Tizim tushunchasi va uning turli ta’riflari, tizim va muhitmunosabatlari, tizim tarkibiga kiruvchi elementlar, aloqa va teskari aloqa.

Tizim tushunchasi va uning turli ta’riflari, tizim va muhit munosabatlari, tizim tarkibiga kiruvchi elementlar, aloqa va teskari aloqa.

• Axborot tizimlari jamiyat paydo bo’lgan paytdan boshlab mavjud bo’lgan, chunki rivojlanishining turli bosqichida jamiyat o’z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari — moddiy va nomoddiy ne'matlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq jarayonlarga tegishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun hayotiy muhim ahamiyatga ega. Aynan ishlab chiqarish jarayonlari tezkor takomillashadi. Ularning rivojlanib borishi bilan boshqarish ham murakkablashadiki, o’z navbatida, u axborot tizimlarini takomillashtirish va rivojlantirishni rag’batlantiradi. Shu sababli, avvalo, boshqaruv tizimi nima ekanligini bilib olaylik.

• Kibernetik yondashuvga muvofiq boshqaruv tizimi boshqaruv obyekti (masalan, korxonalar, tashkilotlar va hokazo) va boshqaruv subyekti, boshqaruv apparati yig’indisini o’zida namoyon etadi. Boshqaruv apparati deganda maqsadlarni shakllantiruvchi, rejalarni ishlab chiquvchi, qabul qilingan qarorlarga talablarni moslashtiruvchi, shuningdek, ularning bajarilishini nazorat qiluvchi xodimlar tushuniladi. Boshqaruv obyekti vazifasiga esa boshqaruv apparati ishlab chiqqan rejalarni bajarish kiradi, ya'ni boshqaruv tizimining o’zi aynan mana shu ishlarni amalga oshirish uchun tuzilgandir. • Boshqaruv tizimining ikkala komponenti to’g’ri (T) va aks (A) aloqalar bilan bog’langan. To’g’ri aloqa boshqaruv apparatidan boshqaruv obyektiga yo’naltiriladigan axborot oqimida ifodalanadi. Aks aloqa teskari yo’nalishda yuboriluvchi qabul qilingan qarorlarning bajarilishi haqidagi hisobot axboroti oqimida o’z aksini topadi.

• Axborot oqimlari (T va A), qayta ishlash vositalari, ma'lumotlarni uzatish va saqlash, shuningdek, ma'lumotlarni qayta ishlash bo’yicha operatsiyalarni bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o’zaro aloqasi obyektning axborot tizimini tashkil etadi. • Axborot tizimlari nafaqat axborotni qayta ishlash va saqlash, yozuv-chizuv ishlarini avtomatlashtirish, balki qarorlarni qabul qilish (sun'iy intellekt usullari, ekspert tizimlari va hokazolar), zamonaviy telekommunikatsiya vositalari (elektron pochta, telekonferensiyalar), yalpi va lokal hisoblash tarmoqlari va boshqaruvning yangi uslublaridan foydalanish hisobiga boshqaruv obyekti faoliyati samaradorligini oshiradi va shu maqsadda keng qo’llaniladi.

• Tashkiliy boshqaruvda axborot tizimlari — shaxslar funksiyalarini avtomatlashtirish uchun mo’ljallangan. Bu sinfga ham sanoat (korxonalar), ham nosanoat obyektlari (bank, birja, sug’urta kompaniyalari, mehmonxonalar va hokazolar) va ayrim ofislar (ofis tizimlari)ni boshqarishning axborot tizimlari kiradi. • Texnologik jarayonlarni boshqarishda axborot tizimi turli texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun mo’ljallangan (moslashuvchan ishlab chiqarish jarayonlari, metallurgiya, energetika va hokazolar).

Axborot tizimlari (ATiz) va Axborot texnologiyalari (ATex) hozirgi paytda ishlab chiqarish, boshqaruv, moliyaviy, savdo-sotiq va boshqa sohalarda keng qo’llanilmoqda. Tizim deb qo’yilgan maqsadlarini amalga oshirish uchun bir vaqtning o’zida ham yagona, ham har xil elementlarning majmui deb qaralishi mumkin bo’lgan har qanday obyektga aytiladi. Tizimlar tarkibi jihatdan va maqsadlari bilan bir-biridan katta farq qilishi mumkin. Misol sifatida universitet, maktab, biror korxona va hokazolarni olish mumkin.

Har bir tizim kiritish, ishlov berish, chiqarish va teskari aloqa kabi 4 ta qismdan iborat:

Tizimlarga misollar keltiramiz.

tahlil qilishga Axborot tizimlari esa ixtiyoriy sohada har xil vaziyatlarda qaror qabul qilish uchun axborotni yig’ish, saqlash, qayta ishlash, qidirish va uzatishni ta’minlaydi. Ular yangi vaziyatni mahsulotlar yaratishga yordam beradilar. Axborot tizimi- qo’yilgan maqsadni amalga oshirish uchun axborotni qidirish, yig’ish, saqlash, qayta ishlash, va uzatish usullari, vositalari va xodimlarning o’zaro bog’liq majmuidir. va

Istalgan vazifalardagi axborot tizimi ishini ta'minlovchi jarayonlarni umumiy holda quyidagicha tasavvur etish mumkin: -tashqi yoki ichki manbalardan axborotni kiritish;  -kiritilgan axborotni qayta ishlash va uni qulay ko’rinishda taqdim etish;  -iste'molchiga axborotni uzatish ; -teskari aloqa, ya'ni kiritilayotgan axborotni tuzatish uchun foydalanuvchilar tomonidan qayta ishlangan axborot bilan ta'minlash.

AT ning ishlash prinsipi quyidagicha: Foydalanuvchi biror vaziyatni hal AT ga savol bilan qilish uchun murojjat qiladi, AT javob qaytaradi, foydalanuvchi qaror qabul qiladi (qqq) va vaziyatdan chiqib ketadi.

Axborot tizimida jarayonlar

AT ni qo’llash quyidagi natijalarga olib keladi: Boshqaruv masalalarini yechishda matematik metodlar va intelektual tizimlardan foydalanish yangi rastional echimlarga olib keladi; Xodimlarni ishlarni avtomatlashtirish natijasida zerikarli, bir xil takrorlanuvchan ishlardan ozod qiladi; Axborotni ishonchliligini oshiradi; Qog’oz axborot tashuvchilarni magnit disklar bilan almashtiradi va axborotni qayta ishlashni rastional tashkil etadi;

Axborot va hujjatlar oqimini harakatini yaxshilaydi; Mahsulot va axborot ishlab chiqarish xarajatlari va xizmatlariga sarf- xarajatlarni kamaytiradi; Iste’molchilarga yangi xizmatlarni taklif qiladi; Bozorning yangi ishtirokchilarini aniqlaydi; Iste’molchilarga va ta’minotchilarga yangi xizmatlar va skidkalar taklif qiladi va iste’molchilar miqdorini saqlab qoladi, hatto ko’paytiradi.

AXBOROT TIZIMLARI HAQIDA TUSHUNCHA Tizim  (sistеma)  dеganda,  yagona  maqsad  yo‘lida  bir  vaqtning  o‘zida  ham  yaxlit,  ham  o‘zaro  bog‘langan  tarzda  faoliyat  ko‘rsatuvchi  elеmеntlar  (ob'еktlar)  majmuasi  tushuniladi. Dеmak, har qanday tizim biror­bir aniq maqsad yo‘lida xizmat qiladi. Quyidagi  jadvalda  elеmеntlari  va  asosiy  maqsadi  ko‘rsatilgan  holda  tizimlarga  yana  bir nеchta misollar kеltirilgan. T/ R 1 2 3 4 TIZIM TURI TIZIM ELEMENTLARI TIZIMNING ASOSIY  Korxona Kompyuter Odamlar , qurilmalar , materiallar , bino va  h.k . Elektron va  elektromexanik  qurilmalar MAQSADI Mahsulot ishlab chiqarish Ma’lumotlarni qayta ishlash Telekommunikatsion  Kommunikatsiya  tizim vositalari,  elementlar, aloqa kanallari , qurilmalar Aloqa kanallarini o’zaro  bog’lash va ma’lumot  almashinuvini ta’minlash Axborot tizimi Kompyuterlar ,  Axborotlarni avtomatlashgan   kompyuter holda qayta ishlash  tarmoqlari, odamlar,  axborot, dasturiy  ta’minot

AXBOROT TIZIMI TURLARI Axborot tizimi — bеlgilangan maqsadga erishish yo‘lida axborotni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va o‘zatish uchun qo‘llaniladigan usullar, vositalar va shaxslarning o‘zaro bog‘langan majmuasidir. Axborot tizimining asosiy vazifasiga berilgan turdagi axborotni izlash, uni qayta ishlash va qisqa vaqt ichida kerakli joyga uzatish masalalarini hal qilish kiradi. Kompyuter axborot tizimi bilan samarali ishlaydigan elektron qurilmadir. Qo’llanish sohasiga ko’ra axborot tizimlarining quydagi turlarini ko’rsatish mumkin:  texnik axborot tizimlari; iqtisodiy axborot tizimlari; ijtimoiy sohalardagi axborot tizimlari va boshqalar.

AXBOROT TIZIMI KOMPONENTLARI • tizim tuzilishi - tizimning ko’plab elementlari va ular o’rtasidagi o’zaro aloqalar. Misol: firmaning tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasi;  • tizim har bir elementining funksiyalari. Misol: boshqaruv funksiyalari - firmaning muayyan tuzilma bo’linmalari tomonidan qaror qabul qilinishi; • umuman olgandagi har bir element va tizimning kirishi va chiqishi. Misol: tizimga tushuvchi va undan chiquvchi moddiy yoki axborot oqimlari. • tizim va uning ayrim elementlari, maqsadlari va cheklanishlari. Misol: eng ko’p foydaga erishish, moliyaviy cheklanishlar; • har bir tizim bo’linish va yaxlitlik xususiyatiga egadir.

AXBOROTNI AVTOMATIK IZLASH Axborotni  izlash  jarayonini  axborot  tizimlarida  andazalar  orqali  amalga  oshiriladi.  Andaza  ko‘rinishi  turli  dastur  uchun  turlicha  bo‘lishi  mumkin.  Quyida ma’lumotlarni izlashning asosiy boshqarish menyusi keltirilgan. Andaza  asosida ishlash tartibini asosiy boshqarish menyusi orqali quyidagicha belgilash  mumkin: KALITLAR ANDAZA KIRITISH/CHIQARISH Birinchi  qator  tanlanganda,  asosiy  kalit  (so‘zlar)  ekranda  hosil  bo‘ladi  va  foydalanuvchi ulardan keraklisini PgUp, PgDn,    ,     va    h.k. tugmachalaridan foydalanib  tanlaydi.  Kerakli  kalit  tanlangach,  unga  mos  andaza  ekranga chiqadi  (ya'ni  ish  tartibi  o  ‘rnatiladi),  so‘ngra  (lozim  bo‘lsa)  andazadagi  axborotlarni o‘zgartirib yoki o ‘zgartirmagan holda undan foydalaniladi.

AXBOROT TIZIMLARINI TURKUMLANISHI– FAKTOGRAFIK VA HUJJATLI TIZIMLAR Ko'rinishi sodda va qo‘yilgan masalalarga yagona, aniq yechimni ko‘rsata oladigan tizimlar faktografik tizimlar deyiladi. Faktografik tizimlarni universal va maxsus tizimlarga ajratish mumkin. Universal tizimlar turli sohalardagi har qanday ma’lumot bilan ishlashi mumkin. Bu tizimda asosiy vazifa kiritilgan ma’lumotlar omboridan to‘g‘ri foydalana olishdir. Foydalanuvchi tomonidan turli mazmunga ega bo‘lgan , maqola, kitob, referat, qonun tartibsiz ma’lumotlar (masalan matnlari,me'yoriy hujjatlar va h.k.), odatda, joylashgan bo‘ladi. Axborot tizimlari bunday ma’lumotlar ichidan berilgan savolga yagona va bir qiymatli javob topib bera olmaydi. Ular hujjatli tizimlar deb ataladi.

AXBOROT TIZIMLARIDA MA’LUMOT ALMASHISH Biror moddiy ko'rinishda mujassamlangan va uni ifodalovchi axborot xabar deyiladi va signallar yordamida bir joydan boshqa joyga uzatiladi. Har bir xabar ma'lum hajmga ega bo'ladi va u biror fizik kattalik sifatida ishlatiladi. Fizik kattaliklarni uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalar ikki turga bo'linadi. ishlatiladigan signallar analog Bunday qurilmalarda (uzluksiz) signallar deyiladi. Axborot tizimlarida axborotni uzatish jarayonini quyidagicha tasvirlash mumkin: AXBOR OT AXBO- ROTNI O’ZGA MANBA I R- TIRISH AXBO- ROTNI UZATIS H AXBO- ROTNI UZATISH VOSITAL ARI AXBO- ROTNI QABUL QILISH AXBORO T-NI QAYTA O’ZGAR- TIRISH AXBORO ISTE’MO T- L- CHILARI