"ILM-FAN TARAQQIYOTIDA ZAMONAVIY METODLARNING

QO'LLANISHI "NOMLI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ONLINE

KONFERENSIYASI 2022. 27-YANVAR

 

РЕСПУБЛИКАНСКАЯ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКАЯ ОНЛАЙН-

КОНФЕРЕНЦИЯ "ПРИМЕНЕНИЕ СОВРЕМЕННЫХ МЕТОДОВ В

РАЗВИТИИ НАУКИ"

2022. 27 ЯНВАРЯ

 

 

REPUBLICAN SCIENTIFIC-PRACTICAL ONLINE CONFERENCE

"APPLICATION OF MODERN METHODS IN THE DEVELOPMENT OF

SCIENCE"

2022.  JANUARY 27

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Таҳририят

 

О. Муҳаммадиева

Терду Фалсафа кафедраси укитувчиси Фалсафа фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) У. Тўлаков

Термиз давлат университети Иқтисодиёт ва туризм факультети

Молия кафедраси катта ўқитувчиси

Ф. Холлиев

Термиз давлат университети Физикаматематика факултети, Амалий математика ва информатика кафедраси ўқитувчиси

Т. Мамаджанова Иктисодиёт ва менежмент кафедраси

катта укитувчиси. (PhD)

 

М.Холмўминов  Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлиги Илмий-методик маркази Бош мутахассиси

 

 

 

 

 

 

 

 

Editorship

O. Muhammadiyeva

Teacher of the Department of

Philosophy, Termez State

University.  Doctor of

Philosophy(PhD)

U. Tulakov

Teacher of Department of Finance 

Faculty of Economics and

Tourism, Termez State University

F. Xollieva 

Teacher of Department of Applied

Mathematics and Informatics,

Faculty of Physics and

Mathematics,

Termez State University

T. Mamajanova Head Taecher of Department of Economics and Management.

(PhD) M.Kholmominov.

Ministry of Culture of the Repyblic of Uzbekistan  Scientificmethodical center  Chief specialist  

MUNDARIJA/CONTENTS

1.              ALISHEROV     TURAR JOY MASKANLARIDA RELYEFNI         6

SHOXRUXBEK INOBATGA OLGAN HOLDA LANDSHAFT MIRZOHIDJON O'G'LI   MASALALARINI TAHLIL QILISH. 

             TOSHMATOV ULUGʻBEK        

QODIRJON OʻGʻLI

2.              I.B.Isayev             11-12 YOSHDAGI BOLALARDA JISMONIY         10

             M.I.Ne’matullaev                                  SIFATLARNI RIVOJLANTIRISHDAGI

            D.X.Mamtxo‘jaeva                                     MASHIQLARNI OPTIMALASHTIRISH

3.              Mamdaliyev Xusniddin KOMPYUTER GRAFIKASIDA GEOMETRIK       15

Abdujalilovich   MODELLASHTIRISH USULLARNING Nurboyev Azizjon  AFZALLIKLARI

Tolibjon o’g’li

4.              G`.S. Arifxo`jayev          O`QUV JARAYONLARIDA PEDAGOGIK 19 O.M.Ziyodullayev     TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING BA`ZI MUAMMOLARI. 5.    Nurboyev Azizjon Tolibjon UNIVERSITETLARDA DARSLAR O'TKAZISHDA          27 o’g’li           MULTIMEDIADAN FOYDALANISHNI QO'LLAB-

QUVVATLASH

6.              X. Mamadaliyev             TA'LIMDA 3D MODELLAR YORDAM      30

S.  Ibodullayev    BERISHI MUMKIN BO'LGAN 5 TA USUL

U. Suyunova

7.              X. Mamadaliyev             TA'LIMDA ANIMATSIYANING     34

S.  Ibodullayev    AFZALLIKLARI

U. Suyunova

8.              Xushnazarova O’g’iloy BOSHLANG’ICH SINF O’QISH DARSLARIDA    38

             Ochilovna                                  O’QUVCHILAR KOMPETENTLIGINI OSHIRISHDA

INNOVATSION METODLARNING AHAMIYATI

9.              Бадалов Номоз Жўрабоевич    КОРХОНАЛАРДА ИШЛАБ ЧИҚАРИЛГАН        43

              Бадалов Уткирбек                   МАХСУЛОТЛАРНИ ЭКСПОРТ ҚИЛИНИШИДА -

             Номозович                                                     МАҲСУЛОТ СИФАТИНИ

НАЗОРАТ ҚИЛИШ АХАМИЯТИ.

10.          Бердирасулова Махлиё            ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ИЗУЧЕНИЯ         52

             Шавкатовна                                                          МЕЖДОМЕТИЙ

11.          Бердирасулова Махлиё            ПРАГМАТИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ        56

             Шавкатовна                                                          МЕЖДОМЕТИЙ

12.          Р.С. Хайруллаев           ДИНАМИКА ДВИЖЕНИЙ  ПОТОКА ВОДЫ В  60

СЛОЖНЫХ СТРОИТЕЛЬНЫХ  ТРУБОПРОВОДАХ МОНОЛИТНЫХ  ЖИЛЫХ ДОМОВ

13.          Жумабоева Раҳима      МАТНАЗАР АБДУЛҲАКИМ – ПАҲЛАВОН        70

МАҲМУД РУБОИЙЛАРИНИНГ МОҲИР

ТАРЖИМОНИ

14.          Имомов Обиджон        БЎЛАЖАК МУҲАНДИСЛАРГА ФИЗИКАДАН 83

             Эламонович                                ТАБАҚАЛАШГАН ТАЪЛИМ МЕТОДЛАРИДАН

ФОЙДАЛАНИШ УСЛУБЛАРИ

15.          Қорабоева Тўхтахон    МАМЛАКАТИМИЗДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА   91

            Ғаффоровна                                     ОЛИБ БОРИЛАЁТГАН ИСЛОҲОТЛАРДА

ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА АСОСИДА

ЯНГИЛИКЛАРНИ ЖОРИЙ ЭТИШГА АЛОҲИДА ЭЪТИБОР ВА ЭХТИРОМ.

                                                                                                ОБЗОР МЕТОДОВ 3D-АНИМАЦИИ ЛИЦА     101

16.          Мамадалиев Хусниддин Абдижалилович

Ибодуллаев Сардор

Насриддин огли

Мухаммаджон Ранохон Бахтиер кизи

17.          Раҳматова Феруза  ҲУНАРМАНДЧИЛИК УЮШМАЛАРИДА 106 Қудрат қизи УСТОЗ-ШОГИРД МУНОСАБАТЛАРИ.

18.          О.А.Нарманов АМАЛИЙ ДАСТУРЛАРДАН ФОЙДАЛАНИБ     117

                    Ш.Маткаримов                          ФУНКЦИЯЛАРНИ ГРАФИКЛАРИНИ ЧИЗИШ

С.Мирзаев

19.          Gapparova Zilola           INKLYUZIV TA’LIM JARAYONIDA         120

                    Shermatovna                                    O’QUVCHILARNI PSIXOLOGIK QO’LLAB-

QUVVATLASHNING ZARURATI

20.          O’sarova Dilorom O’QUVCHI YOSHLARDA AXBOROT OLISH 125 Rasuljonovna MADANIYATINI SHAKILLANTIRISHDA

PSIXOLOGNING O’RNI. 

21.          Abduraximova Muxlisa REQUIREMENTS FOR FOREIGN LANGUAGE   130 TEACHING

       22      Boltayeva Madina                                    READING PROBLEMS AMONG ENGLISH       133

LANGUAGE LEARNERS AS A SECOND

LANGUAGE

23.          Fayzullayeva Nazokat           DIFFERENT APPROACHES TO TEACHING        137

                    Abdusattarovna,                         ENGLISH AS A FOREIGN LANGUAGE TO YOUNG

LEARNERS

24.          Immatova Mukhabbat          DEVELOPING SPEECH ABILITY AMONG          141

                                                                                                                          ENGLISH LANGUAGE LEARNERS AS A SECOND

LANGUAGE

25                                                                Behzod Mirzoyev       AUDIT NAZORATINI TASHKILLASHTIRISHNING       144 NAZARIY VA AMALIY MEXANIZMLARI

(HUJJATLAR YIG`IMINI TARTIBGA SOLISH)  26       Халилова Ление Февзиевна   МОНОЛОГОВАЯ И ДИАЛОГОВАЯ РЕЧЬ КАК 149 ОСНОВА ОБЩЕНИЯ И КОММУНИКАЦИИ ПРИ ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА.

27           Xusanova Hulkar     BUYRUQ GAPLARNING INGLIZ VA O’ZBEK     154 Shamsiddinovna          MAQOLLARIDAGI SOLISHTIRILGAN TALQINI  

Xasanova Nasiba Shovqiyevna

28           Otajon Axmedov       DAVLAT MOLIYAVIY NAZORATI VA ICHKI    158

AUDIT

29           Behzod Mirzoev        DAVLAT BOSHQARUVINING        162

MOLIYAVIY NAZORAT TIZIMI VA

NAZARIY-HUQUQIY ASOSLARI

30           Otajon Axmedov       BYUDJET TASHKILOTLARIDA DAVLAT           168

                                                                                            MOLIYAVIY NAZORATI

 

 

 

TURAR JOY MASKANLARIDA RELYEFNI INOBATGA OLGAN HOLDA LANDSHAFT MASALALARINI TAHLIL QILISH. 

Fargʻona Politexnika instituti, Qurilish fakulteti,

Sh.Q.X.K.I.T.B yoʻnalishi 5-20 guruh talabasi,

TOSHMATOV ULUGʻBEK QODIRJON OʻGʻLI

ulugbektoshmatov29@gmail.com +998944435565

Farg'ona Politexnika Instituti Qurilish fakulteti

 GK va K yo'nalishi yo'nalishi 16-20 guruh talabasi

ALISHEROV SHOXRUXBEK MIRZOHIDJON O'G'LI

+998934262501alisherovshoxrux8@gmail.com

 

ANOTATSIYA: turar joy maskanlarini relefni inobatga olgan holda landshaft masalarini hal qilishda koʻriladigan asosiy vazifalarni bosqichma - bosqich qoʻllash holatlari. Relyefni toʻgʻri hisob kitob qilish va baholash paydo boʻladigan mavjud  inshoot manzarasiga taʼsirini koʻrsatib berilishi aytib oʻtilgan.

АННОТАЦИЯ: Случаи поэтапного применения основных задач при решении ландшафтных задач с учетом рельефа населенных пунктов. Говорят, что правильный расчет и оценка рельефа покажет влияние существующего сооружения на существующий ландшафт

ANNOTATION: Cases of step-by-step application of the main tasks in solving landscape problems, taking into account the relief of settlements. It is said that the correct calculation and evaluation of the relief will show the effect on the existing landscape of the existing structure.

KALIT SOʻZLAR: landshaft, relyef, makrorelyef, mikrorelyef, mezorelyef, gemorfologiya, geologik, gidrologik.

КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: ландшафт, рельеф, макрорельеф, микрорельеф, мезорельеф, кровоизлияние, геологический, гидрологический.

KEYWORDS: landscape, relief, macrorelief, microrelief, mesorelief, hemorrhage, geological, hydrological.

Landshaft soʻzi nemizchadan olingan boʻlib, Land — yer, schaft — manzara degan maʼnoni anglatadi. Tipologik tabiiy komplekslarni umumlashtiruvchi tushunchalarga aytiladi. Bularga, geologik zamin, relyefi, iqlimi, tuproqlari, oʻsimlik turkumi, hayvonot dunyosi, gidrologik rejimining bir xilligi bilan ajralib turadigan va tabiiy chegaraga ega boʻlgan hududlar kiradi. Landshaft soʻzi atamasi

geografiyaga dastavval deyarli bir vaqtda A.A.Borzov. L.S.Berg, D.F.Morozovlarning ilmiy ishlari orqali tabiiy geografik mujassama soʻzining sinonimi sifatida kirib kelgan. Keyinchalik landshaft tushunchasini chuqurlashtirish va uning ta`rifini mukammallashtirish jarayonida tabiiy geografflar uchun guruhga boʻlinib ketishidir.       Landshaftshunostlik izlanishlar alohida eʼtibor bilan umumiylikning birligi va qarama-qarshiligini e`tirof etishimiz kerak. Alohida muayyam landshaft haqidagi ma`lumotlarsiz umumlashtirish mumkin emas. Shundan kelib, yer yuzasida ob`ektiv mavjud landshaftlarni ma`lum belgilariga qarab umumlashtirish, ya`ni turli xil sinf kabilarga birlashtirish mumkin ekan. Yuqorida keltirilgan fikrlarga xulosa qilib aytganda landshaft genegik jixatdan bir butun boʻlgan geotizmdir. U bir geologik tuzilishi, bitta rel’ef turi, bir xil iqlimi hamda faqat shu landshaftga mos boʻlgan, dinamik jihatdagi bogʼlik boʻlgan matematik  yigindisidan iborat. Landshaft bir jixatdan qaraganda zona, provintsiya okrug, rayon kabi regional geotimlarni tashkil qiluvchi eng oddiy geotizimdir. U geografik qobikning eng oddiy va eng kichik tuqimasi (birligi) boʻlsa, ikkinchi jixatdan oʻzidan kichik boʻlgan, fatsiya kabi ko`p boʻlgan va dinamik geogizimdir. Landshaft qoʻshni landshaftlar bilan modda va energiya almashinishi orqali doimo u z a r o t a ` s i r d a b o ʻ l i b t u r a d i g a n o c h i s h g e o t i z m

Qisqacha qilib aytilganda yer yuzasidagi barcha koʻrib turilgan manzaralar bitta soʻz bilan aytilganda landshaft deyiladi. Shu qatorda turar joy maskanlarini ham kelib chiqishiga koʻra landshaftlari oʻrganilib boriladi. Qurilishi koʻzlanayotgan turar joy maskanini landshafini yaratishida amallga oshiralidagan ishlarninig birinchisi bu unga mos relef tanlab olishimiz kerek. Shu qatorda relef haqida maʼlumot aytib oʻtib ketsak.

 Relyef soʻzi oʻzi nima?  Qurilish sohasida relefning qanday oʻrni bor kabi savollarga toʻxtalib oʻtsak. Relyef (frans, relief, lot. relevo — koʻtaraman) (geografiyada) — yer yuzasi, okean va dengiz tubidagi tashqi koʻrinishi, oʻlchamlari, kelib chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixiga koʻra turli tuman notekisliklar: togʻ, tekislik, payettekislik, adir, yassitogʻ, tepalik, qir, vodiy, botiq, soylik, jarlar va boshqa pastbalandliklar majmuidan iboratdir. Relyeflar katta kichikligiga koʻra 3 turga boʻlinadi.

1.   MAKRORELYEFLAR.

2.   MEZORELYEFLAR.

3.   MIKRORELYEFLAR.

MAKRORELYEFLAR katta mintaqadagi va balandligi boʻyicha 200-1500

m gacha boʻlishi kerek. Bularga materik doʻngliklari, okeanlar tubi, shuningdek, bir qadar kichikroq boʻlgan shakllar togʻ sistemalari, tekisliklar, togʻ tizmalari, togʻlar oraligʻidagi botiqlar, qirlar, pasttekisliklar kirib ketadi.

MEZORELYEFLAR shaharning oʻrtacha mutloq balandliklari (farqi 10-200 m) tegishli koʻrsatkich boʻlib, unga koʻra tepaliklar yoki shahar miqyosidagi past balandliklar aniqlanadi. Bularga jarliklar, suv osti kanʼonlari, tepaliklar va boshqa past balandliklar kiradi.

MIKRORELYEFLAR  balandligi boʻyicha kichik ( 0-10 m ) chegaralangan maydon boʻlib, u muhandislik obodonchiligida koʻchalar, yoʻlaklar, uylarga kirishdagi ostonalarining balandliklarini koʻrsatadi. 

Relyef shaharsozlikda eng muhim katta va muhim ahamiyatga ega omil boʻlib, shaharni rejalashtirish, sugʻorish kabi bir qator ishlar uchun holati bilan chambarchas bogʻliq. Yer yuzasi relyefining shakllari, uning rivojlanishi va tarqalishini oʻrganadigan fan geomorfologiya deb ataladi.

Demak, yuqoridagi fikrlarni inobatga olgan xolda turar joy maskanlari mezorelyeflarda amalga oshiriladi. Turar joy maskanlari insonlari yashashi uchun hizmat qiladigan inshootlar hisoblanadi. U yerda insonlarning oilavayiv turmush tarzi, hayotiy kechinmalari oʻtib boradi. Turar joy maskanlarida doimiy yashovchilar bu yerni uy deb atashadi.Turar joy maskanlarini yaratishdan dizaynerlar buyurtmachini talab va taklif ehtiyojlarini hisobga olgan holda uyning kelajakdagi  maketini yaratishadi. Inshootlarni yaratishda ularning landshaft masalalariga alohida eʼtibor berib borilishi kerek. Birinchi oʻrinda inshootning nima maqsadda qurilayotgani oʻrganilinadi. Shundan soʻng relefni tarkibiga qarab qurilish materiallari tanlab olinadi. Relef tarkibida namgarchilik yuqori boʻlgan holda xavfsizlik jihatdan poydevorlar chuqurroq quyiladi va mahkamlovchi qoziqlar qoqiladi. Bu amaliyotni qoʻllash relef ustiga qurilayotgan bino yoki inshootning bosimi tufayli yerni oʻpirilishi va choʻkishini oldini oladi. Shu qatorda binoga tashqi taʼsirlarni ham oʻrganib borish kerek. U yerdagi iqlim holati yogʻingarchiliklar, sovuq xavo, issiq xavo va boshqa tashqi taʼsirlar ham inobatga olinib bino landshafti(manzarsi) yaratiladi. 

Turar joy maskanlarini landshaftini yaratishda relefga eʼtibor berishning asosiy sababi uning hizmat muddatini belgilangan vaqt asosida amalga oshishi. Koʻp hollarda relyeflar tarkibini toʻliq hisob kitob qilinmaganligi oqibatida binolar toʻliq xizmat muddatini oʻtay olmaydi. Hattoki qayta rekonstruksiya ishlarini oshirib boʻlmaydi. Turar joy maskanlarida asosan insonlar va koʻp sonli oilalar yashashini inobatga olgan holda, ularning xavfsizligini birinchi oʻrinda oʻylab relef tarkibi aniq xisob kitob qilingan holda landshaft masalalari koʻrib chiqilishi lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati. 1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

2.Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, O’zbekiston, 1997 

3.Zokirov SH.S. Landshaftshunoslik asoslari. “Universitet”, 1994. 

4.Zokirov SH.S. Antropogen va amaliy landshaftshunoslik. “Universitet”, 1998 11-12 YOSHDAGI BOLALARDA JISMONIY SIFATLARNI RIVOJLANTIRISHDAGI

MASHIQLARNI OPTIMALASHTIRISH

O‘zDJTSU

Milliy kurash turlari nazariyasi va uslubiyati kafedirasi o‘qituchisi I.B.Isayev

Milliy kurash turlari nazariyasi va uslubiyati kafedirasi o‘qituchisi M.I.Ne’matullaev

Xalqaro kurash turlari nazariyasi va uslubiyati kafedirasi o‘qituchisi D.X.Mamtxo‘jaeva

 

Annotatsiya: Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari oldida turgan vazifalarini amalga oshirishda rivojlanib kelayotgan yosh avlotni barcha jismoniy sifatlarni rivijlantirish va hayoti ko‘nikmalrni shkilantirib borishdan iboratdur.

Kalit so‘z: jismoniy, o‘smirlarda,ko‘nikma,malaka,yurak qisqarish,chastata,teskor- kuch,vositalar.

Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish salomatlikni shakllantirish hamda mustahkamlash, mamlakatimizda yetishib kelayotgan yosh avlodning har tomonlama rivojlanishini taminlashning ajralmas qismi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya va sport bolalar hamda o‘smirlarda ko‘pgina fazilatlar, shu jumladan ularning jismonan baquvvat bo‘lishi, harakat ko‘nikmalari hamda jismoniy xususiyatlari takomiliga yetishi, organizmning zaxira kuchlari, ish qobiliyati, ko‘pgina kasalliklarga nisbatan qarshilik kuchining oshishiga yordam beradi. Biroq chidamlilik, umumiy salomatlik holati hammada bir xil bo‘lmaganidek, yuklama ham bir xil bo‘lishi mumkin emas.

Maktab yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyalash vazifalari.Sog‘ligini mustahkamlash, o‘quvchilarni chiniqtirish, ularning to‘g‘ri jismoniy rivoji va yuqori aqliy ish qobiliyatini saqlab turishiga ko‘maklashish.

Jismoniy xususiyatlarini tarbiyalash (chaqqonlik, kuchlilik, tezlik, bardoshlilik, qayishqoqlik) va hayotiy zarur harakat ko‘nikmalarini: yurish, yugurish, sakrash, otish, tirmashib chiqish, oshib o‘tish, safda yurishga tayyorgarlik, qomatni rostlash, muvozanatni saqlashga doir mashqlar, harakatlar aniqligi va muvofiqligi, ritm hamda sur’at sezgisi, jamoa bo‘lib harakat qilish ko‟nikmalari orqalio‘quvchilarni       

“Barkamol avlod uchun” me’yoriy talablarini bajarishga tayyorlashni shakllantirish.Jismoniy tarbiya va sport sohasidagi maxsus bilimlardan xabardor qilish va tashkiliy ko‘nikmalarni, shuningdek shaxsiy hamda jamoat gigienasi ko‘nikmalarini, madanii xulq-atvor odatlarini singdirish, jismoniy barkamollikka yetishish maqsadida mustaqilmashqqilishni bilish.

Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish jarayonida o‘quvchilarda o‘zi hamda jamiyat uchun zarur bo‘lgan iroda ko‘nikmalari: maqsadga intilish, tashabbuskorlik, dovyuraklik, matonatlilik, intizomlilik, chidamlilik, sarosimaga tushmaslik, shuningdek birodarlik, do‘stlik va jamoa bo‘lib harakat qilish xususiyatlarini shakllantirish.

Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari oldida turgan vazifalarini amalga oshirishda turli sinflardagi 36 o‘quvchilarning sog‘lik holati, yoshi, jinsi, jismoniy rivojlanganligi va jismoniy tayyorgarligi hisobga olinadi.

Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari uchun jismoniy tarbiyaning asosiy vazifalari: Salomatlikni mustahkamlash va me’yoriy jismoniy rivojlanishga ko‟maklashish;harakatli sifatlarni rivojlanishiga ko‘maklashish: chaqqonlik, tezkorkuchlilik, mushak kuchi, chidamlilik va bo‘g‘inlardagi harakatchanlik; harakatlanishda va statik holatlarda gavdani to‟g‟ri tutish malakasini mustahkamlash; o‘yinli vaziyatlarda oqilona va murakkab hayotiy-amaliy, shuningdek sportning harakatli turlarini o‘zlashtirish. 

Kichik maktab yoshidagi bolalar chidamlilikning yuqori rivojlanish darajasi bilan farqlanishmaydi.Biroq 10 yoshga kelib, ularda tezkor ishlarni qayta-qayta bajarishga bo‘lgan qobiliyat oshib boradi (qisqa masofalarga qayta-qayta yugurish), shuningdek davom etayotgan vaqt ichida kam jadallik talab qiladigan ishlarni (sekinlashgan yugurish) bajarish ishtiyoqi kuchli bo‘ladi.Binobarin, sekinlashgan yugurishdan kichik maktab yoshidagilarda chidamlilikni rivojlantirish orqali, undan qulay vosita sifatida muvaffaqiyat bilan foydalanish mumkin.Boshlang‘ich maktabda birinchi jismoniy tarbiya darslaridan boshlaboq, umumiy chidamlilikni rivojlantirishga alohida e'tibor haratish taklif etiladi.Bu o‘rinda, asosan bir maromdagi sur'atda sekinlashgan yugurishdan foydalanish tavsiya qilinadi. 

4-sinfdan boshlab, bir qatoro‘zgacha uslublar qo‘llaniladi - masofa tobora kamaytirib boriladi va tegishli ravishda tezkorlik oshirib boriladi, bu o‘rinda yurak qisqarishlarining chastotasi (YuQCh) daqiqasiga 170-185 zarbalar doirasida saqlanib turadi. Dam olish uchun 45-90 soniya ajratish tavsiya qilinadi.Kam jadallik talab qiladigan mashqlarni bajarishda ularning davomiyligini asta-sekin oshirib borish orqali, 11-12 yoshdagi bolalarda yugurish tayyorgarligi hajmini haftasiga 14 km. gacha yetkazish mumkin. Shuningdek 1 km.dan to 1,5 km.gacha yurish va yugurish ham chidamlilikni rivojlantiradi.Bu o‘rinda dam olish uchun dinamik mashqlar va bo‘shashishga haratilgan mashqlar turini tanlab olish tavsiya qilinadi.       Umumiy chidamlilikni  tarbiyalashda sekinlashgan yugurish, ayniqsa kesishgan joylar bo‘ylab yugurish a‘lo darajadagi vosita hisoblanadi.

Maktab amaliyotida sekinlashgan, takroriy va bir maromdagi ishlarni qo‘llash uslubining imkoniyati bor. Ko‘plab tadqiqotchilar mana shu fikrga kelishar ekan, chidamlilikni 8-30 daqiqa davomida sekinlashgan yugurishdan foydalangan holda, kichik maktab yoshidan tarbiyalash zarur deya hisoblashadi.

O‘rta yoshdagi maktab o‘quvchilar uchun jismoniy tarbiyaning asosiy vazifalari: Salomatlikni mustahkamlash va me’yoriy jismoniy rivojlanishga ko‘maklashish; harakatli sifatlarni rivojlantirishga ko‘maklashish: chaqqonlik, tezkor-kuchlilik, mushak kuchi, chidamlilik va bo‘g‘inlardagi harakatchanlik; harakatlanishchog‘ida va statik holatlarda gavdani to‘g‘ri tutish malakasini mustahkamlash; oqilona va murakkab hayotiy-amaliy, shuningdek o‘yinli hamda musoboqalashish sharoitlarida harakatli sport turlarini o‘zlashtirish; alohida gimnastika, yengil atletika, suzish, sport o‘yinlari (basketbol, voleybol, gandbol, futbol) mashqlarini bajarishda texnika asoslariga o‘qitish; o‘z-o‘zini nazorat qilish asoslari bilan tanishtirish va jismoniy mashqlarini bajarish paytida YuqCh bo‘yicha yuklamalarini me’yorlash. 

O‘rta maktab yoshidagi jismoniy tarbiya vositalari - asosiy turkum mashqlar, otish, sakrash, yuqoriga chiqish, tikkama va yonlama to‟siqlarni kesib o‟tish, sport o‟yinlariga doir texnika asoslari, shuningdek harakatli faoliyatning yangi texnologiyalari: aerobika va boshhalar bilan mashqqilishni o‟rgatish. O‘rta maktab yoshidagi jismoniy tarbiya darslarida o‘qituvchining o‘rni bir oz boshqacharoq bo‘ladi, endi u tashkilotchi va yordamchi. Mashg‘ulotlarni o‘tkazish paytida o‘qituvchi asosiy e'tiborni, jismoniy mashqlarni mustaqil ravishda bajarish malakasini egallashga va ularni organizmning turli tizimlariga ta'sir ko‘rsatishiga haratadi.

Xulosa: 11-12 yoshdagi bolalarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda asosan mashiqlarni kuchli tartiblashmagan mashiqlar asosda yani bolaning individual imkoniyatidan kelib chiqib,mashiqlar berib borilsa bolalarni rivojlanshiga va sog‘ligiga yahshi ta’sir etadi.   

ASOSIY ADABIYOTLAR.

1.Umumtalim maktablari uchun jismoniy tarbiya fanidan dastur. “O‟qituvchi‟‟ ,T.2001 yil.

2.Abdunazarov S. “Bog‟cha ,maktab majmuasida sog‟lom, barkamol,erkin shaxsni tarbiyalash O‟zbekiston Respublikasi Halq ta‟limi Vazirligi ahborotnomasi” T.2001 yil №34

3.Atoev.A.K. “Yoshlar va osmirlarga o‟zbek milliy kurashini o‟rgatish metodikasi”.T. “O‟qituvchi”nashiryoti 1992 yil.

4. Atoev.A.K. “Bolalar chaqqon epchil,baquvvat qilib tarbiyalash‟‟ .T.,

“O‟qituvchi‟‟nashryoti ,1987 yil

5.Atoev.A.K.“Kurash‟‟.T.“O‟qituvchi”nashiryoti,1987yil

6. Atoev.A.K “Farzadlarimiz barkamol bo‟lsin” .T.Ibn Sino” nashriyoti,1993 yil. 7. Atoev.A.K va Jalilov N.S. “Yoshlar va o‟smirlarlarni o‟zbek kurashiga o‟rgatish uslubiyati”Qarshi,‟‟ “Nasaf” nashriyoti 2003 yil.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KOMPYUTER GRAFIKASIDA GEOMETRIK MODELLASHTIRISH USULLARNING AFZALLIKLARI

Mamdaliyev Xusniddin Abdujalilovich

TATU Algoritmlash va matematik modellashtirish kafedrasi, dotsent

Nurboyev Azizjon Tolibjon o’g’li

TATU Audiovizual texnologiyalari kafedrasi 2-kurs magistranti

Anotatsiya: geometriya va informatikaning bog’liqligi bayon etilgan . Buni dallilash maqsadida hayotiy misollar keltirilgan. Geometiriya bilan bog’liq bo’lgan turli ishlab chiqarish sohalarida informatikaning o’rni haqida so’z yuritlgan.

Tayanch so’zlar: geometriya , affin , kompyuter animatsiyasi , 3D grafikasi , modellashtirish

Geometriya, qanday ajoyib mavzu! Asrlar davomida geometriya hal qiluvchi rol o'ynamoqda. Misol tariqasida, astronomiya, geodeziya kabi ko'plab ilmiy va muhandislik fanlarining rivojlanishi, mexanika, mashinasozlik, kemasozlik, arxitektura qoshimcha sifatida esa XX-XXI asrlarda avtomobil va samolyot ishlab chiqarish va boshqa sohalari rivojlanishi geometriyaga bog’liq. Geometriyaning asosiy vazifasi o’zi nima deyishimiz mumkin ! Uning matematika bilan o'ziga xos va muhim aspektlari shundaki, u birinchi navbatda vizual ko’rishdir. Bu faqat XIXasrning oxirigacha bo'lgan geometriyaga tegishli deb aytishmiz mumkin, lekin  obyektlar yuqori o'lchamli va juda mavhum bo'lsa ham, bularning ortida taxminlar, faraziy tushunchalar deyarli har doim qandaydir tarzda tasavvur qilish mumkin bo'lgan shakllardan o’rin oladi. Boshqa tomondan esa XIX asrning oxirida vizual sezgiga juda ko'p tayanish oqibatida xavf mavjudligi aniqlandi  va bu noto'g'ri natijalarga olib kelishi mumkin edi. Keyin quyidagi holatga qo’l urilgan, ya’ni matematiklar ko'proq algebra va  geometriyada tahlil qilish, uni yanada qat'iy asoslarga qo'yish va yanada qat'iyroq dalillar olish asosiy maqsad bo’lib qolgan . Ko'proq qat'iylikka intilish va ko'proq algebraik usullarni kiritish natijasi  geometriyani XX asr boshlaridagi matematiklar geometrik farazlarni to’xtata boshlaganlar. Natijada , geometriya o'zining jozibasini yo'qotdi . Kuzatish natijasida shuni ko’rsatadiki , kop ta’lim muassasalarida matematika darsliklarida (1940yillargacha) juda ko'p geometriya mavjud edi. O’tgan asrning 70-yillarga kelib, geometriya miqdori sekinlik bilan kamaya boshlagan. 

Ajablanarlisi shundaki, 60-yillarning 1-yarmidan avtomobil va samolyot ishlab chiqaruvchilari kompyuter metodlari yordamida ishlab chiqilgan modellarni dizaynlarini oldindan ko’ra olishgan. Bu usullar De Castelyeau, Bezier va Fergyuson tomonidan kashf etilgan. Juda ilg'or bo'lmasada, bunday ishlatiladigan geometriya turi juda keng. Asosan, bu afin geometriyaning bir bo'limi va dasturning ko’rinishiga ham juda yaxshi foyda keltirgan. Bu o'nlab yillar davomida e'tiborsiz qolgan va informatika fani tomonidan e’tirof etilgan geometriyaga nisbatan ishlab chiqarishdagi fundamental vosita sifatida qarashga olib keldi. Misol uchun, ishlab chiqarishda, kompyuter grafikasida, kompyuterni ko'rishda(computer vision) , harakatni rejalashtirish(motion planning)da bu yaqqol ko’rinadi. Ishonchimiz komilki, yaqin yillarda ,  geometriya informatika va muhandislik fanida muhim rol o'ynaydi. 3D grafikaga bo’layotgan talab, virtual voqelik, animatsiya texnikasi va boshqalarning tez sur'atlar bilan o'sib borishini hozirgi hayotimizda tez-tez uchratib turibmiz. Buning uchun biz diskret geometrik obyektlarni, ya’ni egri chiziqlar , sirtlar va hajmlarni yaxshiroq tushunib olishimiz lozim.

Quyida geometrik usullar bir nechta turli sohalarning to'liq bo'lmagan ro'yxati keltirilgan (egri chiziqlar va sirtlar yordamida). Qo'llanilgan usullar har doim hal qiluvchi rol o'ynaydi.

•  Ishlab chiqarish 

•  Tibbiy tasvir

•  Molekulyar modellashtirish

•  Hisoblash suyuqliklari dinamikasi

•  Amaliy mexanikada fizik simulyatsiya

•  Okeanografiya, virtual okeanlar

•  Shaklni qayta qurish

•  Ob-havo tahlili

Geometrik modellashtirishdagi muammolar.

•  Kompyuter grafikasi (render jarayonida silliq shakllarni ko'rsatish)

•  Kompyuter animatsiyasi

•  Ma'lumotlarni siqish

•  Arxitektura

•  San'at (haykaltaroshlik, 3D tasvirlar, ...)

 

Geometrik dizaynda nazorat nuqtalari orqali egri chiziqlar va sirtlarni belgilash asosiy usullardan biridir. Misol uchun, tibbiy tasvirda bir organlarning konturini topish mumkin, aytaylik, yurak, qo’shimcha ravishda diskret ma'lumotlarga ega. Buni B-egri chiqizni o'rnatish orqali qilish mumkin.  Kompyuter animatsiyasida bu jarayon xuddi bir manzildan ikkinchi manzilga silliq o’tishga o’xshaydi. Shunday ekan, bu muammoni B-splinelar yordamida hal qilish mumkin. Bunga juda kop misollarni keltirishimiz mumkin, avtomobil, samolyot dizaynini, (qanotlari, fyuzelyaji va boshqalar), dvigatel qismlari, kema korpuslari, chang'i botinkalari va boshqalar.

Foydalanilgan adabiyotlar

                        1.golovanov_nn_geometricheskoe_modelirovanie%20(1).pdf            Moskva

Fizmatlit 2002 -B 88-105

2.   https://en.wikipedia.org/wiki/Geometric_modeling

3.   https://pandia.ru/text/78/331/61243.php

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O`QUV JARAYONLARIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING BA`ZI MUAMMOLARI.

G`.S. Arifxo`jayev T.f.n. 

Qodiriy nomidagi JDPI Defektologiya kafedrasi o`qituvchisi.

O.M.Ziyodullayev  

Qodiriy nomidagi JDPI Maxsus pedagogika, defektologiya (logopediya) yo`nalish 2- bosqich magistranti.

Аннотация: Ushbu maqolada ta`limda sistemali yondashuvni tashkil etishning mazmuni, tarkibi hamda amaliy ahamiyati ifodalangan.

Kalit so`zlar: turkumlashtirish, sistema, metod, analiz, ta`lim, model, sistemali yondashuv.

Аннотация В данной статъе рассматриваются содержание и практическая ценность организации системного подхода к образованию.

Ключевые слова: классификация, система, метод, анализ, оброзование, модель, системный подход.

Annotation: In this article discusses the content, content and practical value of organizing a systematic apporach to education.

Key words: classification, system, method, analysis, education, model, systematic approach.

Pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va ulardan o`quv jarayonida foydalanish muammosi bugungi kunda yurtimiz va xorijiy mamlakatlarining ilmiyamaliy yo`nalishlarida keng tadqiq etilmoqda. Nazariy yo`nalishda pedagogik texnologiyani pedagogikaning kotegoriyasi sifatidagi mavqeini aniqlash soxasidagi izlanishlar amalga oshirilmoqda: uning tarkibiy tuzilishi, mohiyati to`g`risidagi yaxlit tushunchalar shakllantirilmoqda. Pedagogik faoliyatning turli soxalarida (didaktik, tarbiyaviy, ta`limni boshqarish) texnologiyalarning ilmiy asoslari o`rganilmoqda. Ularni loyixalashtirish nazariyasi va metodologiyasi ishlab chiqilmoqda. Boshqacha qilib aytganda, pedagogik texnologiyalarning nazariy asosi yaratilmoqda, ilg`or pedagogik g`oya va kompensiyalarga asoslangan yangi texnologiyalar loyilashtirilmoqda, pedagoglarni ulardan foydalanishning nazariy asoslari va metodikasi ishlab chiqilib amaliyotga joriy etilmoqda.

Pedagogik faoliyatni qayta qurishning yaxlit vositasi bo`lgan texnologiyaning asosiy funksiyasi esa o`quvchi shaxsini rivojlantirish vazifalarini xal qilishning eng qulay, samarali yo`llarini topish va amaliyotga tadbiq etishdan iboratdir. Har bir pedagogning kasbiy tafakkurini va faoliyatini tarkib toptirish, uni rivojlantirishning usuli bo`lgan pedagogik texnologiyani qaror topishi, ta`lim samaradorligini oshirish o`quv predmetlarini o`qitishning individual, predmetli, modulli texnologiyalarini ishlab chiqish, ularning tub ma`nosini, ilmiy asosini anglab, ta`lim-tarbiyaning aniq sharoitlariga mos ravishda tadbiq eta olishiga bog`liqdir. Pedagoglarning obektiv extiyojlarini inobatga olish, nazariy mavqelarini aniqlashda nazariya va amaliyotning bog`liqligini e`tiborga olish muhim ahamiyatga egadir. Shuning uchun tadqiqotchining pedagogik texnologiyaning amaliyotchilar faoliyatida, ta`limtarbiya vazifalarini hal qilishda tutgan o`rnini tushunib, ularni tadbiq etish usullarini bilishlari lozim.

Bu esa o`z navbatida, pedagoglarning tehnologik jihatdan tayyorgarlik darajasini bir nechta metodlarni qo`llash orqali o`rganish lozimligini ko`rsatadi.

Bundan ko`zlangan maqsad pedagoglarning o`qitish texnologiyalariga bo`lgan munosabatlarini aniqlash, pedagoglar tomonidan qo`llanilayotgan texnologiyalar mazmunini loyixalashtira olish, malakalarining shakllanganlik darajasini baxolash va pedagoglarni tehnologik malakalarini oshirishga bo`lgan ehtiyojlarini aniqlashdan iboratdir. Ayniqsa, pedagoglarni o`qitish texnologiyasiga bo`lgan munosabatlarini aniqlash muxim ahamiyatga egadir. Shu sababli, texnologiya zarurmi? Ularni nazariy va amaliy jihatdan ishlab chiqish, rivojlantirish va o`quvtarbiyaviy ishlarga tadbiq etish kerakmi degan savollarga javob qidirish bugungi kunda o`z yechimini kutayotgan muammolardan biri xisoblanadi.

Ba`zi bir pedagoglar bu jarayonni vaqtinchalik yoki o`tkinchi deb tushunadilar. Ammo, ta`lim-tarbiya murakkab dinamik jarayon bo`lib, insoniyat jamiyati taraqqiyoti rivojining xar bir bosqichida o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan rivojlanish darajasiga muvofiq tarzda yangi mazmun bilan boyib boradi. Ya`ni muayyan bir bosqichda ma`naviy-intelektual jihatdan yuksak darajaga k`otarilishi va ma`lum bir bosqichda past darajada bo`lishi ham mumkin. Bu jamiyatning ijtimoiy, milliy ongi va dunyoqarashining rivojlanish darajasiga, ijtimoiy hayot asoslari va boshqarish mexanizmlarini maqsadga yo`naltirilishiga bog`liqdir. Tarixdan ma`lumki, qaysi xalqning milliy ongi va ma`naviy-intelektual saloxiyati yuksak bo`lsa, uning ijtimoiy hayot tarzi ham yuksak bo`ladi. Demak, turmush tarzi va uning farovonligi, jamiyat a`zolarining ongiga bog`liq. Ongni yuksak darajada bo`lishi esa, o`z navbatida muayyan maqsadlarni o`zida mujassamlashtirgan mexanizmlariga bog`liqdir. Shuning uchun ham ta`lim-tarbiya texnologiyalarining mukammal,  takomillashtirilgan mexanizmlarini ishlab chiqish va amiyotga tadbiq etish hayotiy zaruriyat xisoblanadi.  Inson nafaqat iste`molchi, balki yaratuvchi va ijodkor hamdir.

Ijodkor-yaratuvchigina, iste`molchi bo`lishga xaqlidir. Bugungi kunda “pedagogik texnologiya” va uni o`qitish texnologiyasi pedagogikaning tushunchalari doirasida munosib o`rinni egallab, amaliyotda to`liq namoyon bo`lmoqda. Shuning uchun pedagoglar oldida turgan birinchi vazifa bu texnologiyani mehnat quroli sifatida qabul qilish bilan birga uni ob`ektiv zaruriyat ekanligini anglab yetishlaridadir.

O`qitish texnologiyasini pedagoglarning qarashlari bo`yicha quyidagi uch guruhga ajratish mumkin.

Birinchi guruh pedagoglarning fikricha, texnologiya bu belgilangan maqsadlarni amalga oshirishni ta`minlovchi o`qitish vositasi, metodlari, shakl va mazmuni tizimidir. 

Ikkinchi guruh pedagoglarning fikricha esa, texnologiya bu mashg`ulot davomida pedagog va o`quvchilarning amalga oshiradigan aniq faoliyatidir.

Uchunchi guruh pedagoglarning fikricha esa, texnologiya bu o`qitishning aloxida usuli, pedagogning dars jarayonidagi harakati, o`qitishni loyixalashtirish faoliyatidir.

Qayd etilgan fikrlarda pedagogik texnologiyaning maqsadga yo`naltirilganlik, oldindan rejalashtirilgan natijalarga erishishga yo`naltirilganlik, prossessuallik singari muxim xossalari o`z ifodasini topgan. Shuningdek, o`qitishning mazmuni, shakllari, vosita va metodlari kabi tarkibiy qismlari aks ettirilgan.  Texnologiya tushunchasining turlicha talqin etilishi, uning mohiyatini pedagogika fanida xar xil ifodalanishini ifoda etadi.

Pedagoglarning navbatdagi vazifasi o`quv predmetini o`qitish jarayonida amaliyotga tadbiq etilayotgan  texnologiyalarining  xarakteri va mazmuni haqida ma`lumotga ega bo`lish. Maqsadni qo`ygan har bir pedagog o`quvchilar tomonidan dastur ma`teriallarini o`zlashtirishiga erishish, ularda mustaqillikni, tashabbuskorlikni, bilishga qiziqishni, tanqidiy tafakkur qilish ko`nikmalarini shakllantirib, kommunikativ qobilyatlarini rivojlantirishi kerak. Shu bilan bir qatorda, o`quv jarayonida shaxsning individual sifatlarini aniqlashga jiddiy e`tibor berish lozim.

 Hozirga qadar maqsadning qo`yilishi an`anaviy metodika asosida ya`ni, ta`limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlar birligida amalga oshirilmoqda. Demak, o`qituvchilar maqsadni belgilovchi boshqa usullardan foydalanishmaydi, o`z faoliyatlarida ta`limni rivojlantiruvchi konsepsiyalarni o`rganishmaydi. O`quv predmetining mazmunini loyihalashtirishda uning dasturidan dogmatik tarzda foydalanishadi. O`quv predmetining mazmuni tarkibini o`zgartirish va modernizatsiyalashtirishga harakat qilishmaydi, ya`ni o`quv predmeti bo`yicha mualliflik dasturiga ega emaslar. Xullas, predmetlarning mavjud o`quv dasturi bazi o`qituvchilarni qoniqtiradi, ba`zilari esa yangi dastur ishlab chiqish tarafdori. 

Bu o`qituvchilar o`quv dasturlarini qanday takomillashtirmoqdalar? Bu borada olib borilgan tadqiqot taxlillar shuni ko`rsatadiki, taxminan5-10% o`qituvchilargina predmetni o`qitish texnologiyasiga yangi usul va uslublarni joriy qilishga harakat qilishar ekan. Ta`lim jarayonini to`liq yangi texnologiyalar asosida tashkil qilish haqida biror narsa deyish qiyin. Ayrim o`qituvchilarimiz rivojlantiruvchi o`qitish, o`qitishni         differensatsiyalash     va      individuallashtirish,        o`qitishning          modulli texnologiyasi, o`yinli texnologiya va boshqalarni amaliy faoliyatga tadbiq etish u yoqda tursin, hatto tushunchaga ham ega emas ekan.

O`qituvchilar tomonidan qo`llanilishi mumkin bo`lgan turli xil pedagogik texnologiyalarning elementlari va g`oyalari esa quyidagilardan iborat:

-Shaxsga yo`naltirilgan o`qitish texnologiyasi (o`quvchini fikrlashga majbur qiladi);

-Muammoli o`qitish texnologiyasi;

-Modulli o`qitish texnologiyasi;

-Turli o`yin texnologiyalari;

-Muloqot madaniyati;

-Tayanch konsepsiyalar;

-O`qitishni individuallashtirish;

-Differensiallashtirish; -O`qitishning texnik vositalari; -Hamkorlik.

   O`qituvchilarning texnologiyalarni loyixalashtira olish malakalarini aniqlash uchun quyidagi mezonlardan foydalanish mumkin:

-Mashg`ulot va predmetni o`qitish maqsadlarini belgilay olish;

-O`qitish texnologiyalarini taxlil qila olish;

-O`quv predmetining rivojlantiruvchi g`oya va tamoyillarini belgilab olishi;

-O`qitish jarayoni modelini tuza olishi;

-O`qitish metod va vositalarini tanlash, ularning mazmunini loyixalash;

-O`qitish muammolarini xal qila olish;

-O`qitish metod va vositalarini tanlash, ularning mazmunini loyixalash;

-O`qitish muammolarini taxlil qila olish; -O`quv jarayonini tadqiq qila olish.

Hozirgi kunda ko`pgina o`qituvchilarimiz maqsadni belgilash, o`qitish metod va vositalarini tanlash malakalariga ega , lekin ularning ko`pchiligi bu masalalarga jiddiy e`tibor bermasdan “mulla bilganini o`qiydi” qabilidagi faoliyatni amalga oshirib, o`z bilim, ko`nikma va malakalarini oshirish masalasiga yuzaki qarashadi. Buning asosiy sababi esa, ularda o`quv predmetini rivojlantiruvchi g`oya va tamoyillarini belgilash, texnologiyalarni taxlil qilish, predmet dasturlarini, o`qitish jarayoni modelini, o`qitish metod va vositalari mazmunini ishlab chiqish, o`qitish muammolarini taxlil qilish va o`quv jarayonini tadqiq qilish ko`nikma va malakalari rivojlanmaganligidir.

Masalaning qo`yilishi va uning tahlilidan kelib chiqadigan xulosa shundan iboratki, pedagogika oliy ta`lim muassasasida bo`lajak o`qituvchi kadrlarni tayyorlash jarayonida pedagogik texnologiya va pedagogik mahorati kurslarini o`qitishda:

-Maqsadni aniqlash va belgilash texnologiyasi;

-Texnologiyalarni tahlil qilish metodlar;

-O`quv dasturlarini loyixalashtirish;

-Loyihalashtirsh usullari;

-O`qitishning yangi texnologiyalari va alohida metodlari masalalariga jiddiy e`tibor berib, oliy ta`lim muassasasini bitiruvchi talabalarda o`qituvchilik faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo`lgan ko`nikma va malakani xosil qilishga erishish lozim.

Qariyib 85% o`qituvchilar o`qitishning yangi texnologiyalarini loyihalashtirish muammolalriga oid qo`llanmalarning yo`qligidan nolishadi. Bunday texnologiyalarni kim ishlab chiqishi kerak? Fan o`qituvchisimi yoki ilmiy tadqiqot institutining xodimimi? Fanni kim o`qitadi? Siz yangi texnologiyalarni yaratib bering, biz qoyil-maqom qilib ularni keng qo`llaymiz deyish – bu bo`qimandalik psixologiyasi.

Demak, o`qituvchi o`z bilimlarini rivojlantirish masalalari bilan shug`ullanmaydi, ko`nikma-malakaga ega emas, ijodiy pedagogik tafakkuri rivojlanmagan.

Qayd etilgan fikrlardan kelib chiqadigan xulosalar quyidagilar.

Birinchidan, hozirgi kunda pedagogik texnologiya pedagogik ongga keng miqyosda singib borayotgan bo`lishiga qaramasdan, ko`plab o`qituvchilar pedagogik texnologiyalarning konkret sharoitlarini hisobga olib, ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etishga tayyor emas.

Ikkinchidan, bir qator o`qituvchilar o`z faoliyatlarida o`qitishning yangi metodlaridan, qiziqarli texnologik g`oyalardan foydalanishga harakat qilishayotgan bo`lsalarda, hanuzgacha an`anaviy faoliyat ustun bo`lib an`anaviy maqsad usullariga, na`munaviy o`quv dasturi va o`qitish metodlariga asoslanishadi. Buning asosiy sababi ko`plab pedagoglar yangi pedagogik usullarni yetarli darajada bilmasligi va pedagogik faoliyat asoslari bilan yetarli darajada qurollanmaganligidir.

Uchinchidan, texnologik yo`nalishdagi, ayniqsa, o`quv dasturlari mazmunini loyihalashtirish, o`quv jarayonini modellashtirish bo`yicha o`quv qo`llanmalarini yaratish zarur. Oliy ta`lim muassasasida o`qituvchi kadrlar tayyorlashda, asosiy e`tiborni o`quv jarayonini loyihalashtirish va o`qitish texnologiyalarining zamonaviy hamda kelajak muammolariga qaratish kerak.

To`rtinchidan, oliy ta`lim muassasalarida o`qituvchilarning pedagogik texnologiyalardan o`z faoliyatlarida foydalana olmasligining asosiy sabablaridan biri bu- ularning bazaviy ma`lumotini o`qitayotgan fanlariga mutlaqo mos emasligidir. Keyingi vaqtlarda bazaviy ma`lumoti mos bo`lmagan o`qituvchilarni 46 oylik qayta tayyorlash kurslarida tayyorlash avj oldi. Lekin bu oliy ta`lim muassasalarini yuqori malakali mutaxasislar bilan ta`minlashga imkon bermaydi. Hozirgi kunda oliy ta`limda joriy etilgan ikkinchi mutaxasislik bo`yicha yo`nalishlarda kadrlar tayyorlash tizimini qayta ko`rib chiqish maqsadga muvofiq bo`ladi. Ayniqsa, muassasa raxbaryati 2- va 3- bloklardagi predmetlarni o`qitilishiga jiddiy e`tibor berishlari lozim.

Beshinchidan, oliy ta`lim muassasalari o`qituvchilarini attestatsiyadan o`tkazish masalasiga jiddiy e`tibor berish lozim. Chunki, amalda qo`llanilayotgan miqdoriy ko`rsatkichlarga asoslangan testologiya dunyoga mashxur bo`lgan bir qator psixolog olimlar tomonidan inkor etilgan bo`lib, u predmet o`qituvchisining sifat ko`rsatkichlarini, ko`nikma-malakasini, ijodiy tafakkur layoqatini belgilab bera olmaydi. Bilim – u yoki bu darajadagi miqdoriy ma`lumot va tushunchalar yig`indisi emas. U analiz va sintezga asoslangan murakkab dinamik jarayondir.

Xulosa qilib aytganda, o`qitish texnologiyalarining samaradorligini oshirish asosida yuqori malakali pedagog kadrlarni tayyorlashni ta`minlash, pedagogik faoliyatning universal usuli xisoblangan loyihalashtiruvchi ijodiy tafakkurni rivojlantirish – ta`lim soxasida yangi maqsad va natijalarga erishishning muxim omili xisoblanadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

UNIVERSITETLARDA DARSLAR O'TKAZISHDA MULTIMEDIADAN FOYDALANISHNI QO'LLAB-QUVVATLASH

Nurboyev Azizjon Tolibjon o’g’li

TATU Audiovizual texnologiyalari kafedrasi 2-kurs magistranti

Tayanch so'zlar: muhandislik grafikasi, multimedia muhiti, texnika o'quv jarayonini tashkil etish.

Anotatsiya: ma'ruza qilish jarayonida multimediyadan foydalanish uchun zarur shartlar ko'rib chiqiladi 

Axborot texnologiyalarini muhandislik universitetlarining o'quv jarayoniga joriy etish uchun  barcha umumiy kasbiy fanlarni o'qitish metodikasida sezilarli o'zgarishlar bo'lishi lozim.

Universitetning asosiy vazifasi tanlangan yo'nalish bo'yicha mutaxassislarni tayyorlashdir. Mutaxassislarning yuqori darajadagi tayyorgarligi ta'lim muassasalar faoliyati samaradorligining asosiy mezonidir. Yosh mutaxassisning faol foydalanish qobiliyati axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari zamonaviy mutaxassisning vakolati bilan muhokama qilinadi.

Talabani yangi materialni o'rganish va idrok etish jarayonida qiziqtirish uchun o'qituvchi o'quv jarayonini takomillashtirish, ularning fazoviy tasavvurlarini rivojlantirish va to'g'ri grafik va mantiqiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirish kerak.

Universitetda o'quv ishlarining asosiy turi ma'ruzalar, amaliy va laboratoriya ishlari. Ma'ruzalar o'quv dasturida ko'zda tutilgan har bir fan uchun asosiy bilimlar bazasini yaratadi. Ta'lim jarayoniga kompyuter tizimlarining kiritilishi taqdim etilgan materialining sifat va samaradorlikni oshirib boradi. 

Taqdim etilgan mavzularning "boyligini" oshirish uchun , nazariy materiallarni taqdim etish metodologiyasi, ilova qilingan taqdimotlarni loyihalashtirish texnikasi, kompyuter slaydlarining tuzilishi va mazmuni haqida yaxshilab o'ylab ko'rish kerak.

Multimedia vositalaridan foydalanish ma'lumotni idrok etish jarayonida ishtirok etadigan sezgi organlari sonini, shuningdek materialni o'zlashtirish darajasini oshiradi. Shuningdek, multimedia ko'rib chiqish uchun taqdim etiladigan materiallar hajmini ko'paytiradi va matn va grafikalar almashinuvi imkon beradi va ma'lumot vizual shaklda taqdim etiladi. 

Shunday qilib, "Muhandislik grafikasi" fanining misolidan foydalanib, biz multimedia o'quvchiga tekis chizilgan hajmdagi rasmni aniqroq tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Uch o'lchovli modellar yaratilgan darslar sizga eng yaxshi ko'rinishga erishishga imkon beradi  va o'quvchilarga o'rganilayotgan obyektni uning barcha geometrik shakllari, parametrlari va bog'liqliklarini aniqlash bilan to'liq taqdim etishga imkon beradi (1-rasm).

O'qitishning so'nggi innovatsion texnologiyalariga o'tish ma'ruzaprezentatsiyalar yordamida amalga oshiriladi,  Microsoft PowerPoint yordamida yaratilishi mumkin. 

Microsoft PowerPoint - bu kuchli va ishlatish uchun qulay vosita yuqori sifatli professional taqdimotlarni yaratishga imkon beradi, ularsiz ta'lim jarayonini hozirgi kunda tasavvur qilish qiyin.

Ma'ruza-prezentatsiyalarni qo'llash:

-        turli xil ma'lumotlar bazasini jalb qilish (matnlar, rasmlar, chizmalar, jadvallar, standartlar, hujjatlar, diagrammalar, videokliplar);

-        optimal hissiy va tarbiyaviy jihatdan ta'minlaydi yangi narsalarni yodlash uchun atrof-muhit, qulay sharoitlar yaratilgan material.

 

 

1_-rasm  Yassi tomonidan sirt kesmasi

Shunday qilib, yuqoridagi maqsadlarga erishish uchun o'quv jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari kiritilishi, talabalarning yuqori samarali bilim faoliyati uchun sharoit yaratilishi kerak.Yaqin 10 yillikda , multimеdia vositalari malumotning boshqa turlari, masalan, virtual voqеilik bilan ishlash imkonini bеrishi ehtimoldan holi emas. Chizmachilik darslari olib borishda  multimеdia prinsiplarida orqali tashkil elеktron dars ishlanmalar, animatsion grafik tasvirlar, ensiklopеdiyalar, tarjimalar va lug‘atlar tarix, gеografiya, tibbiyot, sport va

boshqa sohalarda samarali qо’llanilgan kabi foydalanish mumkin. Shu bois muhandislik grafikasi fanlari uchun ham elеktron dars ishlanmalar, animatsion grafik tasvirlar, ma’lumotnomalar, ensiklopеdiyalar hamda lug‘atlar ishlab chiqish zarur. Bu natijalarga erishish uchun profеssor-о’qituvchilarning multimеdia imkoniyatlarini yaxshi biladigan dasturchilar bilan birgalikda ishlashining tashkil etilishi asosiy vazifa bo’lib qoladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.     Nurbek Norboy o'g'li Achilov. MUHANDISLIK GRAFIKASIDA MULTIMEDIYANING TUTGAN O'RNI. // ACADEMIC RESEARCH IN

EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 4 | 2020 ISSN: 2181-

1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 , 645-bet.

2.     ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В ИНЖЕНЕРНОЙ ГРАФИКЕ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ Сборник трудов Международной научно-практической конференции 20 апреля 2018 года C.80

3.     Могильная   Н.     Создание презентаций      средствами

MicrosoftPowerPoint / Н. Могильная // Информатика. – 2007. – № 31-32. – С.28-36.

4.     https://monographies.ru/en/book/section?id=12269

TA'LIMDA 3D MODELLAR YORDAM BERISHI MUMKIN BO'LGAN 5 TA USUL

X. Mamadaliyev (dotsent, Muhammad al-Xarazmiy nomidagi TATU)

S. Ibodullayev (assistent, Muhammad al-Xarazmiy nomidagi TATU) U. Suyunova (magistr, Muhammad al-Xarazmiy nomidagi TATU )

 

Annotatsiya:Hozirgi kundagi ta’lim jarayonlarini 3d modeling orqali yanada noyitinh hamda tushunarliroq qilishning qisqacha bir necha usuli

Kalit so’z: 3d modeling, ta’lim, virtual dunyo, texnalogiya

Raqamli shakldagi 3D modellar o'nlab yillar davomida mavjud. Ular sanoat dasturlarida keng qo'llanilgan. 3D-modellar kichik va katta mashinalar uchun asboblar yo'llarini yaratishda, inson umid qilgandan ko'ra izchilroq qismlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. 3D modellar 3D printerlar uchun asboblar yo'llarini yaratish uchun ham qo'llaniladi.

3D modellar filmlar, animatsiyalar va video o'yinlarda qo'llaniladi. Ba'zan butun dunyolar virtual va kengaytirilgan haqiqatda foydalanish uchun 3D modellar bilan yaratilgan.

Kompyuterlar va smartfonlar uchun zamonaviy interfeyslar 3D grafikalarda to'lib-toshgan. Ushbu grafikalar 3D modellardan ekranda ko'rsatilgan!

Ular menga o'qituvchi sifatida qanday yordam berishlari mumkin?

Agar siz hali ham 3D modellar sizga foyda keltirishiga ishonchingiz komil bo'lmasa, men ular sizning kurs materiallaringizni boyitishning bir necha usullarini tushuntirib beraman.

1.   3D modellar jismoniy namunaga zarar yetkazmasdan osongina tekshiriladi va boshqariladi.

Agar siz jismoniy namunalar bilan kursni o'qitish bilan shug'ullansangiz, shubhasiz, siz "o'qitish to'plami" tushunchasi bilan tanishsiz. O'quv to'plami - bu dars davomida ko'rib chiqiladigan va ko'rib chiqiladigan yuqori aylanmali to'plam.

Odatda bu to'plamlar tezda buziladi, shuning uchun o'qituvchilar noyob va nozik namunalarni kiritishga ikkilanishadi. Ushbu noyob va nozik namunalar uchun raqamli proksi-serverlarga ega bo'lish talabalarga boshqa noma'lum ma'lumotlarga kirish imkonini beradi. Bu masofaviy talabalar uchun yanada katta afzalliklarga ega, chunki ular uning mazmunini o'rganish uchun to'plamga yaqin joyda bo'lishlari shart emas.

2.   3D modellar talabalarga namuna bilan cheksiz vaqt beradi

Agar sizda biologiya laboratoriyasi bo'lsa va talabalar bosh suyagi morfologiyasini ko'rib chiqayotgan bo'lsa, tekshirish uchun sizning qo'lingizda bosh suyagi bo'lishi mumkinligi aniq. Agar kursda 30 nafar talaba bo'lsa, har bir talaba namunani tekshirish uchun qisqa vaqtga ega bo'ladi. Agar o'sha bosh suyagi skanerdan o'tkazilib, 3D modelga aylantirilsa, har bir talaba uni bir vaqtning o'zida, kerak bo'lganda tekshirishi mumkin edi.

3.   3D modellar osongina almashishadi

Dunyo bo'ylab ko'plab maktablar va universitetlar o'z to'plamlarini raqamlashtirmoqda va ularni baham ko'rishmoqda. Yaratilayotgan modellarda birbirini to'ldirish juda ko'p, ammo global omborga mintaqaviy eksklyuziv tarkibni qo'shish qobiliyati umuman fan uchun ajoyib foyda bo'ladi. Kichikroq maktablar ko'proq materiallar to'plamiga ega bo'lishi mumkin va bu hamma uchun yaxshi.

4.   3D modellar mavjud

3D model media ob'ektidir. Bu shuni anglatadiki, uni tekshirish mumkin, lekin u bilan o'zaro aloqada bo'lish usuli bilan u o'ziga xosdir. Funktsionallik 3D model ustida va uning atrofida tuzilishi mumkin. Modellarni manipulyatsiya qilish, jonlantirish va masshtablash mumkin. Fotosurat ob'ektning tasviriga yaqinroq bo'lgan ob'ektdan sakrab tushayotgan yorug'likni oladi. 3D model - bu ob'ektning haqiqiy jismoniy xususiyatlarining tasviri va u ob'ektning o'ziga xos xususiyatiga ta'sir qiladi. Bu shuni anglatadiki, 3D model simulyatsiyalarda haqiqiy ob'ekt uchun "turishi" mumkin va fizika qonunlari aniq qo'llanilishi mumkin. Bu haqiqiy chuqurlik va fazoviy mavjudligi talabalar uchun juda ta'sirli bo'lishi mumkin. Oddiy fotosuratdan ko'ra ko'proq.

5.   3D modellarni tahlil qilish mumkin

3D modellar aniq bo'lgani uchun va ular hech qanday jismoniy joyni egallamagani uchun ular jismoniy dunyo uchun mavjud bo'lmagan tahlil usullariga o'zlarini qarz beradilar. Har qanday farqni ta'kidlash uchun ikkita model tom ma'noda bir-birining ustiga qo'yilishi mumkin. Tuzilmalarning o'lchovlari bir necha marta bosish bilan amalga oshirilishi mumkin. Qayta ishlangan qismda materialning kuchlanish sinovlari qismni almashtirishga hojat qoldirmasdan qayta-qayta o'tkazilishi mumkin.

Bular o'qituvchi 3D modellardan foydalanishi mumkin bo'lgan usullarning bir nechtasi. Shunday qilib, agar siz hali ham 3D modellarni qiziqarli deb bilsangiz, ularni qanday olish yoki qayerga qarash kerakligi haqida o'ylayotgandirsiz. Ularni topish uchun juda ko'p joylar va ularni o'zingiz qurish uchun ko'plab texnikalar mavjud.

Ularni auditoriyada qanday ishlatishimiz mumkin

3D modellarni yaratishning ikkita asosiy usuli - skanerlash va modellashtirish.

Skanerlash juda qimmatga tushishi mumkin, chunki apparat bir necha yuz dollardan minglab dollargacha ishlashi mumkin. Lekin, har qanday texnologik kabi, siz to'lagan narsangizni olasiz. Yuqori darajadagi skanerlar bilan sifat ancha yaxshi.

Bir oz ko'proq iste'molchi darajasida, fotogrammetriya deb ataladigan usuldan foydalanish mumkin. Bu faqat katta seriyali fotosuratlarni olishni talab qiladigan dasturiy yechim. Texnikada ba'zi nuance bor, lekin u 3D skanerga minglab dollar sarflashga qodir bo'lmaganlar uchun yaxshi ishlashi mumkin. Fotogrametriya dasturlariga ba'zi misollar PhotoScan va COLMAPni o'z ichiga oladi.

Modellashtirish keskin o'rganish egri chizig'iga ega. 3D modellarni yaratishga imkon beruvchi juda ko'p turli xil dasturiy paketlar mavjud va sizning ilovangizga qarab, ba'zilari boshqalarga qaraganda yaxshiroq mos keladi. Agar siz sanoat sxemalari yoki arxitektura modellarini yaratmoqchi bo'lsangiz, Fusion 360, AutoCad yoki Solidworks yaxshi tanlov bo'lishi mumkin. Agar siz badiiy tasavvurni yaratishga harakat qilmoqchi bo'lsangiz, aniq o'lchamlar unchalik muhim bo'lmagan joyda, Maya, Blender, Mudbox yoki Zbrush sizning tanlovingiz bo'lishi mumkin.

 

1.     "What is 3D Modeling & What's It Used For?". Concept Art Empire (in American English). 2018-04-27. Retrieved 2021-05-05.

2.     blogs.oregonstate.edu

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TA'LIMDA ANIMATSIYANING AFZALLIKLARI

X. Mamadaliyev (dotsent, Muhammad al-Xarazmiy nomidagi TATU)

S. Ibodullayev (assistent, Muhammad al-Xarazmiy nomidagi TATU)

U. Suyunova (magistr, Muhammad al-Xarazmiy nomidagi TATU )

 

Annotatsiya: Biz ta’limda 2D va 3D animatsiyalari hamda oʻqitishga intilishni keyingi bosqichga olib chiqish uchun qoʻllab-quvvatlovchi multimedia elementlarini birlashtirgan jozibali va ragʻbatlantiruvchi oʻquv modullarini ishlab chiqishimiz va yetkazib berishimizning afzalliklari

Kalit so’z: Animatsiya, multimedia, ta’lim, tasvir, virtual ta’lim

Sinfda o'qitishga animatsiyalarni kiritish orqali ta'lim sifatini oshirish mumkin. Animatsiyaning ta'limdagi afzalliklari hammaga ma'lum. Har qanday kontseptsiya jonli va vizual tarzda taqdim etilishi mumkin. Dinamik tasvirlangan jarayon og'zaki yodlashdan ko'ra uzoqroq vaqt davomida xotirada saqlanishi ilmiy jihatdan isbotlangan.

Bundan tashqari, animatsion ta'lim videolari o'rganishdan zerikishni olib tashlaydi. Ko'pchilik talabalar azob chekadigan cheklangan e'tibor yoki konsentratsiyaning yetishmasligini yengish mumkin. Agar siz talabalarning odatlarini sinchkovlik bilan kuzatsangiz, ular memlar, ijtimoiy saytlarda videolar, gif-fayllar va hokazolarni tomosha qilishdan va baham ko'rishdan katta zavq olishlarini ko'rasiz. Bu animatsion kontent talabalarning moslashuvchan intellektiga chuqur taassurot qoldirishini anglatadi. 

 

Talabalar uchun animatsiyaning ahamiyatini ta'lim sohasida ham ko'rish mumkin. Sinflarda jonlantirilgan o'quv materiallaridan turli maqsadlarda foydalanish mumkin, masalan:

Ø Murakkab va qiyin tushunchalarni tushunarli tarzda tushuntirish;

Ø Hatto yomon o'quvchilar uchun ham o'rganishni yanada qiziqarli tajriba qilish;

Ø Narsalarni butunlay yangi nuqtai nazardan taqdim etish;

Ø Talabalarda bilim olishga qiziqishni oshirishda animatsiyaning o‘rni katta. Ota-onalar va boshqa manfaatdor tomonlar o'rganishga animatsiyani qo'shish sabablarini himoya qilishlari shart.

Boshlang'ich bosqich o'quvchilari uchun animatsiyaning afzalliklari.

Animatsiyalangan o'quv modullari o'sish bosqichida o'quvchilarda tug'ma ijodkorlik koeffitsientini oshiradi. Ularning o'rganishga bo'lgan qiziqishi qiziqarli va qiziqarli animatsion o'quv modullari bilan alangalanadi. Fan, geografiya va boshqa fanlarning murakkab mavzularini osongina ifodalash mumkin. Talabalar uchun topshiriqlar osonlashadi. Maktabdan keyingi dasturlarni samarali tashkil qilish mumkin. Talabalarning konsentratsiyasi kuchayadi. O'rganish qiziqarli bo'ladi.

O'rta maktab o'quvchilari uchun animatsiyaning afzalliklari.

Animatsion o‘quv videolari o‘quvchilarda ijodkorlikni oshiradi va ularni bilimning murakkab o‘lchovlarini o‘rganishga undaydi. Talabalarning malakalari to'plami sayqallanadi. Animatsiyani o'z ichiga olgan holda taqdimotlarni yanada qiziqarli qilish mumkin. Darslarni hikoya shaklida aytib berish mumkin, bu esa tushunishni yaxshilaydi.

Talabalar ta'limiga animatsiyani kiritish usullari.

Animatsiyani ta'limga qo'shish orqali ko'p foyda keltirishi mumkin. Bu bizni animatsiyani o'rganishga jalb qilish usullariga olib keladi. Turli xil usullar quyida muhokama qilinadi.

Animatsiya o'quvchilarda optimal o'rganishni osonlashtiradigan vosita sifatida ko'plab tadqiqotlar bilan tasdiqlangan. Biroq, kurslar istalgan natijalarga erishish uchun har tomonlama, yaxlit va strategik tarzda ishlab chiqilishi kerak. MAP tizimlari mutaxassislari ushbu ixtisoslashgan sohada tajriba va malakaga ega bo'lgan eng yaxshi animatsion kompaniyalardan biri sifatida.

Animatsiya turli segmentlarni to'ldirish uchun turli ijodiy maqsadlarda qo'llanilishi mumkin. Istalgan maqsadlarni soddalashtirilgan tarzda amalga oshirish uchun foydalidir. Ta'lim sohasida animatsiya tushunishni osonlashtiradigan potentsial vositadir.

Biz 2D animatsiyalari va 3D animatsiyalari hamda oʻqitishga intilishni keyingi bosqichga olib chiqish uchun qoʻllab-quvvatlovchi multimedia elementlarini birlashtirgan jozibali va ragʻbatlantiruvchi oʻquv modullarini ishlab chiqishimiz va yetkazib berishimiz mumkin. Dars arxitekturasi o'quvchilarni rag'batlantirishi va ularning salohiyatini oshirishi mumkin

Ba'zi tushunchalar murakkabroq bo'lib, ko'pincha o'quvchilarga aniqlik kiritish uchun yo'naltirilgan o'qitish sa'y-harakatlarini talab qiladi. Bunday tushunchalar haqida chuqur ma'lumot va tushuntirishlar berish uchun 3D animatsion mavzudagi videolarni joylashtirish mumkin. Murakkab mavzularni yanada tushunarli qilish uchun audio, video, matnlar, tasvirlar va imo-ishoralar kabi multimedia elementlari aqlli va uyg'un tarzda birlashtirilishi mumkin. Turli xil IQ darajalariga ega bo'lgan talabalar ham namunali tushunishni namoyish etishlari mumkin.

Animatsiyalar yordamida tushunishni chalg'itadigan tushunchalarni osongina ifodalash mumkin. Bunday tushunarsiz tushunchalarni qiziqarli multimedia taqdimotlari yordamida uzoq vaqt davomida aniqlash mumkin. Bu o'quvchilarga tushunchalarni yaxshiroq tasavvur qilishga yordam beradi. Keng qamrovli va tezkor animatsiyani o'rganish modullari yordamida yosh onglarning tasavvurini parvozda amalga oshirish mumkin.

 

1.     Lowe, Richard; Schnotz, Wolfgang (2018). Learning with Animation: Research Implications for Design. Cambridge: Cambridge University Press. pp. i. ISBN 978-0-521-85189-3.

2.     Lowe, R.K. (2019). Animation and learning: Selective processing of information in dynamic graphics. Learning and Instruction. 13, 247262.

3.     Mayer, R.E., & Moreno, R. (2020). Animation as an aid to multimedia learning. Educational Psychology Review, 14, 87–99.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BOSHLANG’ICH SINF O’QISH DARSLARIDA O’QUVCHILAR

KOMPETENTLIGINI OSHIRISHDA INNOVATSION METODLARNING AHAMIYATI

Samarqand viloyati

Urgut tumani 103-maktabning 1-toifali

Boshlang’ich sinf o’qituvchisi

Xushnazarova O’g’iloy Ochilovna Tel raqam: 99890474-10-73

AnnotatsiyaUshbu maqolada zamonaviy texnologiyalar orqali o’quvchilarda fanga oid tayanch kompetensiya elementlari shakllantirish jihatlari aytib o’tilgan. Tanlangan metodni qo’llash orqali o’quvchilarning tarixga, milliy qadriyatlarga bo’lgan qiziqishlari ortadi, o’quvchilar ijodiy, erkin o’z fikrlarini bildirishga harakat qiladilar, bu bilan ularning mustaqil fikri, dunyo qarashi o’sadi, darsdagi qiziqishlari, topqirliklari, zukkoligi, tezkorligi, faolliklari oshib borishi yoritilgan  

Kalit so’zlar: Kompetensiya, innovatsion metod, boshlang’ich ta’lim, tayanch kompetensiyalar   

«Mеtod» yunoncha so’z bo’lib «yo’l» ma'nosini anglatadi. Ta'lim mеtodi ta'lim jarayonida o’qituvchi va tahsil oluvchilarning aniq maqsadga erishishiga qaratilgan birgalikdagi faoliyatlarining usulidir.

Ta'lim mеtodlari o’qitishning o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish usullari hamda o’quv matеrialini nazariy va amaliy jihatdan yo’nalashtirish yo’llarini anglatadi.

«Qizil va yashil rangli kartochkalar bilan ishlash» mеtodi

         Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan ommaviy va guruh shaklida ishlashda ushbu mеtodni qo’llash nihoyatda qulay. Mеtoddan darslarning  so’ngida mavzuni mustahkamlashga oid tеzkor savol-javobni tashkil etishda foydalanish mumkin. 

Mеtod quyidagi harakatlarni tashkil etish asosida qo’llaniladi: 

–   o’qituvchi tomonidan sinf tahsil oluvchilarining soniga ko’ra har bir tahsil oluvchi uchun qizil va yashil rangli kartochkalar hamda mavzuga oid savolnoma tayyorlanadi;

–   savolnomadan «ha» yoki «yo’q» tarzida javob bеrish mumkin bo’lgan savollarning o’rin olishiga ahamiyat qaratiladi; 

–   har bir tahsil oluvchiga qizil va yashil kartochkalar tarqatiladi;

–   o’quvchilarga qizil rangli kartochkalarning «tasdiq», yashil rangli kartochkalarning «inkor» ma'nosini anglatishi o’qtirib o’tiladi;

–   o’quvchilarga o’qituvchi tomonidan bеrilgan savollarga «tasdiq» yoki «inkor» ma'nolarini anglatuvchi kartochkalarni ko’rsatish asosida javob qaytaradilar. Umumiy o’rta ta'lim maktablarining III sinfida «O’qish» fani bo’yicha tashkil etilgan dars jarayonida “Donolarning donosi”, Abduqodir Hayitmetovning , bobomiz hazrat Alisher Navoiyning hayoti va ijodi bilan tanitishda  «qizil va yashil rangli kartochkalar bilan ishlash» mеtodini qo’llashda o’quvchilarga quyidagi savollarni bеrish mumkin: 

1.     Matnda Alisher Navoiyning hikmatli so’zi bormi?

2.     Alisher Navoiyning nomini xalqimiz mehr bilan tilga oladimi?

3.     Alisher Navoiyning XX asrda yashaganmi?

4.     Alisher Navoiyning XV asrda yashaganmi?

5.     Alisher Navoiyning ustozlari bo’lganmi?

6.     Alisher Navoiy   bobomiz ming misradan ortiq g’azallarni yod olganmi?

7.     Alisher Navoiy   bobomiz Hindistonda yashab ijod qilganmi?

8.     Alisher Navoiy   bobomiz arab va fors tillarini bilganmi?

9.     Alisher Navoiy   bobomiz “ Xamsa” dostonini yozganmi?

10. Alisher Navoiy bobomiz haqida gazetalarda ma’lumot bormi?

11. Alisher Navoiy bobomizning hikmatli so’zlarini yod olamizmi? 

12. Alisher Navoiy bobomiz 1441-yil 9-fevralda to’g’ilganmi?

«Qizil va yashil rangli kartochkalar bilan ishlash» mеtodini qo’llash  orqali o’quvchilarning tarixga, milliy qadriyatlarga bo’lgan qiziqishlari ortadi. Dars noan'anaviy tashkil etiladi, o’quvchilar ijodiy, erkin o’z fikrlarini bildirishga harakat qiladilar, bu bilan ularning mustaqil fikri, dunyo qarashi o’sadi, darsdagi qiziqishlari,  topqirliklari, zukkoligi, tezkorligi, faolliklari oshib boradi.

O’quvchilarning Alisher Navoiy bobomiz haqidagi tasavvurlari oshadi, ularning odob-axloq mе'yorlari bilan tanishib, o’rnak ola boshlaydilar . Xulqidagi mavjud bo’lgan nuqsonlari ijobiy tomonga o’zgaradi. 

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tayanch va fanga oid (nutqiy va lingvistik) kompetensiyalarning shakllantirilishi belgilab berilgan. Bunga ko‘ra, sinf o‘quvchilarida  metodni to’g’ri qo’llash orqali quyidagi tayanch kompetensiya  elementlari shakllantirilib boriladi. 

Tanlangan metod orqali o‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiya elementlari:

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi: 

Mavzuni  tushunish va turli manbalardan kerakli ma’lumotlarni izlab topish hamda undan foydalana olish;   darsda kitob bilan ishlay olish, o‘rganilayotgan mavzuni, kerakli qoidani,

gapirib bera olish, topshiriqlarini tartibi bilan bajarish. 

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

Buyuk allomalarimizni o‘rganish va bir-biridan farqlash; 

Alisher Navoiy bobomizni hikmatli so’zini topish va yod olish; 

Alisher Navoiy bobomiz haqida jurnal va gazetalarni mustaqil o‘qibo‘rganish orqali bilimini muntazam oshirib borish; 

Alisher Navoiy bobomizning nasihatiga amal qilish, jamoat joylarida o‘zini tuta bilish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi: 

Alisher Navoiy bobomiz haqida maktabda, oilada, tadbirlar ma’lumot bera

olish; 

 Mavzuni o’rganish yuzasidan o‘zining o‘quvchilik burch va huquqlarini, vazifalarini bilish va ularga rioya qilish; davlat ramzlarini bilish, davlat ramzlariga hurmat va ehtirom ko‘rsata olish;  sinfda va oilada o‘z o‘rnini bilish, o‘ziga yuklatilgan vazifalarni anglay olish;  o‘zidan kattalarga, o‘rtoqlariga va o‘zidan kichiklarga yordam berish;  sinfdagi jihozlar va o‘quv qurollarini asrab-avaylash.  

Milliy va umummadaniy kompetensiyasi: 

Alisher Navoiy bobomiz hayoti va ijodi orqali yaxshi va yomon odatlarni birbiridan farqlay olish;  milliy bayramlarni, milliy qadriyatlarni, o‘zi yashab turgan tarixiy obidalarni

bilish va ularni bir-biridan farqlash. 

Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi: 

sinfida va oilada necha nafar kishi borligini, sinf xonasi jihozlari va o‘quv

qurollari sonini bilish; 

Alisher Navoiy bobomiz  tavallud sanalarini aniq aytish; 

            Dunyo ta’lim tizimiga nazar tashlaydigan bo’lsak, yangi islohatlar davrida ta’lim tajribalariga tayanib ish tutmoq yaxshi natijalarga olib keladi. Iqtisodiy qudrati jihatidan Yaponiya jahonda Amirika Qo’shma Shtatlaridan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Jahonning ko’zga ko’ringan ruhshunoslari va iqtisodchilari Yaponya rivojlanishidagi bu ulkan parvozni mamlakatda ta’lim tizimlari taraqqiyotiga berilgan yuqori darajadagi e’tibor samarasi, deya qayd etadilar. Turli ta’lim ko’nikmalarini bolalar ongiga singdirish, milliy tarbiyani esa boshlang’ich ta’limda shakllantirish, yaponlarga xos fazilatdir. Masalan, 2-sinf o’quvchisi ko’pchilik oldida nutq so’zlash qobilyatiga ega bo’lishi, boshlang’ich sinf o’quvchisi suvda bemalol suza olishi kerak. Shu bilan birgalikda  bolalar milliy qahramonlarini ham yaxshi bilmog’i zarur.

 O’zbekiston Respublikasining ta’lim tizimida ham boshlang’ich sinf o’quvchilarining milliy tarbiyasi shakllanishida ham Alisher Navoiy bobomizning o’rni beqiyosdir. Bu asosda bolalar ruhiyati takomillashadi. Alisher Navoiyni bolalarga o’rgatishda har xil ilg’or vositalar asosida dars jarayonini olib borsak  o’quvchilarning fanga oid kompetensiyalari shakllana boradi.

  Bunday interfaol darslarni  tashkil etish o’quvchilardan darsda faol ishtirok etishni, manbalardan foydalanib, mustaqil yakka holda guruhda jamoa bo’lib bilim olishni mavzu yuzasidan o’z mustaqil fikrini bildirishni talab etadi. Ilg’or pedagogik texnologiya usullari asosida tashkil etiladigan darslar muntazam o’tkazilib borilsa o’quvchida mustaqil bilim olish, olingan bilimlarni tahlil qilib erkin fikr bildirish tajribasi boshlang’ich sinflardanoq shakllanib boradi. Foydalanilgan adabiyotlar:

1.     Dolgorukov A. Mеtod case-study kak sovrеmеnnaya tеxnologiya profеssionalno - oriеntirovannogo obuchеniya:

http:G`G`www.vshu.ruG`lections.phphtab_idq3&aqinfo&idq2600

2.     Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014.

3.     Innovatsion ta'lim tеxnologiyalari G` Muslimov N.A., Usmonboеva M.h.,

Sayfurov D.M., To’raеv A.B. – T.: “Sano standart” nashriyoti, 2015. – 81150- b.

4.     Savеlеva M.G. Pеdagogichеskiе kеyso`: konstruirovaniе i ispolzovaniе v protsеssе obuchеniya i otsеnki kompеtеntsiy studеntov G` Uchеb.- mеt.posobiе. – Ijеvsk: FGBOUVPO “Udmurtskiy univеrsitеt”, 2013. – S. 9.

5.     Sbornik kеysov dlya vuzov po distsiplinam gumanitarnogo i sotsialno- ekonomichеskogo sikla G` Uchеb.-mеt.posobiе. – SPb.: Izd-o Sankt- Pеtеrburgskogo univеrsitеta upravlеniya i ekonomiki, 2015. – S. 3.

6.     O’qish kitobi M. Umarova, X. Xamrakulova, R. Tojiboyeva.-“O’qituvchi ”  Nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent-2019.-121-b.

 

КОРХОНАЛАРДА ИШЛАБ ЧИҚАРИЛГАН МАХСУЛОТЛАРНИ

ЭКСПОРТ ҚИЛИНИШИДА - МАҲСУЛОТ СИФАТИНИ

НАЗОРАТ ҚИЛИШ АХАМИЯТИ

Бадалов Номоз Жўрабоевич

Жиззах политехника институти, катта ўқитувчи,  тел: +998903110662 nomozbadalov@gmail.com

Бадалов Уткирбек Номозович

Жиззах политехника институти, Магистри,  тел: +998915907097 badalovotkirbek@gmail.com

Аннотатсия: Ҳозирги замон ишлаб чиқариши ва маҳсулот сифатини бошқаришда техник назоратга ҳақли равишда катта аҳамият берилади. Ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги кўп жиҳатдан сифат назоратининг такомиллашганлик даражаси, унинг техник жиҳозланганлиги ва ташкил этилишига боғлиқ бўлади. Назорат жараёнида сифат соҳасида эришилган ҳақиқий натижалар режалаштирилган кўрсаткичлар билан қиёсланади. Маҳсулот сифатини назорат қилишнинг кам харажатлар билан сифат кўрсаткичларининг юқори даражада барқарор бўлишига эришиш имконини берадиган замонавий усуллари тобора катта аҳамият касб этиб бормоқда.

Abstract: Technical control is rightly given great importance in modern production and product quality management. The efficiency of production depends in many respects on the level of improvement of quality control, its technical equipment and organization. The actual results achieved in the field of quality during the control process are compared with the planned indicators. Modern methods of product quality control, which allow to achieve a high level of stability of quality indicators at low cost, are becoming increasingly important.

 Аннотация: Техническому контролю справедливо придается большое значение в современном производстве и управлении качеством продукции. Эффективность производства во многом зависит от уровня совершенствования контроля качества, его технической оснащенности и организации. Фактические результаты, достигнутые в области качества в процессе контроля, сравниваются с плановыми показателями. Все большее значение приобретают современные методы контроля качества продукции, позволяющие добиться высокого уровня стабильности показателей качества при небольших затратах.

 Калит сўз: махсулот, стандарт, метрология, ресурслар, сертификат, ўлчаш, сифат, менежменти,  сифат тизими, таъмойил, принципи, тизим, халқаро стандартлар, ўзаро алмашувчанлик, хафвсизлик, рақобат.

 Ключевые слова: продукт, стандарт, метрология, ресурсы, сертификация, измерение, качество, управление, система качества, принцип, принцип, система, международные стандарты, взаимозаменяемость, безопасность, конкуренция.

 Keywords: product, standard, metrology, resources, certification, measurement, quality, management, quality system, principle, principle, system, international standards, interchangeability, security, competition.

Маҳсулот сифатини бошқаришда сифат назорати алоҳида ўрин эгаллайди. Айнан сифат назорати белгиланган мақсадларга эришишнинг самарали воситаларидан бири ва бошқарувнинг энг муҳим функцияси сифатида юқори сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш учун объектив равишда мавжуд бўлган, шунингдек инсон томонидан яратилган шарт-шароитлардан тўғри фойдаланишга ёрдам беради. Ҳозирги замон ишлаб чиқариши ва маҳсулот сифатини бошқаришда техник назоратга ҳақли равишда катта аҳамият берилади. Ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги кўп жиҳатдан сифат назоратининг такомиллашганлик даражаси, унинг техник жиҳозланганлиги ва ташкил этилишига боғлиқ бўлади. Назорат жараёнида сифат соҳасида эришилган ҳақиқий натижалар режалаштирилган кўрсаткичлар билан қиёсланади. Маҳсулот сифатини назорат қилишнинг кам харажатлар билан сифат кўрсаткичларининг юқори даражада барқарор бўлишига эришиш имконини берадиган замонавий усуллари тобора катта аҳамият касб этиб бормоқда. Маҳсулот сифатини назорат қилиш тизими бир-бири билан ўзаро боғлиқ назорат объектлари ва субъектлари, маҳсулот ҳаёт циклининг турли босқичларида ва сифатни бошқаришнинг барча даражаларида буюмлар сифатини баҳолаш ва бракнинг олдини олишнинг фойдаланиладиган турлари, усуллари ва воситалари мажмуидан иборатдир. Самарали назорат тизими кўп ҳолларда ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг сифат даражасига ўз вақтида ва мақсадли таъсир қилиш, ишдаги юз бериши мумкин бўлган барча тўхтаб қолишлар ва камчиликларнинг олдини олиш, уларни тезкор аниқлаш ва ресурсларни имкон қадар камроқ сарфлаб  бартараф этиш имконини беради. Сифатни амалий назорат қилишнинг ижобий натижаларини маҳсулотни ишлаб чиқиш, ишлаб чиқариш, унинг муомалада бўлиш, ишлатиш ва қайта тиклаш босқичларида кўриш ва  кўп ҳолларда эса миқдорий жиҳатдан ҳам аниқлаш мумкин бўлади.

Маҳсулот сифатини назорат қилиш тизимининг асосий элементлари бир қатор умумий кичик тизимлардан иборат  бўлади. Бу режалаштириш, инспекция назорати, сифат назорати субъектларини рағбатлантириш ва уларнинг жавобгарлигидир. Маҳсулот сифатини назорат қилиш тизимининг қўшимча элементлари бир қатор махсус ва таъминловчи кичик тизимлардан иборат, яъни маҳсулотни ишлаб чиқиш ва ишлаб чиқариш жараёнида брак ва паст сифатнинг олдини олиш, маҳсулотни синаш, маҳсулот, ишлар, хизматлар, сифат тизимлари ва ишлаб чиқаришни, технологик жараёнлар, иш жойлари ва ишлаб чиқариш операцияларининг бажарувчиларини аттестациядан ўтказиш, стандартларнинг жорий этилиши ва уларга риоя қилиниши, ишлаб чиқаришнинг метрологик таъминланиши ва талаб этиладиган сифатдаги маҳсулот ишлаб чиқаришнинг бошқа шартлари ва омиллари устидан давлат назорати, ишлаб чиқаришда ўз-ўзини назорати, маҳсулот сифатини назорат қилиш усуллари ва воситаларини стандартлаш, сифатни назорат қилишнинг идорадан ташқари шаклларидан фойдаланишдан иборат.

Маҳсулот сифатини назорат қилиш тизимининг самарадорлиги  кўп ҳолларда буюмнинг ҳаёт цикли босқичлари ва бошқаришнинг турли даражаларида сифатни назорат қилиш вазифаларининг тўғри ва ўз вақтида ҳал қилинишини таъминловчи кичик тизимларнинг ишлаш самарадорлиги билан белгиланади. Бундай кичик тизимлар таркибида сифат назоратини методологик, моддий-техник, технологик, кадрлар, ахборот, метрологик, математик, ҳуқуқий, молиявий ва ташкилий таъминлашнинг кичик тизимларини алоҳида кўрсатиш зарур.

Сифатни техник назорат қилишнинг барча объектлари маҳсулот ҳаёт циклининг назорат қилинадиган босқичлари билан узвий боғланган. Сифатни техник назорат қилишнинг асосий объектлари қаторига буюмларни ишлаб чиқиш, ишлаб чиқариш, муомалага киритиш, ишлатиш ва таъмирлаш жараёнларини тартибга солувчи стандартлар, техникавий шартлар, конструкторлик, технологик ва бошқа меъёрий – техник ҳужжатларни ишлаб чиқиш усуллари ва уларнинг мазмуни, кооперация йўли билан олинадиган хом ашё, материаллар, яримфабрикатлар, заготовкалар ва бутловчи буюмларнинг сифати, ўзида ишлаб чиқариладиган хом ашё, материаллар, яримфабрикатлар, заготовкалар ва бутловчи буюмларнинг сифати, фойдаланиладиган ускуналар, технологик жиҳоз-лар, мосламалар ва асбобларнинг техник даражаси ва ҳолати, технологияларнинг илғорлиги, технологик операцияларнинг бажарувчилари ва бошқарув аппаратининг малака даражаси, ишлаб чиқаришда технологик интизом ва ишловчилар меҳнатининг  сифати, маҳсулотни техник назорат қилиш ва синаш усуллари, назорат– ўлчовприборларининг мавжудлиги, техник имкониятлари ва ҳолати, тайёрланадиган деталлар, бўғинлар, йиғма бирликлар ва тайёр маҳсулотларнинг сифати, ўраб-жойланиши ва таранинг сифати, буюмларни омборларга жойлаштириш, сақлаш ва транспортда ташиш воситалари ва қоидалари, истеъмолчиларнинг буюмларни ишлатиш, уларга техник хизмат кўрсатиш ва диагнозлаш қоидалари, уларга риоя қилиниши, ейилган деталлар, бўғинлар ва умуман буюмларни таъмирлаш ва қайта тиклаш сифати, эҳтиёт қисмлар сифати, турли даражадаги ва бўғиндаги бошқарув органларининг уларга берилган назорат ваколатларини амалга ошириш бўйича фаолияти, корхоналарда, тармоқда маҳсулот сифатини бошқариш тизимини ривожлантириш ва такомиллаштириш жараёни мухум[1].

Юқорида кўрсатиб ўтилган сифат назорати объектларининг ҳар бирига текширишларнинг бошқалардан қуйидаги асосий белгилари бўйича фарқланадиган муайян тури тўғри келади жумладан: назорат қилинаётган объект ҳолатини баҳолашнинг аниқ усуллари ва воситалари таркиби, олинадиган ва қайта ишланадиган маълумот (ахборот) нинг характери, даврийлиги ва ҳажми, назорат натижалари бўйича текшириш объектига таъсир этиш воситаларининг таркиби ва ўзига хослиги, текширишларни ташкил этиш шакллари ва бошқалари мисол бўла олади..

Сифат назорати субъектларининг жамини уларнинг ўз фаолиятларини амалга оширадиган бошқарув даражалари, шунингдек назорат турлари бўйича таснифлаш мумкин. Ишлаб чиқарилаётган ва сотилаётган маҳсулотнинг сифатини назорат қилиш, шунингдек бу борадаги қонун-қоидаларни бузувчиларга нисбатан турли таъсир чораларини қўлланиш билан умумдавлат даражасида «Ўзстандарт» агентлиги ва унинг минтақавий органлари, маҳсулот, ишлар, хизматлар, сифат тизимлари ва ишлаб чиқаришларни  сертификатлаш органлари, божхона ва монополияга қарши бошқарув органлари, суд органлари ва арбитраж органлари, маҳаллий ҳокимият органлари комиссиялари шуғулланади[2].

Тармоқ даражасида ва корхоналар (ташкилотлар) даражасида маҳсулот сифатини идора ичида назорат қилишни  уларга берилган ваколатлар ва юклатилган мажбуриятларга мувофиқ равишда Вазир ва унинг ўринбосарлари, вазирликларнинг маҳсулот сифати бўйича бош инспекциялари, тармоқнинг илмий-тадқиқот, лойиҳалаш-конструкторлик ва технологик ташкилотларидаги ишланма-ларнинг сифатини назорат қилиш бўлинмалари, тармоқ синов марказлари, тармоқ корхоналари директорлари ва бош муҳандислари, йирик ишлаб чиқариш тузилмаларининг сифатни назорат қилиш бўлинмалари, корхоналарнинг техник назорат бўлимлари ва уларнинг бўлинмалари, цех ва участкаларнинг техник назорат бюроси, техник назорат бўлим назоратчилари бригадалари, техник назорат бўлим назоратчилари, тадқиқот ва ўлчов лабораториялари, назорат-синов станциялари, бош конструктор, бош технолог, бош механик, бош металлург, бош метролог, бош бухгалтер, моддий техника таъминоти, сотиш, юридик, молиявий ва бошқа хизмат бўлинмалари, сифат гуруҳлари, мастерлар, бригадирлар, ўз-ўзини назорат қилишга ўтказилган ишлаб чиқариш операцияларини бажарувчилар, ўз-ўзини назорат қилишга ўтказилмаган ишлаб чиқариш операцияларини бажарувчилар амалга оширади.

Маҳсулот сифатини идоралараро назорат қилишни уларга берилган ваколатлар ва амалдаги қонунчилик доирасида савдо, таъминот-сотиш ва бошқа ташкилотларнинг бўлинмаларини  назорат қилувчи Савдо палатаси органлари, буюртмачилар (буюртмачиларнинг тайёрловчи корхоналардаги вакиллари), истеъмолчилар (жамиятлар, уюшмалар, иттифоқлар ва ҳоказо) амалга оширишлари мумкин[3].

Сифатни назорат қилишнинг асосий турларини қуйидаги белгилари бўйича йириклаштирилган ҳолда таснифлаш мумкин, назорат объектлари, назорат субъектлари, маҳсулот ҳаёт циклининг назорат қилинадиган босқичлари, назоратнинг иерархик даражалари, ишлаб чиқариш жараёнида сифат назоратининг ўрни, маҳсулотнинг назорат қилинадиган хоссалари ва параметрлари характери, маҳсулотнинг назорат қилинадиган хоссалари ва параметрларини  аниқлаш усули, назорат қилинадиган маҳсулотнгни қамраб олиниш даражаси, назоратнинг техник воситаларидан фойдаланиш даражаси, назорат жараёнларининг техник жиҳозланганлик даражаси, назорат қилинадиган маҳсулотга таъсир этиш характери, назоратнинг маҳсулот сифати шаклланиш жараёнига ва нуқсонларнинг юзага келишига таъсир этиш характеридан иборат. Назорат жараёнларининг техник жиҳозланганлиги даражасига кўра маҳсулот сифати назоратининг, механизациялашмаган, автоматлаштирилган, фаол турлари фарқланади. Назорат қилинадиган маҳсулотга таъсир этиш характери бўйича маҳсулотни бузмайдиган ва бузадиган назорат турлари фарқланади. Назоратнинг маҳсулот сифатининг шаклланиш жараёни ва нуқсонларнинг юзага келишига таъсир этиш характерига боғлиқ ҳолда профилактик (олдини олиш) ва кейинги (қайд этувчи) назорат фарқланади. Назорат объектларига боғлиқ ҳолда: предметлар, воситалар, меҳнат шароитлари, меҳнат ва меҳнат натижалари  сифатининг назорати фарқланади. Сифат назорати субъектларига боғлиқ ҳолда назоратнинг яъни умумдавлат, идоравий, идоралараро, жамоат назорати турларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Маҳсулот ҳаёт циклининг назорат қилинадиган босқичлари белгиси сифат назоратининг: янги маҳсулот ишлаб чиқиш, маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнидаги, маҳсулотнинг муомала соҳасидаги, маҳсулотни ишлатиш (истеъмол қилиш) жараёнидаги, маҳсулотни таъмирлаш (тиклаш)даги назорат каби  турларини ажратиб кўрсатиш имконини беради[4]. 

Ишлаб чиқариш жараёнида эгаллайдиган ўрнига кўра кооперация бўйича олинадиган маҳсулот сифатининг кириш назорати, деталлар, бўғинлар ва заготовкаларнинг операциялараро назорати, тайёр маҳсулотни қабул қилишдаги назорат, инспекция назорати каби турлари фарқланади.

Маҳсулотнинг назорат қилинадиган хоссалари характери ва параметрларига кўра маҳсулотнинг физик хоссалари назорати, кимёвий ва механик хоссалари назорати, шунингдек геометрик ва функционал параметрлари назорати фарқланади.

Маҳсулотнинг назорат қилинадиган хоссалари ва параметрларини аниқлаш усули  техник назоратнинг жами турлари орасидан унинг контактли, контактсиз, узлуксиз, даврий, бир лаҳзалик, бевосита баҳолашдаги сифат назорати, қиёслаш усули билан назорат қилиш каби турларини ажратиб кўрсатиш имконини беради.

Назорат қилинадиган маҳсулотни қамраб олиш даражаси деган таснифлаш белгиси бўйича: ёппасига, оддий танлаб ва статистик танлаб назорат қилиш фарқланади[5].

Назоратнинг техник воситаларидан фойдаланиш даражасига кўра назоратнинг органолептик, яъни қўл билан ушлаб ва кўриб назорат қилиш, рўйхатга олиш, ўлчаб, шунингдек намуна (эталон)  бўйича назорат қилиш усуллари ажратиб кўрсатилади. 

Маҳсулот сифати ривожланишининг истиқболи,  бу маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича республикамиздаги ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар натижалари, маҳсулот сифатини назорат қилиш ва баҳолаш усулларини ҳамда маҳсулот сифатига таъсир этувчи меъзонларни, маҳсулотнинг ҳаётий даври босқичлари, маҳсулот сифати назорати ва синовларини ташкил этиш муаммолари, маҳсулот сифати назорати ва синов қурилмаларини такомиллаштириришда фан ва техника ҳамда технология ютуқларини маҳсулот сифатини назорат қилиш ва синашда қўллашни билиши ва улардан фойдалана олиш зарур хисобланади[6].

Маҳсулот сифатини назорат-ўлчов воситалари билан синаш яъни маҳсулот сифати кўрсаткичларини аниқлаш усуллари ва уларни қўллаш, статистик назорат қилиш, таҳлиллар олиб бориш ва уларни қўллаш, маҳсулот ишлаб чиқаришни лойиҳалашда маҳсулот сифатини назорат қилиш; маҳсулотни лойиҳалаш, ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш, корхона сифат назорати фаолияти ва маҳсулотни синаш кўникмаларига  эга бўлиши лозим.

                 Адабиётлар:                                                                                           

1. Juraboevich B. N. Products in Manufacturing Enterprises the Essence of Quality Management //International Journal of Development and Public Policy. – 2021. – Т.

1.      – №. 5. – С. 117-118.

2.      O’g B. O. N. et al. THE ROLE OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM IN INCREASING PRODUCT QUALITY IN ENTERPRISES //Web of Scientist:

International Scientific Research Journal. – 2021. – Т. 2. – №. 12. – С. 228-233.

3.      Крылова А.Н. Основы метрологии, стандартизации и сертификации.

М.:Аудит, 1998, ЮНИТИ.

4.      Бадалов Н. Ж., Бердимуродов Г. Т., Бадалов У. Н. СИФАТЛИ МАХСУЛОТ

ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИДА СИНОВ ВА ЎЛЧОВЛАРНИНГ АХАМИЯТИ

//Ижтимоий Фанларда Инновация онлайн илмий журнали. – 2022. – Т. 2. – №. 1. – С. 101-106.

5.      Бадалов Н. Ж., Бадалов У. Н. КОРХОНАЛАРДА МАҲСУЛОТЛАР СИФАТИНИ БОШҚАРИШНИНГ АСОСИЙ ФУНКЦИЯЛАРИ //Academic research in modern science. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 38-45.

6.      https://internationaljournals.co.in/index.php/giirj/article/view/413.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ИЗУЧЕНИЯ МЕЖДОМЕТИЙ

Бердирасулова Махлиё Шавкатовна

Преподаватель русского языка Шахрисабзкого филиала Ташкентского химико-технологического института

 

Аннотация: Междометия настолько не важны для структуры языка, что почти полностью игнорируются в грамматике. В статье автор дает информацию о теоретических основах междометия.

Ключевые слова: междометие, теория, концепт, грамматика, первичное междометие, вторичное междометие.

Междометия - это слова, которые традиционно составляют высказывания сами по себе и выражают текущее психическое состояние говорящего или его реакцию, или отношение к элементу лингвистического или экстралингвистического контекста [1]. Они голофрастичны в том смысле, что являются формами, обозначающими целое «предложение» или суждение. Они составляют открытый класс, по крайней мере в том смысле, что они легко приобретают новых членов и встречаются, насколько нам известно, на всех языках мира. 

Они являются надежным ориентиром для определения того, где сосредоточено внимание говорящего в конкретный момент взаимодействия. 

Междометия - это языковые знаки, привязанные к контексту. Они привязаны к конкретным ситуациям и индексным элементам внеязыкового контекста. Таким образом, их можно рассматривать как подкласс элементов, которые стали известны как высказывания, связанные с ситуацией.

Будучи привязанными к контексту (то есть индексируемыми), междометия воплощают в себе предположения о дискурсе и социальном контексте, которые могут быть эксплицированы в терминах предложений. Как только говорящий идентифицирован, это высказывание может быть полностью интерпретировано [2]. 

Однако интерпретация других междометий включает в себя не только контекстуализацию и замену элементов в контексте аргументов в пропозициональном представлении информации, которую они передают, но и сложные процессы разговорного вывода. Например, одно из положений, лежащих в основе русской поры как междометия, гласит: «Пора кому-то сделать то, что задано контекстом». «Кто-то» в предложении может быть говорящим, слушателем или обоими. Точная личность агента действия устанавливается умозаключением. Он не может быть заполнен простой заменой аргументов в предложении контекстными элементами, но требует дополнительных механизмов вывода. 

В то время как нет никаких споров об синтаксической природе междометий, некоторые исследователи задаются вопросом, может ли то, что передается междометиями, быть представлено пропозиционально. Теоретическая точка зрения релевантности состоит в том, что междометия кодируют процедурную информацию, которая направляет слушателя туда, где находится релевантность [3]. Их контекстная ограниченность заставляет некоторых исследователей подчеркивать семиотический подход, который характеризует значения междометий с точки зрения ситуационного, дискурсивного и социального контекста [4]. 

Для правильного понимания феномена междометий кажется полезным различать те слова, которые являются первичными междометиями, то есть те, которые не используются иначе, и другие слова, которые используются в качестве междометий в силу их смысловой семантики. Последние можно считать вторичными междометиями. [5] 

Первичные междометия - это небольшие слова или не-слова, которые с точки зрения их распределения могут составлять высказывание и искусный акт сами по себе и обычно не входят в конструкцию с другими классами слов. Их можно было использовать как совместные высказывания с другими паратактический связанными с ними единицами. Они не представляют собой неречевые звуки. Они образуют уникальную форму-смысловую единицу. 

Вторичные междометия, напротив, - это те слова, которые имеют независимую семантическую ценность, но которые могут быть условно использованы как высказывания сами по себе, чтобы выразить ментальную установку или состояние. 

Один из способов рассмотрения вторичных междометий состоит в том, что они являются лингвистическими элементами, которые используются в двух областях: одна относится в первую очередь к референциальной области, а другая, междометие, к нереферентной [6]. Таким образом, такие формы, как ад, можно рассматривать как гетеросемические: номинальное значение относится к месту, куда идут плохие люди после смерти и где с ними происходят неприятные вещи. Смысл междометия относится к тому, что люди говорят, когда происходит что-то очень плохое.

Различие между первичными и вторичными междометиями, по-

видимому, отражается в их использовании в дискурсе. Дрешер [7] обнаружил, что во французском дискурсе вторичные междометия, такие как Merde !, La vache! используются почти исключительно для внесения второстепенных выступлений, которые позволяют выступающему заявить о своей позиции, не претендуя на пол. С другой стороны, первичные междометия во французском дискурсе особенно часты в начале или в конце поворота. Они также имеют тенденцию сочетаться с вторичными междометиями и другими прагматическими маркерами в вкладах второстепенных говорящих в дискурс. 

Список использованной литературы:

 

1.            Асано, Й. (1997) Аcқуиситион оф Энглиш Интержеcтионс Оуч, Юcк, анд Оопс ин Эарлй Чилдҳоод.  Cолорадо Ресеарч ин Лингуистиcс 15: 1–15. 

2.            Барберис, Ж. -М. (1995) ЛъИнтержеcтион: де лъаффеcт а ла параде, эт ретоур.  Фаитс де Лангуес 6: 93–104. 

3.            Вҳартон, Т. (2003) Интержеcтионс, лангуаге, анд тҳе ъШоwинг/Сайинғ cонтинуум.  Прагматиcс & Cогнитион 11: 39–91. 

4.            Фоолен, А. (1997) Тҳе эхпрессиве фунcтион оф лангуаге: Тоwард а cогнитиве семантиc аппроач. Ин С. Ниемеиер & Р. Дирвен (эдс.)  Тҳе лангуаге оф эмотион: cонcептуалисатион, эхпрессион анд тҳеоретиcал фоундатионс : 15–32. Жоҳн Бенжаминс.  

5.            Счоур, Л. (2001) Ретҳинкинг wелл.  Жоурнал оф Прагматиcс 33: 1025–

60. 

6.            Сориано, А. С. (1999) ЛъИнтержеcтион данс ла БД: рефл эхионс сур са традуcтион.  Мета 44: 582–603. 

7.            Дрешер, М. (1997) Френч интержеcтионс анд тҳеир усе ин дисcоурсе: аҳ дис донc лес виеwух соувенирс. Ин С. Ниемеиер & Р. Дирвен (эдс.)  Тҳе лангуаге оф эмотионс : 233–246.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПРАГМАТИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ МЕЖДОМЕТИЙ

Бердирасулова Махлиё Шавкатовна

Преподаватель русского языка Шахрисабзкого филиала Ташкентского

химико-технологического института

 

Аннотация: Предыдущее обсуждение показывает, что исследования междометий породили много вопросов. Междометия можно классифицировать по многим прагматическим направлениям. В статье автор приводит информацию о прагматической классификации междометий.

Ключевые слова: междометие, прагматика, теория, концепт, классификация.

Междометия можно классифицировать по многим прагматическим направлениям. Одно из таких измерений связано с коммуникативными функциями, которым они, как предполагается, служат. 

А категоризация в соответствии с традиционно признанными функциями языка àla Бюлер (1934) и Якобсон (1960) был предложен (Ameka 1992a, 1994). В этой классификации есть 

(а) выразительные, эмоциональные и когнитивные междометия например, 

Английский ouch “Я чувствую боль”, 

Aranda (австралийский) yekaye “Я чувствую боль и шок”, 

Ewe ehe “Я теперь помню”, 

Warlpiri (австралийский) karija “Я не знаю”; 

(б) условные междометия, такие как 

Английское Shh! “Я хочу тишины здесь”, 

Итальянское То! “Я хочу возьми то, что я протягиваю тебе сейчас”;

(в) фатические междометия типа 

Английский mhm, uh-huh, yeah,  Французский Adieu! Прощай.

Другой прагматический аспект, который можно использовать в классификации, - это поместить междометия в контекст человеческого социального взаимодействия и задать различные вопросы о том, что делают междометия и что собеседники делают с ними во взаимодействии. Включает ли междометие взаимодействие, и если да, то какой тип взаимодействия? Привлекает ли использование междометия адресата? Стимул для междометия - контекст, адресат или кто-то / что-то еще? Что ожидается от адресата: ожидается ли, что адресат ответит устно или поведенчески или не ответит вообще?

С лингвистической прагматической точки зрения есть свидетельства того, что одни интерпреции не направлены ни на кого, а другие - к адресату.

Лучше всего это иллюстрируется вторичными междометиями для нецензурной брани. Во-первых, некоторые языки делают лексическое различие между актом ругани и актом ругаться на кого-то.

Например, на голландском языке первое описывается как vloeken в то время как последний - schelden. Во-вторых, в некоторых языках, таких как

английский, разница между некоторыми нецензурными выражениями, имеющими форму, заключается именно в терминах, используются ли они автономно или направлены на кого-то, кто стимул чувства, или адресованный кому-то, кто должен вызвать ситуации и направлен одновременно на стимул ситуации.

Использование междометий было исследовано в различных сферах и различных типах дискурса. В разговоре, как намекает прагматическая классификация, междометия, как и другие частицы дискурса, как правило, действуют в когнитивной и межличностные сферы. Дискурсивные функции междометий включают координацию собеседников (например, когда некоторые из них используются для обозначения того, что собеседники внимательны друг к другу); организация взаимодействия.

Междометия также используется в рекламе и убедительным языком привлекает их внимание, привлекает функции. В литературном дискурсе междометия, как правило, используются для продвижения субъективной точки зрения в сюжете, а также как стилистический прием, как и другие особенности устной речи. 

Принимая такую интерактивную перспективу, можно классифицировать междометия как следует.

(i)          Междометия без реального адресата, которые являются автоматическим выражением психические состояния и действия говорящего. Это формы, которые являются «естественным следствием» чувств, желаний и взглядов говорящего, и не обязательно направлен на собеседника. 

(ii)       Междометия, направленные на собеседника и требующие от собеседника поведенческой, а не лингвистической реакции.

(iii)     Междометия, используемые собеседником (в роли адресата), чтобы сигнализировать о том, что они следят за разговором или дискурсом, внимательны и участие в продолжающемся разговоре. Такие междометия бывают разных типов. Есть те, которые используются для предоставления положительной обратной связи или обратного канала.

(iv)     Другой класс междометий - это те, которые обычно используются адресат должен ответить на то, что говорит интерактивный участник. В отличие от междометий, которые используются для отслеживания текущего разговора (класс iii), который сами по себе не являются основанием для разговора, а скорее незначительные вклады или побочные сигналы, элементы этого класса составляют само стоят ильный поворот, и ответчик, так сказать, берет на себя слово.

(v)        Междометия, принадлежащие ритуальной паре или множеству, из которых говорящий и адресат может выбрать. С точки зрения того, что делает адресат, можно сказать, что этот класс состоит из тех элементов, где адресат-ответ говорящему выбирается из пары ритуальной смежности, как в приветствиях.

(vi)     Междометия, используемые говорящим (Addressor), чтобы дать метакомментарий во время своего хода - своего рода второстепенный вклад говорящего в сигнал, скажем, проблемы в рецептуре или производстве.

В качестве классификации, основанной на прагматической функции, есть некоторые элементы, которые может принадлежать более чем к одному классу. Предлагаемая здесь прагматическая классификация указывает на совпадение и взаимосвязь между междометиями и другими прагматическими маркеры и высказывания, связанные с ситуацией, особенно формы, которые быть известными как маркеры или частицы дискурса. Фактически, из-за функций, которые междометия служат в дискурсе, широко распространена тенденция рассматривать их как подкатегория дискурса или прагматических частиц, или маркеров.

 

Список использованной литературы:

1.            AMEKA, F. K. (1992a) Interjections: the universal yet neglected part of speech. Journal of Pragmatics 18: 101–118.

2.            BÜHLER, K. (1934) Sprachtheorie. Fischer [Reprinted 1965. Fischer].

3.            JAKOBSON, R. (1960) Linguistics and poetics. In T. Sebeok (ed.) Style in language: 350–377. MIT Press.

4.            MÜLLER, M. (1862) Lectures on the science of language. Charles Scribner. 

5.            NUBLING,        D.      (2001)         Von   oh      mein Jesus!          zu      oje!    Der

Interjektionalisierungspfad von dersekundaren zur primaren Interjektion.

Deutsche Sprache29: 20–45. 

6.            O’CONNELL, D. C., S. KOWAL & E. J. DILL III (2004) Dialogicality in TV news interviews. Journal of Pragmatics36: 185–205. 

7.            OLIVIER, C. (2000) L’Interjection Mon Dieu: variabilite semantique et situations de discours. Cahiers de praxematique 34: 161–89. 

8.            POGGI, I. (1981) Le interiezioni. Boringhieri. 

9.            REISIGL, M. (1997) “Teixl, die Frage hab’ich mir nie gestellt”: Zur diskursiven Multifunktionalitat sekundarer Interjektionen. Wiener Linguistische Gazette60–61: 89–112. 

10.       ROSIER, L. (2000) Interjection, subjectivite, expressivite et discours rapporte a l’ecrit: petits effets d’un petit discours. Cahiers de praxematique 34: 19–49. 

11.       SAPIR, E. (1920) Language. Harcourt, Brace. 

12.       SCHELFHOUT, C., P. A. COPPEN & N. OOSTDIJK (2003) Positions of Parentheticals and Interjections: A Corpus-Based Approach. Linguistics in the Netherlands20: 155–66.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      

УДК 532. 031

ДИНАМИКА ДВИЖЕНИЙ  ПОТОКА ВОДЫ В  СЛОЖНЫХ

СТРОИТЕЛЬНЫХ  ТРУБОПРОВОДАХ

МОНОЛИТНЫХ  ЖИЛЫХ ДОМОВ

Тошкент архитектура қурилиш институт 

Докторант(PhD)Р.С. Хайруллаев.

 

Аннотация:  Моделирование  движения  жидкости в строительных трубопроводах, приводящих к гидравлическому удару. В статье рассматривается вопрос о гидравлическом ударе в водопроводных трубах и турбинах гидросооружений и поясняется приведение к дифференциальному уравнению, не установившего движения  вязкой сжимаемой  жидкости. 

Annotation: Simulation of fluid movement in construction pipelines leading to water hammer. The article discusses the issue of water hammer in water pipes and turbines of hydraulic structures and explains the reduction to the differential equation of a viscous compressible fluid that has not established the motion.

Izoh: Qurilish quvurlarida suyuqlik harakatini simulyatsiya qilib, suv bolg'asiga olib boradi. Maqolada suv quvurlari va gidrotexnika inshootlari turbinalarida suv bolg'asi masalasi muhokama qilinadi va harakatni o'rnatmagan yopishqoq siqiladigan suyuqlikning differentsial tenglamasiga tushirilishi tushuntiriladi.

Ключевые слова: изотермический процесс в гидросооружениях, гидросиловые установки, гидравлические потери, гидравлический  удар.

Key words: isothermal process in hydraulic structures, hydraulic power plants, hydraulic losses, hydraulic shock.

Kalit so'zlar: gidrotexnika inshootlarida izotermik jarayon, gidrotexnika inshootlari, gidravlik yo'qotishlar, gidravlik shok.

 

Введение: Значительная часть аварий на водоводах гидротехнических сооружениях имеет своей причиной явление гидравлического удара, но так как выявить эту причину возможно только при установлении специальных систематических наблюдениях над работой водоводов сооружения.  

Основная часть: Установлением количество аварий и вынужденных простоев предприятий, вызываемых гидравлическими ударами по всем водоводам об огромных убытках, наносимых народному хозяйству. Особое значение имеет не столько стоимость ликвидации самой аварии, сколько те последствия, которые получаются от приостановки подачи воды на производственные и другие цели.

 

 

 Вопрос о гидравлическом ударе применительно к водоводам гидросиловых установок, к настоящему времени во многих своих частях достаточно хорошо разработан, но эти исследования только частично могут быть использованы в водопроводном деле или в гидротехнических сооружениях, так как работа гидросиловых водоводов сильно отличается от таковых же напорных и разводящих водоводов нормальных водопроводных установок; например, во-первых, гидравлические потери на трение составляют всего несколько процентов от действующего напора, а во-вторых, подавляющая часть действующего напора расходуется на преодоление трения в трубах. Рис.1.[1.2.5.6].

Теоретические выводы пояснены большим количеством примеров с целью, сделать вопрос об ударе в водопроводных трубах более понятным, чем это имеет место до сих пор. В даной статье вопрос о гидравлическом ударе в водопроводных трубах поясняется приведением к дифференциальному уравнению не установившего движения вязкой сжимаемой  жидкости.

Дифференциальное уравнение не установившего движения вязкой сжимаемой жидкости в напорных трубопроводах или уравнение не установившего движения  вязкой жидкости в момент гидравлического удара имеет вид [1]:

                                            1 Pl zl  J  1g Vt l _V2g2 0                                   (1)

Где 

                                                            P_^dp_ , p  p() процесс политропии                         

n

p  

p1 _1   

n 1,T  constизотермический процесс. n 0, - изобарический процесс. n --изохорический процесс,т.е.несжимаемая средаconst

c^p

^n c_V -адиабатический процесс или энтропический процесс.

А уравнение неразрывности можем написать в виде:

                                                         ^Q ^0                                                   (2)

                                                                                                     l          t

После дифференцирования уравнение неразрывности имеет вид:

Q     Q    0

                                                                               l        l        t        t

После переноса подобных членов и учитывая свойство рассматриваемых процессов, уравнение Бернулли можем написать в виде:

                                                                          n       p       V ²         1 V

l z  n 1g  2g    g t  J



Если перенесём инерционный член в левую часть, уравнение примет вид:

                                                                                    n      p      V ²              1 V

                                          l _z  n _1_g  2g _ J  g _t                        (3) _

Предполагая,  что длина разбега жидкости малым допустим или площадь поперечного сечения трубы мало изменяющаяconst, то из уравнения неразрывности (1), (3) получим:                                              _^Q _^V _^V _V ^_^V

                                                                                    l        l              l            l            l

Из физического соображения можем утвердить, что ускорение жидкости в трубопроводах намного больше, чем изменение площади поперечного сечения, значит, имеет смысл неравенства [2,4]:

                                                                                                  V              

                                                                                               ffV   

                                                                                                   l               l

Теперь определим из уравнения неразрывности (3) второе равенство:

Q  V  

                                                                                                    l             l

По конструкции трубопровода, поперечным сечением будет круг, поэтому:

 (r²) r    2r  

                                                                                  t                t                      t

Как известно, из инженерной конструкции растяжения радиуса трубы зависит от модуля упругости E , поэтому согласно закону Гука и формулы Мариотта будем иметь [3,4,6] :

                                                                                                  r     r 

                                                                                                                   ,

                                                                                                  t    E t

Где

D

                                                                                                       P 

2l

Из курса теоретической механики известно, что:

d dp

                                                                                                                                       (4)

 E₀

Из этого равенства можем написать выражение для упругости через скорости звукового распространения:

E⁰ dp a² 

                                                                                    

 d

отсюда имеем выражение для упругости:

                                                                      E₀ a²

Выражение для производной от плотности по времени длины имеет вид:

                                                                                                                      p      ^{2 }

                                                                               a                                                  (5)

                                                                                                                      t         t

и   

                                                               ^p  a^{2 }                                                         (6)

                                                                                                           l           l

Умножая равенства (5) и (6) на  имеем:

                                                        _^^t _E^^pt  a^₂ ^^p_t                                          (7)

0

Значение формулы (4) ,( 5) подставим в (3) формулу, то получим выражение:

  P  D E⁰ 1^0

                                                                                                      

                                                                               l        E₀ t  l E         

Известно, распространение скорости звука в воздухе определяется формулой

[3]:

²          E^{0                1}                                                            c _                                                (8)

                                                                                                                        D E

1  0 l E

Из формулы (2) выделим выражения для пьезометрического напора, который имеет вид:

                                                                                                                    n     p

                                                                                             H  z 

n1g

Из этой формулы определяем давление жидкости в точке z :

p  n ^1g(H  z) n

Частное произведение этого равенства указывает на изменение давления в момент удара: pt  nn1g Ht 1_ n 1 g(H2 z)_^1

                                                                                                           _       n           c 0         _

Или отсюда выражение можем переписать в виде [2]:

                                            p  g(H  z) n 1g n 1H                     (9)

                                                                              t                            n t                   n t

Используя выражения (4), (5) можем написать формулу (9), которая означает изменение давления в трубе, через изменения плотности во времени:

                                                                                     n p              V          1 p

n 1 t t  c₂ t

 и изменения скорости от длины трубки [2]:

                                                                                      p               2 V n 1

                                                                                        _c     .

                                                                                      l                  l       n

Из уравнения (9) получим изменение напора, во время гидравлического удара:

                                                                                            H         c² V

                                                                                                                     

                                                                                              t           g l

Изменение напора, по длине:

                                                                                               H           1 V

                                                                                                                      

                                                                                                l            g t

Изменение давления, во времени:

                                                  pt g nn1Ht 1_ g(1Hc₂ z)                            (10)

Ускоренное изменение напора во времени:

                                                     2tH₂ c_g02 t2Vl                                                 (11)

Ускоренное изменение напора по длине:

                                                                                             ²H                12V

                                                    l₂  _g tl                                              (12)

Из формулы (11) и (12) получим частное дифференциальное уравнение второго      порядка      для    закономерности изменения напора        в        момент гидравлического удара [3]:

                                                                                          2H         2 2H

                                                                                    g 2 c₀    l2 0

                                                                                           t              

изменения напора в момент гидравлического удара:

                                                                                   2V        n       2 2V

g t2  n1c0 l2 0

Напишем изменение напора в виде приращений [1]:

                                              H  H₀  F₁^_t  ^l _^ F₂^_t  ^{l }_                                   (13)  c             c

Напишем изменение скорости в виде приращений:

V V0  f1t  cl*  f2t  cl* 

где                     

^* n c₀.                                                              c 

n1

Из формулы   Жуковского 

                                                  pcV₀ ,     H  H H₀

Можно найти полное изменение высоты напора (изменение давления) при возникновении разрывной силы давление в трубе стационарного движения жидкости [4].

                                                   p _{.         .} c

                                                                                  _рсп                                  ^*V₀ (1D⁰ )p₀                                           (14)

2

                                                                                   _рсп                 ^*V₀ (1 d⁰ )p₀                                           (15)

                                                    p _{.      .} c

2

Полное изменение высоты напора p_р.сп. и изменение скорости VV₀

, может продвигаться как в направлении положительных, так и отрицательных по течению, но скорости распространения по обоим этим направлениям не будут равны между собой. 

Скорость распространения ударной волны в направлении течения вообще больше, а навстречу течению меньше, чем определённая раньше аналогичная скорость ^c0 , причем трение во всех случаях действует в сторону уменьшения скорости c^* и трение практически не сказывается на скорости распространения ударной волны. 

Закон изменения давления при течении без потерь на трение для малых интервалов времени может быть в первом приближении использован и при течении с потерями, но при этом надо исходить не от статического, а от динамического уровня, соответствующего начальному положению затвора.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ

1.              Андреевская А.В., Кременецкий Н.Н., Панова М.В. «Задачник по гидравлике». Москва. 1970г. 566с.

2.              Барков И. К. Автоматические устройства гидротурбин, ГЭИ, 1954. 

3.              Сурин А. А. Зависимость между величиной утечки и давлением в деревянных клёпочных трубах, «Сборник  ЛИИЖТ», вып. 131, 1988);

4.              Смирнов И. Н. Гидравлические турбины и насосы. Издательство «высшая школа» Москва 1969г. 400с. 

5.              Нишонов Ф.Х., Якубов К.А., Джураев А.Х. Влияние физических свойств жидкости на характер параметров гидравлического удара и импульса. “ Материалы международной научно-технической конференции «Перспективы применения инновационных технологий в сфере архитектуры и строительства» (посвященной 50-летию Самаркандского государственного архитектурностроительного института) Самарканд-2016 год, 27-28 май.6-9 стр.

6.              Нишонов Ф.Х., «Совершенствование методов оценки гидравлического удара на устойчивость гидросооружений в производственных комплексах” диссертация на соискание ученой степени доктора философии (PhD) по техническим наукам. Ташкент 2018г.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАТНАЗАР АБДУЛҲАКИМ – ПАҲЛАВОН МАҲМУД

РУБОИЙЛАРИНИНГ МОҲИР ТАРЖИМОНИ

УрДУ талабаси

Жумабоева Раҳима

Калит сўзлар: шеърий асар, таржима, ўзлашма, форсий сўз, арабий сўз, поэтик маҳорат

Ключевые слова: поэтическое произведение, перевод, ассимиляция, персидское слово, арабское слово, поэтический талант.

Key words: poetic work, translation, borrowing, Persian word, Arabic word,

poetic talent.

Аннотация. Ушбу мақолада Матназар Абдулҳаким таржима қилган Паҳлавон Маҳмуд рубоийларининг ўзига хос хусусиятлари таҳлил ва тадқиқ қилинган. 

Аннотация. В данной статье анализируются и исследуются особенности произведений Пахлавона Махмуда, переведенных Матназаром

Абдулхакимом.

Annotation. This article analyzes and explores the features of the works of Pakhlavon Mahmud, translated by Matnazar Abdulkhakim.

Матназар Абдулҳаким ҳассос шоир, моҳир таржимон ва маҳоратли устоз сифатида ўзбек адабиёти, ўзбек таржимачилигига ўзига хос тарзда таъсир кўрсатган ижодкорлардан эди. Унинг бир қанча мумтоз шоирлар ижодидан, хусусан, Мирзо Абдулқодир Бедил, Паҳлавон Маҳмуд, Шайх Нажмиддин Кубро рубоий ва ғазалларидан қилган таржималари, айниқса, ажралиб туради. Рубойларни таржима қилишда таржимон шеър вазни, қофияланиш тизимини сақлаб қолишга ҳамда оҳангдорликка эътибор қаратади. Бу рубоийларнинг ўқувчи онгида тез сақланиб қолишини, ўқилишининг осонлашишини, рубоий мағзининг осон чақилишини, асосий ғояни тез англаб олинишини таъминлайди. Чунончи, таржимоннинг Паҳлавон Маҳмуд рубоийлари таржимаси айни шу фикримизнинг далили бўла олади. Матназар Абдулҳакимнинг Паҳлавон Маҳмуд ижодидан амалга оширган таржималарининг ўзига хослиги шундаки, таржимон Пурёрвалий рубоийларини таржима қилиш жараёнида, энг аввало, ўз ўқувчисини ўйлагандек бўлади ва ҳар бир сўзнинг энг тушунарли ҳамда энг муқобил вариантларини бир ипга тизадики, бу Пурёрвалий рубоийларига янада жозиба бахш этади. Шоир рубоийлари форс тилида ёзилиб, ўзбек тилига таржима қилинганлиги сабабли бу жараёнда турли камчиликлар, қофияланиш тизимида ўзгаришлар, вазннинг ўзгариб кетиш эҳтимоли бўлганлигидан рубоийнинг асл шакли ва оҳангдорлигини сақлаб қолиш қийин. Аммо Матназар Абдулҳаким бу ишни моҳирона амалга оширган. Чунки М. Абдулҳаким, энг аввало, форс тилини пухта билади, иккинчидан, унинг фалсафий мушоҳада юритишдаги қобилияти, шоирлик салоҳияти ҳам устози Паҳлавон Маҳмудга ҳамоҳанг. Шунинг учун бўлса керакки, М. Абдулҳаким шоирнинг форсча ёзилган рубоийларидаги асл мазмунни ўзбек ўқувчисига ўз ҳолича етказишга ҳаракат қилган ва бунга эришган ҳам. Таржималарнинг яхши чиққанига яна бир сабаб – бу Паҳлавон Маҳмуд рубоийларида, у ифодаламоқчи бўлган мавзу, фикрларга хос сўзларнинг таржимада ҳам айнан шундай қўлланилганлигидир. Шунинг учун таржима билан танишар эканмиз, Паҳлавон Маҳмуд, худди ўзбекча рубоий ёзгандек, кўз олдимизда намоён бўлади. 

Мавзу жиҳатдан тадқикотчилар шоир рубоийларини учта гуруҳга, яъни тариқат талаб қоидаларини ифодаловчи, панд-насиҳат руҳидаги ва муайян воқеа-ҳодисаларга бағишланган рубоийларга ажратадилар. Бундан ташқари, Қуръони Карим, Ҳадиси шариф, футувват(жавонмардлик) тариқати қонунқоидалари унинг рубоийларининг ғоявий мазмунини ташкил этади. Шоир рубоийларининг форсча ҳамда ўзбекча вариантларида ҳам ана шу таъкидланган жиҳатлар ва шунга хос ҳамда мос сўзлар асосий ўрин эгаллаганлиги биз учун рубоийлар тили ҳақида ўзбекча вариантига асосланган ҳолда фикр юритишга асос бўла олади.

Биринчидан, Паҳлавон Маҳмуд рубоийларида ишлатган диний тушунчаларни ифодалайдиган сўзлар Матназар Абдулҳаким таржимасида, баъзи фонетик ўзгаришларни инобатга олмаганда, худди шу маънода қўлланилганган. Булар жумласига кофир, муслим, иймон, жон. фалак,  руҳ, султон, Юсуф, илоҳий, гуноҳ, тасбеҳи ридо, салла, рўза, намоз, мусулмон, ибодат, ҳақ, валлоҳ, Каъба, мозор, шаҳиди лош, авф, қабр, беҳишт, фаришта, қиёмат, мўмин, савоб, тавоф, Азройил, кафан, ҳожи, Макка, Мино, худо, маҳшар кабилар киради.

Беилму амал равзаи ризвон бўлмас,

Рўза, намоз бўлмаса, иймон бўлмас. Ўтмакка илож топса-да қилкўприкдан, Кимки дилозор, мусулмон бўлмас.

Илм олиш ва уни талаб қилиш ислом динида энг юксак мақомлардан биридир. Шунинг учун "Илмни Чину Мочиндан бўлса ҳам талаб қилиш", "Бешикдан то қабргача илм излаш", "Илм олиш ҳар бир мўъмин ва мўъмина учун фарз"лиги алоҳида таъкидланган. Иймоннинг илк нишоналаридан бири калимаи шаҳодат бўлса, намоз ва рўза кейинги белгилардир. Инсон уларни ҳам бажариб турган бўлсаю ўзганларга озор берувчи дилозор бўлса, мусулмонлик унда тугал эмас. Чунки "Инсоннинг рўзаю намози уни айб ва гуноҳлардан тўхтатмас экан, унинг иймонида қуср бор демак".  Бу ҳожи-ки Маккадан, Минодан қайтди, Лекин демангиз, одам Каъбадан қайтди. Аждарга дўниб қайтди илон денг ҳаждан, Бир хонахароб денг-ки, худодан қайтди.

Айрим инсонларнинг Каъба зиёратидан қайтиши унинг гуноҳлардан покланганини, айб ишлардан тийилганини, беозор шахсга айланганини англатмайди. Умар Хайём айтади:

Эй шаҳар муфтийси, сендан кўра пуркорроқдирмиз, Ўта маст бўлсак ҳам, ҳушёрроқдирмиз.

Биз узум қонин ичамиз, сен одам қонин,

Инсоф қил, қай биримиз қонхўрроқдирмиз.

Демак, бундай инсонларни Каъба зиёрати ҳам инсофга келтиролмайди, уларнинг ўзгариб, яхши инсонга айланиб қолишидан умид қилиш вақтнинг тўхтаб туришидан умид қилиш билан баробар. 

Иккинчидан, Паҳлавон Маҳмуд яшаган давр Хуросонда кенг тарқалган ва илғор кучларнинг етакчи табақаси учун маънавий замин ролини ўйнаган мафкуравий оқимларнинг асосийси ҳунармандлик табақасига мансуб бўлган жавонмардлик йўналиши бўлиб, унинг замирида яқин табақалар турмуш шароити ва ҳаёти талаблари заминида шаклланган бу оқим асосини саховат, дўстлик, шафқат, мардлик, жасурлик, ҳалоллик, ўзидан заифларга ёрдам бериш, ўзини хоксор тутиш каби инсоний фазилатлар ташкил қилади. Шоир ана шу фазилатларни ифодалашда шунга мос сўзларни ишлатган. Бу унинг М.Абдулҳаким томонидан амалга оширилган таржимасида ҳам ўз аксини топган:

Гар бар сари нафси худ амири, марди,

В-ар бар дигаре такя нагири, марди,

Марди набувад фитодаро пой задан, Гар дасти фитодае багири, марди.

Тадқиқотчи Жасур Маҳмудовнинг китобида ушбу рубоийнинг мазмуни қуйидагича берилган:

Ўз нафсингга амир(ҳоким)бўлсанг марддирсан,

Бошқаларга суянмасанг марддирсан,

Йиқилганни тепмоқ мардлик эмасдир,

Йиқилганни турғизсанг гар, марддирсан. 

              Матназар Абдулҳаким таржимасида:

Нафсингни енгиб, сен унга шоҳ бўл–мардсан Кимсаси йўқларга паноҳ бўл–мардсан.

Номард тепибон ўтар йиқилганларни,

Мискин ва ғарибга пойигоҳ бўл–мардсан. 

Ҳақиқий мард инсон ўз нафсига қул бўлган эмас, балки ўз нафсини ўзига бўйсундирган инсондир. Бирор инсондан қийин дамларда паноҳ сўраган эмас, шундай дамларда ўзгаларга паноҳ бўлган инсон ҳақиқий марддир. Номардлар оғир аҳволга тушганларни ё баттар хўрлайдилар, ёки уларда парво ҳам қилмайдилар, ҳақиқий мард эса мискин ва ғариб инсонларга доимо ёрдам қўлини чўза билади, ўзи қийналса-да, ўзгаларнинг қийналишига йўл қўймайди. Жавонмарлик инсондан ана шуни талаб қилади. Чунки "Қўшниси қийин аҳволдалигини билиб, ўзи роҳатда яшаган инсон ҳақиқий мусулмон бўла олмас"лигини улар жуда яхши биладилар.  

Шоир Матназар Абдулҳаким Паҳлавон Маҳмуднинг бошқа рубоийларини ҳам ана шундай маҳорат билан она тилимизнинг барча имкониятларидан фойдаланган ҳолда ўзбекчага ўгирганлигини кўриш мумкин:

Чарх урфи ситамдирки, яралган дамдан,

Сидқ аҳли халос бўлмади ҳеч мотамдан.

Ит бўлайин вафоси бор одамга,

Ит яхши вафоси бўлмаган одамдан. 

 

Ушбу рубоийнинг таржимадаги бадиятига эътибор берайлик: "Ҳақ, дўст" дея жим тортса фиғон, дўст – чин дўст, Қилғучи ибодатни ниҳон, дўст – чин дўст.

Кўз-кўзлама ҳеч бергану олган нонинг,

Нон дўст эмас, аслида, жон дўст – чин дўст.

Ушбу икки рубоийда Паҳлавон Маҳмуд вафодирлик ва ҳақиқий дўстнинг қандай қадрли эканлиги ҳақида тўхталади. Чин вафоли инсонга шоир ўз жонини, хону монини беришга ҳозир, ҳатто унинг итидек хизматида ҳам туришга тайёр. Аммо вафосиз одамдан эса ит афзалдир. Қўйнингга кириб олган илон сени бир марта чақади ва нари кетади. Аммо ишончингга кириб олган бевафо дўст эса сени ҳар лаҳза чақиб туради. Сени жонсиз эканлигингни кўрса-да, заҳрини сочишдан тўхтамайди. Шунинг учун шоир нонингга, давлатинг, шону шавкатингга дўст бўлиб юрганлар чин дўст эмас, сенга ҳар қандай ҳолида ҳам жонини беришга тайёр турган дўстинг чин дўстингдир, кўзингни каттароқ оч ва берган нонингга шерик бўлиш учун дўстлик қилиб юрганга алданма дея ўз ўқувчиси огоҳлантиради.      Гар жангда келар бўлсаки эр эр билан тенг, Не-не қалъалар бўлғусидир ер билан тенг.

Рўза тутиб тунлари, кундуз ўкраб,

Шер бўлмаган асли бўлмағай шер билан тенг. 

Таржимон Паҳлавон Маҳмуднинг рубоийларини ўзбекчага ағдаришда уларда қўлланилган форсча ва арабча сўзларни аслича ёки ўзбек тилидаги шундай муқобилини топиб, шаклини, мазмунини сақлашга ҳаракат қилганлиги шоир рубоийларининг аслига мослигини таъминлаган, дейиш мумкин.

Рубоийларнинг аслиятида ҳам, таржимасида ҳам қуйидаги арабча сўзлар бир хил маънода ишлатилган: давлат, қувват, дунё, мулк, турфа, нафс, маҳрам, ихлос,  санам, ҳожат, фалак, сидқ, сафо, навбат,  шавкат, айб, ва, ишқ, дин, саломат, зоҳир,  фикр,  даҳо, олам, иблис, заҳар, таъма, омон, файз, вақт, васл, ҳаж, акбар, Каъба, шукр, қоида, султон, акбар, ҳиммат, вақт, ҳижрат, назм, умр, ғараз, соқий, ажал, халойиқ, мажлис, асло, қадр, руҳоний, ғайри, тавоф, банда, жумла, сағир, кабир, банда, тарих, замир, қодир, руҳ, фикр, қазо, фақир, қутб, ибодат, вафо, мискин, оллоҳ, ризвон, амал, илож ва ҳоказо.

Рубоийлар таржимасида форсча сўзлар ҳам кўпчиликни ташкил  қилади. Улар жумласига қуйидагилар киради: аждар, ситам, мотам, чарх, паноҳ, намоз, рўза, фиғон, гардун, офтоб, осмон, дийда,  банда, замин, вайрона,  май, жаҳон, жом, ёрон, заргар, қаландар, сиёҳ, моҳ, кор, дарвеш, шоҳ, хокисор, жонон, дўст, мард, баҳра, мурдор, дарахт, номард,  бад, агар, пўст, чунон, раҳ, забон, пой, хона, гар, боғ, дўзах, баланд, дил, биҳишт, меҳр, субҳ, шер, гард, нигоҳ, тоифа, жаҳон, андиша, бутпараст, маст, даст, андиша, шиша, орзу, паст, шикаст, ҳамвор, жой, ҳаргиз, сар, гул, хоҳ, худо ва ҳоказо.

Паҳлавон Маҳмуднинг рубоийлари ўзида улкан ахлоқий ғояларни, пурмаъно ҳикматларни жамлаган бўлиб, уларни ўзбек тилида ўқиш ва мағзини чақиб, уларга амал қилиш ҳар биримизнинг бурчимиз десак, янглишмаган бўламиз. Бу рубоийлар ҳар биримизни ватанпарварлик, меҳнатсеварлик, камтаринлик инсонийлик руҳида тарбиялашда катта аҳамият касб этади. 

Ақли уқало пайрави ҳис кай гардад,

Зар аз хасади хусуд мис кай гардад.

Номард саг аст мард дарёйи муҳит,

Дарё ба даҳони саг нажас кай гардад.

Матназар Абдулҳаким бу рубоийни шундай таржима қилган:

Оқил ақли ҳисга гирифтор бўлмас,

Хасад қилган билан тилло хор бўлмас.

Номард ит кабидир, мард буюк дарё,

Дарё ит даҳанидан ҳеч мурдор бўлмас.

Оқиллик ҳиссиётга берилмаслик, нафс қутқуларидан халос бўлишлик, жаҳл устунлигига йўл қўймаслик билан белгиланади. Олтинга қанчалик хасад билан қарасаларда, уни ўзгартиришга уринсаларда, барибир у олтинлигича қолади. Худди оқил инсонга қанча хасад қилганинг билан, уни йўлдан урмоқни истаб оёғидан чалганинг билан оқиллигича қолгани каби. Номард инсон ҳам итдек ҳаммани қопишни ўйлайди. У доим ўз манфаати учун ҳамма нарсага тайёр. Шу сабабдан номард дўстинг бўлганидан мард душманинг бўлгани афзал дейдилар. Мард инсон эса ҳаммани чанқоғини қондирувчи, ҳаёт улашувчи буюк дарё кабидир. Унга номардлар канчалик чангал урмасин, у барибир мардлигича, буюк дарёлигича қолаверади. Чунончи, дарёга ит даҳанини урса ҳам, у сув оқиб кетаверади ва янги сув оқиб келиб, дарёнинг суви ҳалоллигига путур етмайди.   

Ёмон билан  улфат бўлма, юр йироқ,

Йўлингга дон  сочиб, қўяди тузоқ,

Ёйни эгри кўриб, тўғрилигидан-

Ўқ ундан қанчалик қочганига боқ!

Ёмонларнинг иши ёмонлик қилмоқ, унга яқин юриш эса инсонга бало келтиради, уни ёмонликка шерик қилади. Унга яхшилик қилишга уриниш эса яхшига ёмонлик қилиш билан баробар. Эркин Воҳидов айтганидек, Марҳаматли инсон кўнгли доим оқ, Барчага баробар даргоҳи кенгдир. 

Лекин ёмонга ҳам яхшилик қилмоқ,

Яхшига ёмонлик қилмоққа тенгдир.

Шу сабабли ёмондан ўқ камондан узоқлашгани сингари узоқлашиш зарурдир. Бунинг учун эса, энг аввало, яхшини ёмондан ажрата олиш лозимдир. Мусо (а.с.) бир куни Роббидан сўрабди: Эй Раббим, нима учун инсонларни бир-бирлари билан муҳаббат риштаси ила боғлайсану, аммо сўнг бир-бирларидан айирасан, бундан не мурод? Шунда оламларнинг яратувчиси: буғдойни экиб кўр, жавоб топасан дебди. Мусо (а.с.) буғдойни экибди, у унибўсиб етилгач ўриб олибди. Шунда оламларнинг Роббиси сўрабди: Эй Мусо нега ўзинг экиб, ўзинг парвариш қилган ўсимликни айни пишган пайтда ўриб олдинг? Шунда Мусо(а.с.) дебди: ахир унда буғдой бор, сомон бор, ўриб олиб, буғдойини сомонидан ажратиш керак. Бўлмаса иккиси аралашиб кетади. "Менинг ҳам мақсадим шу: инсонларнинг яхшисидан ёмонини ажратиш, уларнинг қай бирида ишқ ҳақиқий, қай бирида мажозийдир. Ана шулар ажралиб туриши учун мен ҳам уларни бир-биридан айираман", дея жавоб қилибди Яратган.  Демак, инсонларга ҳам ана шундай буғдой билан сомонни, яхши билан ёмонни ажратиб билиш фаҳми зарурдир. Паҳлавон Маҳмуд ўз ўқувчисини шунга ундайди.

Борғай бу жаҳондин бари эл армонлиғ, Минг йил агар айлар эса султонлиғ. Искандар очиб кетди жаҳондин қўлини, Айлаб неча йил олам аро ҳоқонлиғ.

Инсон давру давронга қанчлик ҳукмрон бўлишни истамасин, у барибир бир кун бу фоний оламни, ёлғончи дунёни тарк этади ва тўплаган ҳамма нарсаси алал оқибат кимларгадир насиб этади. Фақатгина қилган яхшилигу ёмонликларигина ўзи билан биргаликда кетади. Умрбоқийлик Яратгандан ўзга ҳеч кимга хос эмас. Бойлигинг, шону шавкатингни орқалаб кетолмайсан, гарчи сен бутун оламни эгаллаган бўлсангда. Шундай экан, давлат, шону шавкат изидан қувиш ўрнига, инсонларга яхшилик қилишни мақсад қил. Ана шу сенга абадий йўлдошдир, мартабангнинг улуғлигидир. 

Баҳор атридан қишнинг ўти афзал,

Рум атласидан парча намати афзал.

Тинглангиз Маҳмуд Пурёвали сўзим,

Бехайр одамдин лўлининг ити афзал.

Пайғамбаримиз(с.а.в.) "Хойрун наси ман йанфаъун нас", яъни "Инсонларнинг энг яхшиси ўзгаларга манфаати, фойдаси етиб турган инсондир" деганлар. Ушбу рубоий айни шу руҳда битилган, шу ғояни бош ғоя даражасига кўтарган. Меҳнат билан шуғулланиш, инсонларга бирор ёрдам қилиш ва, албатта, ибодату итоатда бўлиш, ўрганган илмини ўзгаларга ҳам улашиш, узлатга чекиниб, ҳеч кимга ёрдам бермай, ўрганган илмини ўзгаларга ўргатмай, ибодатда бўлишдан афзалроқдир. Баҳор нафаси гарчи хушбўй ва ёқимли бўлса-да, инсонга қишда уни совуқдан сақланишга ёрдам берган ўт, оловча фойдали эмас. Рум атласи инсонни безаса ҳам, наматдек фойдали бўлолмайди. Уларнинг ҳақиқий қадрини билган одам ҳеч қачон буни инкор ҳам қилмайди. Чунончи, инсоннинг ҳеч кимга бирор ёрдами тегмас экан, хонумонингиз қўриқчиси бўлган ит ҳам ундай инсонлардан афзалдир.  

Уч юз кўҳи Қофни келида туймоқ,

Дил қонидан бермоқ фалакка бўёқ,

Ёинки бир аср зиндонда ётмоқ,

Нодон суҳбатидан кўра яхшироқ.

Олим инсонга Қоф тоғини парчала десангиз, ўни ўлимга ҳукм қилсангиз, зиндонга ташласангиз, рози бўлади, бажаради. Аммо уни нодон билан суҳбатлаш десангиз, унга энг оғир жазо берган бўласиз, дейди Паҳлавон Маҳмуд. Нодон не қилсада, сизнинг айтганингизни тушунмайди. Сиз боғдан келсангиз, у тоғдан келади. Суҳбатдошингиз бундай бўлса, ундан қанчалик тез юз ўгиргангизни ўзингиз ҳам билмай қоласиз.                                          

Подшолик истасанг, бўл эл гадоси,

Ўзингни унуту, бўл эл ошноси,

Эл тож каби бошга кўтарсин десанг, Эл қўлин тутгину бўл хокипоси.

Ушбу рубоийда шоир халқпарварликни, инсонийликни, камтаринликни улуғлайди. Агар инсон элнинг сардори бўлишни истаса, энг аввало, халқ дардини ҳис қила билиши, ўз халқи учун ҳар нарсага ҳозир туриши, халқ бедор бўлганда бедор бўлиши, халқ қувнаса қувнаши лозим. Камтаринлик, кибрга берилмаслик, одил бўлиш  сардорнинг энг зарурий хисларларидир. Ана шундай шоҳ ҳақиқий шоҳ, йўқса у халқ бошига балодир.

Маҳмуд, ношукурлик ҳар кимда ёмон,

Айб бўлса гар етук ҳакимда ёмон,

Кийим эскиргани айбга қўшилмас,

Айб шунда – гар бўлса кийимда ёмон.

"Ал ийману нисфуҳу: нисфуҳу сабрун, нисфуҳу шукрун", яъни "Иймон иккига бўлинади: ярми сабр, ярми шукр" – дейдилар пайғамбармиз(с.а.в.). Ношукрлик қилиш энг оғир гуноҳлардандир, агар ҳакимда айб бўлса, у беморни тузатмайди, балки аҳволини янада танг қилади. Ўзингда камчилик борлигини тан олишинг, ёки сенда бирор айб бўлиши тайин. Чунки айбсиз бўлган кимса йўқ, бу хислат ёлғиз Яратганга хос. Лекин айбинг борлигини тан олмаслик бу айбдир. Чунончи кийимнинг эскиргани айб эмас, унинг ёмон ҳолда бўлиши( бу эскирганлик хусусида, агар у нопок бўлса бу айбдир)айбга кирмайди. Айб шу кийимнинг ёмон одамда эканлиги. Яъни инсоннинг ўзи ёмон бўлмаслиги лозим, унинг кийими эса иккинчи даражалидир. Шу туфайли кийимингга қараб кутиб оладилар, ақлингга қараб кузатадилар. 

Эй келди фунуну илм таслим санго,

Қилмоқ манго лозим ўлди таъзим санго.

Гарчи йўқ эди қувват оёғимда вале

Келдим  бош ила олғали таълим санго.

Устознинг улуғ мақомда эканлигини Пурёрвалий ушбу рубоийсида ёрқин тасвирларда ифодалаб берган. Шогирднинг устоз олдида доим таъзимда бўлиши ва уни эҳтиром ила эъзозлаши лозимлиги, устоз олдида мутакаббирлик қилмаслиги уқтирилади. Илм истаб келинади, илм бировларнинг остонасига бормайди деган эдилар Имом Бухорий (р.а.). шу сабаб оёғимда қувватим бўлмаса-да даргоҳингга илм истаб келдим дея алоҳида таъкидлаб Паҳлавон Маҳмуд авлодларга улуғ ибратни кўрсатган.

Кўнглим оппоқ, на кек, на кинам бор,

Душманим кўп ва лекин мен ҳаммага ёр.

Мевали дарахтман, ҳар бир ўткинчи – Тош отиб ўтса ҳам менга бўлмас ор.

Ушбу рубоий ҳам инсоннинг барчага тенг муносабатда бўлиб, барчани ҳам ўзи каби инсон деб билиши, гина сақламаслиги, дўстга муҳаббатли, душманга эса адолатли бўлиши, кибрга берилмаслиги ҳақида тўхталади. Шоир камтар бўлишнинг мукофот ва "жазоси" ҳақида образли ўхшатиш-ла камтар бўлиш мевали дарахт бўлиш билан баробар. Мевали дарахтнинг меваси қанча зиёда бўлса у шунча эгилади. Лекин инсонлар унинг мевасидан тотиш учун тош отадилар. Нима бўлганда ҳам мен учун дейди шоир, менинг мевамдан баҳраманд бўлишлари мен учун улкан саодат, ҳар ўтганда тош отишлари эса мен учун озорли эмас.

Маърифатнинг тили-чолғу нойимдир,

Ақлим қилич – сўзим ўқу – ёйимдир,

Имтиёзлар мулкин шоҳи билурким,

Сўз майдони – ишғол қилган жойимдир.

Шоирнинг қалами ўткир, тили ширали, пурмаъно. Шу туфайли ни севиб тинглашган, рубоийларини ёд олишган, асрдан асрга авлоддан авлодга унинг ижоди ажиб тарбия ва таълим мактаби бўлиб ўтиб келган. Унинг рубоийлари куй каби янграйди, улардан Пурёрвалийнинг ақлу заковати, қайноқ нафаси уфуриб туради. У сўз инжуларини шеър ипига шундай моҳирлик билан тизиб чиқадики, уни биз сўз майдонининг фотиҳи дейишимиз мумкин. Шоир ана шуни фахр билан қаламга олади.  

Матназар Абдулҳаким ўз маънавий устозининг ана шандай пурҳикмат рубоийларини ўзбек тилига таржима қилиб, ўзбек фарзандларини бу рубоийлар фасоҳатию нафосатидан баҳра олишга имкон берди. Таржимон Паҳлавон Маҳмуднинг рубоийларини ўзбекчага ағдаришда уларда қўлланилган форсча ва арабча сўзларни аслича ёки ўзбек тилидаги шундай муқобилини топиб, шаклини, мазмунини сақлашга ҳаракат қилганлиги шоир рубоийларининг аслига мослигини таъминлаган, дейиш мумкин. Матназар Абдулҳаким, аввало, форс тилини пухта билганлиги, қолаверса, шарқ адабиётидан яхши хабардор бўлганлиги, фалсафий мушоҳада юритиши кучли бўлганлиги, рубоийлардаги ўзбек тили учун ҳам муштарак бўлган арабча ва форсча сўзларни таржимада ҳам сақлаганлиги туфайли аслиятдаги мазмунни моҳирлик билан беришга эришган.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

1.  Матназар Абдулҳаким. Ишқ ёғдуси. Т.: Янги аср авлоди. 2009.

2.  Матназар Абдулҳаким. Сўз чамани. Т.: Академнашр. 2020.  

3.  Матназар Абдулҳаким. Танланган асарлар. Т.: Ғ.Ғулом. 2017.  

4.  Матназар Абдулҳаким. Хумо парвози. Т.: Янги аср авлоди. 2007.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

БЎЛАЖАК МУҲАНДИСЛАРГА ФИЗИКАДАН ТАБАҚАЛАШГАН

ТАЪЛИМ МЕТОДЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ УСЛУБЛАРИ

Имомов Обиджон Эламонович

Қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти 

“Физика ва электроника” кафедраси ўқитувчиси Тел.: 91 464-77-27, e-mail: Imomov _1985@bk.ru

Аннотация.Ушбу мақолада олий таълим муассасаларида бўлажак муҳандисларга физикадан таълим методларидан самарали фойдаланиш услублари келтириб ўтилган. Бундан ташқари бўлажак муҳандисларга маъруза, амалий, лаборатория ва амалий машғулотларда таълим методларидан фойдаланиш орқали конструкциялаш, лойиҳалаш каби касбий фаолиятини ривожлантириш йўллари кўрсатиб берилган.

МЕТОДЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ МЕТОДИКИ ОБУЧЕНИЯ ФИЗИКЕ

ДЛЯ БУДУЩИХ ИНЖЕНЕРОВ

Имомов Обиджон Эламонович Каршинский инженерно-экономический институт

Преподаватель кафедры физики и электроники

Тел.: 91 464-77-27, e-mail: Imomov _1985@bk.ru

Аннотация.В данной статье рассматриваются методы эффективного использования методики обучения физике будущих инженеров в высших учебных заведениях. Кроме того, потенциальным инженерам были показаны пути развития их проектирование и консруктирование профессиональной деятельности, такие как через использование образовательных методов в лекционных, практических, лабораторных и практических занятиях.

METHODS OF USING METHODS OF TEACHING IN PHYSICS FOR

FUTURE ENGINEERS

Imomov Obidjon Elamonovich

Karshi Engineering and Economics Institute

Lecturer at the Department of Physics and Electronics

Тел.: 91 464-77-27, e-mail: Imomov _1985@bk.ru

Annotation.In this article, the methods of effective use of the methods of teaching physics to future engineers in higher education institutions are discussed. In addition, potential engineers have been shown ways of developing their professional activities such as design, construction, through the use of educational methods in lectures, practical, laboratory and practical training.

Тегишли ўқитиш методини мақсадга мувофиқ танлаш ёки уларни бирлаштириш ўқитувчига талабаларнинг муайян хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда аниқ дидактик вазифаларни ҳал қилиш имконини беради. Maъруза, амалий ва лаборатория машғулотларини фаол шаклда ўтказишнинг айрим намуналарини кўриб чиқамиз.

Муаммоли маъруза дарс бошида маълум бир муаммо ёки бир қанча муаммоларни белгилашни ўз ичига олади, бу маъруза давомида олинган билимлар асосида ҳал қилиниши керак. Шуни таъкидлаш лозимки, маърузада қўйилган муаммолар талабалар учун қийинлик даражаси бўйича берилган бўлиши, уларнинг бевосита ривожланиш зонасида ётиши, ўқувчиларнинг индивидуал қобилиятларини ҳисобга олиши ва янги материални ўзлаштириши учун аҳамиятли бўлиши керак [1].

Охирги йилларда кўпинча маърузаларнинг бу тури мултимедиали презентациялардан фойдаланилганда кузатилади, слайдларда барча энг муҳим нарсалар акс этади, шунингдек, видеомаърузаларни ўз ичига олади. Ва албатта биз компьютер технологиялари жадал ривожлантириш даврида вояга етган авлодга таълим ва табия бераётганимизни унутмаслигимиз керак.

"Бинар маърузалар" да муаммоли мазмундаги ўқув материали талабаларга нафақат ўзаро, балки аудитория билан ҳам икки ўқитувчи ўртасида жонли мулоқотда берилади. Таълим жараёнини ташкил этишнинг бу жуда кам учрайдиган шакли билан реал касбий вазиятларни, икки мутахассис томонидан турли нуқтаи назардан кўриб чиқилган назарий масалаларни муҳокама қилишни, масалан, назариётчи ва амалиётчи, муайян фикр тарафдори ёки рақибини симуляция қилиш мумкин ва ҳоказо [2].

Дарсларни ўтказишнинг камдан-кам учрайдиган интерфаол шаклиолдиндан режалаштирилган хатолар (маъруза - провокация) билан тщлдирилган маъруза бўлиб, талабаларнинг касбий вазиятларни тез таҳлил қилиш, экспертлар, оппонентлар, тақризчилар сифатида ҳаракат қилиш кўникмаларини ривожлантириш ва тақдим этилган маълумотларга танқидий муносабатни шакллантириш учун мўлжалланган [3].

Маърузага тайёргарлик жараёнида ўқитувчи мазмуний, услубий ёки хулқий характердаги маълум бир хатоларни қўяди. Талабалар бу хатолар рўйхати ҳақида фақат маъруза охирида билиб оладилар. Бундан ташқари, материални тақдим этиш давомида талабалар ҳам, ўқитувчилар ҳам йўл қўядиган энг кенг тарқалган хатоларни танлаб олиш керак, улар диққат билан яширинган бўлиши ва сиртда ётмаслиги керак. Бироқ, бу ўқитувчидан маъруза мазмуни бўйича фикран ва пухталик билан ишлаш, шунингдек, маъруза кўникмаларини юқори даражада билишни талаб этади.

Амалиёт шуни кўрсатадики, режалаштирилган хатолар билан маърузалар талабалар ўртасида юқори ақлий ва ҳиссий фаолликка сабаб бўлади, чунки улар илгари олинган билимлардан амалиётда фойдаланиш имконига эга, хатоларни якуний таҳлил қилиш жараёнида эса талабаларнинг назарий фикрлаши ривожланади.

Аниқ вазиятларни таҳлил қилган маърузада тингловчиларга оғзаки ёки жисмоний тажрибани намойиш этиш орқали ёки жуда қисқа видеоёзувда маълум бир вазият тақдим этилади. Унинг тақдимоти бир томондан жуда қисқа бўлиши ва иккинчи томондан таклиф этилаётган ҳодисани баҳолаш учун етарли маълумотларни ўз ичига олиши керак [4].

Физика фанидан бундай маърузаларни ўтказишда аввал унинг моҳиятини тушунтирмасдан муайян физик экспериментни намойиш этиш, сўнгра аудитория билан муҳокама жараёнида уларни етакчи саволлар ёрдамида тўғри хулосага олиб келиш мақсадга мувофиқдир.

Маърузани ўтказишда талабаларга ушбу мавзу бўйича ўқитувчига ёзма равишда саволлар бериш таклиф этилади. Саволлар мавзу еълон қилингандан 2-3 дақиқа ўтгач шакллантирилади, сўнг ўқитувчи саволларни семантик мазмуни бўйича 3-5 дақиқа давомида тартиблайди ва шундан сўнггина маъруза қила бошлайди [3]. Шуни таъкидлаш керакки, щыитувчи аниқ саволларга жавоб бермайди ва тегишли жавобларни шакллантирадиган мавзуни изчил, мантиқий ривожлантириш шаклида щтказади. Маъруза якунида ўқитувчи саволларга якуний баҳо беришни тингловчиларнинг билим ва қизиқишларини акс эттириш сифатида олиб боради.

Маърузада талабаларни билиш фаолиятига жалб этиш фикр жараёнларини фаоллаштирувчи саволни тўғри шакллантириш ва саволга жавоб кутиш талаба диққатини жамлаш зарурати билан эришилади. Маърузада иштирок этиш тажрибаси талабаларга нафақат савол бериш, балки уларга аниқ ва малакали жавоб бериш, мулоқот давомида юзага келадиган қийин вазиятлардан чиқиш йўлини топиш, муайян нуқтаи назарни исботлаш ва рад этиш кўникмаларини ҳосил қилиш ва бошқаларнинг фикрларига чидамли бўлиш имконини беради [5].

Давлат таълим стандартига кўра (ДТС), "фаол ва интерактив шаклларда дарс нисбати, дастурнинг асосий мақсади (миссияси), талабалар контингенти ва аниқ фанлар мазмунига кўра, одатда таълим жараёнида улар камида 20 фоиз бўлиши керак. Маъруза типидаги машғулотлар аудитория дарсларининг 40 фоизидан ортиғини ташкил қила олмайди"[1]. Демак, фаол ва интерфаол шаклларда ўтказиладиган ўқув машғулотлари вақти расман тартибга солинади.

Бизнинг фикримизча, маъруза материаллари бўйича фаол ишларни ташкил қилиш учун ижтимоий тармоқлар (Telegram, Facebook, Instagram)дан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Гуруҳ модераторлари гуруҳ талабалари орасидан тайинланади. 

Шу тариқа биз аудиторияда вақтни тежаб, назарий материал бўйича ишларни дарсдан ташқари вақтга кўчиришимиз ва ўрганилаётган мавзунинг энг мураккаб ва муҳим нуқталарига эътибор қаратишимиз мумкин. Бундан ташқари, ўқув материалини тақдим этишнинг бу шакли бакалаврларни ўқитишга индивидуал ва табақалаштирилган ёндашувни амалга ошириш имконини беради, яъни талаба мавзуни қулай идрок этиш учун зарур бўлган маъруза материалини кўп марта кўриши мумкин.

Амалий машғулотларни ҳам фаол шаклда ташкил этиш мумкин. Буларга қуйидагилар киради:

• Лойиҳалаш методи - "талабаларнинг мустақил режалаштирилган ва аста-секин мураккаброқ амалий вазифаларни бажариш жараёнида билим ва кўникмаларни эгаллайдиган таълим тизими".

Лойиҳа методида муҳим муаммони амалий ёки назарий ҳал қилиш учун тадабалар томонидан мустақил, лекин ўқитувчи раҳбарлигида бажариладиган ишларнинг мураккаб тадқиқот, лойиҳалаш, графика ва бошқа турларини кўриб чиқиш мумкин [4].

Шуни таъкидлаш лозимки, лойиҳалаш методи ҳам фаол, ҳам интерфаол таълим методларига тегишлидир.

Портфолио-талабаларнинг ўқув-билув фаолияти натижалари билан ишлаш технологияси ёки "талабаларнинг касбий ривожланиши ёки ўқув дастурига мувофиқлиги нуқтаи назаридан муайян вақтда баҳоланадиган учун асарлар тўпламидир" [5].

Ўйин методи – муайян амалий вазиятларни ёки талабаларнинг тайёргарлик даражаси билиш даражасини эмас, балки "пассив ҳолатдан – билимдан – фаолликка – фаолликдан кўникмага ўтказиш" имконини берувчи муносабатлар тизимини қайта яратишда талабаларнинг биргаликдаги фаолиятининг фаол шаклидир [4].

•        Тренинг-муайян тизимда      мавзу          бўйича       бир-бири    билан

бирлаштирилган турли машқ ва ўйинлар мажмуаси бўлиб, талабаларнинг фаол ижтимоий позициясини бошқалар билан самарали ҳамкорликни, янги касбий билим, кўникма ва малакаларни шаклланишига имкон беради.

•        Кейс-технология – профессионал соҳада пайдо бщладиган ноаниқлик билан тавсифланиб аниқ амалий вазиятларни таҳлил қилишда ыщлланилади.

Маърузада келтирилган назарий материални ўзлаштириш даражасини текшириш имконини берувчи кириш назорати ўтказилгандан сўнг талабаларга физикавий масалаларни индивидуал суръатда (якка тартибда ва жуфтликда), доскадаги тўғри ечимларни таҳлил қилган ҳолда ёки таҳлил қилмаган ҳолда ҳал қилиш таклиф этилади. Амалий дарс якунида ўқув материалининг жорий сифат назорати табақалаштирилган вазифалар ёрдамида ташкил этилади ва мураккаблик даражаси қанчалик юқори бўлса, бу физик масалани ҳал қилиш учун мантиқий операцияларни бажариш керак ва мураккаблик даражасини танлаш талабалар учун мустақил ва ихтиёрийдир.

Интерфаол таълим бошқалардан бироз фарқ қилади, бу фарқлар ва интерактив таълим нима эканлигини батафсил кўриб чиқамиз.

Интарфаол ўқув курсларида ўқитувчилар интерактив доска ёрдамида интерактив ўқитиш усулларидан ёки компютер тақдимотлар ёрдамида ўқув материалларини тақдим этишни афзал кўришди (86% атрофида).

Интерфаол (interaction-ўзаро таъсир) деб маълум гуруҳ ичида талабаларнинг ўзаро муносабатига асосланган ўқитиш усуллари тушунилади.

Интерфаол таълим - "ўқувчининг ўқув муҳити, ўқув тажрибаси майдони бўлиб хизмат қиладиган ўқув муҳити билан ўзаро муносабатига асосланган ҳолда ўрганиш" ёки "мулоқот орқали биргаликдаги фаолиятда билим олинадиган қўшма таълим жараёни сифатида тушунилади" [2].

Ўқитишнинг психологик назариясида интерфаол таълим инсон муносабатлари психологиясига асосланади. Интерфаол таълим технологиялари ўқув фаолиятининг субъектлари сифатида ўқитувчи ва талаба ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик жараёнида билим олиш, кўникма ва малакаларни шакллантириш йўллари сифатида қаралади. "Интерфаол таълимнинг моҳияти шундаки, у нафақат идрок, хотира ва диққат жараёнларига, балки биринчи навбатда ижодий фикрлаш, хулқ-атвор ва мулоқотга асосланади" [2].

"Ақлий ҳужум" - "бу жамоа аъзолари ғоя муаллифига саволлар бериши, мисол ва қарама-қаршиликлар муаммони ечишнинг жамоавий усулидир. Ўқитувчи дарс давомида муаммоли вазиятлар яратади. Уларни муҳокама қилиш жараёнида талабалар муаммони ҳал қилишда фаоли иштирок этадилар"

[1].

Синектика методи-қиёслаш ва ўхшатишларни жалб қилиш усули бўлиб, инсоннинг тафаккур кенглиги, тасаввурининг тўлиқлиги ва битмас-туганмас тасаввурни талаб қилувчи ғояларни ишлаб чиқаришнинг такомиллашган методидир. Метод аналогия ва метафоралардан фойдаланишга қаратилган операцион механизмларда ўқитишни ўз ичига олади.

Кейс методидан фойдаланиш натижаси нафақат билим, балки касбий малакани шакллантиришга йўналтирилган касбий кўникмалар ривожланади.

Шундай қилиб, талаба биринчидан, ўқув мунозарасини ўтказиш вариантларининг хилма-хиллигига асосланиши ва қисман акс этиши, иккинчидан, уни ўтказиш усулларининг ўзига хос хусусиятларини билиши лозим.

Юқоридагилардан хулоса қилиш мумкинки, ўқув мунозарасини тайёрлаш ва ўтказиш жараёни талабалар ва ўқитувчилар учун жуда кўп вақт талаб этади. Бинобарин, бу ихтисосликка нисбатан бакалавриат ўқув режаси давомийлигининг камайишига, шунингдек, алоҳида фанларни ўрганиш ва ўқув ахборотларини ихчамлаштириш учун сарфланадиган вақтнинг қисқаришига мос келмайди.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.       Смолкин, А.М. Методы активного обучения: [Метод. пособие для преподавателей и организаторов проф. и экон. обучения кадров] / А. М. Смолкин. – М.: Высш. шк.,1991. – с. 175 

2.       Психология и педагогика /Под ред. Абульхамовой К.А., Васиной Н.В., Лаптева Л.Г., Сластенина В.А. – М.: «Совершенство», 1998.

3.       Турсунов Қ.Ш., Использование технологий интерактивного обучения на уроках физики. педагогическое мастерство.Материалы IV Международной научной конференции. Буки-Веди. 2014.  

 

4.Imomov O.E. Training For Future Engineers In Fhysics On The Differential Approach To Laboratory Activities 3(02). The Amerikan Jurnal Of Cokial

Science And Education Innovations. www.usajournalshub.com/inde x.php/tajssei 5. Imomov O.E. Methodological model of differential education in teaching physics. World Bulletin of Menegment and Lash Berlen Volume -5.desembr-

2021. https://www.scholarexpress.net

 

 

 

 

 

 

 

 

МАМЛАКАТИМИЗДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ОЛИБ БОРИЛАЁТГАН

ИСЛОҲОТЛАРДА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА АСОСИДА

ЯНГИЛИКЛАРНИ ЖОРИЙ ЭТИШГА АЛОҲИДА ЭЪТИБОР ВА ЭХТИРОМ.

Фарғона вилояти, Бешарик тумани 

10-мактаб рус тили  ўқитувчиси  Қорабоева Тўхтахон Ғаффоровна

Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги ва Россия Федерацияси Маориф вазирлиги ўртасида рус тили ва умумтаълим фанларини рус тилида ўқитишга оид меморандум имзоланган эди.  

Унга кўра, А.И.Герцен номидаги Россия давлат педагогика университети ва А.Авлоний номидаги Халқ таълими муаммоларини ўрганиш ва истиқболларини белгилаш илмий-тадқиқот институти лойиҳани амалга оширувчи ишчи органлари этиб белгиланганди.  

Куни кеча Россия Федерацияси маориф вазирининг биринчи ўринбосари Дмитрий Глушко бошчилигидаги делегация Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлигига ташриф буюрди.  

Учрашувда мазкур лойиҳа, Ўзбекистонда рус тили ва умумтаълим фанларини рус тилида ўқитиш сифатини оширишга қаратилган "Зўр!" (“Класс”) лойиҳасининг дастлабки натижалари, биринчи босқичда амалга оширилган ишлар сарҳисоб қилинди.  

Лойиҳанинг биринчи босқичида А.И.Герцен номидаги Россия давлат педагогика университетининг 32 нафар мутахассиси А.Авлоний номидаги Халқ таълими муаммоларини ўрганиш ва истиқболларини белгилаш илмий-тадқиқот институтининг ишчи гуруҳи кўмагида республикамизнинг 14 та ҳудудидаги таълим ўзбек тилида олиб бориладиган мактабларда тадқиқот ўтказиб, унда 4 минг нафар ўқитувчининг рус тилини хорижий тил сифатида билиш даражасини аниқлаш мақсадида тест ўтказилди.

Ўқитувчилардан 3,2 минг нафари малака ошириш дастури асосида малакасини оширган. Лойиҳа доирасида тасодифий танлов асосида  ушбу мактаблар 9 ва 11- синф ўқувчиларининг рус тилини чет тили сифатида билиш даражаси ҳам ўрганилган.  

Лойиҳанинг биринчи босқичи натижалари қайси ҳудудларда ўзбек тилида дарс бериладиган мактаблардаги ўқитувчиларнинг малака оширишига кўпроқ эътибор қаратиш зарурлиги, ёш рус тили ўқитувчиларининг ўртача рус тилини билиш даражаси каттароқ ёшдаги ўқитувчиларга нисбатан анча паст эканлиги аниқланди.  

Ушбу натижалар педагогика университетларида ҳам рус тили ўқитувчиларини тайёрлаш бўйича амалга оширилаётган ишларга эътиборни янада кучайтириш муҳимлигини кўрсатмоқда.  

Ўзбек тилида дарс бериладиган мактабларда рус тилини ўргатишни яхшилаш эса жойлардаги рус тилида дарс бериладиган мактабларга ота-оналар томонидан ортиб бораётган талабни камайтиришга олиб келади. Оилада ўзбек тилида гаплашадиган болаларнинг қийналиб рус тилидаги мактабда эмас, балки ўзбек тилидаги мактабда ўз она тилисида бошқа предметларни яхшироқ ўрганишига ёрдам беради.

Айтиш жоизки,А.И.Герцен номидаги Россия давлат педагогика университети ва А.Авлоний номидаги Халқ таълими муаммоларини ўрганиш ва истиқболларини белгилаш илмий-тадқиқот институти ҳамкорлигида олиб борилаётган мазкур лойиҳа доирасида биринчи босқичга режалаштирилган ишлар самарали олиб борилганлиги таъқидланди ва иккинчи босқичга старт берилди.  

Бугунги кунда лойиҳанинг кейинги босқичларини амалга ошириш учун 100 нафар ўқитувчи танлаб олинган бўлиб, 2021 йилнинг январь ойида 70 нафар педагог Ўзбекистоннинг турли ҳудудларига лойиҳани давом эттириш учун Россиядан етиб келиши режалаштирилган. Улар фақат ўзбек тилида дарс бериладиган мактабларга бориб, у ердаги рус тилини ўргатиш сифатини оширишга ёрдам беради.  

Шунингдек, рус тилини ўргатиш методикасини ҳам ҳамкорликда қайта кўриб чиқиш режалаштирилмоқда.

Кўпроқ эътиборни грамматика ўрнига 4 та асосий кўникмани (эшитиб тушиниш, ўқиб тушиниш, гапириш, ёзиш) шакллантиришга қаратилган дастур, дарсликларни яратишга келишиб олинди.  

Бундан ташқари, икки давлат таълим вазирликлари бугунги кунда Россия Федерациясида фарзандлари билан яшаб, меҳнат қилаётган муҳожирларнинг мактабга бормаётган фарзандларини Россия Федерациясидаги мактабларда таълим олиши имкониятларини ўрганиш бўйича қўшма ишчи гуруҳ тузиш ҳақида келишиб олди. Ишчи гуруҳ томонидан дастлабки босқичда қанча мактаб ёшидаги болалар Россия ҳудудида яшаётган, аммо таълим ололмаётгани ўрганиб чиқилади, ҳамкорликда болаларнинг таълим олиш ҳуқуқини таъминлаш чоралари кўрилади.

Ҳаммамизга аёнки, тараққиётнинг тамал тоши ҳам, мамлакатни қудратли, миллатни буюк қиладиган куч ҳам бу — илм-фан, таълим ва тарбиядир. Эртанги кунимиз, Ватанимизнинг ёруғ истиқболи, биринчи навбатда, таълим тизими ва фарзандларимизга бераётган тарбиямиз билан чамбарчас боғлиқ.

Замонавий ҳаётни бугун илм-маърифат ва таълимнинг тараққиётисиз тасаввур этиб бўлмайди, инсоният фан ўқи атрофида айланаётгандек гўё. Жаҳоннинг етакчи давлатларида таълимни ривожлантириш биринчи галдаги вазифа сифатида белгиланиши ҳам бежиз эмас. Негаки, мамлакатнинг келгуси равнақи айнан шу соҳада қўлга киритган ютуқлари билан чамбарчас боғлиқдир.

Бугунги кунда университетларнинг таълим бериш фаолияти янада такомиллаштирилиб, халқимизнинг асрлар давомида шаклланган илм сари интилиш фазилати яна бир бор намоён бўлмоқда. Ёшларимиз соғлом ҳамда гўзал турмуш кечириш, эгаллаган касби бўйича доимий иш ўрнига эга бўлиш, масъулиятни ўз зиммасига олиш, инсоний қадр-қимматини камситишга йўл қўймаслик, қисқача айтганда, комилликка эришиш учун ҳаракат қиляпти ва бу жараёнда таълим олишни энг асосий шарт сифатида кўрмоқда.

Мамлакатимизда 2019 йилнинг октябрида Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси қабул қилинди. Ушбу ҳужжатга интеллектуал тараққиётни жадаллаштириш, рақобатбардош кадрлар тайёрлаш, илмий ва инновацион фаолиятни самарали ташкил этиш ҳамда халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш мақсадида фан, таълим ва ишлаб чиқариш интеграциясини ривожлантириш сингари вазифалар асос қилиб олинди. Концепция мазмуни мамлакатимиз олий таълим тизимини ислоҳ қилишнинг устувор йўналишларини акс эттиради. Унда олий ўқув юртларида қамров даражасини кенгайтириш ҳамда таълим сифатини ошириш, рақамли технологиялар ва таълим платформаларини жорий этиш, ёшларни илмий фаолиятга жалб қилиш, инновацион тузилмаларни шакллантириш, илмий тадқиқотлар натижаларини тижоратлаштириш, халқаро эътирофга эришиш ҳамда бошқа кўплаб аниқ йўналишлар белгилаб берилган. Буларнинг барчаси таълим жараёнини янги сифат босқичига кўтариш учун хизмат қилади.

Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўқитувчи ва мураббийлар кунига бағишланган тантанали маросимдаги даъваткор нутқи ҳам ана шундан далолат беради. Давлатимиз раҳбари таъкидлаганидек, биз кенг кўламли демократик ўзгаришлар, жумладан, таълим ислоҳотлари орқали Ўзбекистонда янги Уйғониш даври, яъни учинчи Ренессанс пойдеворини яратишни ўзимизга асосий мақсад қилиб белгиладик.

Таълимнинг асосий вазифаларини, мавжуд илмий салоҳият ва алоҳида шахсларнинг истеъдодини давлатнинг, унинг тузилмалари ҳамда иқтисодиёти тармоқларининг амалдаги эҳтиёжларига мослаштириш жуда муҳим. Агар шундай қилинмаса, бир кун келиб, тамаддундан йироқлашиш, мамлакат учун кераксиз, ортиқча дахмазага айланиб қолиш ҳам ҳеч гап эмас. Йиллар давомида биз ривожланмадик, кузатувчи бўлиб қолавердик, дейиш, албатта, нотўғри бўларди. Фанлар академиясидаги учрашув эса Ўзбекистоннинг энг янги тарихида биз илмий ҳамжамиятда қандай ўринни эгаллаяпмиз, халқаро таълим жараёнида қатнашяпмизми, ўзгаришлар ва инновацияларни мақсад қилганмизми — ана шу каби саволларни кўндаланг қўйди.

Хўш, аграр тармоқни, унинг сув хўжалиги комплексини, муайян фермер хўжалигини мустаҳкамлаш, ривожлантириш учун қандай янги, аниқ технологиялар, жиҳозлар ва дастурий маҳсулотларни таклиф қила оламиз? Таълим ҳамда илмий тадқиқотлар соҳасидаги кучли рақобат шароитида инновацион ечимларни яратиш ва уларни кўпайтириш учун институтимиз стратегияси қандай бўлмоғи лозим? Ахир ҳозирги тезкор замонда бир жойда қотиб қолиш, бор билим ҳамда малакаларни ҳам йўқотиб, саводсизлик туфайли таназзулга юз тутиш асло мумкин эмас-ку.

Бугун тобора кучайиб бораётган талабларга жавоб бериш мақсадида ҳаракат қилиш зарурлигини чуқур ҳис этяпмиз. Олдинга, янгиланиш сари бир неча қадам қўйиш учун эса халқимиз асрлар давомида тўплаган бебаҳо тажриба, яъни кадрлар тайёрлаш бўйича ҳамда илмий-таълимий соҳада эришилган ютуқлар, услубий, тузилмавий, моддий ва ниҳоят, инновацион ривожланиш тажрибасини ҳисобга олиш ҳамда ундан фойдаланиш лозим. Айни шундай йўл — янгиланиш ва кашфиётлар йўли — Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаштириш муҳандислари институтини замонавий тадқиқотлар университетига айлантириш йўлидир.

Давлатимиз раҳбарининг «Ўзбекистоннинг янги тараққиёт даврида таълим-тарбия ва илм-фан соҳаларини ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони ҳамда «Таълим-тарбия тизимини янада такомиллаштиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги қарори юртимизда таълим-тарбия ва илм-фан тараққиётига бирламчи эътибор қаратилаётганининг ёрқин намунаси бўлди.

ХОРИЖИЙ ТИЛЛАРНИ ЎРГАНИШНИ ОММАЛАШТИРИШНИ

САМАРАЛИ ТАШКИЛ ЭТИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ ТЎҒРИСИДА ПРЕЗИДЕНТ ҚАРОРИ ҲАМ ТАСДИҚЛАНГАН.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида хорижий тилларни ўрганишни оммалаштириш фаолиятини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида» 2021 йил 19 майдаги ПҚ-5117-сон қарорига мувофиқ, шунингдек, хорижий тилларни ўрганишни оммалаштириш бўйича ташкилий чора-тадбирларни самарали амалга ошириш мақсадида Вазирлар Маҳкамаси қарор қилади:

1.          Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида хорижий тилларни ўрганишни оммалаштириш фаолиятини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида» 2021 йил 19 майдаги ПҚ-5117-сон қарорининг:

1-бандига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида Хорижий тилларни ўрганишни оммалаштириш агентлиги (кейинги ўринларда — Агентлик) ҳамда Агентликнинг Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳридаги ҳудудий вакиллари лавозимлари ташкил этилганлиги;

2-бандига мувофиқ Агентлик ва унинг вакиллари Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети ҳузуридаги Чет тилларини ўқитишнинг инновациявий методикаларини ривожлантириш республика илмий-амалий марказининг 34 та штат бирлиги, Халқ таълими вазирлиги ва Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тизимининг 39 та штат бирлиги ҳисобидан ташкил этилганлиги маълумот учун қабул қилинсин.

2.          Шундай тартиб ўрнатилсинки, унга мувофиқ Агентлик:

давлат органлари ва ташкилотлари, маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ва давлат таълим муассасаларининг хорижий тилларни ўқитишни оммалаштириш борасидаги фаолиятини мувофиқлаштиради; хорижий ва маҳаллий ҳамкорлар билан алоқалар ўрнатиб, уларнинг молиявий, ташкилий ва услубий кўмагини мамлакатда хорижий тилларни ўрганишни оммалаштиришга жалб қилишни ташкил этади; вазирлик ва идоралар билан биргаликда давлат хизматчиларининг

касбий фаолиятини хорижий тилларда амалга ошириш имкониятини берувчи услубиётларни ишлаб чиқиб, амалиётга жорий этади; талаб юқори бўлган камида ўнта хорижий тилларни ўрганишни

оммалаштириш бўйича комплекс чора-тадбирларни белгилайди; хорижий тиллар ўқитувчилари учун малака талаблари ва баҳолаш мезонларини ишлаб чиқади ҳамда уларга малака тоифасини бериш жараёнини очиқлик тамойили асосида ташкил этади;

Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Таълим сифатини назорат қилиш давлат инспекцияси билан биргаликда хорижий тилларни билиш даражасини баҳоловчи халқаро тан олинган сертификатларнинг рўйхатини ҳамда хорижий тилларни билиш даражасини белгиловчи миллий ва халқаро тан олинган сертификатларнинг даражалари ўртасидаги мувофиқликни тасдиқлайди.

3. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети ҳузуридаги Чет тилларини ўқитишнинг инновациявий методикаларини ривожлантириш республика илмий-амалий маркази (кейинги ўринларда — Марказ) фаолиятини тугатиш тўғрисидаги таклифига розилик берилсин.

Агентлик Марказнинг бутун узлуксиз таълим тизими учун чет тиллари бўйича халқаро стандартларга мувофиқ давлат таълим стандартлари, ўқув режалари ва дастурларини, ўқув ҳамда ўқув-методик қўлланмаларни ишлаб чиқиш ва доимий тарзда такомиллаштириш бўйича шартномалари, ҳуқуқлари ва мажбуриятлари ҳамда хўжалик шартномалари бўйича ҳуқуқий вориси ҳисобланади;

Марказнинг 4 та штат бирлиги негизида Хорижий мамлакатларнинг чет тилларини ўқитиш соҳасидаги нуфузли малака ошириш марказлари билан ҳамкорликда икки томонлама сертификатлаш тизими бўйича тармоқ малака ошириш тузилмаси ташкил этилади;

Республикамизда жаҳон ҳамжамиятига янада интеграциялашувга йўналтирилган тизим яратиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги «Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПК-1875-сонли қарори тасдиқланди. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида ҳалқнинг бой интеллектуал мероси ва умумбашарий қадриятлари, замонавий маданият, иқтисодиёт, фан, техника ва технологияларнинг ютуқлари асосида кадрлар тайёрлашнинг мукаммал тизимини шакллантириш Ўзбекистон тараққиётининг муҳим шартидир, деб алоҳида таъкидланади. Дарҳақиқат, бугунги тараққиёт ҳар бир ўқитувчидан ўзига хос ижодкорлик, малака ва тажрибани тақозо этмоқда. Бу ўз навбатида хорижий тиллар фани ўқитувчилари зиммасига катта масъулият юклайди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги «Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПК-1875-сонли қарорини тизимли амалга ошириш мақсадида бошланғич синфларда хорижий тилни ўқувчиларга ўргатишдан мақсад уларнинг шу тилда сўзлаш, ёзиш, тинглаб ва ўқиб тушуниш каби кўникмаларни шакллантириш билан бир қаторда болаларнинг тафаккури, мулоқот маданияти, билим олишга қизиқиши, фаоллик, мустақиллик, маҳнатсеварлик, қизиқувчанликни уйғотишга қаратилади. Болаларнинг ақлий ва нутқий қобилиятини муваффақиятли ўстириш келгусида фанларни пухта ўзлаштиришга имконият яратади. Ўқувчиларда чет тили орқали мустақил ва ижодий фикрлаш кўникмаларини шакллантиришда илғор педагогик технологиялар ўзига хос аҳамият касб этади. Бугунги кунда ўқитувчига қўйиладиган муҳим талаблардан бири ҳам илғор педагогик технологиялар билан танишиш, амалда қўллаш ва шулар орқали болаларни мустақил фикрлашга ўргатишдан иборат. Узлуксиз таълим тизимининг ҳамма бўғинларида ҳам ўқитувчи дарс жараёнида ноанъанавий дарсларда педагогик технологиялардан фойдаланади, лекин бошланғич синфларда хорижий тилларни ўқувчиларга ўргатишда хорижий тил ўқитувчиси ўқувчиларнинг психологик, педагогик ва физиологик ривожланиш қоидаларини билиб, ўрганиб дарснинг мақсад ва мазмунидан келиб чиқиб, педагогик технологияларни дарсда қўллаш мақсадга мувофиқдир. Ўқитувчи дарс жараёнида педагогик технологияларни ишлатишда қуйидагиларга эътибор бериши лозим: – ўқувчилар онгида муайян мавзу асосида янги тушунчаларни ҳосил қилиш; – янги мавзуга оид қоида, атамалар моҳиятини очиб бериш; – янги мавзуни ўтилган мавзулар билан изчилликда етказиш; – ўқувчиларнинг фикрлаш даражасини ривожлантириб бориш; – таълимий ўйинларнинг изчиллиги, хилмахиллиги ва қизиқарли бўлишига эришиш; – шу машғулотнинг ўзида янги билим асосида шаклланган кўникмаларини текшириб бориш; – ўқувчиларнинг психологик хусусиятларини ҳисобга олиш; – дарс жараёнида ўқувчилар иштирокини кучайтириб бориш. Демак, шуни таькидлаш керакки, келажагамиз бўлган ёшларнинг эркин фикрловчи, баркамол шахс бўлиб шаклланиши учун уларни ҳар томонлама ривожлантириш зарур. Жумладан, хорижий тилларни ўрганиш даражалари мазкур мақсадни амалга оширишда ўқувчиларнинг психологик, жисмоний ва ижтимоий жиҳатларини ўрганиб, ўзларини эркин тутиши ва фикрини мустақил ифодалашда тўсиқ бўладиган салбий психологик ҳолатларни аниқлаш ва бартараф этишда қўлланилиши лозим.

Хаммамизга маълумки, рус тили б та жахон тилларидан бири хисобланади.    

XX аср урталарида рус тили жахон тили сифатида тан олинган. Ер юзида тиллар тарқалиши буйича 3-уринни эгаллайди. Бу тилни жаҳоннинг юздан ортик мамлакатларида урганишади. Уни чет тили сифатида дунё ахолисинингхар саккизинчи кишиси урганади. «Рус тилини урганишнинг энг самарали усуллари» китоби, асосан, мустакил урганувчилар учун мулжаллангаи булиб, куп уриниш талаб қилмайдиган, кулай ва самарали усуллар ёрдамида киска вакт ичида рус тилини ўзлаштиришда қўл келади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

1.Ш.М.Мирзиёев Олий Мажлисга мурожаатномасидан 2017 йил декабрь

2.Халқ сўзи газетаси

3.Алишер Абдусаломов Рус тилини ўрганишнинг самарали усуллари

Тошкент 2016

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ОБЗОР МЕТОДОВ 3D-АНИМАЦИИ ЛИЦА

Мамадалиев Хусниддин Абдижалилович, (доцент, Ташкентского университета информационных технологий имени Мухамада ал-Хорезмий);

Ибодуллаев Сардор Насриддин огли (ассистент, Ташкентского университета информационных технологий имени Мухамада ал-Хорезмий);

Мухаммаджон Ранохон Бахтиер кизи, (магистр, Ташкентского университета информационных технологий имени Мухамада ал-Хорезмий)

 

Аннотация: В настоящее время доступно несколько систем визуализации, которые позволяют студентам манипулировать важными переменными для получения решения научной проблемы. Мы обсуждаем фундаментальные различия между этими инструментами и подчеркиваем важность использования каждого из них в контексте учебных программ и педагогики. Мы также учитываем влияние таких инструментов на зрительно-пространственное мышление. Мы предполагаем, что, хотя зрительно-пространственные способности могут быть важны при использовании визуализации, их роль иногда переоценивается. Мы выступаем за более тонкое и глубокое понимание множества способов использования зрительно-пространственного мышления при решении проблем. Это обсуждение приводит к набору принципов проектирования для использования инструментов визуализации при обучении. 

Ключевые слова: Ментальное вращение, инструмент визуализации, решение проблем

 

Создание лицевой анимации всегда было проблемой в области графической визуализации. Были предприняты многочисленные усилия.

Для достижения высокой реалистичности лицевой анимации. В

этой статье рассматриваются методы, применяемые в лицевой анимации, с целью достижения реалистичной лицевой анимации. Мы обсуждаем техники моделирования лица с разных точек зрения; связанные геометрические манипуляции и методы лицевой анимации, включающие управление речью, на основе изображений и данных.

Лицевая анимация - это метод создания виртуального персонажа, включая позу и движение лица. Графическая визуализация обычно используется в этом подходе, например, в играх, съемках и человекомашинном общении, чтобы гарантировать более высокий спрос на увлекательное взаимодействие, продвинутое выражение лица и движения. С тех пор, как Парк (1972) стал пионером в своей работе, лицевая анимация быстро выросла из-за спроса и стала темой исследований на десятилетия. Чтобы обеспечить улучшение и улучшение производительности, предлагается множество последних работ с вариациями подходов по каждому аспекту. В этой статье представлен обзор нескольких моделей геометрического моделирования и анимации на основе данных, которые использовались в исследованиях лицевой анимации. В связи с размахом обсуждения, этот документ был направлен на то, чтобы помочь улучшить существующую систему компьютерной лицевой анимации с помощью текущих разработок с использованием новейших технологий.

Техники моделирования лица - сложность лицевой анимации складывается из взаимодействия между различными слоями лица и в конечном итоге создает проблему для применения в лицевой анимации; что привело к внедрению различных методов. Геометрические методы в основном обрабатывают деформацию, создание поверхностей и манипуляции с ними. Несколько подкатегорий, охватываемых геометрической базой, включают интерполяции, параметризации и мышечного моделирования будут обсуждаться в этом разделе.

Интерполяция - это процесс создания значения на основе его соседей. Подход с интерполяцией определяет соседние значения, которые обычно вносят определенный вес в значение, которое интерполируется; обеспечение желаемого пользователем плавного перехода между соседями, поскольку вес часто обратно пропорционален расстоянию, на котором находится сосед. Методы интерполяции на самом деле помогают привнести интуитивный подход к компьютерной анимации, особенно в лицевой анимации, где этот метод предлагает функцию, которая определяет плавный переход между двумя выражениями лица в течение нормализованного временного интервала. Линейная интерполяция широко используется при создании лицевой анимации. Парк ввел простую геометрическую интерполяцию между моделью лица для создания анимированных последовательностей выражения человеческого лица и был первым, кто предложил трехмерную модель человеческого лица. Метод, предложенный Arai et al., 1996, который генерировал лицевую анимацию с одновременным изменением выражения и формы лица в реальном времени. Выражение лица накладывается на форму лица с использованием двухмерного пространства параметров независимо от формы лица с использованием их модели. Когда задействовано более двух ключевых кадров, билинейный режим может дать больше возможностей выражения лица, чем линейный. Следовательно, более широкий диапазон реалистичных изменений лица, создаваемых билинейной интерполяцией. Интерполяция формы в основном применялась потому, что требовалось только простое преобразование, такое как масштабирование и вращение, а не просто вычисляемые. Однако недостатком является ограничение реалистичной создаваемой лицевой анимации - требуется ручная анимация для создания идеальных форм наложения, что отнимает много времени и требует тяжелой работы. Кроме того, сложная конструкция лица также ограничивает реалистичность лицевой анимации.

Анимация, управляемая производительностью - анимация, управляемая производительностью, в основном достигается за счет захвата данных о движении, для чего требуются перчатки для ввода данных в качестве устройства ввода и камеры захвата движения для стимуляции синтетического персонажа. Индустрия компьютерной анимации широко применяется, поскольку она упрощает работу аниматора (Parke & Waters, 2008). Они могут фиксировать движение напрямую и переводить данные в цифровую форму. Уильям (1990) представил технику, основанную на производительности, с помощью сканирования лица и отслеживания маркеров. Маркеры используются на лице, в то время как видео с камеры предназначено для сканирования лица и отслеживания маркеров. Показывают, что получение данных из видеопотока также может быть выполнено с использованием этой техники. Затем Куаудио и др. (1998) построили лицевую анимацию в реальном времени из предварительно смоделированного выражения лица для анимации синтетического персонажа. Евклидово расстояние между соответствующим и свернутым маркером - это точка, которая связана с маркером для генерации промежуточного выражения лица. Данные захвата движения (MoCap) - это все о суставе человеческого тела, который размещается с датчиками или маркером для записи движения человека в пространстве с течением времени. Его также можно определить как суставы, параметризованные иерархическим перемещением      и     вращением.         На     рисунке      1        показана    древовидная иерархическая     структура, иллюстрирующая         нормальную        организацию соединений.

Одна из проблем компьютерной графики - это процесс создания и анимации моделей лица человека с высокой реалистичностью. Фактически моделирование лицевой модели выполнялось вручную, что является медленным и даже дорогостоящим (Chuang & Bregler, 2004), тогда как деформация лицевой сетки или действие мышц контролируется в процессе анимации. Поскольку графическая область развивалась на протяжении многих лет, аниматору в настоящее время удается преобразовать лицевую геометрию в цифровую форму, используя какой-либо датчик или сканирование маркеров и выполняя различные симуляции лицевых мышц для лицевой анимации. Моделирование лицевой модели требует, чтобы модель была более подробной и реальной, в то время как лицевая анимация должна быть более реалистичной и даже могла выполняться в реальном времени. Литература

1.     Wilensky, U. (2001). Modeling nature’s emergent patterns with multi-agent languages. Paper presented at the EuroLogo 2001, Linz, Austria.Google Scholar

2.     Wilensky, U., & Resnick, M. (1999). Thinking in levels: A dynamic systems perspective to making sense of the world. Journal of Science Education and Technology, 8(1), 3–18.CrossRefGoogle Scholar

3.     Wu, H.-k., Krajcik, J. S., & Soloway, E. (2001). Promoting conceptual understanding of chemical representations: Students’ use of a visualization tool in the classroom.  Journal of Research in Science Teaching, 38(7), 821–842.

 

 

ҲУНАРМАНДЧИЛИК УЮШМАЛАРИДА УСТОЗ-ШОГИРД МУНОСАБАТЛАРИ.

Раҳматова Феруза Қудрат қизи

Наманган давлат университети  талабаси

Аннотация:Ўрта Осиё халқлари ҳунармандчилигининг ўзига хос хусусиятларидан бири бу – маълум бир соҳа ҳунармандларининг муайян ижтимоий ташкилотларга бирлашишидир. Бу ўзига хос жамоатчилик анъаналарига таянган махсус уюшмаларга бирикиш кўринишига эга бўлган. Бундай уюшмалар маълум ҳунармандчилик турининг ривожланишига замин яратган. Ушбу уюшмаларнинг ўз оқсоқоллари бўлиб, бирлашма фаолияти махсус ҳужжат – рисола асосида амалга оширилган. Рисолада соҳага оид ахлоқий, ҳуқуқий ва ижтимоий меъёрлар шариат қонунларига асосланган ҳолда баён этилган. Жумладан, мазкур ҳужжатда технологик жараёнлар, маҳсулотларнинг турлари ва сифати, меҳнат қуроллари ва ҳунармандчиликнинг ушбу соҳасига оид турли хил урф-одат ва маросимлар батафсил баён эгалади.

Калит сўзлар: уюшма, ҳунарманд, савдогар, маҳаллий, савдогар, воҳа, марказ.

ХIX – XX аср бошларида ҳам ҳунармандлар ўз уюшмаларига эга бўлган. Бундай уюшмалар барча ҳунармандчилик турларида мавжуд бўлиб, Ўрта Осиёнинг маҳаллий аҳолиси орасида касаба деб аталган.[1]

Маълумотларга кўра, Ўрта Осиёда ҳунармандчилик уюшмалари X асрлардаёқ мавжуд бўлган. Бундай уюшмалар тўлалигича XIV–XV асрларда шаклланган. Уларнинг пайдо бўлишига йирик ҳунарманд-савдогарлар манфаати сабаб бўлган. Бундай савдогар-усталар атрофида четдан бошқа рақобатчининг пайдо бўлишини истамаган ҳамда ҳунармандчилик уюшмаларида бир неча усталарга бош бўлиб, маҳсулот ишлаб чиқарган. 

Тадқиқотчиларнинг фикрича, Ғарбий Европа мамлакатларида маълум бир ҳунармандчилик буюмларини ишлаб чиқаришга Қашқадарё воҳаси ҳунармандчилиги тарихи (XIX – XX аср бошлари) ихтисослашган шаҳар ҳунармандлари цехлари мавжуд бўлган. Ғарбий Европа мамлакатларида цехларга бирлашиш X асрларда бошланган бўлса-да, XII – XIV асрларда улар йирик уюшмаларга айлангани ҳақида маълумотлар мавжуд. Европа мамлакатлари ва Ўрта Осиё ҳунармадчилик уюшмаларидаги умумийликлар билан биргаликда, улар ўртасида бир қанча ўзига хос фарқли томонларни ҳам кўрсатиб ўтиш мумкин. Масалан, Ўрта Осиёда ҳунармандларнинг уюшмаларга бирикишларидан асосий мақсад, ишлаб чиқаришни жадаллаштириш, маҳсулот сифатини, сонини ошириш ва кўпроқ фойда олиш бўлса, Ғарбий Европа мамлакатларида эса ҳунармандлар цехларга асосан бирбиридан руҳий мадад ва илҳом олиш учун бирлашишган.[2]

Ўрганилаётган даврда Ўрта Осиёнинг барча ҳунармандчилик марказлари ҳунармандчилик гузарларидан ташкил топган. Юқорида келтириб ўтилганидек, бундай гузарларни Бухоро амирлиги ҳунармандчилик марказлари – Самарқанд, Бухоро, Шаҳрисабз, Китоб, Қаршида ҳам учратиш мумкин бўлиб, уларнинг ҳар бирида бир неча ўнлаб гузарларни санаб ўтиш мумкин. Бундай гузарларда, асосан, алоҳида ҳунармандчилик тури билан шуғулланувчи ҳунармандлар яшаган ва уларнинг устахоналари ўзлари яшаётган ҳовлиларда жойлашган. Бундан ташқари, бозорда ёки савдо расталарига яқин ерда алоҳида дўкон ҳамда устахонасига эга ҳунармандлар уюшмалари ҳам мавжуд бўлган.

Ўрта Осиё, жумладан, Қашқадарё воҳаси шаҳарларидаги ҳунармандчилик уюшмаларига мисол қилиб кулолчилик уюшмаларини кўрсатиш мумкин. Кулолчилик уюшмалари, асосан, уй-ҳовлиларда жойлашган бўлиб, бир неча хонадан иборат бўлган. Хоналарга кулолчилик чархлари, сопол идишларини пиширадиган хумдонлар, тегирмон тошлари жойлаштирилган. Лойхона ҳам чархлари билан бир хонада жойлашган. Ҳовлида тайёр ва яримтайёр маҳсулотларни саклайдиган хоналар ҳам мавжуд бўлган. Ҳовлидан эса тупроқ сақлаш заҳираси сифатида ҳавда об-ҳаво иссиқ кунларда идишларни қуритишда фойдаланилган.

Уюшма бошида бобо ва оқсоқол турган. Маҳсулот ишлаб чиқарувчилар – усталар, ёлланма усталар ва шогирдлардан иборат бўлган. Бобо касаба бошлиғи бўлиб, обрўли ҳунармандлар ичидан сайланган ва аксарият ҳолларда умрининг охиригача шу лавозимда турган. XIX–XX аср бошларида бобо лавозими тўқимачилик, новвойлик ва отбоқарларда ҳам сақланиб қолган. Бошқа бир қатор ҳунармандчилик турлари, жумладан, темирчилик, дегрезлик, мисгарлик, ўймакорлик, кўнчилик ва бошқаларда касаба бошлиқлари оқсоқол ёки ғолиб деб номланган. Кулолчилик ҳамда тўқимачилик устахоналарида ҳам бобо, ҳам оқсоқол лавозими мавжуд бўлиб, иккаласи ҳам устакор ҳунармандлардан сайлаб қўйилган. Уларни сайлашда уюшманинг барча аъзолари қатнашган. Оқсоқолликка сайланувчи устанинг ёши аҳамият касб этмаган ва у умр бўйи шу лавозимида қолмаслиги ҳам мумкин бўган. Яъни, у уюшма аъзолари норозилиги билан лавозимидан четлаштирилиши мумкин бўлган. Касабанинг ҳақиқий бошлиғи бобо бўлиб, оқсоқол унинг ёрдамчиси ҳисобланган.[3]

Заргарларда эса уюшма бошлиқлари саркор деб номланган ва улар кўпинча сарой амалдорларидан бўлган. Тадқиқотлар натижаси, Бухоро амирлигида ҳам заргарларнинг кўпгана имтиёзлари бўлиб, улар юқори табақа аҳли вакиллари бўлган. Жумладан, XIX аср охири – XX аср бошларида Бухоро шаҳри заргарларига амир Абдулаҳадхон томонидан Қаршилик заргар Усто Саъдий саркор этиб тайинланган.

Боболар уюшма аъзолари олдида ушбу ҳунармандчилик соҳаси пири номидан иш тутган. Қолаверса, ўз ҳунарига оид рисолани ёддан тўлиқ билиши шарт бўлган. У ҳафтанинг маълум кунларида қўлида рисола билан устахона ва дўконларга бирма-бир кириб, шогирдлари ишидан хабар олган ва ҳунармандчилик қонун-қоидалари билан таништириб борган. Бобо бошлиқ сифатида, шогирдларни усталикка ўтказиш учун фотиҳа берган, устазода бўлмаган ҳар қандай шогирдни оила, яъни уюшма устаси қилиб қабул қилиш фақат бобо томонидан ҳал этилган. Бундан ташқари, унинг қўли остида уюшманинг барча ҳалфалари бириккан бўлиб, улар бобо уйидан макон топган. Шунингдек, бобо оқсоқол билан ҳалфалар ўртасидаги келишмовчиликларни ҳал қилган, ёрдамга муҳтож ёки бемор ҳалфаларни қўллаб-қувватлаган. Улар эса ўз қарзларини ишга чиққанларидан кейин узганлар. Баъзи бир бадавлат боболар нафақат ўз уюшмаси балки бошқа ҳунармандчилик уюшмалари аъзолари томонмдан катта ҳурматга сазовор бўлиб, ночор аҳволда қолган касаба бошлиқлари улардан ёрдам сўраганлар. Масалан, обрўли бадавлат боболар томонидан ишчи кучига муҳтож бўлган бошқа уюшмаларга ишчилар жўнатилган. Шундай ҳоллар ҳам бўлганки, ҳалфалар бобога устахона бошлиқи билан келишмовчилигини ҳал қилишни сўраб мурожаат қилганлар. Бобо ўз пойкори орқали ушбу муаммоларни ҳал қилган. Пойкор бобонинг барча топшириқларини бажарган, яъни ёлланма ишчиларни ишдан бўшатган, уста керак бўлган устахоналарга ишчиларни жойлаштирган. У ўз хизмати учун келишолмаётган ҳар иккала томондан икки тангадан ундириб олган. Баъзан вазиятни аниқлаб, келишмовчиликни устахона бошлиқи зарарига ҳал этган, масалан, унинг устахонасини бир неча кунга ёпиб қўйган. Бобо қўл остида нафақат ҳунармандлар, балки савдогарлар ҳам бириккан. Масалан, тўқимачиликда газмолларга буюртмалар фақат бобо орқали ўтган. Юқори табақа аҳли маҳсулотга бобо орқали буюртма берган ва тайёр маҳсулот ҳам олдан унинг кўригидан ўтиб, кейин буюртмачига етказиб берилган.[4]

Оқсоқоллар ҳам уюшма ишчилари назоратидан ташқари, бозорга боғлиқ масалалар билан шуғулланганлар. Улар маҳсулот сифатини назорат қилган ҳамда ушбу маҳсулот сифатига яраша сотилишини таъминлаган. Улар иштирокида алоҳида усталар билан буюртмага оғзаки шартномалар тузилган. Ўз хизмати учун оқсоқоллар йилига тўрт марта бир бозор кунининг бутун фойдаси ҳисобига ҳақ олган. Бундай кунларда даромаддан кимдир ўмариб кетмаслиги учун қатиқ назорат қилинган.

Кейинчалик йирик шаҳарларда, асосан, ўзбек миллатига мансуб аҳолиси кўп бўлган шаҳарларда бобо лавозими йўқолиб борган ва уларнинг ўрнини оқсоқол ҳамда ғолиблар эгаллаган. Чекка ўлкаларда бобо лавозими касаба бошлиғи, пирлар ўринбосарлари сифатида уюшмалар қанча фаолият кўрсатган бўлса, шунча мавжуд бўлган. Жумладан, Қашқадарё воҳаси марказий шаҳарлари – Қарши, Шаҳрисабз, Китоб ва бошқаларда ҳам шу ҳол кузатилади.

Ҳунармандчилик уюшмалари қуйидаги тартибдаги ҳунармандлар гуруҳидан ташкил топган. Уюшма бошида бобо, оқсоқол, ундан кейин устакор, ҳалфалар, охирги ўринда эса шогирдлар турган. Ҳалфалар ўз устахонасига эга бўлмаган уста-ҳунармандлар бўлиб, иложсизликдан уюшмаларда ёлланиб ишлашган ва меҳнатига яраша иш ҳақи олишган.[5]

Ўрта Осиё шаҳарлари ҳунармандчилик уюшмалари аъзоларидан уста ва устазодаларнинг касабадаги ўрни алоҳида аҳамиятга эга бўлган. Чунки улар мустақил ишлаб чиқарувчилар ҳисобланиб, моддий таъминотга муҳтож бўлмаган. Шунингдек, улар шогирдлар тайёрлашда устоз вазифасини ўтовчи асосий шахс ҳисобланган. Ғарбий Европа мамлакатлари шаҳарларида ҳам ҳунармандчилик цехларида мустақил уста-ҳунармандларнинг мавқеи баланд бўлган. Улар бир ихтисосликкка эга ёлланиб ишлашга мажбур ҳунармандларни ўз қўл остида бирикгириб, маънавий ҳамда моддий томондан қўллаб-қувватлаб турганлар.

Ҳунармандчилик уюшмаларида тақия ҳам мавжуд бўлиб, у қўллабқувватлаш, таянч, бошпана, дам олиш жойи деган маъноларни англатган. Тақия уюшма аъзолари томонидан йиғилган пул хисобига қурилиб, ҳужралар ва чойхонадан иборат бўлган. Унда вақтинчалик бошпаналар ҳам мавжуд бўлиб, шаҳарга иш излаб келган ёлланма усталар яшаганлар. Юқори малакали усталар тақияда яшамаганлар, улар устакор уйида яшш-ан. Тақия, шунингдек, уюшма дам олиш маскани вазифасини ҳам бажариб, у ерда ҳунармандлар ҳордиқ чиқарганлар.

Ўрта Осиёнинг барча шаҳарларидаги каби Қашқадарё воҳасида ҳам ҳалфаларга бўнак бериш мавжуд бўлган. Қарздор ҳалфа қарзини узгунча, бошқа устахонага ўтиши таъқиқланган. Агар бошқа устахона эгаси унинг қарзини узса, ўзига ўтказиши мумкин бўлган.

Бўнак, асосан, кўп сонли ёлланма ишчи кучи керак бўлган уюшмаларда, жумладан, этикдўзлар, тўқимачилик ва кулолчилиликда мавжуд бўлган. Бу анъана мисгарлар, заргарлар ва зардўзларда учрамаган, чунки уларда ҳалфалар деярли бўлмаган. Ушбу ҳунармандчилик турларида усталар шогирдларинн маълум даражада касбга ўргатганларидан сўнг, усталикка фотиҳа беришган. Кейин уларга устахона очишга кўмаклашишган ёки ўз устахоналарида уста билан бир қаторда ишлашларига рухсат беришган.[6]

Юқорида келтириб ўтилганидек, ҳунармандчилик уюшмалари аъзоларининг қуйи табақаси вакили шогирдлар ҳисобланган. Шогирдлар четдан устага ёшлигадан ҳунар ўрганиш учун ёлланиб, 5 – 15 йил давомида ёрдамчи ишларни бажаришга мажбур бўлган. Улар иш ҳақи олиш ҳуқуқига эга бўлмаганлар ва асосан, қора ишларни бажарганлар. Уларнинг маълум иш вақти белгиланмай, тонг оттандан кун ботгунга қадар давом этган. Заргарлар ва зардўзлар четдан камдан-кам ҳоллардагина шогардликка олинган. Бу ҳунармандчилик турларида, асосан, касб-кор мерос қолдирилган бўлиб, уларнинг деярли барчаси устазодалар бўлган. XVI асрда шогирдликка олиш тўғрисидаги шартномалар ёзма тузилганлиги ва шогирдлик муддати ҳам қисқароқ, яъни 5 йилгача бўлган. XIX – XX аср бошларида заргарликда ҳам четдан олинган шогирдлар мавжуд бўлган. Лекин уларга ҳунар ўргатиш муддати 10 йиддан 5 йилгача чўзилгани ва ҳужжатлар ёзма имзоланмагани илмий адабиётларда келтириб ўтилган.[7]

Ғарбий Европа мамлакатлари шаҳарларида ҳунармандчилик соҳасидаги шогирдлик муддати одатда 2 – 7 йил давом этган. Баъзи ҳолларда шогирдлик муддати 10 – 12 йилгача чўзилганлиги ҳақида ҳам маълумотлар мавжуд. Бунга шогирд ўзи танлаган соҳа бўйича устози тан оладиган даражада санъат намунасини одатдаги ўқув муддатида ярата олмагани сабаб бўлган. Шогирд усталикка қабул қилиниши учун худди шу шартни бажариши зарур бўлиб, бунга тезда эришган шогирдлар аввал уста ёрдамчиси, кейин эса мустақил уста-ҳунарманд, деб тан олинган.

XX аср бошларида шогирдларнинг аҳволи анча яхшиланган. Маълумотларга кўра, бу даврда ҳунармандчилик корхоналарида ишлаётган 17 ёшгача бўлган шогирдлар умумий овқатланиш вақтидан ташқари, 3 соат мактабда ўқиб келишга ҳақлилиги таъкидланган.[8]

Шогирд йиллар давомида ҳунар ўрганиб, маълум даражага эришганидан кейин уста унга мустақил равишда устачилик қилиши учун фотиҳа ва иш қуроли ҳамда бир марта бирор буюмни ишлаб чиқаришга етадиган хом ашё берган. Шогирдлар устазода бўлса, фотиҳа олгандан кейин ўзи мустақил фаолият юритишган. Устазода бўлмаган шогирдлар фотиҳа олгандан кейин устози ёки бирор бир бошқа устахонада келишув асосида ёлланиб ишлаган.

Ҳунармандчиликнинг барча турларида ҳунар отадан болага мерос қолдирилган ва уни давом эттирмаслик гуноҳ ҳисобланган. Айтишларича, ота щунари давом эттирилмаган уйда пирлар чироқсиз қолган. Шунинг учун ўғил фарзанди бўлмаган уста қизини ўзининг энг яхши шогирдига узатган ва уни ўз фарзандлари қаторига киритган.[9]

Ўрта Осиё ҳудуди, жумладан, Қашқадарё воҳасининг барча ҳудудларида ҳунармандларнинг ўзлари эътиқод қиладиган пирлари бўлган. Пирларни эъзозлаш ҳунармандчилик тараққиётида ва ҳунармандларнинг ҳаётида катта аҳамиятга эга бўлган. Пирлар маълум соҳадаги ҳунармандларни жипслаштириб туришда маънавий восита ҳисобланган. Пири бор ҳунармандлар биродар ҳисобланиб, барча маросимларда йиғилиб туришган.

Қашқадарё воҳаси аёллар кулолчилигида Момо Ҳаво улуғ саналган бўлса, Саид Кулол, яъни Шамсиддин Кулол барча кулоллар пири саналган. У, айниқса, йирик сопол идишлар ясайдиган кулоллар томонидан улуғланган. Коса, пиёла каби майда сопол буюмлар ясайдиган кулоллар, жумладан, Шаҳрисабз косагарлари Шайх Ҳасан Басрийни ҳам ўзларига пир деб билишган. Баҳовуддин Нақшбанд эса ёлланиб ишлайдиган уста-ҳалфалар ва шогирдлариииг пири ҳисобланган. Олов билан ишловчилар, яъни заргарлар, темирчилар, дегрезчилар, новвойлар ва кулолларнинг бир қисми ҳазрати Довудни ўзларига пир деб билишган. Игна билан ишловчилар, яъни тикувчилар, зардўзлар, этикдўзлар Бобои Порадўзни ўз пирлари деб билишган. Бундан ташқари, зардўзлар Ҳазрати Юсуфни ўз ҳунарлари пири деб улуғлашган.[10]

Илмий адабиётларда келтирилишича, энг биринчи уста зардўз, энг биринчи устоз ва ғойибона ҳомий пир Ҳазрати Юсуф бўлган. [11]. Тўқимачиликда тўқувчи ва ип йигирувчиларнинг пири, яъни бибиси Биби Сешанба бўлган. Баъзи жойларда уни Биби Чоршанба деб атаса, Усмон турклари Биби Пайшанбаи кори деб аташган. Ўрта Осиё халқлари афсоналаридага машҳур Айюб пайғамбар, Деви Сафед, Биби Сешанба, Амударёнинг юқори оқимида Биби Расонда, Афғонистонда Биби Чархан деб аталган пир ва бибилар ип йигирувчилар ҳомийси ҳисобланган. Бундан ташқари, маҳаллий ҳунармандлар томонидан олача тўқиш санъати асосчиси сифатида Шайх Нажмиддин Кубро ҳам улуғланган. Отбоқарлар Ҳазрати Алини, деҳқонлар Бобо Деҳқонни, чорвадорлар Занги бобони ўз ҳунарлари пирлари сифатида эъзозлашган.[12]

Касаба бошлиқлари, яъни бобо ва оқсоқошар пирларнинг ердаги акси ёки давомчилари сифатида хурмат қилинган. Уста пирлар ҳаққига ҳар бир иш бошланмасдан олдин дуо қилиб, улардан ишига барака ва турли зиёнзаҳматлардан асраш учун мадад тилаган.

Ўрта Осиё, хусусан, Қашқадарё воҳасида вояга етган, яъни бирор ҳунарни эгаллай олган ёш уста касаба йиғини чақириб, арвоҳи пир ҳаққига эҳсон берган. Шу ерда уста унвонини олган шогирд белига белбоғ боғланган ва бўлажак уста пирларнинг давомчиси бобо ҳамда устозига сарупо қилган. Аёллар гшрлар хаққига чироқлар ёқишган ва уларнинг ҳаққига нон, ширинликлар ҳамда оқ газмол улашганлар.

Пири бир ҳунармандлар, ҳатто бир касб-кор аҳли бўлмаса-да, биродар ҳисобланиб, турли маросимларда йиғилиб туришган. Ушбу анъаналар ҳунармандларни асрлар давомида бир-бирига боғлаб келган. Қолаверса, ҳунармандчилик тармоқлари, уюшмаларида мавжуд бўлган бундай тартиблар вақт ўтган сайин ўз аҳамиятини йўқотган. Жумладан, XX аср бошларига келиб, бобо уюшмалари ўз аҳамиятини йўқотган бўлишига қарамай, бу каби анъаналар халқимиз томонидан қадрланган ҳамда ҳозирги кунгача сақланиб қолган. Ҳунармандчиликка оид бу анъаналарнинг аксарияти аждодларни ёдга олиш билан боғлиқ бўлиб, айниқса, уста томонидан ўз шогирдига фотиҳа бериш маросимида, аждодлар руҳига миннатдорчилик билдириш кўрииишида яққол намоён бўлади. Ўрта Осиё ҳунармандчилигининг ўзига хос хусусиятларидан бири бу ҳар бир соҳанинг ҳомийси ҳисобланган пирларига эга бўлишидадир.

XIX – XX аср бошларида воҳа ҳудудида мавжуд бўлган барча ҳунармандчилик бирлашмалари ўзининг асрлар давомида шаклланиб келган урф-одат ва маросимларига эга бўлган. Улар ўз олдига Ғарбий Европа мамлакатлари ҳунармандчилик бирлашмалари каби ягона мақсад, яъни ҳунармандлар манфаатларини, уларнинг фаолиятини ислоҳ қилиш йўли орқали ҳимоя этишдан иборат бўлган. Аммо Ўрта Осиё ҳунармандчилик уюшмаларининг ўзига хос томонларидан бири жамиятнинг бошқа соҳаларида кузатилгани каби ушбу сохада ҳам патриархал муносабатларнинг мустаҳкам сақланганлигидир. Шу туфайли мазкур ижтимоий муносабатлар узоқ вақт давомида ҳеч қандай ўзгаришларсиз сақланиб қолган. Адабиётлар рўйҳати

1.Ҳамидова М. XVII-XX аср бошларида Бухоро хонлигида ҳунармандчиликда қадимий анъаналар ҳақида // Академик Убайдулла Каримов номидаги ёш шарқшунослар илмий конференцияси тезислари. – Тошкент: Фан, 2006. – Б.

45.

2.Агзамова Г. А. Сўнгги ўрта асрлар Ўрта Осиё шаҳарларида ҳунармандчилик ва савдо. –Тошкент: Ўзбекистон, 2000. – Б.38.

3.Ҳамидова М. XVII-XX аср бошларида Бухоро хонлигида ҳунармандчиликда қадимий анъаналар ҳақида // Академик Убайдулла Каримов номидаги ёш шарқшунослар илмий конференцияси тезислари. – Тошкент: Фан, 2006. – Б. 44-45.

4.Гул Э. Амалий санъатда этник-маданий анъаналар // “Sаn’аt”. –Тошкент, 1998. –№ 1–3. – Б. 32-33.

5.Ҳамидова М. XVII-XX аср бошларида Бухоро хонлигида ҳунармандчиликда қадимий анъаналар ҳақида.... – Б. 45.

6.Алимова Д. Бухорои шарифнинг заргарлик санъати // Мозийдан садо. – Тошкент, 2002. –№ 3(15). – Б. 8 – 9.

7.Алимова Д. Бухорои шарифнинг заргарлик санъати .... – Б. 9.

8.Ҳамидова М. С. XVIII – XX аср бошларида Қашқадарё воҳаси ҳунармандчилиги тарихшунослиги // Тарихий манбашунослик муаммолари.

Республика илмий-амалий анжумани материаллари. – Тошкент, 2008. – Б. 134135.

9.Гул Э. Амалий санъатда этник-маданий анъаналар / / "Sаn'аt". –Тошкент, 1998. –№ 1-3. – Б. 33.

10.Жабборов И. М., Дресвянская Г. Духи, святне, боги Средней Азии (очерки по истории религии). – Ташкент: Узбекистан, 1993. – Б. 174.

11.Булатов С. Ўзбек хапқ амалий безак санъати. – Тошкент: Меҳнат, 1991. – Б. 321.

12.Сулейманов Р. X. Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. – Тошкент:

Маънавият, 2004. – Б. 43.

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

АМАЛИЙ ДАСТУРЛАРДАН ФОЙДАЛАНИБ ФУНКЦИЯЛАРНИ

ГРАФИКЛАРИНИ ЧИЗИШ

О.А.Нарманов(ўқитувчи), Ш.Маткаримов(4 курс талаба),

С.Мирзаев(4 курс талаба)

Тошкент ахборот технологиялари университети

Аннотация: Функцияларни plot буйруғи орқали графини тасвирлаш Калит сўзлари: structure, textplot, sparsematrixplot

Аниқ фанларда айрим масала ва мисоллар ечимларини топишда уни графиги муҳим рўл ўйнайди. Кўпинча функцияларни умумий кўринишдаги ечимларини графигини чизишда бир қанча муаммоларга келамиз. Шундай ҳолларда масала ва мисолларни графи Бир қанча амалий дастурларимиз фойдаланишимиз мумкин. Maple 13 дастурида бир қанча буйруқлардан фойдаланишимиз мумкин. Maple 13 дастурида Plot кутубхонасида қуйидаги буйруқлар мавжуд булар: plot3d, plotcompare, pointplot3d, polygonplot3d, polyhedraplot3d [1-2].

 

 

>

>  

 

 

>

>  

 

 

1.     www.Maple18   

2.     www.Maple13   

 

 

 

 

INKLYUZIV TA’LIM JARAYONIDA O’QUVCHILARNI PSIXOLOGIK QO’LLAB- QUVVATLASHNING ZARURATI.

Gapparova Zilola Shermatovna

To’raqo’rg’on tuman XTB ga qarashli 44-maktab amaliyotchi psixologi.

Annatatsiya:maqolada uysharoitida ta’lim olayotgan o’quvchilarning psixologik qo’llab-quvvatlashning zaruratlari to’g’risida fikir va mulohazalar keltirib o’tilgan.

Kalitso’zlar:ta’lim, ta’limda tenglik, inklyuziv ta’lim, uyg’unlashuv, qo’llabquvvatlash, imkoniyati cheklangan, psixologik ko’mak, inklyuiv ta’lim ishtirokchilari. 

Mamalakatimizda mustaqillikk aerishilgan kundan boshlab, ta’lim sohasiga jahon standartlari talablarini joriy etish bo’yicha tizimli ishlar amalga oshirilib kelinmoqda.Imkoniyati cheklangan bolalarning sog’lom tengdoshlari orasida bir xil sharoitda ta’lim olishning ta’minlash tendensiyasi ham shular jumlasidandir.Ta’limda tenglik bo’lishi, barcha bolalar birgalikda ta’lim olishi Inklyuzivta’lim deb nomlanadi va bu bugungi kunda davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan. Inklyuziv–(inklyuziya-inglizcha uyg’unlashish) hamkorlikdagi ta’lim, butun dunyo hamjamiyati tomonidan eng insonparvar va eng samarali ta’lim sifatida tan olingan. Inklyuzivta’lim –imkoniyati cheklangan va sog’lom bolalar o’rtasida to’siqlarni bartaraf etish, ta’limda maxsus yondashuvga muhtoj bolalarni, barcha tengdoshlari bilan uyg’unlashgan holda ta’lim olishni ta’minlaydigan tizimdir. Nogironligi bor o’quvchilarning o’qitish, va rivojlanishiga yondashuvlarni o’zgartirish zamonaviyi jtimoiy-iqtisodiy sharoitda ijtimoiy moslashuvchan xulqatvor ko’rinishga ega bo’lgan shaxslarni tarbiyalashga va ijtimoiylashuviga ko’malklashish bugunning engdolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Ushbu muammoning hal qilish usullaridan biri “Inklyuziv” ta’lim bo’lib u, teng huquqlar, erkinlik, jismoniy yoki boshqa qobilyatlaridan qat’iy nazar har qanday bola uchun mos ta’lim yo’nalishini tanlash imkonini beradi.           

2020 yi l 13.10 da qabul qilingan ” Alohida ta’lim ehtiyojlari bo’lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari ” to’g’risidagi Prezident Qarorida ham inklyuziv ta’limga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish bo’yicha aniq ko’rsatmalar berilgan. Mazkur qarorni ijrosi mamlakatimizda izchillik bilan amalga oshirilib kelinmoqda. Hozirgi kunda asosiy vazifa nogiron bolalarni o’qitish, o’qitish sohasidagi mavjud tajribaga asoslanib har xil turdagi va turli xil muassasalarda inklyuziv ta’limni psixologik va pedagogik qo’llab-quvvatlashni maqbul va samarali tizimini yaratishdir. Inklyuziv ta’limning maqsad va vazifalari ta’limmuassasasida imkoniyati cheklangan bolalar va o’smirlarning ta’lim olishlari uchun zaruriy psixologik-pedagogik, korreksion sharoitlarni yaratish, ularning imkoniyatiga yo’naltirilgan umumta’lim dasturlari va korreksion ishlarni amalga oshirish orqali ruhiy rivojlanishi, ijtimoiy moslashishini amalga oshirish, o’quvchilarning ta’limdagi tenglik huquqini ta’minlash. Psixologlar maktabda imkoniyati cheklangan o’quvchilar bilan ularni jamiyatga qo’shish va tengdoshlari bilan do’stona mehr-muhabbatli munosabatda bolishlari uchun korreksion va rivojlantiruvchi ishlarni amlaga oshirishi lozim. Imkoniyati cheklangan o’quvchining avvalo ruhiyatida ko’tarinkilikni barqarorlashtirishga qaratilgan alohida dastur yoki rejalar asosida ishlansa imkoniyati cheklangan bolalarni normal bolalar kabi topshiriq va vazifalarni tezlik bilan mukammal amlaga oshira olmasalarda, ammo imkoniyat darajasida amalga oshirishlari uchun ularda motivatsiya paydo qilinsa bu psixologning eng  katta yutuqlaridan biri hisoblanadi. Psixolog ish jarayonida inklyuziv ta’lim ishtirokchilari bilan ham ish olib borishlarik erak. Inklyuziv ta’lim ishtirokchilari kimlar? Oila, mahalla, maktab jamoasi, sinfdoshlar, Xalqta’limi, Sog’liqni saqlash tizimi. Inklyuziv ta’lim ishtirokchilari birgalikda faoliyat olib borsa maqsad va natija ham samarali bo’ladi.

Inkyuziv ta’lim bolalar hayotiga qanday ta’sir ko’rsatadi ?

-         Ozlariga o’xshamagan tengdoshlarini ehtiyojlarini his qiladilar

-         Qo’llab-quvvatlash, yordam berishga intilish-insonparvarlik hissi tarbiyalanadi

-         Yordamga muhtoj insonlarga e’tiborsizlik qilmaydigan shaxsga aylanadilar

-         Tengdoshlariga g’amxo’rlik hissi uyg’onadi

-         Insonlarga imkoniyati cheklanganlarga pozitiv munosabat, o’zaro hurmat tarbiyalanadi. 

Maktabda inklyuziv ta’lim o’qituvchisigaquyidagi tavsiyalar beriladi: 

-         O’quv materiallarini imkoniyati cheklangan o’quvchining qabul qilish darajasida ekanligiga e’tibor berishi

-         O’quvchining barcha analizatoriga ta’sir qiladigan ish olib borishi

-         O’quv jarayonini samarali tashkil etishda interfaol usullarni qo’lash

-         Kasbga yo’naltirish-va kasbga tayyorlik olib borishda maktab psixologi bilan hamkorlikda ish olib borishi

-         O’zlashtirishni baholashda rag’batlantiruvchi usullarni qo’llashi

-         O’zarohamkorlikdaishlashorqalido’stonamunosabatmuhitiniyaratishi

Imklyuziv ta’lim jarayonida o’quvchining ruhiyatini doimo nazaoratga olib borish muhim. Sababi o’quvchi bajarayotgan vazifasi unga og’irlik qilsa yoki atrofdagilarning munosabati unga salbiy ta’sir qilayotgan bo’lsa o’quvchidan kutilayotgan ijobiy natijalar orqagasurilishi mumkin. Bu borada psixologlar pedagoglar bilan hamkorlikda treninglar tashkillab o’tkazsa, o’quvchida ijobiy hislar, ijobiy kayfiyat paydo bo’lishi mumkin. Tashkillangan trening mashg’ulotlarini mavzulari ham albatta o’quvchilarga ijobiy kayfiyat ulashadigan maktabga iliq munosabat uyg’otadigan mavzularda bo’lishi lozim. Psixologlardan inklyuziv ta’lim jarayonida o’z vazifalariga yanada ko’proq mas’uliyat bilan yondashishlari talab qilinadi. Maqsad o’quvchini ijtimoiylashuviga ko’mak berish, jamiyatda o’z o’rni borligiga ishontirish va o’quvchidagi qobiliyat va iqtidorni namoyish qilishiga ko’maklashish. Kuzatuvlardan shuni bilishimiz mumkinki nogironligi bor bolalarda ijodkorlik yuqori bo’ladi. Psixolog va pedagoglar ana shu ijodkorlikni o’zvaqtida ko’ra olishi va o’quvchini qo’llab-quvvatlashlari kerak.

Agar, o’quvchidagi ijodkorlik rivojlantirilsa yangi g’oyalar, yangi kashfiyotlar yuzaga chiqishi mumkin.

Xulosa o’rnida shuni aytib o’tishimiz mumkinki inklyuziv ta’lim nafaqat ta’lim borasida balki bolalarni ma’naviy va jismoniy o’sishlari, shuningdek vositalarni iqtisod qilish borasida ham samaralidir. O’zbekistonda inklyuziv-korreksion ta’lim va bolalar ta’lim muassasalarini asosiy tayanch punkitlarini tuzish Xalq ta’limi vazirligi va YuNESKOning asosiy loyhasi hisoblanadi. Bu dasturning maqsadi yordamga muhtoj bolalarni o’qitish, rivojlantirish, ularni realibitatsiyasi bilan shug’ullanishga qaratilgan. Inklyuziv ta’limni davlat tashkilotlari va jamoatchilik bilan bo’lgan munosabatlar orqali rivojlantiradi. Bugun biz inkluyziv ta’lim natijasida nogironligi bor bolalarni ham eshitishni o’rganyapmiz. Kuzatuvlar shuni ko’rsatyaptiki inklyuziv ta’lim natijasida nogironligi bor bolalar ham haqiqiy hayotni bilish uchun insonni do’sti bo’lishi kerakligini tushundi. Chunki haqiqiy hayot bu atrofdagi insonlar bilan doimiy bog’lanish va muloqotda bo’lish degan fikrlar bolalar ongida shakillandi va shakillantirilib borilyapti. Bolalr o’zlarini hayotda o’rinlarini topishi uchun bilim va mehnatning ahamiyatini tushuni byetyaptilar.  Nogironligi bo’lsada sog’lom tengdoshlariga nisbatan yutuqlari ko’p bo’lgan o’quvchilarni soni kundan-kunga ko’payib borayotgani quvonarli hol.Demak, inklyuziv ta’lim jarayonlari o’z natijalarini ko’rsatmoqda. Bolalarni hayotga qaytarish, ulardagi iste’dod va qobiliyatlarni yuzaga chiqarish yo’lidagi harakatlar besamar ketmayapti. Maktablarda pedagoglar va psixologlar belgilangan vazifalar va tavsiyalar asosida ish tashkillasalar yutuqlar yanada ko’payadi. Sog’lom tengdoshlari qatorida maktabda ta’lim olishlari uchun nogironligi bor bolalar uchun ham  ma’naviy- ahloqiy tarbiya, kamolot uchun imkoniyati, ularni barkamolligi yo’lidagi harakatlar bundan buyon ham izchillik bilan davom ettiriladi.

                   Foydalanilganadabiyotlar.

1.     ” Alohidata’limgaehtiyojlaribo’lganbolalargata’limtarbiyaberishtiziminiyanadatakomillashtirishchoratadbirlari”to’g’risidagiPrezidentQarori –T.2020y. 13.10.

2.     “Inkyuzivta’lim” muvaqqatnizomi  -T 2005 yil .

3.     “Maktablarhammauchun”, “Bolalarniqutqaringjamg’armasi” –T 2020yil.

4.     “Xalqaro forum” materiallari – T. 2005 yil. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O’QUVCHI YOSHLARDA AXBOROT OLISH MADANIYATINI SHAKILLANTIRISHDA PSIXOLOGNING O’RNI. 

O’sarova Dilorom Rasuljonovna

To’raqo’rg’on tuman XTBga qarashli 27-maktab amliyotchi psixologi.

Annotatsiya:Maqolada ta’lim jarayonlarida o’quvchi yoshlarda axborot olish madaniyatini shakillantirishda psixologni o’rni haqida fikr va mulohazalar keltirib o’tilgan.

Kalit so’zlar:Ta’lim, tarbiya, axborotlashtirish,  ta’lim tizimini axborotlashtirish,  kompyuter texnikasi,  innovatsiya,  mediya texnologiyalar, kompyuter texnologiyasi, psixika, motivatsiya,axborot xuruji, og’ish.

Ma’lumki, mustaqilligimizning ilk kunlaridan boshlab yurtimizda yoshlarimizning ta’lim-tarbiyasiga alohida e’tibor qaratila boshlandi.Yoshlarimizga jahon talablari darajasida bilim olishlari va dunyo yoshlari bilan raqobatlasha olishlari uchun barcha shart-sharoitlar yaratildi va yaratilib kelinmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yoshlar ta’lim –tarbiyasi uchun qo’shimcha sharoitlar yaratish , xotin-qizlar bandligini oshirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni o’zichiga olgan 5 ta tashabbusni amaliyotga joriy etish masalasi ishlab chiqildi va amaliyotga joriy qilindi. 5 ta muhim tashabbusning uchinchchi tashabbusida-aholi va yoshlar o’rtasida kompyuter texnologiyalari va internetdan samarali foydalanish chora-tadbirlariga oid dastur asosida 2019-2020 yillarda tuman va shaharlarda Raqamli texnologiyalar o’quvmarkazini tashkil etish va ularda bepul ta’lim berish , 19 mingga yaqin ijtimoiy soha ob’ektini yuqori tezlikdagi internet tarmog’iga ulash ko’zda tutilgan. Bu maqsadlar amalga oshirilib hozirgi kunda tuman va shaxarlarimizda Raqamli texnologiyalar o’quv markazlari tashkil qilinib faoliyat olib bormoqda.  2020-yil  23-sentyabrda qabul qilingan

O’zbekiston Respublikasi  “Ta’lim to’g’risidagi” Qonunining yangi tahriri ham ta’lim jarayonlarini isloh qilishga qaratilgan. Bugungi kunda yurtimizdagi barcha maktablar zamonaviy kompyuter o’quv xonalari bilan ta'minlangan. Bu ta’lim tizimini axborotlashtirishda pedagoglarimiz uchun qulaylik yaratildi deganidir.

Ta’lim tizimini axborotlashtirish- bu butun ta’lim jarayonini samarali tashkil etishdir.  Ta’lim tizimini axborotlashtirish- hayotdan yangi usullarni izlash jarayonidir. Ta’lim tizimini axborotlashtirish – bu kompyuter texnikasi va axborot texnologiyasidan dars jarayonida foydalanish, ta’limda yangi sifat ko’rsatkichlariga erishishdir. Buning uchun ta’lim jarayonida axborot-kommunikatsiya

texnologiyalaridan foydalanishda o’qituvchilarning malakasini oshirish va qo’llabquvvatlash zaruz. Har bir pedagogning  AKT bo’yicha bilimlarini oshirish maqsadida mamlakatimizda pedagoglar uchun maxsus o’quv jarayonlari tashkil etildi.  Hozirgi davrda insonga mediyatexnologiyalarning ta’siri kunsayin ortib borayotgani kuzatilmoqda.  Bu holat kitob o’qishga nisbatan televizorni qiziqib tomosha qiladigan bolalarga ta’sir etmoqda. Axborotlarning katta oqimi televidenya, telefon, internet, kompyuter o’yinlari, kompyuter, electron o’yinchoqlar oilalarda mustahkam o’rin egallab borayotganligi bola tarbiyasi hamda atrofdagi olamni anglab borishiga kattalardan alohida e’tibor talab etmoqda. Bola voyaga yetgani sari uning sevimli mashg’uloti o’zgarib boradi.O’yinlari, sevimli qahramonlari, qiziqishlari ham o’zgaradi.Ta’lim jarayonida ham o’quvchilarilgari axborotni darslik, adabiyotlar, dars jarayonlarida o’qituvchining ma’ruzalaridan, radio vatelevideniya orqali olgan bo’lsa,  bular safiga endilikda axborot texnologiyalari va internet ham qo’shildi. Bundan ko’rinib turibdiki o’quvchining psixikasiga ta’sir qiluvchi juda ko’plab axborot oqimlari mavjud jaryonda o’quvchining ishtiroki kuzatilmoqda. Mazkur jarayonlarda o’quvchi o’zi uchun kerakli bo’lgan ma’lumotni tanlay bilishi va kerakli saytlar orqali ma’lumot qidirishi o’qituvchi tomonidan muntazam tushuntirilib kelinsada, o’quvchidagi qiziqish o’qituvchi tomonidan berilgan tavsiyalarga amal qilishda halal berishi mumkin. Bunday jarayonlarda psixologlar o’quvchilar bilan qanday ishlarni amalga oshirishlari lozim degan savol tug’iladi. O’quvchilar bilan ishlash jarayonlarida psixologlar avvalo o’quvchilarda maqsadli foydalanish tushunchasni shakillantirishlari kerak. O’quvchining psixikasi sog’lom fikrlar bilan to’ldirilgan bo’lsa albatta axborot olish jarayonida ham og’ishlarga yo’l qo’ymaydi. Psixologlar o’quvchilar uchun motivatsiya beruvchi qisqa video roliklar orqali ham o’quvchilardagi axborot olish madaniyatini shakillantirishi mumkin. Motivatsiya beruvchi videoroliklar vaqt qadrini bilish, internet tarmoqlaridan ma’lum soatlardagina foydalanish, axborot olshda nimalarga e’tibor berish kerakligi haqida bo’lsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Psixologlar alohida treninglar tashkillab axborot olish madaniyatini shakillantirishga qaratilgan mavzular bo’yicha o’quvchilar bilan ishlasalar ham o’quvchilarda tushuncha va xulosalar paydo bo’ladi. Psixologlar va pedagoglar hamkorlikda ish olib borib, dars jarayonlarida darslarni ma’lum qismini axborot olish madaniyatiga oid ma’lumotlarni o’quvchilarga taqdim etishga ajratishsa masalan, adabiyot darslarida o’quvchila ruchun videodarstayyorlandi. Pedagog bu jarayonda qaysi internet mazillariga muroojat qilganligi ko’rsatib ketishi kerak.Yoki, uy vazifalarini bajarishda yordam berishi mumkin bo’lgan aniq  internet manzillarini o’quvchilarga tavsiya sifatida berishi ham mumkin. Shuningdek huquq darslarida o’quvchilarga pedagoglar tomonidan O’zbekiston Respublikasining  “Axborotlashtirish to’g’risida” gi qonuni (11.12.2003) haqida ham tushuncha berib borish maqsadga muvofiq bo’ladi. Mazkur qonunning 19-20-moddalarini alohida tushuntirib keng yoritib o’quvchi yoshlarimizga yetkazilsa, axborot olish va undan to’g’ri foydalanish madaniyati yoshlarimiz ongida to’g’ri shakillanishiga omil bo’ladi. Yoshlarda axborot olish madaniyatini shakillantirishda nimalarga e’tibor berishk erakligi quyidagilarda o’zifodasini topadi:

-         Axborot olishda axborotning mazmun-mohiyatiga , haqiqiy ekanligiga, qaysi omillarga asoslanganligi va qanday maqsadda tarqatilayotganligiga e’tibor qaratish

-         Axborot qanday natija berishi haqida aniq tasavvurga ega bo’lish, uni tahlil qilish, ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlab, so’ngra bir xulosaga kelish

-         Axborotga ongli yondashish , salbiy fikrlarga qarshi, axloqiy-ruhiy sharoitlar yaratish

-         Axborotda ijobiy fikrlarni jonlantirish, targ’ib qilishda milliy qadriyatlarga asoslanish

-         Axborotlarda jamiyatdagi ilmiy go’yalarni xilma-xilligini saqlagan holda, fuqarolarning o’z fikrini erkin ifoda etish va uni himoya qilishga taziyq o’tkazmaslik

Yuqoridagi tavsiyalarga amal qilish orqali biz nafaqat o’quvchilar balki jamiyatimizda ham axborot olish madaniyatini shakillantira olamiz.

Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki kishilik jamiyati paydo bo’lgandan beri inson axborot olish va undan foydalanish, tarqatishga ehtiyoj sezib keladi. Dunyo taraqqiy etgani sari u murakkablashib, axborotni jamiyatdagi o’rni yanada oshdi. Hatto davrimiz “Axborot texnologiyalari asri” –deb nomlanishi ham bejiz emas.Bugungi kunda mamlakatimizda axborot sohasida bosqichma-bosqichi slohotlar olib borilmoqda . Yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek “…fuqarolarning axborot sohasidagi huquq va erkinliklarini ta’minlash masalasi insonning axborot olish, axborotni va o’z shaxsiy fikrini tarqatish huquqi hamda erkinligini o’zida mujassam etgan bo’lib, bu yurtimizda demokratik jamiyat asoslarini barpo qilishning muhim sharti tabir joiz bo’lsa, tamaltoshi hisoblanadi.” Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi vaqt va masofani qisqartirib, jahon sivilizatsiyasi bilimlariga keng yo’l ochib bermoqda. Birvaqtlar fan, madaniyat, ta’lim uchun ma’lum hududlarda joylashgan kutubxonalardagi resurslardan foydalanilgan bo’lsa, hozirda foydalanish mumkin bo’lgan resurslar qatoriga internet tarmog’ini ham kiritishimiz mumkin. Axborotlashtirishning milliy tizimining shakillantirish bugunning eng dolzarb vazifalaridan biri bo’lib, jamiyat taraqqiyotining asosiy omili hisoblanadi. Ta’lim jarayonlarini axborotlashtirish ta’lim muassasalaridagi o’qitish sifatini tubdan yaxshilashga hissa qo’shadi. Biroq, ta’lim jarayonlariga axborotlashtirinish tadbiq etilayotgan birpaytda jamiyatimizda axborot olish madaniyatini, axborotdan maqsadli foydalanish madaniyatini ham oshirib borish lozim. O’quvchi yoshlarda axborot olish madaniyatini turli xil jihatlarini o’rganish, aniqlangan salbiy jihatlarga qarshi psixologik-pedagogik chora-tadbirlarni ishlab chiqish, axborot olish madaniyatini psixologik-pedagogik jihatdan tadbiq etish va shaxsda axborot olish madaniyatini shakillantirishdagi psixologik jarayonning mazmuni, shakli, vositasi va metodlarini puxta ishlab chiqish kerakligi ta’lim jarayonida muhim sanaladi. Axborot olish madaniyati va axborotdan maqsadli foydalanish ta’lim muassasalarida o’quvchi yoshlarimizga o’rgatib borilsa, kelajakda biz axborot olish madaniyatiga ega kishilarni ko’rishimiz mumkin.  Globallashuv jarayonida esa o’quvchi yoshlarning ma’lumotlarga ko’r-ko’rona ergashib, ularni noto’g’ri talqin qilishining oldi olingan bo’ladi.  Foydalanilgan adabiyotlar: 

        1.       O’zbekiston       Respublikasining       “Ta’lim       to’grisidagi       qonun”ni.            

– Toshkent   2020- yil.

2. Sh. Mirziyoyevning “2017-2021 yillarga mo’ljallangan xarakatlar strategiyasi” –    -T Oliymajlisning XI sessiyasidagi nutqi.

3.Maxsuda Tillashayxova. Axborot texnologiyalari ta’lim tizimini takomilashtirish omilidir. Info COM.UZ  23.04.2009. 

4.     Maftuna Gapporova. Ta’lim tizimini axborotlashtirish davr talabi. Info COM.UZ 07.11.2012

5.     R. X. Alimova va boshqalar. “Axborot tizimlari”  -Toshkent  2013.

 

 

 

 

REQUIREMENTS FOR FOREIGN LANGUAGE TEACHING

Abduraximova Muxlisa

Samarkand State Institute of Foreign Languages, Faculty II Foreign Language and Literature, a student.

 

Annotation: Teaching has been an essential process in pedagogy demanding great effort and responsibility. Essentially teaching process becomes more difficult in teaching a foreign language to learners a language as a second language. My below written article is devoted to requirements for foreign language teaching

Key words: Secondary special vocational education, the goal of academic lyceums, teaching foreign languages. the communicative approach, practical trainings.

The first law of the Republic of Uzbekistan "On Education" adopted in 1992 and the basis of the "National Program of Personnel Training" adopted on August 29, 1997, the economic, social, scientific-technical and cultural formation of a needy, creative, socially active, spiritually rich person and training of highly qualified competitive personnel. [2] Secondary special vocational education plays an important role in the system of continuing education of our country. Academic lyceums and vocational colleges directly contribute to the fact that our students are not indifferent to the future and choose a career in the future. While the goal of academic lyceums is to provide students with in-depth knowledge of disciplines and to raise a younger generation in higher education, the current goal of vocational colleges is to ensure that young people acquire one or more specialties in their chosen profession. [1]

The goal of the current attention and demands on foreign languages is to plan the process of teaching a foreign language. In the process of teaching foreign languages, special attention is paid to the development of the student's personality and abilities.

This can be clearly seen in vocational education institutions. The requirement for teachers is to ensure that every student in an educational institution learns a foreign language not as a science but as a profession. Of course, not every swimmer is good enough to be a linguist, and it is certain that he or she will have a profession. As an example, in this rapidly developing country, the instructions for use of imported equipment are written in a foreign language, which is not used by a foreign specialist or worker, it is used by our young professionals. And if the personnel trained by our professional colleges do not know their rules and manage, it means that the level of education in our country is in the background. After all, the strength of any state is determined by its spiritual maturity, the intellectual potential of its citizens. [3-13]

Therefore, the planning of lessons should create favorable conditions for the development of the learner, taking into account his natural intellectual potential, the teacher should take into account the goals, emotions, interests, views of the student, take into account the psychological and physiological characteristics of the student: Teaching foreign languages is carried out through student interaction: [4-88]

-         The teacher should be able to independently research, analyze, compare, modify, apply knowledge in the process of communication, in which the teacher should be the organizer, consultant and supervisor of the learning process;

-         The organization of education in pairs and groups ensures high activity of students;

The communicative approach, which is recognized as a priority in modern foreign language teaching methods, is organized and controlled in the practical training aimed at teaching communication in foreign languages.

Practical trainings on the basics of foreign language teaching are organized in a planned interactive way, where students learn not as passive listeners, but in-depth understanding of the material studied, comparing them with the criteria in the native language, independent research and correct conclusions.

The technologicalization of the educational process in practical classes aimed at teaching communication in foreign languages is carried out through the conceptual principles of communicative approach, which is recognized as a priority in modern methods of teaching foreign languages.

Thanks to the positive attitude to foreign languages and fruitful work, these days young people studying in academic lyceums and professional colleges "Yangi Avlod" or "English B1" for first-year, second-year and third-year students "Student's book" and "Work book" is increasing its knowledge on the basis of textbooks. The advantage of the new generation of textbooks is that they are designed for our young language learners to use both on a daily basis and in a branched order.

 

References:

1.    Resolution of the President of the Republic of Uzbekistan IA Karimov dated December 10, 2012 No 1875 "On measures to further improve the system of learning foreign languages."

2.    Law of the Republic of Uzbekistan "On Education" and "National Training Program" of August 29, 1997.

3.    "Handbook on CEFR for foreign language teachers" L. Kirkham, A. Iriskulov, F.

Rashidova, 2013.

4.    Kochibaev AK Practical methods of teaching foreign languages (Textbook).

Samarkand, 2012.

 

 

 

 

 

 

READING PROBLEMS AMONG ENGLISH LANGUAGE

LEARNERS AS A SECOND LANGUAGE

Boltayeva Madina 

 Samarkand State Institute of Foreign Languages, Faculty II Foreign Language and Literature, a student.

Annotation One of the major difficulties in the English language is considered to be the work on texts. Learners face to many problems such as: lack of time, misunderstanding, the need to translate as well as new words. The article has a useful effect on improving the working ability on texts and overcome the above-mentioned problems.  

Key words: English language learners as a second language, instruction, explanations, recounts, information, narratives, title, heading, summary, detailed information, skimming, nouns, subject, object, main idea.  

It is known that the majority of the English language learners as a second language come across the difficulty of the texts. Some scholars consider a text has too many new words to understand the text. Some think that the questions are not relevant to the text or it is difficult to choose an appropriate answer because answer sheet statements are not mentioned in the passage. Some consider that it needs much time to do a reading task.

I have devoted the article to clarify how to overcome such problems. 

Before starting to read a text, you are offered to analyze as follows: Determine if the text you read belongs to any of the text types. It will help you to coordinate through the tasks, grammar aspects and main idea.  

-         Instruction          - usually given in imperative mood.

-         Explanations 

-         Recounts              - usually includes personal or factual notes

-         Information - are generally about real life subjects such as newspaper,    magazines, and articles.

-         Narratives   - like novels, short stories, myth, legend, fantasy, fable, cartoon, stage play, film script, TV script, radio script, and role-play. 

Overall, the candidates are given about two-hundred-word texts and are tasked to:

-         Choose a title, heading or summary.

-         True, False and Not Given tasks.

-         Find an appropriate detailed information given in the text. 

To select a true answer, students have to read texts where possibly they come across new words, during limited time. Exam participants should not panic whenever they see new words because the new words would not change much even you know them. Reading a passage without spending too much time, is not problem only for you, but also widespread among all L2 (Learner of a second language). You generally read then translate sentences one by one, though it is wrong belief. As a consequent, you will understand nothing, because translating each sentence, first takes much time, then even if you could translate the sentences it does not guarantee you that you comprehend the whole text, after translating the sixth or seventh sentences, the first and second sentences are automatically forgot.  To avoid it just learn skimming techniques newly appeared in our study. 

Skimming is a quick reading process to outdraw a general picture of the text. 

   To evaluate your skimming follow some instructions: 

1.                 Determine nouns generally used as a subject and an object.

2.                 To outdraw general picture underline only subjects, predicate (verb) and objects (generally used after verb). Main structures of a sentence.  Sample text

Ten years ago, studies concluded that players of video games were very intelligent and motivated people. They got good results at school and at work. In those days, video games were quite simple, so what about the more complex games of today? Many children start to play video games at seven. For most of them, this is not a problem, but some of them become addicts. A recent study of children aged 13 and 14 found that almost a third played video games daily. Seven per cent spent at least 30 hours playing every week. Addiction to games can lead to other problems such as stealing money to buy new games, failing to do homework or not going to school. In another study, scientists at Japan’s Tohoku University looked at the brain activity of hundreds of students as they played a Nintendo game. They compared this with the brain activity of other students doing maths. The results were surprising. The computer game only stimulated those parts of the brain related to vision and movement, but not parts of the brain, which are important for behaviour, memory, and learning.

As soon as you skim the whole passage, you may see that the text is about video games. There are two ways to discover the main topic: 

A.    First, the main point of a text is always in introductory part, generally in the first paragraph, but sometimes in some passages, you do not see introduction so I advise you to pay attention to the first sentence where you can get the main gist of a passage. 

Ten years ago, studies concluded that players of video games were very intelligent and motivated people.  The subject of the sentence determined in bold is logically considered bringing further information about.  

B.     Second, if you read a text and come across to a noun that is repeated many times, those nouns show that they are the owners in the passage. 

Here, you may see the proof of my advice: Every sentence include minimum a word denoting either player or video game.    

‘Ten years ago, studies concluded that players of video games were very intelligent and motivated people. They got good results at school and at work. In those days, video games were quite simple, so what about the more complex games of today?

Many children start to play video games at seven. For most of them, this is not a problem, but some of them become addicts. A recent study of children aged 13 and 14 found that almost a third played video games daily. Seven per cent spent at least 30 hours playing every week. Addiction to games can lead to other problems such as stealing money to buy new games, failing to do homework or not going to school.

In another study, scientists at Japan’s Tohoku University looked at the brain activity of hundreds of students as they played a Nintendo game. They compared this with the brain activity of other students doing maths. The results were surprising. The computer game only stimulated those parts of the brain related to vision and movement, but not parts of the brain, which are important for behaviour, memory, and learning.’

Following above given rules will let you easily get general picture of the passage. These are enough to choose a right title or heading as well as the main idea of the text.

Used literature

1.    O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning 2012- yil 10- dekabrdagi “Chet tillarini o'rganishni tizimini yanada takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 1875-son qarori

2.    “Xorijiy tillar o‘qituvchilari uchun CEFR haqida qo‘llanma”

L.Kirkham, A.lriskulov, F.Rashidova., 2013 y. p.33

3.    CEFR Guidebook at Common European Framework of Reference for Languages www.coe.int.

4.    CEFR & Resources | EAQUALS; www.eaquals.org

5.    European Bank of Anchor Items for Foreign Language Skills ...

 

 

 

DIFFERENT APPROACHES TO TEACHING ENGLISH AS A FOREIGN LANGUAGE TO YOUNG LEARNERS

Fayzullayeva Nazokat Abdusattarovna,

Tashkent Military-academic lyceum “Temurbeklar maktabi” of the National Guard of the Republic of Uzbekistan

Abstract: this article analysis teaching methods, learning strategies, sensecreative technologies, emotional and psychological peculiarities of English as a foreign language. Using a foreign language a teacher familiarizing younger to a different culture on the one head and on the other head one fosters respect and tolerance for different lifestyles.

Key words: English as a foreign language, young learners, motivation, different approach, methodological concept  

In terms of language skills and fluency, pre-teens and early teens are usually quite alert and confident. They can communicate well in their own language; they are familiar with the basics of such diverse subjects as literature, history and mathematics; they are also beginning to study science as a subject, and to realize that it is a field of knowledge unlike any other. An ideal student, according to any national standards of education, has the ability and the desire to master all those skills, and to use the new information as a tool of self-development on their way to becoming a full-fledged valuable member of society.

A great many explanations have been put forward for taking into account the age, level, and goals of our students. In this section, we shall look at young beginners, and the ways to cope with their problems. Young students at the beginner level are naturally curious about all new things. Their minds and memories are uncluttered; they have no fear of the unknown. If they wish to connect with their peers, they may still be able to use non-verbal means of communication. It is interesting; children manage to play together, never feeling any language barriers.

Amazingly, they can also retell, translate into their mother tongue what the other children are saying, relay the information to adults, regardless of the language in which it was first received. At a foreign language lesson with young learners, no matter which method we use, we come across the same problem: children tend to rely on the patterns of their native tongue. On the other hand, once they learn a few words, they are ready to communicate, to talk. Poems and songs are extremely useful, as well as fairy-tales, short plays, cartoons, any and all kinds of visual aids. Have them draw simple diagrams, repeating the same forms over and over again. Children can recite the same poem, listen to the same fairy-tale, sing the same song, and watch the same cartoon hundreds of time. They will enjoy drawing the same picture and laugh at the way grammar can be learned.

Teaching techniques and EFL methodological concepts are quite different: from those based on suggest logy to cognitive ones. Linguistic intelligence is revealed through specially designed grammar and vocabulary exercises based on their work in dialogues. We can distinguish two stages of working with the language material: first, the teacher presents new materials when the books are closed and then students work on it with their books opened. 

The process of learning as second language, in our case English, must be similar to learning the first language, where listening goes before speaking. In this way, communicative skills are developed in natural, spontaneous way. 

However, Uzbek teachers who are used to explaining new structures before teaching pupils to communicate, in small doses, traditional Uzbek activities such as introducing phonetic transcription, drilling isolated sounds, as well as learning rules. Today, more and more attention is given to communicative approaches in EL teaching. With the emergence of universal education, and the extremely rapid development of ICT, communication became the primary goal for foreign language learners. We live in time when information technologies play a very important role in education: their use in foreign language teaching raises motivation facilitates students’ cognitive abilities and helps to create a favorable psychological atmosphere in the classroom. This approach gives greater flexibility for language acquisition.

Teaching English to young learners has its own peculiarities based on psychophysiology of their age. Psychologists assert that preschoolers’ perception, memory and attention are involuntary. Children cannot regulate their perception and analyze an object. Schoolchildren’s attention is drawn by bright objects. Their concentration lasts as long as they are interested in the activity. 

Learning a foreign language is a pleasant moment in a child's life. He climbs the stairs to a new level of knowledge. In an effort to teach children the basics of English phonetics, grammar and enrich their vocabulary, a teacher overshadows the individual characteristics of a child, the reaction rate, mental health. Because of this, children cannot move forward in learning knowledge as the basis for successful learning is not only the traditional age principle. Students might be very varied in their prior learning, motivation, learning style, and in other respects. One needs to teach in a way that accommodates these differences, which is called differentiation. 

This study is of relevance since it sheds light on a number of issues in the current theories. The implementation of these objectives requires teachers should know the psychological characteristics of primary schoolchildren to organize the educational process at this stage of training. Today nobody is to be convinced that early language training contributes not only more durable and practical knowledge, but also carries a great intellectual, educational potential.

References

1.   Gardner, H. Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. New York:

Basic Books, 1983. 

2.   Harley T. The Psychology of Language. Psychology Press, 1997, p.313-319 

3.   Skehan P. A Cognitive Approach to Language Learning. Oxford University Press,

1998, p.222-232 

4.   Richards J.C., Rodgers T.S. Approaches and Methods in Language Teaching; Cambridge University Press, 1986.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DEVELOPING SPEECH ABILITY AMONG ENGLISH LANGUAGE

LEARNERS AS A SECOND LANGUAGE

 

Immatova Mukhabbat

Samarkand State Institute of Foreign Languages, Faculty II Foreign Language and Literature, a student.

 

Annotation: One of the major difficulties in the English language for English language learners as a second language is considered to be the work on texts. Learners face to many problems such as: searching for new words, long pauses, repetitions and etc . The article has a useful effect on improving the working ability on texts and overcome the above-mentioned problems.  

Key words: English language learners as a second language, instruction, factors of speech ability, point accuracy, clarity of speech, the content of the speech, correctness of speech.  

The positive processes that have taken place since the independence of the Republic of Uzbekistan on the basis of the Law "On Education" and the "National Training Program" require the development of in-depth concepts of foreign language learning ^[1]. As a result, the education system pays special attention to the study of foreign languages by students, as well as the formation of a certain level of communication skills in a foreign language, the development of point culture in them. It is well known that the ability to speak is an important aspect of society and human development, and it is a process that requires constant research, aspiration and improvement.

The main factors of speech ability:

1.     Point accuracy. 

2.     Clarity of speech. 

3.     The content of the speech 

4.     Grammatical correctness of speech

And most importantly, the speaker's self-confidence.

In the formation and development of students' oral speech, it is not enough to use methods such as questioning, memorizing literary texts, small poems, which are not completely obsolete, but they need to be modernized [2-27]. It is advisable to talk more in that language in order to develop oral communication in that language. Because a person learning a foreign language always feels a responsibility to learn a lot, his or her mental activity automatically completes the acceptance process. As a result, the practical application of speech development is inevitably overlooked due to the fact that it is limited to the reception. In order to develop oral speech, the learner’s monologue and dialogic speech should be the focus. These two aspects of oral communication are a key part of achieving a goal. Of course, the teacher's speech plays an important role in this. In order for a teacher to achieve his or her goals, he or she must first be able to create that atmosphere among the learners [3114]. Only when the learner is able to develop the ability to listen and comprehend will the chances of developing the ability to speak be high. Raising the level requires the learner to be able to draw a portrait and develop imagination. As we work to improve our speaking ability, we focus the learner’s attention on meaningful words rather than on memorized or familiar combinations, linking those words together, and finally we need to find the main idea. Of course, it is difficult to complete this step without increasing the remaining 3 Listening-Listening, Reading-Reading, Writing-writing skills. In short, the learner needs to increase the vocabulary.

Based on the above and my personal experience, let's work together on one of the ways to improve oral communication:

 Choose any of the following 10 topics.

1.     Automobiles

2.     Travelling

3.     Environment

4.     Tourism

5.     TV program

6.     Work and study

7.     Children and adults

8.     Hobbies and leisure

9.     Tradition 

10. Physical training

 Make a list of meaningful words related to your chosen topic  Match the words in your list.

Note: In this small practice, we focused on 3 important points;

Ø Focus on meaningful words

Ø Characterization of mental reading

Ø Connect meaningful words

Based on the above, we use language in communication and language provides communication between the communicators. The resulting "speech" is the process of verbal communication. The most important thing is to set a clear goal for speech training and practice it. Without self-control, one can never master the culture of speech, the culture of behavior. The correctness of speech depends on its conformity to the norms of literary language.

 

References:

1.     Resolution of the President of the Republic of Uzbekistan IA Karimov dated December 10, 2012 No PP 1875 "On measures to further improve the system of learning foreign languages",

2.     “Handbook on CEFR for foreign language teachers” L.Kirkham, A.lriskulov, F.Rashidova, 2013. p.27.

3.     "Psychology of communication and behavior" - Textbook, M. Nurmatova, 2016,

Samarkand. p.114

AUDIT NAZORATINI TASHKILLASHTIRISHNING NAZARIY VA

AMALIY MEXANIZMLARI (HUJJATLAR YIG`IMINI TARTIBGA SOLISH) 

 

Behzod Mirzoyev

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi yetakchi mutaxassisi

 

Annotatsiya: Maqolada auditorlik dalillarini olish, auditorlik tashkilotining toʻplagan maʼlumotlarining sifati hamda audit qilinayotgan subyektning moliyaviy holatiga baho berish, shuningdek, ularni xalqaro standartlar asosida hujjatlashtirish boʻyicha xulosalar, ilmiy taklif va tavsiyalar berilgan.

Kalit so`zlar: aksiyadorlik jamiyati, auditorlik tashkiloti, auditorlik faoliyati, auditor- lik dalillari, tahliliy amallar, auditorlik tanlash.

Auditorlik hujjatlarining muhimligi bir qator omillar va, birinchi navbatda, auditorning fikrini tasdiqlaydigan, shuningdek, auditorlik amallarini bajarish bosqichlarini ochib beradigan dalillar taqdim etilishi zarurati bilan asoslanadi. Shuningdek, auditorlik hujjatlari tekshiruvning audit faoliyati sifati ichki va tashqi nazorati nuqtai nazaridan belgilangan standartlarga muvofiq amalga oshirilgani haqida maʼlumotlardan iborat boʻladi. 

Oʻzbekistonda auditorlik faoliyati amaliyotida ishchi hujjatlar strukturasi, miqdori va shakliga taalluqli muamolar doimo dolzarb boʻlib kelgan, chunki auditorlik faoliyati subyektlarining koʻrsatilayotgan xizmatlari sifatining tashqi tekshiruvi koʻrsatilgan hujjatlarda maʼlumotlarni ochib berish toʻliqligiga va yetarli ekanligiga ham qaratilgan. 

Xalqaro audit standartlari turli vaziyatlarda maʼlumot toʻplash va auditorlik hujjatlarini aks ettirish, boshqa standartlar bandlari bilan bogʻlash xususiyatlarini aniq va batafsil ochib beradi, bu esa ularning yaqqol afzalligi hisoblanadi. Bunda auditning xalqaro standartlarida ishchi hujjatlar hajmi va mazmunini belgilashda oʻzining professional mulohazalariga qarab ish tutish borasida toʻgʻridan-toʻgʻri koʻrsatma bor.

Auditorlik dalillar haqida xalqaro standartlarda batafsil toʻxtalib oʻtilgan. Audining xalqaro standartlari AXS da standartlash obʼyekti sifatida “Auditorlik dalillar” (500-599) nomli maxsus boʻlim ajratilgan. Ushbu boʻlim 9 ta standartni oʻz ichiga oladi.

Mamlakatimizda esa shu vaqtgacha qabul qilingan auditorlik faoliyati milliy standartlaridan 6 ta standart ishlab chiqarilgan. Auditorlik dalillarini olishda moliyaviy hisobotning asosi boʻlgan boshlangʻich hujjatlar va buxgalterlik yozuvlari, shuningdek, boshqa manbalardan olingan tasdiqlovchi maʼlumotlardan foydalaniladi.

 Auditorlik dalillari yetarli va rejaga mos bo’lishi lozim. Auditorlik tashkiloti yetarli va asoslangan xolda xulosa berish uchun auditorlik dalillarini toʻplash jarayonida quyidagi omillarga asosiy eʼtiborni qaratishi lozim^[1]:

–aksiyadorlik jamiyatining buxgalteriya hisobi, moliyaviy hisoboti va jamiyatda tashkil etilgan ichki audit va ichki nazorat tizimi xarakteri, shuningdek, ichki auditning mustaqilligi va nazorat riskini baholash jarayoniga baho berish; auditorlik tashkiloti tomonidan bajariladigan auditorlik amallari va audit ishla-

rining hajmi;

-auditorlar tomonidan toʻplangan auditorlik dalillarining maʼlumot manbasi va ular- ning ishonchliligini dalillar bilan isbotlanishi.

“Auditorlik dalillari” nomli auditorlik faoliyati milliy standarti^[2] 4-bandida keltirilgan qoidaga koʻra: auditorlik dalillarini olishda moliyaviy hisobotning asosi boʻlgan boshlangʻich hujjatlar va buxgalteriya yozuvlari, shuningdek, boshqa manbalardan olingan tasdiqlovchi maʼlumotlardan foydalaniladi.

Auditorlik dalillari, agarda hujjatlar va aktivlar, xususiy kapital va majburiyatlarning haqiqiy holati bilan tasdiqlanganda, ishonchli hisoblanadi.

230-son “Auditni hujjatlashtirish” nomli auditning xalqaro standartining 6bandida belgilab qoʻyilganki, auditor hujjatlari bajarilgan auditorlik amallari, olingan tegishli auditorlik dalillari va auditor erishgan xulosalarining yozma shaklda qayd qilinishi (ayrim hollarda “ish hujjatlari” yoki “ish qogʻozlari” kabi atamalar ham ishlatilishi mumkin)³

Audit xalqaro standarti quyidagilarni hujjatlashtirish zarurligini belgilab beradi:⁴

-koʻrib chiqilgan moddalar va masalalarning asosiy xususiyatlari;

-audit davomida oʻrganilgan muhim masalalar va auditor tomonidan qilingan xulosalar;

-tekshiruv davomida qilingan standartlar tamoyillaridan chekinish;

-audit hujjatlarini shakllantirgan va tekshirgan shaxslar haqida maʼlumot.

Masalan, ish hujjatlari tarkibiga xatosiz boʻlgan birlamchi hujjatlar nusxalarini kiritishdan maʼno yoʻq. Ish hujjatlarini tayyorlash va tekshirish samaradorligini oshirish maqsadida auditorlik tashkilotida namunaviy hujjatlar shakllarini ishlab chiqish tavsiya etiladi (masalan, ish hujjatlari audit fayli (papka) standart strukturasi, blanklar, soʻrovnomalar, namunaviy xatlar va murojaatlar va h.k.).

AXS ga muvofiq audit faylini shakllantirish tartibini batafsilroq koʻrib chiqib, bir qator afzalliklarni qayd etish zarur. Xususan, koʻplab standartlar “Audit hujjatlari” alohida bandidan iborat boʻlib, unda muayyan masala boʻyicha auditor qaysi ish hujjatlarini shakllantirishi zarur ekanligi batafsil bayon qilingan. 

                                                          

³ 230-son “Auditni hujjatlashtirish” auditning xalqaro standartining 6 bandi. ⁴ A.A.Karimov “Xalqaro audit”darslik T 2015 45-b  

Shunga eʼtibor qaratish kerakki, auditorlik tekshiruvining asosiy bosqichlari shartli ravishda ajratilgan, masalan, standartlarga muvofiq audit jarayonlarini rejalashtirish butun audit davomida amalga oshiriladi.

Audit hujjatlariga yakuniy bosqichda kiritilishi mumkin boʻlgan oʻzgarishlar faqat maʼmuriy xarakterga ega boʻlishi mumkin, masalan, eskirgan hujjatlashtirishni oʻchirish yoki tashlab yuborish, auditorning ish hujjatlarini saralash, tartiblashtirish va kesishgan-murojaatlash va h.k. (AXS 230 ning A22-bandi). Auditor ish hujjatlarini umumiy faylga toʻplaydi. Yakuniy faylni yarati- lishi maʼmuriy jarayonning xulosasi sanasi- dan keyin belgilanadi. Auditorlik hujjatining yakuniy shakllanishining tugatish muddati, audit xulosasi olingan sanadan keyin 60 kunni tashkil qiladi. (SNXS1 ning A54 bandi). Audit fayli toʻliq shakllantirib boʻlgandan keyin to saqlash muddati yakunlangunga qadar undan birorta hujjatni oʻchirish taqiqlanadi.

Xulosa qilib aytganda, auditorlik dalillari auditorlik xulosasini ifoda etish uchun asos boʻladigan buxgalteriya hisobini tashkil etish, boshlangʻich hisob va umumlashtiruvchi axborotlar, moliyaviy hisobotni tuzish uchun asos boʻlgan maʼlumotlar va schyotlarning qoldiqlari, biznes reja axborotlari, tashqi axborot manbalaridan olingan maʼlumotlar va buxgalteriya hisobiga taalluqli boʻlmagan axborotlar hisoblanadi. Ushbu maʼlumotlar auditorlik xulosasini ifoda qilish uchun yetarlicha asos boʻlib xizmat qilishi lozim. Albatta ushbu dalillarni toʻplash bilan birga ularga analitik ishlov berish, ularni tahlil qilish va tegishli xulosa qilish kerak.

Shu maqsadda auditorlik amallarini koʻrib chiqish zaruriyati vujudga keladi.

ADABIYOTLAR

 

1.         Auditning xalqaro standarti 500 - “Auditorlik dalillari”.

2.         Auditning xalqaro standarti 230 - “Auditni hujjatlashtirish”.

3.         Бычкова С.М. Доказательства в аудите С.М. Бычкова. – М.: Финансы и статистика, 19–176 с.

4.         A.A.Karimov “Xalqaro audit” darslik T 2015 45-b

5.         Бычкова С.М., Итыгилова Е.Ю. Международные стандарты аудита.

М.:ТК Велби, Изд-во Проспект, 32с. С.202.

6.         Ивашкевич В.Б. Завершающая стадия аудиторской проверки / В.Б.

Ивашкевич // Ауди- торские ведомости. – 20–№– С. 3–7.

7.         Робертсон Дж. Аудит / Дж. Робертсон. – М.: KPG, Аудиторская фирма

“Контакт”, 19– 496 с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МОНОЛОГОВАЯ И ДИАЛОГОВАЯ РЕЧЬ КАК ОСНОВА ОБЩЕНИЯ И КОММУНИКАЦИИ ПРИ ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА.

Халилова Ление Февзиевна

Преподаватель в Самаркандском государственном институте иностранных языков

Аннотация. Статья о важной роли монологической и диалогической речи во время обучения иностранного языка. Монологическая и диалогическая речи в общении оказывают интенсивное влияние на развитие критического мышления, развития речевых навыков обучаемого, психологическое и социальное развитие человека. При обучении иностранного языка эти виды речи наиболее успешно используются в процессе коммуникации, когда обучаемый развивает и усовершенствует разговорную речь.

Ключевые слова: диалог, монолог, разговорная речь,  коммуникация, речь, интонация.

Key words: dialogue, monologue, communication, speech, intonation.

Kalit so`zlar: dialog, monolog, so`zlashuv nutqi, nutq, ohang.

В современном мире люди настолько привыкли делиться информацией, общаться и вращаться в социуме, что трудно представить человека без этого. Человеку всегда нужен тот, кто выслушает его, даст совет, научит, расскажет и т.д. Невольно напрашивается вопрос: а сможет ли человек прожить без общества, без общения? Недостаток общения может быть результатом не только депрессии человека, а также это может привести к более тяжелым последствиям, таким как психическое расстройство. Особенно остро дефицит общения может сказаться на детях. Человек не сможет существовать без социума. Доказано, что оставшийся без общества человек начнет деградировать. Для развития человеку необходим постоянный социальный контакт. Для постоянного социального контакта и общения существуют устная речь, которая является звуковой произносимой речью, воспринимаемая слушателями на слух. Она подразделяется на монолог и диалог. 

Монолог – м. речь, слово, говор одного лица; мысли вслух, беседа в одиночку. [1, 324]

Монологическую речь различают как направленную или внутреннюю. При направленной монологической речи говорящий обращается к собеседнику, при внутренней монологической речи говорящий обращается к самому себе. Длительность монологической речи может зависеть от самой речи говорящего. 

   В процессе монолога говорящий не рассчитывает на обратную связь в разговоре, разговор несет односторонний характер. В данном виде разговорной речи слушателя либо нет, либо он пассивен, при пассивности адресат предполагаемо соглашается со всем сказанным. Монологическая речь может быть учебной (например, лекции) судебной, публичной. Но даже при том, что у монологической речи адресат всегда пассивен, это не исключает того, что во время этой речи адресант должен использовать выразительные средства. Монолог это не просто пересказ чего-то, это также передача информации при помощи эмоций, жестов и мимики. Так, мимика, жесты, ситуация, выражения лица, интонация придают дополнительную информационную нагрузку на реплику. Невербальные компоненты дополняют смысл в монологе.  Все высказывания данного рода должны быть логически связанны друг с другом. Но даже при всем этом монологическая речь может привести к безразличию слушателя. Сумма потери информации при монологической речи может составлять от 50 – 80%, такая устная речь всегда должна сопровождаться информацией, которая наиболее интересна слушателю. Она должна быть экспрессивно выражена. При обучении лекционный вид занятий очень часто основывается на монологической речи преподавателя. И наиболее важно, чтобы информация доносимая до студента была содержательной. Иначе студент рискует остаться с низким уровнем знаний по этому предмету, либо с  низким творческим потенциалом.

Исследования использования монологической и диалогической речи показывают, что использование диалогической речи наиболее эффективно на занятиях, чем использование монологической речи. Поэтому в основе коммуникативного метода обучения, который наиболее развит среди стран, изучающих иностранные языки диалог это наиболее распространённая форма обучения. Диалог помогает ярко выразить коммуникативную функцию при общении людей. Влияние диалога на развитие речи человека изучали такие лингвисты языковеды как Л.В.Щерба, Г.О.Винокур, Е.Д. Поливанов и другие. Диалог – м., франц. dialogue разговор между двумя или несколькими лицами. 

Диалог является ярким примером коммуникативной функции. Большая часть бесед при коммуникации основывается на диалоге. С самого детства ребёнок познает мир, делится впечатлениями при диалоге с родителями, родственниками, друзьями. Все новые знакомства начинаются с диалога двух людей. Родители с детства учат ребенка тому, как правильно начать диалог  с незнакомым сверстником: Спроси, как его зовут? Откуда он? Сколько ему лет? и т.д. Также дети с младших лет учатся правильной интонации во время диалога. Они знают, как задать вопрос, чтоб собеседник знал, когда начать говорить. Во время диалога оба собеседника могут являться по – очереди активными или пассивными слушателями. На протяжении всего диалога они меняются местами. Сначала один из собеседников является слушателем, потом другой. Сама тема разговора является ситуативной, так как она  связана с ситуацией о которой идет речь, но в то же время тема диалога всегда контекстуальна, поскольку каждое из последующих высказываний связано с предыдущим высказыванием. Чаще всего во время диалога высказывания несут информативной характер, который может быть разнообразен при помощи дополнительных идиоматических выражений: «не может этого быть», «да ты что», «да ладно» и т.д

Каждое высказывание в диалоге является репликой. Реплики могут быть как простыми, предложение, состоящее из нескольких слов, так и сложными. Более распространенная форма диалога это вопросо-ответная беседа. Помимо ответа на вопрос в реплике также может содержаться дополнительная информация, пояснение, фразы удивления, согласия и т.д. В диалоге  оба собеседника готовы выразить реакцию после каждой реплики. Реакция это мнение, эмоции, знания собеседника по данной теме. 

Для осуществления диалога уместны несколько вариантов: первый – когда между собеседниками имеется большой отрыв в осведомлении ситуации,  так вид диалога можно встретить при  обучении преподавателя и ученика. Но в данном случае такой диалог может оказаться не успешным. Второй – минимальный разрыв в осведомлении ситуации – например, беседа двух студентов о пройдённой теме. Чем меньше разрыв информационной осведомленности, тем более успешным будет диалог. Т.о. для продуктивного  диалога обоим собеседникам необходимо иметь общую информационную базу.

Использование диалога в обучении вводит обучающегося в процесс обучения, но не навязывая ему это обучение, т.к. диалог это то, к чему человек привык с детства,  это обычная среда в которой человек чувствует себя способным к данному виду деятельности. Еще одним важным фактором является то, что человеку постоянно необходима потребность в диалоге. Если сравнить индивидуальное обучение и обучение в группе, то более успешным будет обучение в группе, так как именно в паре, группе человек сможет полноценно погрузиться в реалии диалога. При помощи диалога в учебнике, который может воспроизвести жизненные или учебные ситуации, обучаемый пусть даже искусственно может практиковать навыки разговорной речи и обогащать словарный запас на разную тематику. Так проявляется черта обучения которая основана на личностно – ориентированном подходе. При помощи воссоздания диалога, его мотива, характера и атмосферы, обучаемый во время воспроизведения такого диалога может развивать себя как личность, в процессе коммуникативного контакта с другими обучающимися. Чем больше обучающийся будет практиковаться на ведении диалога со своими сверстниками, тем успешнее будет его диалоговая речь в реальности. Т.о. он набирается опыта ведения диалога, накапливает опыт в культурно – коммуникативном общении, учится находить общий язык с окружающими его людьми. 

СПИСОК ИСПОЛЬЗУЕМОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

1.    Бароненко Е. А., Райсвих Ю. А., Скоробренко И. А. Метод проектов как ресурс формирования личности будущего учителя иностранного языка // Проектирование и экспертиза в современном образовании: методология, методы, практики : мат-лы I-й Всеросс. науч.-практ. конф. Калуга : КГУ им. К.Э. Циолковского, 2019. С. 3–11.

2.    Бароненко Е. А., Власенко О. Н., Скоробренко И. А. Оптимальное  соотношение когнитивного и эмоционального в учебниках иностранного языка как актуальная проблема лингводидактики // Актуальные вопросы лингводидактики и методики преподавания иностранных языков : сб. науч. ст. Чебоксары : Чуваш. гос. пед. ун-т, 2018. С. 6–14.

3.    Быстрай Е. Б., Скоробренко И. А. Речевая направленность урока иностранного языка как условие формирования коммуникативной компетенции обучающихся // Евразийский гуманитарный журнал. 2018. № 2. С. 99–102.

4.    Быстрай Е. Б., Скоробренко И. А. Формирование познавательного интереса будущих учителей к изучению иностранного языка с использованием кейсстади // Теоретические и прикладные аспекты лингвообразования : сб. науч. ст. Межвуз. науч.-практ.конф. (Кемерово, 27-28 мая 2019 г.) ; под ред. Л. С.

Зникиной. Кемерово : КузГТУ, 2019.с. 146–149.

 

 

BUYRUQ GAPLARNING INGLIZ VA O’ZBEK  MAQOLLARIDAGI SOLISHTIRILGAN TALQINI 

Xusanova Hulkar Shamsiddinovna

SamCHTI

Xasanova Nasiba Shovqiyevna SamDCHTI

Annotatsiya: ushbu maqolada buyruq gaplarning ingliz va o’zbek maqollaridagi solishtirilgan talqini tahlil qilingan bo’lib, Ingliz va o’zbek tillaridagi maqollarning o’xshash va noo’xshash tomonlari ko’rsatilib o’tilgan.

Kalit so’zlar:  xalq og’zaki ijodi, maqol, hikmatli so’zlar, xarakter, grammatik xususiyat, tahlil.

Buyruq gaplar, halq og’zaki ijodi ya’ni hikmatli so’zlar, maqollar, marsiyalarda ham kuzatilishi mumkin. Bugungi maqolada biz halq og’zaki ijodining keng qamrovda qo’llaniladigan turlaridan biri maqollar buyruq gap shaklida ishlatilishini va mazmun mohiyatini o’rganib chiqmoqchimiz

Insonlar o’zlarining hayotidagi bo’lgan voqealarni o’z avlodlariga turli yo’llar bilan yetkazib berishga harakat qilishgan. Shunday narsalarni yetkazib berishda  xalq og’zaki ijodi, maqollar, matallar, hikmatli so’zlar va hokazolarning ahamiyati beqiyos sanaladi. Mana shulardan biri bo’lgan maqollar ham biz uchun to’g’ri qaror qabul qilishda, har xil vaziyatlardan chiqishda  yordamchi vazifasini o’taydi

Agar biz maqollarni o’zi haqida gapiradigan bo’lsak, ular asosan halqdan halqqa ko’chib kelgan ibratli so’zlardir,  xalqning ming yillik turmush tajribalarida sinalgan hayotiy xulosalari, donoligi, ma’naviy boyligi va madaniy me’rosi hisoblanadi. Maqollar olami turli soha vakillari hisoblangan olimlar, tilshunoslar, adabiyotshunoslar, folkloristlar va etnograflarning tadqiqot olib borishi uchun eng kerakli manbaa  hisoblanadi. Til, falsafa va badiiy ijodning o’ziga xos hodisasi sifatida yuzaga kelgan halq maqollari folklorning ixcham shakl, ammo teran mazmunga ega bo’lgan janrdir. Har biri tilimiz ko’rkini, nutqimiz nafosatini, aql - farosat va tafakkurimiz mantig’ini hayratomuz namoyish eta oladigan, xalqimizning ko’p asrlik hayotiy tajribalari va maishiy turmush tarzining bamisoli bir oynasidir. Bu badiiy oynada uning hayotga, tabiatga, inson, oila va jamiyatga munosabati, ijtimoiy – siyosiy, ma’naviy- ma’rifiy , axloqiy – estetik va falsafiy qarashlari, o’zi va o’zligi namoyon bo’ladi.

Maqollarda barcha fikr bir umumiy ma’noga qaratiladi va har bir maqolda yashirin mazmun bo’ladi. Ko’pincha maqollar o’z ma’nosida emas, balki ko’chma ma’noda qo’llaniladi. Chunki shu orqali insonlarni tanqid qilish ularni hayvonlar, qushlar va o’simliklar orqali yaxshilikka da’vat etish yashiringan bo’ladi. Maqollarda xalq jamiyatidagi munosabatlar, hodisa va holatlarni soddaroq, oydinroq ifodalamoq maqsadida tabiatdagi o’z xususiyati bilan shunga mos keladigan turli narsalar masalan, hayvonlar, o’simliklar, ularning mevalari, jismlar, uy jihozlari, kiyim-kechaklar, ish qurollari, mehnat mahsulotlari obrazidan ustalik bilan foydalaniladi. Ana shu narsalarning har birini timsol qilib olib ular vositasida muayyan sifatlarga xoh ijobiy, xoh salbiy xarakterga ega bo’lgan kishilarni obrazi gavdalantiriladi

Agar maqollarning grammatik jihatdan tasniflaydigan bo’lsak ular  ko’pincha buyruq gap shaklida  bo’ladi, ammo buyruq gap ohangida emas. Buyruq gap shaklidagi maqollar kimdir tomonidan boshqalarga yo’naltirilgan biror ishni qilishga yoki qilmaslikka undash,  maslahat berish, taklif yoki tavsiya mazmunini anglatadi, hamda maqollardagi fe’llar buyruq gap maylida bo’ladi va gap birdan tuzilishiga ko’ra kesim bilan boshlanadi.

Quyidagi o’zbek va ingliz  xalqlari orasida keng  amalda bo’lgan  maqollarni grammatik strukturasiga ko’ra buyruq gaplarda ishlatilishini tahlil qilib ko’ramiz:

Yetti o’lchab, bir kes

Maqollarning mazmuni 2 shaxsga qaratilgan maslahat bo’lib, agar  misolni tahlil qiladigan bo’lsak, “ Yetti o’lchab, bir kes” hayotda bir ishni boshlashdan oldin reja qilib, o’y’lab, fikr qilib boshlasa oxiri muvaffaqiyatli tugaydi va kutilgandek bo’ladi. Bunday ma’noni beruvchi buyruq gap shaklidagi  maqollar maslahat beradi. Agar ingliz tilidagi maqollarni talqin qilsak yoki solishtirsak quyidagicha tahlil qilinadi; “Don’t bite the hand that feeds you” o’zbek tiliga seni boqadigan qo’lni tishlama mazmunida tarjima qilinayapti. Agar mazmuniga e’tibor bersak, ya’ni senga yordam beradigan, madad qo’lini cho’zgan kimsa yoki seni qo’llab quvvatlaganni xizmatini bilishing kerak, xor qilmasliging kerak qabilidagi mazmunni ifodalaydi. Bunday misollarni juda ko’p keltirsak bo’ladi.  

Masalan, First think, then speak. O’zbek tili ga “Avval o’yla keyin so’yla” qabilida tarjima qilinadi. Ushbu ingliz tilidagi maqol yuqorida keltirib o’tilgan yetti o’lchab bir kes maqoliga o’xshash bo’lib, birinchi biror fikrni bildirishdan oldin yaxshilab o’ylab keyin gapirish kerak degan  ma’noda ishlatilayapti.

Yer haydasang, kuz hayda

Kuz haydamasang, yuz hayda.

Bu o’zbek maqoli ham buyruq gap shaklida bo’lib yaxshi  hosil olish uchun yerni kuzda ag’darib qo’yish kerakligini bildiradi va shu ishni qilishga undaydi

Easy come, easy goHech qanday qiyinchiliksiz va afsuslanish orqali erishilgan boylik yoki yutuqni ifodalash uchun inglizlar ushbu maqoldan foydalanishadi

Masalan yana o’zbek halqi orasida “Bir kun tuz totgan joyga qirq kun salom ber” maqoli keng ishlatiladi. Bu maqol orqali inson yaxshilik ko’rgan joyini, odamni aslo unutmasligi, unga yomonlikni ravo ko’rmay, hamisha qattiq hurmat qilishi uqtiriladi.

“Burn not your house to fright the mouse away” ingliz maqolini oladigan bo’lsak, bu maqol ziyon yetkazuvchi arzimagan narsani yo’qotaman deb , ko’p narsadan ajralib qolmaslikka, arzimagan narsani deb yaqinlarini, do’stlarini xafa qilib qo’ymaslikka da’vat etadi.

“Birovga choh qazisan o’zing tushasan” yoki “Yoqma – pisharsan, qazima – tusharsan” qabilidagi maqollar,boshqalarga zarar berish maqsadida tuzoq hozirlagan odam avvalo o’zi tushadi. Ya’ni odam birovga yomonlik qilsa, o’sha baloga o’zi giriftor bo’ladi degan maqsadda ushbu maqollar ishlatiladi. 

Bunday maqollardan biz ko’plab misollar keltirishimiz mumkin. Misollardan biz buyruq gaplarni maqollarda ham o’z ahamiyatiga egaligini ko’rib turibmiz aslida maqollar so’zlarning ma’no imkoniyatlari naqadar kengligini ko’rsatadi va ayta olamizki, maqollarni har birini badiiy adabiyotda va halq orasida o’z o’rni bor va o’lmas me’rosdir.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.     T.Mirzayev “O’zbek halq maqollari” (2005)

2.     N. Shayxislamov “Expression of the concept in uzbek and English proverbs” (2020)

3.     A. Raxmanova. B. Safarova “Ingliz va o’zbek maqollarining o’xshashlik tomonlari” (2014)

4.     “Xalq og’zaki ijodi” to’plami

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DAVLAT MOLIYAVIY NAZORATI VA ICHKI AUDIT Otajon Axmedov

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Adminstratsiyasi, yetakchi mutaxassisi

Annotatsiya:  Ushbu maqolada  Ichki audit funktsiyasini amalga oshirish bo'yicha ushbu vazifalarning to'liq amalga oshirilishi bizga bo'limlarda umumiy ichki auditni bosqichma-bosqich o'tkazishga imkon beradi, uning doirasida quyidagi vazifalarni hal qilish kerek ekanligi haqida fikrlar yuritiladi.

Kalit so'zlar:  boshqaruv; istiqbolni belgilash, tashkillashtirish;  tijorat hіsobkitobi, moddiy rag'batlantirish; moliya va kredit; hisob va nazorat.

Mamlakatimizda bozor munosabatlariga asoslangan yangi iqtisodiy tizim vujudga kelmoqda. Ushbu tizimning xususiyatlari quyidagilardan iborat: ko'pmulkchilikning rivojlanishi, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar tomonidan faoliyat turlarining erkin tanlanishi, talab va taklifning ustivorligi, iqtisodiyotning egiluvchanligi, tashqi iqtisodiy faoliyatning rivojlanishi, raqobatning mavjudligi, o'zini-o'zi mablag' bilan ta'minlash tamoiliga to'liq amal qilishlik. Bozor iqtisodiyoti mavjud mulklardan ko'proq daromad va foyda olishni taqozo qiladi. Endilikda mulkka egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf etish faqat samara keltirishi kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlarning asosiy mezoni ham mulklardan samarali foydalanish tufayli olinadigan foyda bilan belgilanadi^[3]. Bunday natijaga qabul qilingan qonun-qoidalarga to'liq amal qilish orqali erishish mumkin. Iqtisodiyotni rivojlantirish, uni xalqaro talablar darajasiga ko'tarish bozor xo'jalik mexanizmi va uning tarkibiy kesmlarini takomillashtirish bilan bog'likdir. Bozor xo'jalik mexanizmi tarkibiga kuyidagilarni kiritish mumkin:

-   boshqaruv;

-   istiqbolni belgilash;

-   tashkillashtirish;

-   tijorat xіsob-kitobi

-   moddiy rag'batlantirish;

-   moliya va kredit; - hisob va nazorat.

Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning faoliyati murakkab operasiyalar va jarayonlarni o'z ichiga oladi. Korxonalar faoliyatda sodir bo'layotgan barcha o'zgarishlarni doimiy ravishda kuzatib borish va nazoratini ta'minlash ancha qiyin kechadi. Ushbu muammolar ichki va tashqi audit o'tkazish orqali xal qilinadi. Ichki audit — bu korxonalar faoliyatini manfaatdorlarning buyurtmasiga asosan dahlsiz auditorlar tomonidan tekshirish va asosli xulosalar berishdir.^[4] Ichki auditning maqsadi korxonada to'liq foydalanilmagan imkoniyatlarni aniqlash, korxona xodimlarining o'z vazifalarini to'liq bajarishlariga yaqindan yordam berishdan iborat. Ichki auditning asosiy vazifalariga quyidagilar kiritilgan:^[5] - korxonada ichki tartib-qoidalarga to'liq rioya qilinishini tekshirish;

-   korxona (firma) siyosatiga amal qilish va sirini saqlashga qaratilgan choratadbirlarning bajarilishini tekshirish;

-   korxona samaradorligi ko'rsatkichlarining haqqoniyligini aniqlash;

-   buxgalteriya xisobi va xisobotining to'g'riligini tekshirish;

-   korxonaning joriy va istiqbolli biznes-rejasini tuzishda yaqindan yordam berish; - korxona faoliyatiga oid jarayonlar bo'yicha maslaxatlar (konsultasiyalar) berishdan iborat. Ichki auditning ob'ektlari korxonaning to'liq faoliyati yoki aloxida xo'jalik jarayonlari (operasiyasi) bo'lishi mumkin. Ichki audit natijalariga asosan korxona raxbarlari va boshqa manfaatdor shaxslar kerakli boshqaruv qarorlarini qabul qilish imkoniyatlariga ega bo'ladilar.

  Xulosa;   Ichki audit funktsiyasini amalga oshirish bo'yicha ushbu vazifalarning to'liq amalga oshirilishi bizga bo'limlarda umumiy ichki auditni bosqichma-bosqich o'tkazishga imkon beradi, uning doirasida quyidagi vazifalarni hal qilish kerak: – davlat dasturlari ko'rsatkichlariga erishishni ta'minlovchi jarayonlarni boshqarish va boshqarish sifatini idoralararo baholash;

–   muassasani moliyaviy qo'llab-quvvatlash bo'yicha boshqaruv qarorlarini tahlil qilish;

–   byudjet hisobotining ishonchliligini tasdiqlash.^[6]

Shuning uchun ichki nazorat va ichki audit tizimini o'zgartirish, moliyaviy menejment tizimida ularning o'rni va rolini aniqlash zarur. Buning uchun har bir davlat organi tomonidan belgilangan maqsadlarning chinakam bajarilishini ta'minlaydigan ichki nazorat va ichki audit tizimini loyihalash bo'yicha qarorlarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan shart-sharoitlarni yaratish kerak. Ichki nazorat va ichki audit tizimini takomillashtirish bo'yicha yuqorida tavsiflangan choratadbirlarning amalga oshirilishi ushbu tizimlarni byudjet xarajatlari samaradorligini oshirishning samarali vositasiga aylantiradi.

Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, samarali ichki auditni tashkil etish va amalga oshirish uchun zamonaviy me'yoriy-huquqiy bazani yaratish, byudjet tashkilotlarining iqtisodiy faoliyatini xavfsizligini, samaradorligini va qonuniyligini ta'minlaydi. Audit tekshiruvini o'tkazish vaqtida vazifa byudjet tashkilotining ish faoliyatini baholashga berilmaydi. Faoliyat sohalarining murakkabligi va xilmaxilligi tufayli bunday baholash usulini topish imkonsizdir. Amalga oshirilayotgan ishlar yo'nalishlari maqsadga muvofiq tekshiriladi. Tekshiruv natijalariga ko'ra ichki audit tomonidan davlat mablag'laridan samarali foydalanish bo'yicha xulosalar va tavsiyalar berilishi kerak

F O Y D A L A N I L GA N   ADABI YOTL A R

1.  O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. - T.: "O’zbekiston", 1992.

2.  O’zbekiston Respublikasining "O’zbekiston Respublikasida mulkchilik to'g'risida"gi qonuni. - T.: "O’zbekiston", 1992.

3.  O'zbekiston Respublikasining "O’zbekiston Respublikasida korxonalar to'g'risida"gi qonuni. - T.: "O’zbekiston", 1992.

4.  O'zbekiston Respublikasining "auditorlik faoliyati to'g'risida"gi qonuni. 2000 yil, 26 may.

5.  O'zbekiston Respublikasining "buxgalteriya xdsobi to'g'risida"gi qonuni. 1996 yil, 30 avgust.

6.  O'zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi (1997 yil 24 aprel). Soliq to'lovchining jurnali. 1997 yil, 6-son, 2-31-betlar.

7.  O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 8 avgustidagi "Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqpashtirishni takomillashtirish to'g'risida"gi Farmoni.

8.  O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 19 noyabrdagi "Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni tekshirishni tashkil qilishni tartibga solish to'g'risida"gi Farmoni. - T.: "Soliq va bojxona xabarlari", 1998 yil, 49-son, 5-bet.

 

 

 

DAVLAT BOSHQARUVINING MOLIYAVIY NAZORAT TIZIMI

VA NAZARIY-HUQUQIY ASOSLARI

Behzod Mirzoev

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi, yetakchi mutaxassisi

ANNOTATSIYA Ushbu maqolada davlat boshqaruvi va moliyaviy nazoratining nazariy va huquqiy asoslari, moliyaviy nazorat haqida asosiy tushunchalar va bu jarayoninni boshqarish va tashkil qilish usullari, turlari boʻyicha mutaxassis olimlaarning qarashlari tahlil qilindi. Qilingan ishlar va o’rganilgan ekspertlar xulosalari natijasida ilmiy asosga ega takliflar va yechimlar qisqacha bayon qilindi.

Kalit soʻzlar: davlat moliyaviy nazorati; moliyaviy nazorat; davlat moliyaviy nazoratining mazmuni; moliyaviy nazoratning mohiyati; moliyaviy nazoratni tasniflash; nazorat belgilari, nazorat turlari.

Kirish. Barcha davlatlarda uning boshqaruv turidan va hokimiyat tizimidan qat’iy nazar moliyaviy boshqaruv eng muhim qism hisoblanadi. Ushbu tizim  qonuniylik, muvofiqlik va iqtisodiy-moliyaviy resurslarni va boshqa mulk boshqaruviga doir huquqiy normalar bajarilishi samaradorligini, belgilangan qonuniy standartlardan chetlashmasligini nazorat qiladi.

Moliya sohasidagi huquqiy fan va amaliy faoliyat uchun "davlat moliyaviy nazorati" va "davlat auditi" tushunchalarini ajratish muhim ahamiyat kasb etadi,^[7] shu maqsadda ushbu tadqiqotda davlat moliyaviy nazoratining nazariy va huquqiy asoslarini, moliyaviy nazoratning kontseptsiyasi va mohiyatini koʻrib chiqish hamda oʻrganish vazifasini oldi.

Tadqiqotlar davomida sohada "nazorat" yoki "moliyaviy nazorat" tushunchalarini talqin qilish va mohiyatini anglashda ilmiy-metodik adabiyotlar tahlilidan shu narsa ma’lum bo’ldiki, nazorat qilishning ikkita maqsadi: 

- haqiqiy koʻrsatkichlar va rejalashtirilgan koʻrsatkichlar orasidagi munosabatl yoki boshqaruv qarorlarining natijaga ta’sirini aniqlashdir.[5, 18]

Shunday qilib, S.O. Shohin, L.N. Voronina moliyaviy nazoratni tashkilotlarning moliyaviy-xoʻjalik faoliyatini nazorat qilish vakolatiga ega boʻlgan davlat va jamoat organlari tizimi sifatida belgilaydi, ular faoliyatining iqtisodiy samaradorligini baholash, moliyaviy va iqtisodiy operatsiyalarning qonun normalariga mosligi va rejaga, maqsadga muvofiqligini aniqlash va davlat byudjetiga daromadlar kelishining o’z vaqtida va to’liq bajarilishi. Nazorat, oʻz navbatida, qonunlarning amaliy ustivorligini ta’minlash maqsadida, doimiy tarzda bajarib boriladi. Shuning bilan, moliyaviy nazoratni amalga oshirishning o’zini nazorat qilish davlat tomonidan amalga oshirilisihi standart holatdir. Aks holatlarda noto’g’ri talqin qilish tizim faoliyatiga va boshqaruv manbayi bo’lgan davlatning o’ziga zarar keltiradi.

Ba’zi bir boshqa olimlarning, milos, Yu.M. Voroninninig fikricha moliyaviy nazorat faqat qonuniylik prinsipini belgilash protsessi sifatida emas, balki asosiy boshqaruv ob’ekti faoliyatining samaradorligi va natijaviyligiga baho berish jarayoni sifatida ham tushuniladi.[2].

Shunga monand tarzda, "davlat moliyaviy nazorati" (DMN) tushunchasiga nisbatan mohiyatan qaralsa boshqaruvning nazorat vazifasi yoki moliya nazorat funktsiyasi sifatida qaraladi.

Darhaqiqat, DMN yalpi ichki mahsulot taqsimoti, tegishli mablagʻlar boʻyicha milliy daromadning nazorat qilinishi va ularning belgilangan maqsadga yoʻnaltirilishini oʻzida qamrab olgan moliyaviy nazorat funktsiyasidir. Yuqorida keltirilgan fikr va munosabatlarga asoslangan holda, DMN doirasida faqat markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul mablagʻlarini shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanishning qonuniy asosda ekanligini aniqlash koʻzda tutilgan.

1-rasm. Davlat moliyaviy nazoratining tasnifiy sxemasi^[8]

Bir so’z bilan aytganda DMN soʻzining ma’nosi ostida davlat moliyaviy nazoratida milliy mulkni shakllantirish, ulardan foydalanish va koʻpaytirish jarayonini nazorat qilish tushunchasi yotadi. Shu etibordan, DMN jamiyatdagi ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlarini boshqarishning davlatga aloqador funbksiyaviy birligidir.

Yuqorida aytilgan fikr va xulosalarni tahlil qilish va umumlashtirish natijasida davlat moliyaviy nazoratining quyidagi ta’rifini ishlab chiqishni ko’zladik: davlat moliyaviy nazorati davlatning moliyaviy-iqtisodiy siyosatini tizimli amalga oshirishni ta’minlaydigan davlat boshqaruvi funktsiyasi, uning maqsadi davlat tomonidan boshqariladigan tizimni o’zi tomonidan belgilangan moliyaviy resurslarni boshqarishning huquqiy me’yorlari va qoidalaridan kelib chiqqan holda, bunda farqlarni aniqlash vakolatli organlarni tegishli tuzatuvchi va profilaktik choratadbirlarni qabul qilish taminlashdir.

Davlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadi ishlab chiqarishning turli sohalarida moliyaviy resurslarni boshqarish jarayonining davlat belgilagan va standart hisoblangan moliyaviy siyosat vazifalariga muvofiqligini aniqlashdan iboratdir.

Davlat moliyaviy nazoratining eng muhim vazifasiga davlat organlari va jamiyatni davlat mablagʻlarining shakllantirilishi va undan foydalanish boʻyicha aniq, keng qamrovli va ishonchli axborot bilan ta’minlash jarayoni kiradi.

Davlat moliyaviy nazoratining maqsadi davlat byudjeti va byudjetdan tashqari moliyaviy vositalar va davlat mulkidan foydalanishning qonuniyligi va samaradorligini ta’minlashdan iborat. Ushbu asosiy vazifalarga muvofiq, DMN quyidagilarni oʻz ichiga oladi^[9]:

-             byudjet va byudjetdan tashqari jamgʻarmalarning hajmi, tuzilishi va maqsadlari boʻyicha daromad va xarajatlar moddalarining oʻz vaqtida bajarilishini tashkil etish va nazorat qilish;

-             davlat mablagʻlari sarf-xarajatlarining samaradorligi va maqsadga muvofiqligini aniqlash va davlat mulkdan foydalanish;^[10]

-             byudjet va byudjetdan tashqari jamgʻarmalarning daromad va xarajatlar

Oʻzbekiston Respublikasida amal qilinishi lozim bo’lgan standart davlat moliyaviy nazoratining vazifalari 2014 yil 1 yanvaridan kuchga kirgan “Oʻzbekiston Respublikasining Budjet Kodeksi” asosida tashkil etiladi va bu byudjet mablagʻlaridan foydalanish samaradorligi va tejamkorligini shuningdek byudjetning ishonchliligi, byudjet mablagʻlaridan maqsadli foydalanishni nazorat qilishning asosi hisoblanadi^[11].

Shunday qilib, quydagi xulosalarni berish mumkin.

Avvalo, siyosiy tizim nazorati va maqsadga muvofiq faoliyat yuriyishini nazorat qilish va ta’minlashda muhim rol ahamiyatga ega bo’lgan davlat moliyaviy nazorati bir vaqtning oʻzida quyidagicha funktsiyalarga ega boʻlishi mumkin:

•    ijtimoiy boshqaruv;

•    siyosiy rahbarlik;

•    demokratiya;

•    huquqiy tartibga solish.

Ikkinchidan, davlat faoliyatining muayyan tashkiliy shakli o’laroq nazorat faoliyati jihatidan oʻz  funktsiyalariga ega:

No’rin buzilish va og’ishlarni aniqlash; tahlil qilish;^[12] tuzatishlar; Ijtimoiy ogohlantirishlar; huquqiy muhofaza qilish.

Xulosa qilib aytganda, tizimli va tahliliy yondashuvni qoʻllash jarayonida biz davlat moliyaviy nazoratining mazmun-mohiyatini va ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlariga aniqlik kiritdik, DMNning maqsad va vazifalarini, asosiy funktsiyalarini qonuniy va ilmiy asosda bilib oldik.

 

ADABIYOTLAR

1.                      .Рябухин С.Н. Аудит эффективности использования государственных ресурсов: монография. М.: Наука, 2004.

2.                      Воронин Ю.М. Государственный финансовый контроль. М.: Финансовый контроль, 2005. 45-c

3.                      Temirkulov, A. A. (2020). The correct acceptance of the investment decision is a factor of success of implementation of the process. ISJ Theoretical & Applied Science, 05 (85), 689-692.

4.                      Кудбиев, Д.К., & Турсунова, Д.Д. (2018). Основные принципы бухгалтерского учёта основных средств. In Бухгалтерский учет: достижения и научные перспективы XXI века (pp. 87-93).

5.                      Savinova, G.A. (2020). Economic analysis and management of small businesses. ISJ Theoretical & Applied Science, 06 (86), 227-230.

6.                      Abduraximov. B.U, ”Aylanma mablagʻlarni boshqarish tijorat korxonasi muvaffaqiyatining asosi”. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1 (10), 724-733.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BYUDJET TASHKILOTLARIDA DAVLAT MOLIYAVIY NAZORATI

Otajon Axmedov

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Adminstratsiyasi yetakchi mutaxassisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada Byudjet jarayoni byudjetni rejalashtirishga va byudjet xarajatlarini batafsil byudjet tasnifi yordamida tartibga solishga asoslangan. Byudjet jarayonini amalga oshirish murakkab bo'lganligi sababli byudjet mablag'laridan foydalanish samaradorligini nazorat qilishni takomillashtirish zarur. Moliyaviy nazorat haqida fikr yuritilgan.

Kalit so’zlar: Moliya vazirligi, byudjet tizimi, byudjetlarni shakllantirish, tuzish, ko'rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan, mablag' jalb qilish va byudjet, qonun hujjatlari,

O'zbekiston Respublikasida byudjet nazorati Hisob palatasi, Moliya vazirligi  tomonidan tartibga solinadi. Byudjet tashkilotlarining faoliyati O'zbekiston Respublikasining "Byudjet kodeksi"ga asosan amalga oshiriladi. Ushbu Kodeks O'zbekiston Respublikasining byudjet tizimi byudjetlarini shakllantirish, tuzish, ko'rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag' jalb qilish va byudjet to'g'risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi [1]^[13].

Byudjet jarayoni byudjetni rejalashtirishga va byudjet xarajatlarini batafsil byudjet tasnifi yordamida tartibga solishga asoslangan. Byudjet jarayonini amalga oshirish murakkab bo'lganligi sababli byudjet mablag'laridan foydalanish samaradorligini nazorat qilishni takomillashtirish zarur. Shuning uchun O'zbekiston Respublikasida davlat byudjeti ijrosini nazorat qilishning eng muhim turlaridan biri bo'lgan byudjet mablag'laridan foydalanish samaradorligini tekshirish va tashkilotning faoliyatini doimiy ravishda nazorat qilish uchun byudJet tashkilotlarida ichki audit xizmati joriy qilindi.

  Moliyaviy nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga ob'ektiv xos bo'lgan nazorat xususiyatining amalda namoyon bo'lishidir. Odatda, moliyaviy nazorat quyidagi ikki yo'nalishda (aspektda) qaraladi:

-        barcha iqtisodiy sub'ektlarning moliyaviy Qonunchilik va moliyaviy intizomga rioya qilishi ustidan maxsus tashkil etilgan nazorat organlarining qattiq reglamentasiya qilingan (tartibga solingan) faoliyati;

-        moliyaviy operasiyalarning samaradorligini va maqsadga muvofiqligini ta'minlash maqsadida makro - va mikro darajada moliya hamda pul oqimlarini boshqarishning ajralmas elementi. Moliyaviy nazoratning har ikki yo'nalishi (aspekti) bir-biri bilan o'zaro bog'liq bo'lsa-da, nazoratning maqsadi, metodi va sub'ektlariga muvofiq ravishda farqlanadi ham. Agar birinchi holda nazoratning huquqiy va miqdoriy tomonlari ustunlik qilsa, ikkinchi holda moliyaviy nazoratning analitik tomoniga juda katta e'tibor beriladi. Barcha iqtisodiy sub'ektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan Qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek maxsus tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga moliyaviy nazorat deyiladi. Bu nazorat, eng avvalo, pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida moliyaviy-iqtisodiy qonunchilikka rioya etilishi, moliyaviy-xo'jalik operasiyalarining samaradorligini baholash va amalga oshirilgan xarajatlarning maqsadga muvofiqligi ustidan nazoratni o'z ichiga oladi. Boshqacha so'zlar bilan aytganda, moliyaviy nazorat u yoki bu moliyaviy harakat sodir bo'lishining baholashni o'z ichiga olish bilan cheklanmasdan, balki u o'zining analitik yo'nalishiga (aspektiga) egadir.

  Byudjet tashkilotlarining ichki nazorat tizimi va ichki audit xizmati o'zaro hamkorlikda ish olib borishlari va ushbu hamkorlik moliyaviy resurslarni boshqarish sifatini oshirish va shaffoflikni yaratish uchun xizmat qilishi lozim.

Byudjet tashkilotlarida ichki audit tizimni takomillashtirish bir necha bosqichda amalga oshirilishi kerak. Birinchi bosqich – bu byudjet xatarlarini boshqarish tizimining elementlarini kiritish. Ichki nazoratni amalga oshirish qoidalarida ichki nazoratning to'g'ri tashkil etilishi uchun amalga oshiriladigan ishlar algoritmlarini shakllantirish zarurligi nazarda tutilgan bo'lib, ular tegishli byudjet tartibidan kelib chiqadigan operasiyalarni, ularni amalga oshirish uchun javobgar bo'lgan mansabdor shaxslarni, nazorat usullarini va ularni amalga oshirish uchun nazorat tadbirlarini ko'rsatadi. Bugungi kunga kelib, algoritmga kirish uchun operasiyalarni tanlash va boshqarish harakatlarining tavsiflari bo'yicha aniq mezonlar mavjud emas. Shu munosabat bilan, ko'pchilik ushbu algoritmni tegishli rahbarlar va byudjet mablag'lari oluvchilarning mahalliy hujjatlarda oldindan belgilangan ichki byudjet tartibining borishini aks ettiruvchi qo'shimcha hujjat deb bilishadi. Amalga oshiriladigan ishlar algoritmi bir necha bosqichdan iborat bo'lib, har bir bosqich o'z xususiyatiga ega hamda ma'lum vazifalarni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, amalga oshiriladigan ishlar algoritmida o'z-o'zini boshqarish, boshqarishda qo'llaniladigan usullarini tavsiflash zarurligi to'g'risida, agar tarkibiy bo'linmalar to'g'risidagi Nizom va rahbarlar o'z vakolatlariga kiradigan operasiyalarning to'g'riligi va o'z vaqtida bajarilishi uchun javobgarlikni belgilab qo'ygan bo'lsalar, amalga oshiriladigan ishlar algoritmiga ko'ra belgilangan Nizom va javobgarliklarni tartibga solish zarur. Ya'ni avvaldan belgilangan yo'riqnomalarni yangi qonun-qoidalar asosida o'zgartiradilar. Nazorat va audit tizimining samarali dizayni, shuningdek normativ-huquqiy bazadagi tegishli o'zgarishlarni shakllantirish va mavjud muammolarni bartaraf etish masalasini hal qilishda SOЅO ichki nazoratining xalqaro kontsepsiyasini hisobga olish kerak. Tashkilotning axborot sohasiga nisbatan SOЅO qo'mitasining kontsepsiyasi COBIT va ITIL kabi bir qator Standartlar tomonidan ishlab chiqilgan. ITIL metodologiyasining asosiy qarorlari xizmatlarni boshqarishning individual xalqaro standartlarida mustahkamlangan [2].

Ushbu kontsepsiyaning asosi byudjet xatarlarini aniqlash va baholash – proseduralarini amalga oshirishga salbiy ta'sir ko'rsatadigan yuzaga kelishi mumkin bo'lgan hodisalar yuzaga kelish ehtimoli va uni amalga oshirish oqibatlari quyidagi sohalarda: ehtimollikni baholashda, ehtimoliy vaziyatni aniqlash uchun ham, tegishli sabablar va sharoitlarni yumshatish choralarini belgilashda ham salbiy hodisani yuzaga kelish shartlari hisobga olinadi. Xavfning ta'sir qilish darajasi ko'rib chiqilayotgan salbiy voqea moliya-byudjet sohasidagi qo'pol buzilishlarga olib keladimi yoki yo'qmi degan savollarga javob topish asosida belgilanadi.

Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, samarali ichki auditni tashkil etish va amalga oshirish uchun zamonaviy me'yoriy-huquqiy bazani yaratish, Bugungi kunda byudjet mablag'laridan foydalanish samaradorligini, moliyaviy nazorat va ichki audit tizimlarining sifati va samaradorligini sezilarli darajada oshirish zarurati mavjud. Tizim davlat moliyaviy nazoratiorganlarining vakolatlari va moliya nazorati sohasidagi muassisning vakolatlarini takrorlashni o'z ichiga oladi. Moliyaviy nazorat va ichki audit moliyaviy boshqaruv tizimining bir qismidir. Ichki audit – ichki auditor tomonidan amalga oshiriladigan, vazirlik, qo'mita va idoralar ichki nazorat tizimining sifati va samaradorligini muntazam ravishda kuzatib borish, baholash va uni takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar berish orqali vazirlik, qo'mita va idoralar faoliyatini yaxshilashga qaratilgan mustaqil va ob'ektiv faoliyat. 

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1.    O'zbekiston Respublikasining "byudjet kodeksi" (O'zR 26.12.2013 y. O'RQ - 360son Qonuni bilan tasdiqlangan), htths://www.lex.uz

2.    Stat'ya: A.Guseev "polojenie o vnutrennem finansovim kontrole" jurnal: "Silo- vie Ministerstva i vedomstva: Buxgalterskiy uchyot i nalogooblojeniya" No 1/ 2017 g.www. taxpravo.ru/analitika/statya.

3.    Vnutrenniy kontrol. Integrirovannaya model COSO: kontsepsiya i prilojeniya / Komitet sponsorskix organizasiy komissii Tridueya. / Nekommercheskoe partnyorstvo "institut vnutrennix auditorov", may 2013. -186 s.

4.    "International Standards for the Professional Practice of Internal Auditing", Institute of Internal Auditors, 2004, page 12 https: na.theiia.org/standards.

5.    Piotr Bednarek, "Factors Affecting the Internal Audit Effectiveness: A Survey of the Polish Private and Public Sectors " , Efficiency in Business and Economics 116, 30 December 2017, https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-31968285-3_1

 

 

---