Су

Ғылыми жобаның тақырыбы: «Судың адам өміріндегі ролі мен маңызы» Тақырыптың өзектілігі: Адамдар бізді қоршаған табиғатты керегінше пайдаланады, бірақ оны қорғауы төмен деңгейде. Сондықтан да өлі табиғаттың бірі, тіршілік көзі болып табылатын судың маңыздылығын, оны үнемдеп, қорғау керектігін, сусыз тіршілік жоқ екенін зерттеп түсіндіру. Ғылыми жобаның басты мақсаты: Судың адам өмірі үшін маңыздылығы мен қажеттілігі, пайдасы туралы түсінік бере отырып, суды үнемдеуге, қорғауға үйрету. Сусыз тіршілік жоқ екенін ұғымын дәлелдеу. Мақсатқа жету жолында төмендегі міндеттерді шешуді алға қойдық: - су туралы ғылыми және әдеби материалдар жинақтап оқып білу, іздену. - судың жер бетіндегі тіршілік атаулыға маңызды, қажетті екендігін дәлелдеу - «судың да сұрауы бар» дегендей суды ұқыптап және оны тиімді пайдалану туралы түсінік беру.Ақтөбе облысы Ойыл ауданы Саға мектеп – балабақшасы Зерттеуші: 6 сынып оқушысы Есболаева Шырын Жоба жетекшісі: биология пәні мұғалімі Бахтыгереева Г.И. Ғылыми жобаның тақырыбы: «Судың адам өміріндегі ролі мен маңызы» Тақырыптың өзектілігі: Адамдар бізді қоршаған табиғатты керегінше пайдаланады, бірақ оны қорғауы төмен деңгейде. Сондықтан да өлі табиғаттың бірі, тіршілік көзі болып табылатын судың маңыздылығын, оны үнемдеп, қорғау керектігін, сусыз тіршілік жоқ екенін зерттеп түсіндіру. Ғылыми жобаның басты мақсаты: Судың адам өмірі үшін маңыздылығы мен қажеттілігі, пайдасы туралы түсінік бере отырып, суды үнемдеуге, қорғауға үйрету. Сусыз тіршілік жоқ екенін ұғымын дәлелдеу. Мақсатқа жету жолында төмендегі міндеттерді шешуді алға қойдық: - су туралы ғылыми және әдеби материалдар жинақтап оқып білу, іздену. - судың жер бетіндегі тіршілік атаулыға маңызды, қажетті екендігін дәлелдеу - «судың да сұрауы бар» дегендей суды ұқыптап және оны тиімді пайдалану туралы түсінік беру. Ғылыми жобаның нысаны ретінде оқулықтар, газет-журналдар, түрлі әдебиеттер, фотолар, энциклопедия, интернет желісі пайдаланылды. Тақырыптың теориялық және практикалық маңызы: Жобадағы мәліметтерді , дүниетану, жаратылыстану, биология сабақтарында сыныптан тыс жұмыстарда тақырыпқа сәйкес пайдалануға болады. болашақта судың қасиетін әрі қарай зерттеп, зерделеймін деушіге пайдалы нұсқа. Жобаның басты сұрағы: Судың маңызы қандай? Жобаның құрылымы: Ғылыми жоба кіріспеден, негізгі үш тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысы барысында газет, журнал, кітаптар, Интернет арқылы алынған материалдар қолданылды, зерттеу, жүйелеу, қорыту әдістері пайдаланылды. Зерттеудің жаңалығы мен дербестігі. Судың құрамын, сапасын зерттей отырып, қолданылатын судың экологиялық жағынан қауіпсіз болуын көрсету жүзеге асырылды. Жұмыстың нәтижесі мен қорытындысы. Жоғары сапалы суды пайдалану қоғамның салауатты өмір салтының кепілі, демек оның тұрмыс жағдайын жақсартуының кепілі екенін көрсетеді. Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы. Жер бетінде адамзат баласы өзі ішетін тұнық судың лайланбауын, өзі аясында тіршілік ететін табиғатынан тыныстайтын ауасының жақсаруын қатаң қадағалап отыратын болмақ. І. Кіріспе 1. 1 Су - өмір бесігі Су жүргізер тіршіліктің тамырын, Су жоқ болса тіршілік тамам бауырым. Судың біздер біле тұра маңызын, Көп болған соң ұмытамыз қадірін. Жер шарында суды тіршіліктің бастамасы ретінде еске алмайтын бір де бір халық жоқ. Ертедегі аңыздар мен мифтерде де суды тіршілік көзі ретінде қарастырады. Жер ғаламшарындағы тіршілік иеліренің (адам , жан-жануар , өсімдіктер, жәндіктер) ең қажет ететін қоректерінің бірі – cу . Су дегеніміз қандай зат ? Су – cутегі мен оттегіден құралған химиялық қосылыс. Су – тіршілік көзі . Неліктен су – тіршілік көзі? Себебі, адам сусыз 5 ғана күн, ал жануарлар 7 ғана күн өмір сүре алады. Мәселен, су адам организмінің, 60-70%-н , өсімдіктердің 90%-н, балықтың 70-80% -н, ал Жер шарының 3\4 бөлігін алады. Ер адам күніне 3 литрдей, ал әйел адамдар күніне 2,2 литрдей ішуі қажет екендігін америкалық медициналық орталық MAYO CLINIC зерттеу барысында анықтаған. Демек , су болмаса , Жер ғаламшары да , тіршілік те жоқ деген сөз . Су - адам өмір сүруіндегі негізгі атрибуттың бірі. Сусыз өмір жоқ. Өйткені адам өмірін қамтамасыз етудің бүкіл жүйесі суды пайдаланатын технологияларға негізделген. Атамыз қазақ «судың да сұрауы бар» деп жатады. Біріккен Ұлттар Ұйымының мәліметі бойынша, бүгінде дүниежүзінде екі миллиард адам су тапшылығынан зардап шегеді. Көптеген ғалымдар суды зерттей келе ол тек тіршілік көзі ғана емес, сондай-ақ оның өзіндік құпия сыры бар екенін айтуда. ІІ. Негізгі бөлім 1. Су – ғажайып зат. Себебі судың үш күйі бар: су - сұйық, мұз - қатты және бу - газ тәріздес. Су – 0 градуста қатып , 100 градуста қайнайды. Жер бетіндегі ең көп тараған зат – су. Глобусқа немесе жартышарлар картасына қарайықшы онда жершарының төрттен үш бөлігі көгілдір түске боялған. Ол – су: мұхиттар, теңіздер, өзендер көлдер. Судың біразы жер астына шоғырланған. Мұның бәрі – сұйық күйіндегі су.Мұздықтар мен айсбергтер де қатып қалған су болып табылады.Су атмосферада да аз емес, онда ол бұлт, тұман,бу және жаңбыр мен қар түрінде болады. Сондай-ақ, , бұршақ, шық, қырау, қылау, тұман және тағы басқалары да судың туыстары болып табылады. Суға сипаттама берсек: Судың дәмі, исі, түсі жоқ мөлдір сұйық зат. Су – адамның зейінін ашады. Ол көлемін сақтайды, пішінін сақтамайды. Химиялық формуласы Н2О. Жиырма екінші наурыз – су қорларын сақтау күні болып белгіленген. Табиғатта су қызған кезде көлемін ұлғайтады.Егер де ыдысқа суды толтырып құйып, оны қыздырсақ, судың сыртына төгілгенін көреміз. Су суынған кезде сығылып, көлемі азаяды. Бірақ судың келесі ерекшелігі су суынғаннан кейін қататын болса, қайтадан көлемінұлғайтады. Міне сол үшін де іші суға толы, ауызы жабылған шыны ыдыстарқатты аязда өз-өзінен сынып, құбырлар жарылып жатады. Судың келесі ерекшелігі бір күйден екінші күйге ауысқанда салмағының азайып көбейюі. Мұздың салмағы судан жеңіл болғандықтан мұз судың бетінде қалқып жүреді. Су сұйық күйінде қалаған жағына аға алады, қалаған формасына ене алады. Яғни қандай ыдысқа құйсақ сондай формаға ене алады. Судың тағы бір кереметтігі ол жер бетінде үнемі тынымсыз айналыста жүретіндігі. Су – бұл шексіз теңіздер мен мұхиттар, ағысты өзендер және мөлдір көлдер. Дегенмен су тек қана көре алатын, ыстық күндері сүңгіп кететін су айдындарында ғана болмайды. Судың көлемді бөлігі адам көзінен тыс жер астында жасырынған, бұндай су айдындары жер асты сулары деп аталады. «Сулы жер – нулы жер» деп ата-бабамыз айтқандай, су бар жерде тіршілік бар. 2. Судың маңызы. Судың адам өмірінегі маңыздылығына баға жетпейді. Сусыз тамақ піспейді, сусыз тазалықта болмайды. Су жолымен адам қатынайды , қайық , кеме жүзеді, жүк тасиды, ағаш ағызады. Судың күшімен су электр станцияларын іске қосып, электр қуатын да алады. Су арқылы үйді жылытады. Бірде бір өндіріс орны сусыз жұмыс істей алмайды. Сусыз тіршілік жоқ, ол бүкіл тірі жан иесінің бойында бар. Ағзалардың 50-90 пайызына дейін судан тұрады.70 кг адам денесінде 50 кг су бар. Адам су ішпей бір апта ғана шыдай алады. Су барлық өсімдіктер мен жануарлар ағзасының құрамына кіреді. Теңіз жәндігі медузаның бүкіл салмағының 99 проценті судан тұрады. Ал қарбыздың 98 проценті судан құралады екен. Сусыз жан- жануарларда өмір сүре алмайды. Сусыз жер бетіне өсімдік өспейді жануарлар тіршілік ете алмайды. Өсімдік топырақтағы қоректік заттарды суда еріген ертінді күйінде ғана сіңіре алады. Табиғаттағы көптеген құбылыстар су арқылы болып жатады. 1 кг қартоп өсіруге 300 литр, 1кг бидай өсіруге 1200 литр су жұмсалады. Екен. Ал қант қызылшасына, мақтаға, әсіресе күрішке, одан да көп су қажет. Табиғаттағы ең күшті еріткіш –су. Еріткіш дегеніміз ол, кез-келген заттпен оңай араласып кететін затты айтамыз.Суда көптеген заттар белгілі бір мөлшерде ериді.Сусыз басқа тамақ өнімдерін дайындай алмаймызМысалға, шырынның жеміс-жидектердің, бау-бақша өнімдерінде.Өзімізге қажет деген суды сұйық күйінен басқа, кез- келген тамақ өнімдері арқылы да қабылдаймыз. Яғни сусыз бірде-бір тірі организмдер өмір сүре алмайды. 3. Судың да сұрауы бар. Ата-әжелеріміз, ата-анамыздың үнемі айтып отыратын сөзін еске түсірейікші- «Судың да сұрауы бар». Су – адам өміріне және өсімдіктерге өте қажет екенін жоғарыда айттық. Адамның тамағына және ішуіне тәулігіне 2 – 3 литр су керек. Адам тек тамақтанудың өзіне жылына 60 тонна су тұтынады. Адам суды өз қажетіне, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы үшін пайдаланады. Есептеулерге қарағанда қаланың бір адамы алуан түрлі қажеттігін өтеу үшін тәулігіне 700 литрге дейін таза суды пайдаланады. Пайдаланған су – шайынды суға айналады. Ол – ластанған су. Суға құйылатын ластаушы заттар көп: өнеркәсіптің, шахтаның, кен орындарының, мұнай өнеркәсібінің, су, теміржол және автомобиль көліктерінің. Шайындылар арқылы суға тірі ағзалар қатты, сұйық, еріген газ күйіндегі қалдықтар барады. Олардан судағы майда ағзалар, жәндіктер, өсімдіктер, балықтар қырылады немесе ауру таратады. Шаруашылыққа орны толмас аса үлкен зиян келеді. Қазіргі уақытта Жер шарында жыл өткен сайын ауыз судың қадірі білініп, ауыз су тапшылығы артуда. . Жер бетінің үштен екісін су алып жатқанда «Бұл қалай ?» деген сұрақ туады. Себебебі жер бетіндегі сулардың барлығын ащы және тұщы су деп екіге бөлеміз. Жердегі әрбір 100 литр су қорының 98 литрі теңіз суының суы болса, 2 литрі ғана адамдар тұтынатын тұщы судың үлесіне тиеді. Ол 2 литрге де түгелдей қол жете бермейді, көпшілігі суық аймақтар мен тау басындағы мұздықтар түрінде қатып жатады. Соңында адам 100 литр судың тек бір жарым стақанын ғана пайдалана алады. Сондай-ақ, адам табиғаттан суды таза күйінде алады да, ластанған күйінде қайтарады. Өзен көлдерге фабрикадан, зауыттардан және тұрғын үйжайлардан сарқынды сулар құйылады. Сондықтан көптеген өзендер мен көлдердің балығы және басқа жәндіктері қырылып қалады. Ондай су ішуге келмейді. Тіпті оған шомылудың өзі өмірге қауіп келтіреді. Міне сондықтан адамдар су қоймаларын таза сақталуын қадағалауы керек. Алайда ішуге жарамды таза су Жер бетінде барған сайын азайып бара жатыр. Адамдар суды өнеркәсіп қажетіне көп пайдаланып, оны өндіріс қалдығымен ластауда. Инженерлер суды тазартудың алуан түрлі әдісін ойлап тапты.Елімізде ластанған сулар мен өнеркәсіп қалдықтарын өзен – көлдерге төгуге тиым салын ған. Су қоры – халық байлығы, өкінішке орай жер бетіндегі тұщы судың қоры өте аз. Өзендер мен көлдегі тұщы сулардың қоры, гидросфера ресурсының бір пайызына да жетпейді екен. ҚР тұщы су қоры тапшы мемлекеттер қатарына жатады. Қазақстанда 1987 жылы халық шаруашылығына жұмаслған судың жалпы мөлшері 38 км кубке жетті. Су тамшылардан құралады. Еліміздің кейбір елді мекендерінің ауыз суы лас. Халықты қажетті мөлшерде, сапалы ауыз сумен тұрақты қамтамасыз ету мемлкет міндеті. Судың ластығын білетін жұртшылық алдын алу шараларын жасау керек. Себебі: тазартылмаған судан ішек, асқазан аурулары пайда болады. 4. Қайыңды ауылында пайдаланылып отырған ауыз су көздері Ұңғыма суы Пайдаланып отырған отбасы саны - 15. Халықтың 11,4 % Жер астынан 16-20 метрден шығады. 1 метр - 8 мың теңге 1 отбасыдан шығатын шығын (қосымша шығындарымен насос, сүзгі, құбыр)- 150000-180000 аралығында Сушүмек (колонка) суы Пайдаланып отырған отбасы саны - 120 Халықтың 90% Жер астынан 4-10 метрден шығады. Жерге тікелей қолмен темір құбыр ұру арқылы шығарылады. Ешқандай аурудан, бактериялардан сақтануға кепілдік жоқ. Су толтырылған шелек түбінен ұсақ топырақ, қоқымдарды байқауға болады. Сушүмек (колонка) суы Пайдаланып отырған отбасы саны - 120 Халықтың 90% Жер астынан 4-10 метрден шығады. Жерге тікелей қолмен темір құбыр ұру арқылы шығарылады. Ешқандай аурудан, бактериялардан сақтануға кепілдік жоқ. Су толтырылған шелек түбінен ұсақ топырақ, қоқымдарды байқауға болады. Қайыңды өзені Суы таяз. Күнделікті өмірде пайдалануға сапасыз. Жергілікті халық көбіне мал суарып, үй құстарын бағу үшін пайдаланады. Жаз мезгілінде балалар суға шомылуға да пайдалана алмайды. Халықтың су жағалауында тұратын 50 пайызы ғана пайдаланады. Бұлақ суы Халықтың шамамен 5 пайызы пайдаланады. Қайыңды ауылының аумағында 4 жерде бұлақ суы (Майлысай, Тәкешбұлақ, Қопа, Көсембай ) ағып жатыр. Бұлақ жергілікті жерден 16 -20 шақырым жерде орналасқан. Бұлақ суын сол жерді мекендейтін ауыл тұрғындары тұтынады. Бұлақ суы таза, мөлдір, адам денсаулығына пайдасы зор. Сонымен бірге өзімнің сыныптастарым арасында төмендегідей сауалнама жүргізіп, мынадай қорытынды шығардым. ІІІ. Қорытынды Ал енді қорыта келгенде табиғат ана бізді аялап, қастерлеп, еш планетада жоқ суды бізге сыйлаған. Ата-бабамыздан қалған табиғи мұралардың ең бастысы су көзі болып табылатынын білген жөн. Су – бұл тіршілік көзі, тіршілік иелері үшін ауа қалай керек болса, су да сол сияқты үлкен маңызға ие. Жердің көп бөлігін су алып жатқандықтан жерді ғаламшардан қарағанда көк болып тұрады.Бұл жерде ғана тіршілік бар деген сөз. Егер де сен гүлге апталап су құймайтын болсаң, гүл солып өліп қалады, егер де күн сайын бақылап су құятын болсаң, гүл құлпырып өседі.Сол сияқты адам да су ішкен сайын өсіп жетіледі, дамып тіршілік етеді. Құрметті, қазақстандықтар, суды аялап, оны қастерлеп күту керек екенін естен шығармаңыздар. Сусыз тіршілік көзінің жойылатыны айдан анық. Ал қадірлі достарым, Су – тіршілік көзі ғой. Осы менің жоспарым, Бар пейілмен зейін қой. Суды қастерлеп,қорғап, сақтап жүрейік. Ұсыныс Біздің Қайыңды ауылында халық өздері қазған құдық суын және жер асты суын пайдаланады. Айтайын дегенім судың сапасы төмен, таза емес. Бұған дәлел су құйылған ыдыстар мен су қайнатылған шәйнектердің түбінде қақтар қалады. Бұл дегеніңіз судың құрамында тұз мөлшерінің көп екендігін білдіреді. Мұндай сулар адам ағзасына зиянын тигізері сөзсіз. Ауылымыздағы тұрғындардың 17 пайызы бүйрек ауруымен ауыратындығы дәлелденіп отыр. Сондықтан да жоғарыдағы басшылыққа айтар тілегімізбен ұсынысымыз ауылымыз таза ауыз суымен тезірек қамтылса екен. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 1. Асқарова Ұ.Б. «Экология және қоршаған ортаны қорғау»- 2005 жыл. 2. К.Аймағамбетова «Дүниетану» оқулық – 2013жыл 3. К.Жүнісқызы «Дүниетану» оқулық – 2011 жыл 4. Ол кім? Бұл не? Қазақ совет энциклопедиясының Бас редакциясы 1987 ж. , 3 – том 5. Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы 1973ж. 6. Баешов Ә.Б. “Экология және таза су проблемалары” 2003 ж. 7. Шілдебаев Ж. “Қызықты экология”. 8. Бушман Л.Н. “Шөлімізді қандыра аламыз ба?” 2002 ж. Қорытынды Жүргізілген зеріттеудің нәтижесінде: 1) қазіргі заманда ауыз судың тапшы болуының себебін анықтадық; 2) күнделікті өмірде суды қалай үнемдеу керектігін білдік; 3) жүргізілген іс-шаралар көмегімен суды үнемдеуге болатынын анықтадық; Ауыз суды зерттеу. Тәжірибе №1 Cу өмірдің мәні. Су жоқ болса, тіршілік те жоқ. Осы зерттеу барысында, судың адам өмірі үшін алатын маңызы зор екендігіне көз жеткіздім. Біздің пайдаланып отырған суымыздың қаншалықты таза екендігін тексеру бағытында мынандай тәжірибе жасадым. Екі бос құты алып, оның біреуіне Қазақстанда шығарылған «таза суды» құйып, ал екінші құтыға күнделікті пайдаланып жүрген құбырдағы «тазартылмаған суды» құйып, тоңазытқыштың қатыратын бөлігіне салып қойдым. Содан соң оларды алып, мұзы ерігенше салқындаттым. Енді осы суларды көзбен қарасақ, біз пайдаланып жүрген «таза суда» ешқандай өзгеріс байқалмады .Ал, күнделікті құбырдан келетін тазартылған судың іші біз білмейтін бактерияларға толы екендігіне көз жеткіздім. Бұл тәжірибеден бізге келіп жатқан тазартылған судың құрамын қанша тазартса да, тазармай , сол күйінде қалатындығы. Тәжірибе №2 II тәжірибемде бір құтыға су құйып , оған сабын ертіндісін салып, араластырып бетін мақтамен жауып 6 сағат қойдым. Алты сағат өткен соң суды түсі өзгеріп, лайланып, көпіршіктер судың бетіне шығып, ал қоқыстар су астына түсе бастады.Бірнеше сағаттардан кейін судың түсі қоңыр түске енді. Бұл тәжірибелерімнен біз пайдаланатын судың құрамы әлі де дұрыс тазартылмағандығы .