. Amerika, Alyaska, Kanada va Jan. Afrikada Platina konlari bor. Yer poʻstining massa jihatidan 5-10~7%ni tashkil qiladi. Sof Platina ilk bor 1803 yilda Vollaston tomonidan olingan. Platina, shuningdek, Yer poʻstida Platina bilan uchraydigan va xossalari oʻxshash boʻlgan elementlar haqida platina (tugʻma platina), Platina metallari, Platina rudalari maqolalariga 

Kobalt - kimyoviy elementlar davriy jadvalining to‘rtinchi davrning to‘qqizinchi elementi. Formulasi Co. Kobaltning formulasi, uning lotincha nomi – «Cobaltum»ning dastlabki ikki harfidan kelib chiqqan bo‘lib, u olmon tilidagi «kobold» — «uy pakanasi», «uy gnomi» ma’nolarini angltadi.

Kobaltli birikmalar insoniyatga qadimdan ma'lumdir. Chunonchi qadimgi Misr ehromlarida, moviy kobaltli oynalar, emal, hamda bo‘yoqlar topilgan. Masalan Tutanhamon sag‘anasidan sayqallangan moviy kobaltli oyna qoldiqlari juda ko‘p miqdorda topilgan bo‘lib, lekin ularga haqiqatan ham inson ishlov berganmi, yoki, bu tabiiy ta'sirlar natijasida shunday holatga kelganmi, hozircha noma'lum. (Kobaltli moviy bo‘yoqlarni tayyorlashning zamonaviy usuli 1800-yillar atrofida yuzga kelgan).