ВСЁ О ЭКСЕЛЕ

Zarafshon shahar 3­umumta’lim maktabining matematia­informatika fani o’qituvchisi  SIDDIQOVA ZUBAYDA QO’YSINOVNANING “MS Excelda dasturida matematik amallar va funksiyalarni qo'llash usullari “ mavzusida tayyorlagan  ma’ruzasi. 2017­2018­o’quv yili. Informatika   fanidan   umumta'lim   maktablarining   8­10­sinf   dasturidagi   MS   EXCEL   dasturi   yordamida, matematik va mantiqiy funksiyalarga doir masalalarni yechishda  o‘quvchi va o’qituvchilar biq qator qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar.  Ushbu   metodik   tavsiyada   MS   EXCEL   dasturi   yordamida,   matematik   va   mantiqiy   funksiyalarga   doir masalalarni yechish usullariga to‘xtalib o‘tamiz. O'quvchilarni turli xil matematik, iqtisodiy, mantiqiy va algoritmik masalalarni yechishga yo'naltirishda MS Excel dasturidan foydalanish o'ziga xos tomonlarga ega bo'lib, u quyidagilarda ko'rinadi: 1. Masalani kompyuterda yechishning barcha bosqichlari ko'rib o'tiladi. Bunda, avvalo, o'quvchidan biror yo'nalishdagi   masalani   hal   etish   uchun   kerakli   bo'lgan   bilim,   ko'nikma   va   malakalarni   qo'llash   talab   qilinadi. Ikkinchidan, o'quvchiga kompyuterda masala yechish uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikmalar singdirib boriladi. 2.   MS   Excel   dasturi   masalaga   mos   boshlang'ich   qiymatlarning   o'zgarishini   o'sha   ondayoq   natijaviy qiymatlarni o'zgarishi orqali aks ettiradi. Bu, bir tomondan, o'quvchini murakkab hisob­kitoblardan ozod qilib, ularda masala yechish maroqli ekanligi haqida tasavvur hosil qilsa, ikkinchi tomondan, o'quvchiga masala mos echimni ko'rib turib xulosa chiqarish imkonini beradi. 3. MS Excel dasturida yechilayotgan masalalar, ko'pincha, hisob­kitoblarni bajarish, ma'lumotlar omborini tashkil etish va tayyorlangan ma'lumotlar ustida turli amallar bajarish, ma'lumotlarni ko'rgazmali taqdim etish bilan bog'liq. Bu o'quvchilarning axborot texnologiyalarining imkoniyatlari haqidagi tasavvurini kengaytiradi hamda yangi dasturlarni o'rganishga qiziqishini orttiradi.   O'quvchilarni MS Excelda masala yechishga o'rgatish uchun ularga yaxshi tanish bo'lgan masalalarni ko'rib chiqishdan boshlash maqsadga muvofiq. Biror masalani hal etishda esa aniq reja (masala yechish bosqichlari) asosida ishashga o'rgatish muhim o'rin tutadi. Masalan, bu tavsiyalarni quyidagi masalani hal etishni tashkil etish orqali ko'rib chiqamiz. Formula va Funksiyalar Formula – bu bir katakning qiymatini hisoblaydigan ifodadir. Funksiyalar esa, oldindan belgilangan formulalar va ular Excelda allaqachon mavjud. Exceldagi Nomi ABS(son) ЗНАК(son) КОРЕНЬ(son) ОСТАТ(son; bo’luvchi) Matematik funksiyalar Bajaradigan vazifasi Misollar Sonning absolyut qiymatini hisoblaydi Son manfiy bo’lsa –1, 0 bo’lsa 0, musbat bo’lsa 1 qiymatga teng Sonning kvadrat ildizini hisoblaydi Sonni bo‘luvchiga bo’lgandagi qoldiqni ABS(–274)=274;       ABS(48)=48;  ABS(–1,23)=1,23;     ABS(0)=0 ЗНАК(–7,5)= –1;  ЗНАК(0)= 0;  ЗНАК(2011)= 1 КОРЕНЬ(4)=2; КОРЕНЬ(81)=9;         КОРЕНЬ(0,04)=0,2 ОСТАТ(45;7)=3;        ОСТАТ(15;3)=0; ОСТАТ(­191;10)=9 СТЕПЕНЬ(son; daraja  ko‘rsatkichi) СУММ(son1; son2; …) hisoblaydi Sonni darajaga ko‘taradi Katakchalar blokidagi qiymatlarning yig‘indisini hisoblaydi СТЕПЕНЬ(3;4)=81;         СТЕПЕНЬ(2;10)=1024;  СТЕПЕНЬ(­1,7; 5)= – 14,1986 СУММ(G4:G13)=330;  СУММ(C4:C13; E4:E13)= 115  ЦЕЛОЕ(son) Kichik butun songacha yaxlitlaydi ЦЕЛОЕ(5,5)=5;  ЦЕЛОЕ(–5,5)=–6 Misol uchun, quyidagi A3 katak A2 va A1 kataklarning qiymatlarini qo’shadigan formulani o’z ichiga olgan. Misol uchun, quyidagi A3 katak A1:A2 sohaning yig’indisini hisoblaydigan SUM funksiyasini o’z ichiga olgan. Formula kiritish Formula kiritish uchun quyidagilarni ketma-ket bajaring. 1. Bir katakni belgilang. 2. Excel siz formula kiritmoqchi ekanligingizni bilishi uchun barobar (=) belgisini kiriting. 3. Misol uchun, A1+A2 formulani yozing. Maslahat: A1 va A2 deb yozish o’rniga, oddiygina A1 va A2 kataklarni tanlang. 4. A1 katakning qiymatini 3 ga o’zgartiring. Excel avtomatik tarzda A3 katakning qiymatini qayta hisoblaydi. Bu Excelning eng kuchli xususiyatlaridan biri! Formulani tahrirlash Siz bir katakni tanlaganingizda, Excel o’sha katakning qiymati yoki formulasini formulalar qatorida ko’rsatadi. 1. Formulani tahrirlash uchun, formulalar qatoriga bosing va formulani o’zgartiring. 2. Enter tugmasini bosing. Amallar tartibi Excel odatdagi standart tartib bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshiradi. Agar formulaning biror qismi qavs ichida bo’lsa, o’sha qism avval hisoblanadi. Keyin ko’paytirish va bo’lish amallarini bajaradi. Ular tugagandan so’ng, formuladagi qo’shish va ayirishni bajaradi. Quyidagi misolga qarang. Dastlab, Excel ko’paytirishni bajaradi (A1 * A2). Keyin, A3 ning qiymatini chiqqan natijaga qo’shadi. Boshqa bir misol: Excel avval, qavs ichidagilarni hisoblaydi. Keyin, chiqqan natijani A1 katakning qiymatiga ko’paytiradi. Formuladan Nusxa olish/Qo’yish Siz formuladan nusxa ko’chirganingizda, Excel katak raqamlarini nusxa ko’chirilgan katakka mos yangi katak raqamlariga avtomatik tarzda o’zgartirib chiqadi. Buni tushunish uchun quyidagilarni bajaring. 1. Quyida ko’rsatilgan formulani A4 katakka kiriting. 2a. A4 katakni belgilang, o’ng tomonni bosing, va Copy (Копировать) (yoki CTRL + c)ni bosing… …so’ng, B4 katakni belgilang, o’ng tomonni bosing va ‘Paste Options:’ (Параметры вставки)ni tagidagi “Paste” (Вставить)ni (yoki CTRL + v ni) bosing. 2b. Shuningdek, siz formulani B4 katakka sudray olasiz. A4 katakni tanlang, uning pastki o’ng burchagiga bosing va uni B4 katakka sudrang. Bu ancha oson va aynan bir xil natijani beradi! Natija. B4 katakdagi formula B ustundagi qiymatlar bo’yicha hisoblaydi. Funksiya kiritish Har bir funksiya bir xil tuzilishga ega. Misol uchun, SUM(A1:A4). Bu funksiyaning nomi SUM (yig’indi). Qavs ichidagi qism (argument) shuni anglatadiki, biz Excelga qiymat kiritiladigan A1:A4 sohani beramiz. Bu funksiya A1, A2, A3 va A4 kataklardagi qiymatlarni qo’shadi. Har bir ish uchun qaysi funksiya va qaysi argumentlarni ishlatishni eslab qolish oson emas. Hayriyatki, Exceldagi Formula kiritish funksiyasi bu borada sizga yordam beradi. Funksiya kiritish uchun quyidagi qadamlarni bajaring. 1. Bir katakni tanlang. 2. Funksiya Kiritish tugmasini bosing. “Funksiya Kiritish” muloqot oynasi ko’rinadi. 3. Biror bir funksiyani qidiring yoki mavjud kategoriyalardan biror funksiyani tanlang. Masalan, “Statistical” kategoriyasidan COUNTIF ni tanlang. 4. OK tugmasini bosing. ‘Function Arguments’ (Funksiya Argumentlari) muloqot oynasi ko’rinadi. 5. Range (Soha) katakchasi ichiga bosing va A1:C2 sohani tanlang. 6. “Criteria” katakchasi ichiga bosing va >5 ni kiriting. 7. OK tugmasini bosing. Natija. Excel qiymati 5 dan kattaroq bo’lgan kataklar sonini sanaydi. Funksiya Kiritish Eslatma: oddiygina =COUNTIF(A1:C2,”>5″)ni yozing. Qachonki =COUNTIF( ga yetib kelganingizda A1:C2 ni yozish o’rniga A1:C2 sohani tanlang. o’rniga, imkoniyatidan foydalanish Ichma-ich shartlar Excelda bir nechta shartlarni tekshirishga to’g’ri kelib qolsa, ЕСЛИ (IF) funksiyasi ichma-ich bo’lishi mumkin. Testni davom ettirish uchun, yolg’on (FALSE, ЛОЖЬ) qiymat boshqa bir ЕСЛИ (IF) funksiya bilan almashtiriladi. Izoh: agar sizda Excel 2016 bo’lsa, osongina (УСЛОВИЯ) IFS funksiyasidan foydalaning. 1a. Agar A1 katak 1 ga teng bo’lsa, formula “Yomon” degan qiymat qaytaradi. = IF(A1=1,”Yomon”, IF(A1=2,”Yaxshi”, IF (A1=3,”A’lo”,” Yaroqli Ball Yo’q”))) yoki =ЕСЛИ(A1=1,”Yomon”,ЕСЛИ(A1=2,”Yaxshi”,ЕСЛИ(A1=3,”A’lo”,” Yaroqli Ball Yo’q”))) 1b. Agar A1 katakni qiymati 2 ga teng bo’lsa, formula “Yaxshi” degan qiymat qaytaradi. 1c. Agar A1 katakni qiymati 3 ga teng bo’lsa, formula “A’lo” degan qiymat qaytaradi. 1d. Agar A1 katak boshqa qiymatga teng bo’lsa, formula “Yaroqli Ball Yo’q”. Bu yerda yana boshqa bir misol. 2a. Agar A1 katak 10 dan kichik yoki teng bo’lsa, formula 350 qaytaradi. =IF(A1<=10,350,IF(A1<=20,700,IF(A1<=30,1400,2000))) = ЕСЛИ (A1<=10,350, ЕСЛИ (A1<=20,700, ЕСЛИ (A1<=30,1400,2000))) 2b. Agar A1 katak 10 dan katta va 20 dan kichik yoki teng bo’lsa, formula 700 qaytaradi. 2c. Agar A1 katak 20 dan kattaroq va 30 dan kichik yoki teng bo’lsa, formula 1400 qaytaradi. 2d. Agar A1 katak 30 dan kattaroq bo’lsa, formula 2000 qaytaradi. Izoh: O’zingizning formulangizda chegaral MUSTAHKAMLASH UCHUN BA’ZI MASALALAR. 3­masala. A5 katakchada qiymati 50 dan oshmaydigan M musbat butun songa mos P=1∙2∙3∙…∙M ko'paytma qiymatini barcha raqamlari bilan B1 katakchada aniqlang.  Yechish. Masalada hisob­kitob ishlarini bajarish talab qilingan. MS Excel aniq hisoblanadigan eng katta butun son   264=18446744073709551616   bo'lib,   hisob­kitob   natijalarida   hosil   bo'ladigan   bu   sondan   katta   butun   sonlar qiymati xatolikka ega bo'ladi. Quyidagicha reja asosida jadval tashkil etamiz: 1. A4 katakchaga “M ning qiymati” matnini yozamiz va Enter klavishini bosamiz. 2. A4 katakchadagi matn katakchada to'liq aks etishi uchun ustun kengligini kerakli o'lchamga quyidagi usullar yordamida keltirish mumkin: a)   A4   katakchani   belgilab  Формат  menyusidagi  Столбец  bo'limidan  Aвтоподбор   ширины  bandini tanlaymiz;  b) sichqoncha ko'rsatkichini A ustun o'ng chegarasiga yo'naltirib sichqoncha chap tugmasini 2 marta tezkor bosamiz; D) A ustun o'ng chegarasini o'ng tomonga sichqoncha yordamida so'raymiz. 1. A5 katakchaga M soni qiymati sifatida eng katta qiymat 50 ni yozamiz. 2. A1 katakchaga “P=1*2*…*M=” matnini yozamiz. 3. B katakcha formatini sonning barcha raqamlarini aks ettirish uchun Формат menyusidagi Формат ячеек muloqot oynasidan Число bo'limini tanlab, so'ng Числовой bandidagi Число десятичных знаков tanlov katagidan 0 ni tanlaymiz. 4.   B1   katakchaga   (Вставка  menyusining  Функция  bandi   yoki   formulalar   satridagi  Вставка  menyusi yordamida  Математические  funksiyalar   bo'limidan   1   dan   M  gacha   bo'lgan  musbat   butun  sonlar   ko'paymasini hisoblaydigan) “=ФAКТР(A5)” funksiyani joylashtiramiz 5.  Hisoblash  natijasi   bo'lgan  ko'paytma  qiymati   ko'p  xonali  bo'lgani   uchun B1  katakchaga sig'maydi   va katakchada “#########” ko'rinish aks etadi. 6. Ustun kengligini kerakli o'lchamga keltirish uchun 2­banddagi usulllardan birini qo'llaymiz. 7.   Jadvaldagi   ma'lumotlarni   ko'rish   qulay   va   ko'rgazmali   bo'lishi   uchun   katakchalarga   turli   formatlash imkoniyatlarini qo'llaymiz. Natijada quyidagicha jadval hosil bo'ladi: Endi A5 katakchadagi qiymatni o'zgartirib kerakli natijalarni olish mumkin. 4­masala. A1 katakchada qiymati 100 dan oshmaydigan K musbat butun songa mos P=1∙2+2∙3+3∙4+…+(K– 1)∙K yig'indini qiymatini B1 katakchada aniqlang.  Yechish. Masalada hisob­kitob ishlarini bajarish talab qilingan. Masala shartidan K ning qiymati 2 kam bo'lmasligi kelib chiqadi. Masalani quyidagi 1­usulda hal etamiz. 1. A1 katakchaga K soni qiymati sifatida eng katta qiymat 100 ni yozamiz. 2. A2 katakchaga “K ning qiymati” matnini yozamiz va Enter klavishini bosamiz. 3. B2 katakchaga “P=1*2+2*3+3*4+…(K–1)*K” matnini yozamiz. 4. A2 va B2 katakchalardagi matnlarni katakchalarda to'liq aks etishi uchun ustunlar kengligini kerakli o'lchamga keltiramiz. 5. D1 katakchaga 1 sonini yozib Enter klavishini bosamiz. 6. D1 katakchani belgilab Правка menyusidagi Заполнить bo'limidan Прогрессия bandini tanlaymiz. 7.   Ekranda  aks   etgan  Прогрессия  muloqot   oynasining  Расположение  qismidan   postolbsam     bandini tanlab,  Пределное значение  katagiga 99 qiymatini kiritgach Enter klavishi bosilganda D ustunning 1 satridan 99 satrigacha 1 dan 99 gacha bo'lgan sonlar bilan avtomatik to'ldiriladi. 8. E1 katakchaga 2 sonini yozib 7­banddagi kabi amallarni bajarilganda E ustunning 1 satridan 99 satrigacha 2 dan 100 gacha bo'lgan sonlar bilan avtomatik to'ldiriladi.  9. F1 katakchag “=D1*E1” formulani kiritib F2 dan F99 katagigacha nusxalaymiz. 10.   B1   katakchaga   “=СУММ(F1:CМЕЩ(F1;0;0;A1–1;1))”   formulani   kiritsak   (katakchalar   blokini boshlang'ich katakcha adresi F1 deb olinadi, CМЕЩ(F1;0;0;A1–1;1) funksiyasi esa oxirgi katakcha adresini shu ustunda F1 katakchadan satr bo'yicha (A1–1) songa suradi), F ustunning 1­satridan A1 katakchada ko'rsatilgan sondan bitta kam satrdagi sonlar yig'indisini, ya'ni talab etilgan sonlar ko'paytmasi yig'indisini hisoblaymiz. 11. Jadvaldagi ma'lumotlarni ko'rish qulay va ko'rgazmali bo'lishi uchun katakchalarga turli formatlash imkoniyatlarini qo'llaymiz. Natijada quyidagicha jadval hosil bo'ladi: JadvalningA1   katakchasidagi   sonni   o'zgartirib   istalgan   son   uchun   talab   etilgan   yig'indini   hosil   qilish mumkin. Masalani 2­usulda hal etish uchun quyidagi ayniyatdan foydalanish kifoya: P=1∙2+2∙3+3∙4+…+(K–1)∙K=(K–1)∙K∙(K+1). 5­masala.  Burgutning   tezligi   A   m/s,   gepardning   tezligi   V   km/soat.   Ularning   tezliklarini   taqqoslab   A7 katakchada «Burgutning tezligi katta» yoki «Gepardning tezligi katta» yozuvini aks ettiring. Yechish. Masalada hisob­kitob ishlarini bajarish talab qilingan. Masala shartidagi tezliklar ikki xil o'lchov birligida berilganini hisobga olib quyidagi rejaga ko'ra hal etamiz. 1.  A1 katakchaga “Burgutning tezligi  A m/s da”,  A2 katakchaga “Burgutning tezligi km/soat  da”,  A3 katakchaga   “Gepardning   tezligi   B   km/soat   da”,   A4   katakchaga   “Taqqoslash   natijasi”  matnlarini   kiritib,   matnlar katakchalarda to'liq aks etishi uchun ustunlar kengligini kerakli o'lchamga keltiramiz. 2.   B1   katakchaga   burgut   tezligning   m/s   o'lchov   birligidagi   qiymatini   kiritib,   B2   katakchada “=(B1*3600)/1000” formula yordamida burgut tezligining km/soat o'lchov birligidagi qiymatini hosil qilamiz. 3. B3 katakchaga gepard tezligining km/soat o'lchov birligidagi qiymatini kiritamiz. 4. B4 katakchaga “=ЕСЛИ(B2>B3; "Burgutning tezligi katta";  ЕСЛИ (B2=B3; "Burgut va Gepardning tezligi teng";"Gepardning  tezligi katta"))” formulasini joylashtirib kerakli natijaga ega bo'lamiz. 5.   Jadvaldagi   ma'lumotlarni   ko'rish   qulay   va   ko'rgazmali   bo'lishi   uchun   katakchalarga   turli   formatlash imkoniyatlarini qo'llaymiz. Natijada quyidagicha jadval hosil bo'ladi: 6­masala.C1:D6   katakchalarga   sonlar   kiritib   ulardan   eng   kattasini   1­   va   2­raqamlari   ko'paytmasini   A2 katakchada aniqlang. Yеchish.  Masalada   hisob­kitob   ishlarini   bajarish   talab   qilingan.   Masala   echimini   quyidagi   ko'rinishda keltiramiz. А Javob 40 Б 1­raqam 8 Engkattasi 2­raqam 8568 5 1 2 3 4 5 6 C 2223 345 567 4456 256 ­45 Д А Б ­99999 1­2­raqam ko'paymasi 1­raqam formulasi: =B2*B4 =ЛЕВСИМВ(А4;1) Eng kattasi formulasi 2­raqam formulasi: =МАКС(C1:Д6) =ПСТР (А4;2;1) 4977 8568 21 7 1963 7­masala.  B1:B5   katakchalar   blokida   sonlar   berilgan.   Shu   sonlardan   nechtasi   0   dan   farqliligini   C3 katakchada aniqlang. Yechish.  Masalada   hisob­kitob   ishlarini   bajarish   talab   qilingan.   Masala   echimini   quyidagi   ko'rinishda keltiramiz. 1 2 3 4 5 B 0,23 22 17,5 0 ­5,5 C C B ustundagi 0 dan farqli sonlar soni: 4 =СЧЁТЕСЛИ(B1:B5;"<>0")