Реферат на тему "Тогыз кумалак"

Есіл қаласының  №3 орта мектебі Тоғызқұмалақ ­зияткерлік ойын Дайындаған: Алмас Жангүл 2016­2017ж Жоспар:  Тарихы  Әлемде, Қазақстанда  Жүріс жасау ерекшеліктері, «Атсырау» ережесі Соңғы деректерге қарағанда, оның шығу тарихы 4 мың жылдық кезеңді қамтиды. Ал кейбір мамандардың айтуынша, оның пайда болған кезі бұдан да көп уақыт болуы әбден мүмкін. Тоғыз- құмалақ өткен ғасырларда қазақ даласындағы ең кең тараған ойын Тарихы болатын. Әлемде Қазіргі кезде әлемнің көптеген елдерінде тоғыз­құмалақ жақсы насихатталып  жатыр. Мәселен, Қырғызстанда мектептерде тогуз­ коргоолдан олимпиада өтеді екен. Қытайда, Қарақалпақстанда кітаптар,  ғылыми еңбектер шығуда. Сондай­ақ, көршілес Алтайда,Қарашай­ Шеркеште, Сахада үйірмелер ашылып, Еуропаның бірнеше елдерінде тоғыз­ құмалақ ойналып жатыр деген дерек бар. Қазір әлемде тоғыз­құмалаққа ұқсас мысырлық калах, Моңғолияда эсон  коргоол, Шри­Ланкада олинда калия,  африкалықтардаманкала, габата, абапа, нам­нам, бао, тамподуо, омвесо, мара бот, тұрақты америкалықтарда аджи­бото, варри роунд жәнероунд,  азиялықтарда сунгка, паллангули, гонгкак сынды ойындар бар. Мәселен, Африкадағы Уганда елінің омвесо деген ұлттық ойыны бар. Оның  тоғыз­құмалақтан ерекшелігі отау саны көп (32 отау) те бірақ құмалақ саны аз (64 құмалақ). Осы ойынды угандалықтар әлемдік интеллектуалдық  ойындардың қатарына кіргізіп, одан жыл сайын біресе Америкада,  біресе Англияда олимпиадалар өткізеді екен. Немесе Шри­ Ланканың манкала типіндегі жеті отаулықолинда калия ойын түрін алайық.  Белгілі тоғыз­құмалақ маманы Мақсат Шотаевтың айтуынша, қазір бұл ойын,  Интернет арқылы жедел дамып келе жатыр. Қазақстанда Қазіргі таңда республикада оның жеке қауымдастығы бар, облыс  орталықтарында тоғыз­құмалақты үйренемін деушілерге қауымдастықтың  бөлімшелері мен үйірмелері ашылған. Бүгінде Қазақстанда осы жұмыстардың  ұйытқысы болып отырған танымал бірнеше азаматтар бар. Солардың ішінде  тоғыз­құмалақ федерациясының президенті Әлихан Байменов, вице­ президенті Сардар Шәріпов пен «Таңғажайып тоғыз­құмалақ» кітабының  авторы, тоғызқұмалақтан мемлекеттік жаттықтырушы Мақсат Шотаев деген  азаматтардың есімін атау тұрарлық. Қазақстан тәуелсіздік алған жылдан бері тоғыз­құмалақ жылдан­жылға дамып келеді. Бұл жерде жаңа құрылған тоғыз­құмалақ федерациясының ықпалы зор болып отыр. Бүгінгі таңда осы қауымдастықтың арқасында елдің түкпір­ түкпірінде үйірмелер ашылып, тоғыз­құмалақтан жарыстар жиі өткізіліп  келеді. Жүріс жасау ерекшеліктері Жүріс ойыншылар тарапынан кезектесіп жүріледі. Жүрісті кімнің жасайтыны  жеребемен немесе қарсыластардың келісімімен анықталады. 1.Жүріс жасау үшін өз жағыңыздағы отаулардың бірінен біреуін орнына  қалдырып, қалған құмалақтарды қолға алып, солдан оңға қарай бір­бірлеп таратамыз.  Тарату сәтінде құмалақтар өз отауларымыздан асып кететін болса,  қарсыластың отауына таратамыз. Егер соңғы құмалақ қарсыластың тақ санды  құмалағы бар отауына түсіп, ондағы құмалақтарды жұп қылса (2, 4, 6, 10, 12),  сол отаудағы құмалақтар ұтып алынып, өз қазанымызға салынады. Егер соңғы құмалақ қарсыластың жұп санды құмалағы бар отауына түсіп (3  құмалақтан басқа), тақ қылса немесе өз отауымызға түссе, құмалақ ұтып  алынбайды. Мәселен, жоғарыдағы тақтадағы алғашқы жағдайда бастаушы №3 отаудағы 9  құмалағын таратса, соңғысы қарсыласының №6 отауына барып түседі және  ондағы 9 құмалақ соңғы құмалақпен 10 болып, ұтып алынады және қазанға  салынады. Сол кезде тақтада төмендегідей жағдай қалыптасады. “Атсырау” ережесі Ойын аяқталуға жақындаған сайын әр ойыншының отауларындағы құмалақ  таусыла бастайды. Әр құмалақ ұтып алынған сайын немесе тұздыққа түскен  сайын қарсыластардың жүріс мөлшері кеми береді. Сондықтан ойын соңында  қарсыластардың бірінің отауларында жүріс жасай алмайтын жағдай да  кездеседі. 7.Ойыншылардың бірінің отауларындағы құмалақты бірінші таусып алып,  жүріссіз қалуы – атсырау деп аталады. 8.Атсырауға ұшыраған ойыншының қарсыласы бұл жағдайда қосымша бір  жүріс жасап, барлық құмалақтарды өз қазанына салып алады.