"Способы и методы подготовки талантливых учеников к республиканским и международным олимпиадам по химии" на таджикском языке

РОЊУ УСУЛЊОИ ТАЙЁР НАМУДАНИ ХОНАНДАГОНИ БОИСТЕЪДОД БА ОЗМУНЊОИ ЉУМЊУРИЯВЇ ВА БАЙНАЛМИЛАЛЇ АЗ ФАННИ ХИМИЯ  

«Барои қобилият санҷишҳои боэътимод вуҷуд надоранд ба ѓайр аз он чизњое, ки дар натиљаи иштироки фаъолона дар корњои ҷустуҷӯйї андаке њам бошад, зоњир мешаванд» A.Н.Колмогоров.

Омодагии омӯзгор

Барои интихоб ва омода намудани хонандагон ба олимпиада, пеш аз ҳама бояд худи омӯзгор дониши зиёд, маҳорати баён кардани фикр, интихоб карда тавонистани хонанда, интихоби дурусти масъала вобаста ба дониши хонанда ва ғайраро доро бошад.  Ҳамчунин Омӯзгор бояд чунин қоидаҳоро ба дараҷаи аъло донанд:

·  Дониши мукаммали алгоритмиронӣ барои ҳалли масъалаҳо;

·  Азхуд намудани методҳои нави гузаронидани даври якуми Олимпиада;

·  Фаҳмиши дурусти мақсади натиҷаи масъалаҳо;

·  Маҳорати педагогӣ барои тайёр кардани хонандагон дар олимпиадаҳо;

·  Дуруст омўзонидани алгоритмирронӣ ба хонандагон.

Интихоби хонандаи болаёқат

·  Ошкор намудани кӯдакони боистеъдод;

·  Инкишофи қобилияти эҷодӣ ва манфиатҳои дар соҳаи тадқиқоти байни хонандагон;

·  Фароҳам овардани шароити зарурӣ барои дастгирии хонандагони лаёқатманд;

·  Паҳн намудани донишҳои илмии хонандагони лаёқатманд;

·  Барои интихоби хонандагони болаёқат омӯзгор бояд ба хатогӣ роҳ надиҳад. Бо онҳо суҳбат гузаронида, завқу шавқи хонандагонро нисбат ба ин фан муайян намояд. Хонандаи ба Олимпида интихобшуда бояд одобу ахлоқи хуб, ростгў, меҳнатдўст ва маҳорати хуби кор бо компютер дошта бошад. Инчунин фанни математикаро дӯст дорад.

Омилҳое, ки донистани хонандагон ҳатмист:

·  Барои ҳалли мисолу масъалаҳои химиявӣ шавқу рағбати зиёд пайдо кардан.

·  Нағз азхудкунии алгоритми њалли масъалањои химиявї;

·  Тайёрии индивидуалии ҳаррўза барои сохтани барномаҳо;

·  Ҳалли масъалаҳо доир ба ҳама мавзўъҳо;

·  Ҳалли масъалаҳо аз Олимпиадаи байналхалқӣ;

·  Сари вақт бо омўзгор ёфтани роҳҳои ҳалли масъала.

        Ҳаракат ва мусобиқаҳои олимпӣ ҷузъи кори бузург ва ҷиддӣ оид ба рушди истеъдод, зиракӣ ва қобилият мебошанд. Олимпиада, озмун дар як фанни таълимӣ ин муайян кардани қобилияти махсусест, ки дар азхудкунии мундариҷаи таълим дар як фанни мушаххаси таълимӣ зоҳир мешавад. Аз нуқтаи назари омўзгорони олимпиада озмун озмоишест, ки дар он хонандагони болаёқат ба омӯзгорон дар таҳлили фаъолияти худ дар кори азхудкунии иттилоот аз ҷониби хонандагон дар мавзӯи маълумоти умумӣ кӯмак мерасонанд. Аз нуқтаи назари хонандагони болаёқат, ин имкониятест барои нишон додани усулҳои кор бо иттилооти номаълум.

Ҳадафҳои мавзўъ инҳо мебошанд:

• рушди фаъолияти маърифатии хонандагон;

• муайян кардани сатҳи омодагии хонандагон аз фанҳои даќиќ;

• рушди тафаккури мустақилона, ҷустуҷӯӣ ва таҳқиқотӣ;

• ташаккули фаъолияти эҷодии хонандагон;

• ба ҳайси гурӯҳ кор карданро омўхтан;

• мусоидат ба рушди тафаккур ва малакаи муоширати хонандагон.

Дар марҳилаи омодагии кор супоришҳо таҳия карда мешаванд ва ба хонандагон маълумот дода мешавад. Ҳар касе, ки мехоҳад имконият дошта бошад, ки қувваи худро бисанҷад, ба қобилиятҳои худ баҳо медиҳад. Тавре ки шумо медонед, пойдортарин он донишҳое мебошанд, ки шахс мустақилона, пас аз кӯшиши зиёд ба даст меорад. Ҳама намудҳои «чаро» ва «чӣ гуна» вазифаи ҷолиб барои ёфтани ҷавобро ба миён меоранд, касро ба андеша водор месозад, ба адабиёти иловагӣ муроҷиат кунад ва ин маънои онро дорад, ки раванди рушду такомули зеҳнӣ вуҷуд дорад.  

Яке аз шаклҳои омодагӣ ба олимпиадаҳо, ки мо аз он истифода мебарем, ин корҳои илмии хонандагон ва иштирок дар озмунҳои гуногун мебошад. Мо ҳадафи асосии фаъолияти илмии хонандагонро дар ташаккули фарҳанги тафаккури зењнї мебинем, яъне қобилияти хонандагон барои интихоби ҳодисаҳо аз ҷараёни иттилоот, тавсифи таҳлилӣ ва интиқодии онҳо, таҳлили оқилонаи манбаъҳо, дониши худ, арзёбї дар вазъияти нав ва баҳсҳои ақидаи шахсӣ мебошанд.

      Системаи тайёр кардани иштирокчиён дар олимпиадаҳо:

¾ таълими ибтидоии мактабӣ дар ин мавзӯъ;

¾ омӯзише, ки дар системаи таҳсилоти иловагӣ гирифта шудааст (маҳфилҳо, ҷамъиятҳои илмӣ дар мактабҳо ва муассисаҳои таҳсилоти иловагӣ);

¾ худомӯзӣ (мутолиаи адабиёти илмӣ ва илмӣ-оммавӣ, ҳалли мустақилонаи масъалаҳо, ҷустуҷӯи маълумот дар Интернет ва ғайра);

¾ омодагии мақсаднок барои иштирок дар марҳилаи муайяни озмун аз рӯйи фанни муайян (чун қоида, чунин омӯзиш бо роҳбарии мураббӣ, машваратчии илмӣ, ки таҷрибаи иштирок дар ташкил кардани олимпиада дорад гузаронида мешавад).

Барои омодагии самарабахш ба олимпиада муҳим он аст, ки олимпиада ҳамчун як чорабинии якдафъаина қабул карда нашавад ва пас аз он ҳама кор ба њоли худ монда мешавад.

¾ омодагӣ ба олимпиада бояд аз аввали соли таҳсил сар карда мунтазам сурат гирад;

¾ курсҳои интихобӣ на барои муҳокимаи масъалаҳои назариявӣ, балки барои рушди қобилияти эҷодии хонандагон истифода шаванд;

¾ барномаи инфиродии омодагӣ ба олимпиада барои ҳар як хонанда, ки   аз нотавонӣ дар ҳалли масъалаҳои мураккаб то малакаҳои эҷодӣ дар интихоби роҳи ҳалли онҳо инъикос мекунад;

¾ истифодаи асбоби ташхис (масалан, мусобиқаҳои зеҳнӣ барои ҳар як бахши барнома);

¾ диққат додан ба такмил ва ташаккули малакаҳои таҷрибавӣ дар хонандагон, қобилияти истифодаи дониш дар ҳолати ғайристандартӣ, мустақилона моделсозии фаъолияти ҷустуҷӯии онҳо ҳангоми ҳалли масъалаҳои таҷрибавӣ;

¾ истифодаи омўзгор аз тамоми имкониятҳои дар ихтиёраш буда: таҷрибаи фикрӣ, семинарҳо дар лабораторияҳои донишгоҳҳо ё корхонаҳо (мувофиқа), таҷриба дар синф ва ғайра.

1. Хонандагони омодашуда, болаёқат ва шавқмандро муайян мекунем:

¾ мушоҳидаҳо дар давоми дарсҳо;

¾ ташкили тадқиқот, кори маҳфилӣ ва дигар корҳои беруназсинфӣ дар ин мавзӯъ;

¾ баҳодиҳии қобилияти хонандагон ва таҳлили пешрафти онҳо дар фанни химия;

2. Гурӯҳи эҷодӣ ё гурӯҳи мактаббачагонро, ки ба олимпиадаҳо омодагӣ мегиранд, таъсис медиҳем:

¾ амалӣ намудани кӯмаки мутақобила, интиқоли таҷрибаи иштирок дар олимпиадаҳо, омодасозии равонии иштирокчиёни нав.

3. Як зумра корњоро ба нақша мегирем:

¾ иштироки ройгон ва давомнокии дарсҳо, интихоби озоди навъи супоришҳо, бахшҳои мавзӯъ барои таҳсил, дастурҳои истифодашуда;

¾ имконияти истироҳатро таъмин кардан;

¾ кори гурўњро ба машѓулияти хушку холї табдил надодан;

¾ ҳузури гурӯҳи мактаббачагон маънои бартарии шаклҳои гурӯҳии корро надорад: ин шаклҳо бояд барои ҳама иштирокчиён ба қадри имкон кӯтоҳ ва ҷолиб бошанд;

¾ шакли асосии кор дар дарсҳои гурӯҳӣ шаклҳои гуногуни кори инфиродӣ ва ҷуфтӣ хоҳад буд.

4. Васеъ кардани љањонбинї:

¾ хондани китоб ва маҷаллањои илмї;

¾ кор кардан дар Интернет;

¾ муоширати фосилави (дистансионї).

5. То њадди имкон њал кардани мисолу масъалањо:

¾ мо бояд кўшиш кунем, ки ба ҳар як аъзои гурӯҳ озодии интихоб ва траекторияи инфиродии таълимӣ диҳем;

¾ тартиб додани «китоби мисолу масъалањо; (машќњо аз рӯйи намуд, ҳал, мураккабӣ ба низом дароварда мешаванд);

6. Кори бардавом:

чӣ гуна раванди азхудкунии иттилоот самараноктар мешавад?

¾ варақаи имтињонї (муаллиф, номи китоб, мақола, далелњои ҷолиб, саҳифа);

¾ пурсиш барои китобњо, мақолањои хондашуда ва ғайра;

¾ омӯзиши мақсадноки адабиёт;

¾ сохтани схемаҳо, ҷадвалҳо ва ғайра.

          Бо олимпиадистҳо кор бурдан ҳам душвор ва ҳам ҷолиб аст. Ҷолиб он аст, ки онҳо, одатан, хонандагони ҳавасманд ҳастанд, ки ба шарҳи «чаро мо имрӯз омадаем» ниёз надоранд ва имкони баррасии саволҳо, далелҳои фароғатӣ, ҳалли мисолу машќњо ва кроссвордҳо, малака ва қобилиятҳоро амалӣ кардан, муошират кардан ва ѓайра.  Душвор дар он аст, ки замоне фаро мерасад шогирдонамон дар бораи баъзе масъалаҳо аз мо зиёдтар медонанд ва пас мо бояд чун «олимпиадистњо» њамеша дар љустуљў ва омўзиш бошем, то «мувозинати худро нигоҳ дорем».

Шаклу усулҳои кор бо хонандагони болаёқат гуногунанд, аз ҷумла: муносибати инфиродӣ ба шарҳ ва санҷиши дониш, машваратҳо, мусоҳибаҳо, маҳфилҳои фаннӣ, навиштани эссеҳои эҷодӣ, олимпиадаҳо, фароҳам овардани шароити мусоид барои рушд ва омӯзиши хонанда.

Усулҳо ва воситаҳои таълим ба муқаррароти асосии консепсияи таълими рушд асос ёфтаанд:

¾ азхудкунии «дониш - тавонистан - малака» аз ҳадафи таълим ба воситаи ташаккул додани қобилиятҳо табдил меёбад;

¾ мантиқи «субъект-объект»-и таъсиррасонӣ ба хонанда бо мантиқи кӯмак, ҳамкорӣ иваз карда мешавад;

¾ хонанда субъекти рушди худ мегардад;

¾ талаботе, ки технологияҳои таълимӣ ба қонунҳои табиии инкишофи шахсият мувофиқат кунад.

Усулҳои пешқадами фаъолияти эҷодидошта:

 ¾ проблемавї;

¾ мубоњисавї;

 ¾ тадқиқотї;

 ¾ лоињакашӣ

дар якҷоягӣ бо усулҳои кори мустақилона, инфиродӣ ва гурӯҳӣ мебошанд.

Шароит барои кори бомуваффақият бо хонандагони болаёқат:

¾ огоҳӣ аз аҳамияти ин кор аз ҷониби ҳар як аъзои гурӯҳ ва дар ин робита таваҷҷӯҳро ба мушкилоти ташаккули ҳавасмандии мусбии омӯзиш афзоиш медињад;

¾ таъсис ва такмили доимии системаи методологӣ ва зерсистемаҳои фаннии кор бо хонандагони болаёқат;

¾ эътирофи коллективи омўзгорон ва роҳбарияти муассисаи таълимї, ки татбиқи системаи кор бо хонандагони болаёқат яке аз самтҳои афзалиятноки кори муассисаи таълимї мебошад;

¾ кори доимӣ оид ба такмил додани раванди таълим бо мақсади кам кардани сарбории таълимию психологии хонандагон;

¾ ҷалби омўзгорони дорои сифатҳои муайян ба кор бо хонандагони болаёқат.

Барои корбарии самаранок бо хонандагони лаёқатманд ва волидони онҳо омӯзгор бояд кадом сифатҳои касбиро дошта бошад?

¾ қобилияти шинохтани аломатҳои қобилияти хонанда дар соҳаҳои гуногуни фаъолияти ӯ;

¾ қобилияти сохтани омӯзиш мутобиқи натиҷаҳои ташхис;

¾ќобилияти ҳамоҳангсозии амалҳои худ бо амалҳои волидайн;

¾ ќобилияти маслиҳатдиҳӣ ба волидон ва хонандагон;

¾ камолоти касбӣ;

¾ омӯзиши назариявӣ ва амалӣ барои кор бо хонандагони болаёқат;

¾ ќобилияти худсанљї;

¾ шиносоӣ бо моделҳои консепсияи таълим ва рушди хонандагони болаёқат.

Тавсияҳо барои омўзгороне, ки бо хонандагони болаёқат кору фаъолият мекунанд: аз њама усули самарабахши ҳамкории омўзгор ва хонандаи боистеъдод дарсҳои инфиродӣ бо таваҷҷӯҳ ба кори мустақилонаи ӯ бо мавод мебошад.

Омўзгори фаннӣ дар кори худ бояд:

¾ бо назардошти хусусиятҳои рӯҳии хонанда нақшаи чорабиниҳоро тартиб диҳад.

¾ мавзӯъҳои машваратиро оид ба масъалаҳои душвортарин ва печида муайян кунад.

Хонандагони қобилиятнок ҳатто тавзеҳоти омўзгорро зуд аз худ намуда, мавод, малакаҳои муоширатро ба осонӣ аз бар менамоянд. Онҳо ба суръати пешрафт, мураккабӣ ва асолати вазифаҳое, ки ба хусусиятҳои фаъолияти маърифатии онҳо ҷавобгӯ бошанд, намерасанд.

Аз ин рӯ, ин категорияи хонандагон як қатор мушкилотњо доранд:

1. дӯст надоштани муассисаи таълимї, зеро барномаи таълимӣ барои онҳо нокофӣ ва дилгиркунанда аст;

2. хонандагони лаёқатманд бозиҳои мураккабро дӯст медоранд ва ба бозиҳое, ки ҳамсолони қобилияти миёнаи худ мебаранд, таваҷҷӯҳ надоранд;

3. онҳо ҳангоми рад кардани талаботҳои стандартӣ, ба мутобиқат моил нестанд, хусусан, агар ин стандартҳо хилофи манфиатҳои онҳо бошанд;

4. онҳо ба саволҳои табиати фалсафӣ дахл доранд;

5. онҳо бартарӣ доранд, ки бо хонандагони калонтар ҳамкорӣ кунанд. Ин барои онҳо роҳбар шуданро мушкил мекунад.

Ҳангоми кор бо хонандаи лаёқатманд бояд хусусиятҳои зерин ба назар гирифта шаванд:

1. хонандагони болаёқат то ба дараҷаи баландтарин расидан ором нахоҳанд гирифт. Саъй барои бартарӣ яке аз нишонаҳои хислати онҳост;

2. онҳо ба дастовардҳои худ интиқод мекунанд, аксар вақт қонеъ намешаванд, аз ин рӯ - худбоварӣ паст мефарояд;

3. онҳо аксар вақт дар назди худ мақсадҳои ғайривоқеӣ мегузоранд. Ба онҳо нарасида, онҳо нигарон мешаванд. Саъй барои фаъолият қувваест, ки ба натиҷаҳои баланд мерасонад;

4. хонандаи боистеъдод бештар осебпазир аст, он гиперактивӣ ва парешон ҳисобида мешавад, доимо ба ҳама гуна ангезандаҳо вокуниш нишон медиҳад;

5. аз калонсолон диққати махсусро талаб мекунад. Ин боиси муноқиша дар муносибат бо дигар хонандагон мегардад, ки аз зарурати чунин таваҷҷӯҳ нороҳат мешаванд;

6. аксар вақт онҳо ба кӯдаконе, ки дар рушди зеҳнӣ аз онҳо поёнтаранд, таҳаммулнопазиранд. Онҳо метавонанд дигаронро бо изҳори таҳқир ё эродҳо дур кунанд.