O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O„RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

“JISMONIY MADANIYAT ” FAKULTETI

“JISMONIY MADANIYAT ” KAFEDRASI

JISMONIY MADANIYAT NAZARIYASI VA METODIKASI FANIDAN

Bilim sohasi: 100000

Ta`lim sohasi:110000 - Pedagogika

Bakalavriat yo`nalishi: 5112000 – jismoniy madaniyat

Navoiy shahri-2021 yil

O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O„RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

«Tasdiqlayman»

O„quv ishlar bo„yicha prorektor

______________D.Ro„ziyev

«____»____________2021yil

JISMONIY MADANIYAT NAZARIYASI VA METODIKASI FANIDAN

O„QUV-USLUBIY MAJMUA

Bilim sohasi: 100 000 – Gumanitar

Ta‟lim sohasi: 110 000 – Pedagogika

Bakalavriat yo„nalishi: 5112000- Jismoniy madaniyat

NAVOIY – 2021

Tuzuvchi:

М.А.Aslonova - Navoiy davlat pedagogika instituti Jismoniy madaniyat kafedrasi p.f.n.dotsent

Taqrizchilar:

A.Q. Nurullayev - Jismoniy madaniyat kafedrasi, p.f.n.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining o`quv-uslubiy majmuasi

“Jismoniy madaniyat” kafedrasining 2021-yil “___” _________dagi ___-sonli yig„ilishida muhokamadan o„tgan va fakultet kengashida muhokama qilish uchun

tavsiya etilgan.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining o`quv-uslubiy majmuasi

“Jismoniy madaniyat ” fakulteti kengashida muhokama etildi va institut kengashida

muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.

2021 yil “____”___________dagi 1-sonli bayonnoma

Ushbu fanining o`quv-uslubiy majmuasi institut Kengashining 2021-yil “____”___________dagi __-sonli yig„ilishining ___/___-sonli qarorining

__-bandi bilan tasdiqlangan.

	M U N D A R I J A
I.	O„QUV MATERIALLAR	6
1)	Ma‟ruza mashg„ulotlari	6
2)	Seminar mashg„ulotlari	90
2)	Amaliy mashg„ulotlari	105
II.	MUSTAQIL TA‟LIM MASHG„ULOTLARI	107
1)	Kurs ishi bo„yicha tavsiyalar	107
2)	Mustaqil ish bo„yicha tavsiyalar	109
III.	GLOSSARIY	111
IV.	ILOVALAR	115
1)	Fan dasturi	115
2)	Ishchi o„quv dasturi	141
3)	Tarqatma materiallar	158
4)	Testlar	161
5)	Baholash mezonlari	183
6)	Boshqa ma‟lumotlar	184
7)	O„UM elektron varianti	188

1-ma`ruza JISMONIY TARBIYA DARSLARIDA PEDAGOGIK NAZORAT: PEDAGOGIK TAHLIL REJA:

1. Pedagogik tahlil o„tkazish uslubiyati

2. Darsni tashkil etish

3. Darsda qo„llaniladigan vositalarga tavsif

4. Jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash uslubiyati

O„quv ishlari shakli o„qituvchining turli va ko„p qirrali uslublardan foydalanish, darsda eng yaxshi natijalarga erishish, ta‟lim tarbiya ishlarini amalga oshirishda katta imkoniyatlar yaratadi.

Har bir dars biron vazifani hal qilish va uni amalga oshirishda mustaqil bo„lsada, lekin ular bir biri bilan chambarchas bog„langan bo„ladi. SHu sababli barcha darslar o„quvchilarni kerakli bilim ko„nikma va malakalar bilan qurollantiradi.

Jismoniy tarbiya darsi aniq va mukammal pedagogik vazifalarni o„z oldiga vazifa qilib qo„yish kerak. Dars vazifalari uning muhim va boshqa yo„nalishlarini belgilab beradi, ya‟ni uning mazmuni, turi, tuzilishi va darsning uslub hamda tashkil qilinishi aniqlanadi.

Dars vazifalari o„quvchilarning yoshi, jinsi, sinfi, o„tkaziladigan joy, mashqlarning o„rgatilishi tartibi va vaqti kabi sharoitlar belgilanadi. Shuningdek o„tgan dars materiallarini ham hisobga olinadi.

Jismoniy tarbiya darslarida qo„yiladigan vazifalar xilma-xildir. Uch guruhga:

o„rgatish sog„lomlatirish, tarbiyaviy vazifalar qo„yiladi.*

1. Stardan chiqishni o„rgatish.

2. Cho„nqayib o„tirgan holda kichik to„pni savatga tashlash.

3. Sog„lomlashtirish. Qad – qomatni rivojlantirish.

Shu sababli bu prinsipial jarayonlar doimo birga olib borilishi zarur.

Har bir o„quvchi ongli, intizomli, jamiyat qurish uchun to„la ma‟lumotli, mehnat va mudofaa ishlariga doim tayyor bo„lishlari kerak. Bu vazifalarni ado etishda jismoniy tarbiya darslari muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. Har bir amaliyotchi o„zlarining faoliyatlarida shularni to„la singdirib olishlari, uni amalda qo„llay bilish kerak.

Bunday hollarda pedagogning rahbarlik roli, o„quvchilarning qiziqib bajarishlari katta rol o„ynaydi. Buning uchun bilimlarni teshirish, rag„batlantirish, yangi vazifalarni bajarishda ularga tayana bilishdadir. SHundagina o„quvchilarning aktivligi, ongi, intizomi va ko„rsatgan natijalari osha boradi.

Haqiqatan ham jismoniy tarbiya darslari ko„p qirrali jarayondir. Darsda didaktik prinsiplar, o„rgatishdagi turli uslublar va axloq tarbiyasi yaxshi yo„lga qo„yilganda maqsadga qo„yilgan vazifalarni to„la amalga oshirish imkonlari yaratiladi.

*Jismoniy tarbiya darslari oldiga qo„yiladigan vazifalar bilan to„liq ravishda tanishish uchun konespektiga qarang

Ko„rgazmalilik, texnik vositalardan foydalanish, amaliy bajarib ko„rsatish, bajarilayotgan mashqlarni kundalik tabiiy sharoitalarda uchraydigan harakatlar, tabiatning foydali vositalaridan foydalanish yo„llari o„zviy bog„lab olib borilganda o„quvchilarda sportga qiziqish, harakatlarni tushunib bajarishga bo„lgan ehtiyojlar kuchayadi.

Buning boisi shundaki, jismoniy tarbiya darslarida o„quvchilarning sog„ligini mustahkamlashga e‟tibor kuchaytirilishi bilan birgalikda, ularni kasb tanlash, mehnat qilishga tayyorlashdir. SHuning bilan birgalikda “Jismoniy tarbiya o„qituvchisi” kasbiga ham o„quvchilarni qiziqtirish ko„zda tutilmog„i kerak. Bu ham davlat manfaatidagi eng muhim kasblardan biri hisoblanadi.

Jismoniy tarbiya o„qituvchilari o„z darslarini, nazariy tushuncha berish va suhbatlarida ana shularni nazarda tutmoqlari kerak.

DARSLARNING TUZILISHI VA TURLARI

Jismoniy tarbiya darslari maktabda turli xil shakl va mazmunda bo„ladi. Lekin ular bir-biri bilan o„zviy bog„liqdir.

Dars tuzilish deganda 45 minut davomida muayyan mashqlarni tuzilishi va uni o„rgatilishini tushuniladi. Jismoniy tarbiya darslari tuzilishi jihatidan 3 qismdan iborat.

YA‟ni tayyorgarlik, asosiy va yakunlovchi qismlar.

Dars qismlari o„z ish shakli uslublariga qarab muhim vazifalarni hal etadi.

Darsning turlari (tiplari) uning qo„ygan vazifa va maqsadlariga bog„liq bo„ladi. Bular asosan kirish, yangi materialni o„rganish, takrorlash, aralash va hisobga olish darslaridir.

Tajribalar, ilmiy tekshirish va izlanishlarning isbotlashicha, dars faqat bir xilda olib borilmasligi, o„qituvchi o„z imkon va sharoitlariga qarab uni doimo o„zgartirib turishi, yangi elemetlar bilan to„ldirib borishi zarur.

Kirish darslari choraklarning boshlarida tashkil qilinib, bunda o„qituvchi bolalar bilan nazariy mashg„ulotlar, suhbatlar, savol-javoblar o„tkazadi, aniq vazifalar belgilanadi, fizorg va guruh sardorlari saylanadi.

YAngi materialni o„rganish darslarda o„qituvchilarga noma‟lum bo„lgan mashqlar o„rganiladi, ularning bilim, tushuncha, harakat malakalarini oshirish. Bunda dastur materiallari, sport turlari bilan mashg„ul bo„ladi.

Takrorlash darslarida o„tgan materiallarni mukammallashtirish, dasturda belgilangan mashqlarni yaxshi o„zlashtirish, “Alpomish va Barchinoy” me‟yorlarni bajarish kabi vazifalar hal etiladi.

Aralash darslarda esa sport turlari materiallarini qo„shish orqali yangi materiallarni o„rganish, takrorlash kabi vazifalarni birgalikda olib boradi.

Hisobga olish darslari asosan har bir qism yoki turlarni tugatganda, choraklar oxirida materiallarni qanchalik o„zlashtirilganligi hisobga olishdir. Bunday paytlarda mashqlarning boshqarish texnikasi, normasi baholanadi. Bunday vazifalarni ko„proq sport musobaqalari formasida tavshkil qilish maqsadga muvofiqdir.

Darslarning barcha turlarida gimnastika, yengil atletika (3-sinfdan boshlab), sport o„yinlari, harakatli o„yinlar, kurash, badiiy gimnastika kabi sport turlarining asosiy mazmuni va elementlari o„tiladi.

SAF MASHQLARI. UMUMIY TUSHUNCHALAR.

Saf mashqlari - bu shug„ullanuvchilarning ma‟lum bir safda birgalikdagi yoki yakka harakatlaridan iborat. Saf mashqlari yordamida mashg„ulotni tashkil etish, marom va sur‟at hissiyotini tarbiyalash masalalari muvaffaqiyatli hal qilinadi,jamoa bo„lib mehnat qilish malakalari shakllantiriladi.

Bu mashqlar kishi qad-qomatini to„g„ri shakllantirish vositasi hamdir. Saf mashqlari aniq ijro etilishiga bo„lgan talabchanlik intizomlilik va uyushqoqlikni tarbiyalaydi.

Saf mashqlari to„rt guruhga bo„linadi:

1. Saf usullari.

2. Saflanish va qayta saflanish.

3. Joydan-joyga ko„chish usullari.

4. Orani ochish va yaqinlashtirish.

JISMONIY TARBIYA DARSINI TAXLIL QILISHNING NAMUNAVIY

REJASI

Darsning o„tilish vaqti............................................................

Sinf...........................................................................................

Darsning turi............................................................................

Darsdagi o„quvchilar soni…..………………………………...

Dars o„tuvchi................................................................................

Taxlil olib boruvchi................................................................

1._________________________________________________ 2._________________________________________________

3._________________________________________________

I. PEDAGOGNING DARSGA TAYYORLANISHI

Darsga tayyorgarlik deganda, birinchidan, dars konspektini yuqori saviyada ishlab chiqib oqqa ko„chirish va darsning muvaffaqiyatli o„tishi uchun bevosita tayyorgarlik ko„rish g„darsni moddiy-texnik tomondan ta‟minlanishi va o„quvchilar, o„qituvchi yordamchilari, navbatchilar, gruppa boshliqlarini tayyorlashg„ nazarda tutiladi. SHuning uchun taxlil qilayotganda quyidagilarga e‟tibor berish tavsiya etiladi.

I. Dars konspektining muhayyoligi, uning har dars ish rejasiga muvofiqligi, aniq ishlab chiqilganligi va tashqi ko„rinishi:

a) dars vazifalarining dastur talablariga muvofiqligi, aniqligi, to„g„ri ifodalanganligi, har tomonlamaligi (shug„ullanuvchilarning har tomonlama va garmonik rivojlanishini ta‟minlashi);

b) konspekt mazmunida kerakli vositalarning to„g„ri tanlanishi (darsning tayyorgarlik, asosiy va yakunlovchi qismlarida vositalarning, shug„ullanuvchilarning jismoniy rivojlanishi va jismoniy tayergarlik darajasiga, tanlangan vositalarning dars vazifalariga muvofiqligi dars vazifalariga vositalarning o„zaro va mashg„ulot o„tkaziladigan sharoitga muvofiqligi);

v) mashqlarni miqdorlash va ularning ketma-ketligi;

g) konspektning tashkiliy-uslubiy ko„rsatmalari bo„limida:

darsni tashkil etish; o„tkazish metodikasi, sharoitlari bo„yicha qanday ko„rsatmalar

berilgan, ularning to„g„riligi, maqsadga muvofiqligi, ifodalanishi va hokazo misollar bilan tasdiqlanadi.

2. Dars o„tkazish joyi, o„quv qurollari va anjomlarining tayyorligi va ularning sanitariya-gigiyena xolati.

3. O„qituvchi va o„quvchilarning tashqi ko„rinishi.

4. Navbatchi va gruppa boshliqlarning oldindai tayyorgarliklari.

5. Darslardan ozod qilingan yoki kasalligi bo„yicha miqdorlab beriladigan o„quvchilarga darsdan oldin beriladigan ko„rsatmalar.

II. DARSNI TASHKILETISH.

Kuzatuvchi bu bo„limda qo„yidagilarga e‟tibor berishi kerak:

1. Darsning o„z vaqtida boshlanishi va tugallanishi;

Dars qismlari ayrim jixozlarda ish bajarish va mashq turlari uchun taqsimlangan vaqtning maqsadga muvofqligi;

2. Mashg„ulot joyi, bor jixoz-anjomlardan foydalanish, o„quvchilarni joylashtirish, saflantirish va qayta saflanishlarning maqsadga muvofiqligi, ularning tarbiyaviy qiymati.

3. Dars qismlarida o„quvchilar ishini tashkil etishuslublari va ular variantlarning frontal, guruhi individual, aylanma mashq uslubi birin-ketin, baravariga va h.k.g„ qo„llanishini maqsadga muvofiqligi, ularning dars mazmuniga va vazifalariga, o„quvchilarning yoshlariga mosligi, darsning yuklamasi va zichligiga ta‟siri. Misollar bilan tasdiqlanadi.

4. Darsniig qismlarida o„quvchilarniing harakat faoliklarini oshirish uchun qanday uslubiy usullardan foydalanildi, ularniig dars vazifalarini xal etishdagi samaradorligi. Misollar bilan tasdiqlanadi.

5. Darsda o„quvchilardan yordamchilar (jismoniy tarbiya tashkilotchisi, navbatchi, boshlig„i) sifatida foydalanishning effektivligiga ularning o„z vazifalarini bajarishga tayyorgarliklari, umum-ta‟lim maktablarida jismoniy tarbiya va sport mashg„ulotlarida xavfsizlik qoidalariga rioya qilishlari. Pedagogning o„z yordamchilari ishlarini nazorat qilishi va baholashi.

III. DARSDA QO„LLANADIGAN VOSITALARGA XARAKTERISTIKA

Darsning tayyorgarlik qism vositalarini, uning bajaradigan funksiyasiga muvofiqligi (maxsus tayyorgarlik va yondoshtiruvchi, o„quvchilarni darsga jalb etuvchi mashqlarning mavjudligi va yuklamaning yetarli bo„lishi).

Darsning asosiy qismi uchun mashqlarni tanlash, shug„ullanuvchilarning imkoniyatlarini inobatga olish, o„zlashtirayotgan materialning ketma-ketligi, mashqlarni bajarish uchun yengillashtarilgan sharoitlar yaratish, ko„nikma va malakalarni hisobga olish, topshiriqning takrorlanishini yetarli bo„lishi va. h.k. to„g„ri amalga oshirildimi?! Hammasi misollar bilan tasdiqlanadi.

3. Darsniig yakunlovchi qismiga vositalar tanlashda asosiy qismda bajarilgan ishlarning xususiyatlari e‟tiborga olinganmi, organizmning tiklanishi ta‟minlanganmi va boshqalar?

4. Uyga topshiriqlar, ularning to„g„riligi va xususiyatlari, ularni qo„llanishiga bo„lgan asosiy talablarga rioya qilinganmi? Oldingidars topshriqlarini tekshirish amalga oshirildimi?

VI. O„RGATISH USLULARINI QO„LLANILISHI

I. O„qituvchining so„zlashuv uslubini egallaganligi, mahorati va undan foydalanishining samarasi (darsda so„zlashuv uslubining qanday shakllari qo„llanildi, ularning dars vazifalariga va o„quvchilar kontingentiga muvofiqligi, berilayotgan ma‟lumotning mazmunliligi) Misollar.

2. So„zlashuv uslubining ta‟sirini kuchaytiruvchi uslubiy uslublarning qo„llanishi (qiyoslash, takrorlash, intonatsiya va h.k.) Misollar.

3. Pedagogning umumiy nutq madaniyati (nutqiing ravonligi, boyligi, aniqligi, ta‟sirchanligi va h.k.)

4. Ko„rsatmalik uslubini to„g„ri qo„llay bilish o„quvchilar kontingentiga darsning mazmuni va aniq vazifalariga mos keladigan ko„rsatmalilik qoidalaridan foydalanish.

5. Ko„rsatmalik uslubining ta‟sirini kuchaytaruvchi uslubiy uslublarning qo„llanilishi (tez, sekin va h.k.) Misollar.

6. O„qituvchining so„zlashuv ko„rsatmalilik uslublarini va har xil harakatlarni o„zaro bog„liqligida qo„llay bilishning bir vaqtning o„zida so„zlashuv ko„rsatmalilik uslublaridan foydalanish, kollektiv muhokamasi bilan birgalikda olib borish va h.k. dars oldiga qo„yilgan vazifalarni hal etishda ta‟siri.

7. Darsda jismoniy mashqlarni amaliy o„zlashtirish uslublarini yaxlitligicha, qismlarga (bo„laklarga) va yaxlitligicha qismlarga bo„lib o„rgatish uslublarini qo„llashning samaradorligi o„quvchilarning tayyorgarligini, hal etiladigan vazifalarning, jismoniy mashqlarning xususiyatlarini hisobga olgan holda har bir uslubni qo„llashning o„ziga xos ketma-ketligiga rioya qilish (misollar bilan tasdiqlanadi).

8. Darsda jismoniy mashqlarning texnikasidagi xatolarni oldini olish va to„zatish uslublarining qo„lanish sifati g„uslubning ko„pligi; yondoshtiruvchi mashqlar uslubi, asosiy mashq texnikasini o„zgartirish uslubi va h.k.g„

9. Xatolarni oldini olish va to„zatish uslubini xatolar sababini, ularning xususiyatlarini aniqlash, yo„qotishni hisobga olgan holda qo„llanish.

10. Mashqlar texnikasini o„rganishda qo„llanilgan uslubiy usullar. Misollar.

11. Pedagogning o„quvchilarga bo„lgan muomalasi, talabchanligi qa‟tiyatligi, irodasi o„zini tuta bilishi: odobi, xushfe‟lligi va o„quvchilarning savollarga hozir javobligi, ularning yutuqlarini ko„rsata olishi, to„g„ri baholay bilish.

V.JISMONIY SIFATLARNI TARBIYALASH USLUBI

1.Dars qismlarida o„quvchilarda to„g„ri qad-qomatni shakllantirishga, to„zatishga va takomillashtirishga qanday e‟tibor berildi?

Baho bering.

2.Jismoniy sifatlarni tarbiyalash ishlarining mazmuni: o„quvchilarga qanday topshiriq berildi, jismoniy tarbiyaning qanday uslublari (qa‟tiy tartiblashtirilgan mashq uslublari, o„yin, musobaqa, aylanma mashq usullari va h.k.) qo„llanildi, ularning iaqsadga muvofiqligi va shug„ullanuvchilarning xususiyatlariga dars vazifalariga, dars o„tkazish sharoitlariga va h.k muvofiqligi

3. Darsdagi yuklamani baholash, uning uning o„quvchilar xususiyatlariga, dars vazifalariga, dars o„tkazish sharoitlariga va h.k muvofiqligi,yuklamaning hajmini va shiddatini boshqarishda qo„llanilgan uslubiy usullarni maqsadga muvofiqligi.

4. Dam olish uchun ajratilgan vaqt, uning qaytarilishi va davom etishi.

VI. PEDAGOGNING TARBIYAVIY ISHLARI

1. O„quvchilarning aqliy, estetik va mehnat tarbiyasi uchun nimalar qilindi va ular qanday amalga oshirildi. (Madaniy xulq malakalarini, intizomlilik, do„stlik va o„rtoqlik xissiyotlarini va h.k. tarbiyalash; o„quvchilarda mustaqillikni, mashqlarni o„zi bajara olishini, fikrlash faolligini oshirishga qaratilgan uslubiy usullar qo„llash); Darsda muammo va ijodiy izlanish uchun sharoitlar yaratish, shug„ulla-nuvchilarning kuzatishda va xatolarni to„g„irlashda, natijalarni baholashda qatnashishlari; (O„zaro o„rgatish va tarbiyalashni tashkil etish; estetik xissiyotlarni tarbiyalash).

2 Pedagogning sinfni boshqara bilishi, o„quvchilarda ongli munosabatlarni shakllantirishi, ularda jismoniy mashqlar bilan shug„ullanishga qiziqish uyg„otish va h.k.

VII. O„QUVCHILARNING XULQI

1. 1.O„quvchilarning darsga o„ vaqtida tayyorlanishi, ularning darsga, ayrim topshiriqlarni bajarishga munosabati.

2. SHaxsning faollik, onglilik va tashabbuskorlik ko„rsatishi.

3. Ko„rsatilgan natijalarni nazorat qilishga, qiyinchiliklarni yengishga bo„lgan bardoshligi.

4. O„quv-tarbiya ishlarining mazmuni va natijasidan o„quvchilarningqoniqishi yoki qoniqmasligi, ularning emotsional holati.

5. O„quvchilarning bir-biriga yordam berishi, ularning o„qituvchiga bo„lgan

munosabati.

6. Navbatchi va guruh boshliqlarining o„z burchlarini kanday bajarganliklari, kamchiliklari va yutuqlari.

VIII.DARSNI UMUMLASHTIRISH VA XULOSA

1. Darsning o„rgatuvchanlik qiymati.

2. Darsning tarbiyaviy qiymati.

3. Darsning sog„lomlashtirish qiymati.

4. O„qituvchi faoliyatining ijobiy va salbiy tomonlari.

2-ma`ruza XRONOMETRAJ VA PULSOMETRIYA O„TKAZISH USLUBIYATI

REJA:

1. Xronometraj o„tkazish uslubiyatiuslubiyati

2. Pulsometriya o„tkazish uslubiyati

TOMIR URISHNING O„LCHASHNING MAQSADI VA UNING MA‟LUMOTLARINI TO„PLASH METODIKASI

Jismoniy tarbiya darslarida pulsometriya olib borishdan asosiy maqsad, darsdagi yuklamani o„quvchilarning yoshiga, tayyorgarligiga, mashg„ulot utkaziladigan joyning sharoitiga muvofiqligini aniqlashdan iborat.

Pulsometriya ma‟lumotlarini to„g„ri taxlil qila bilish esa talabalarga keyinchalik o„z harakatlarini obe‟kti baholashga va sinf o„quvchyalariga yuklamalarni to„g„ri rejalashtirishga, boshkarish usullarini egallashga, yordam beradi.

Kuzatuv sekundomer yordamida bir o„quvchi ustida olib boriladi. Buning uchun hulqi yaxshi, o„qituvchining topshiriqlarini faol va vijdonan bajaradigan o„quvchi tanlab olinadi. Ushbu o„quvchi kuzatuv ob‟ekti haqida oldindan ogohlantirilishi kerak.

Pulsni birinchi bor darsga qo„ngiroq chalinishiga 5 minut qolganda o„lchanadi. Bunda kuzatuvga, shug„ullanuvchi o„quvchining tinch holatda ya‟ni uning puls ko„rsatkichi normal holatda ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak.

Puls - lotincha turtki - tomir urishi, yurak qisqarishi natijasida qon tomirlarining ritmik tebranishi: kengayib-torayishi demak.

Sog„lom kishilarda puls 1 minutda 60 marta tomir urishiga teng. Bolalarda kattalarga nisbatan puls ortiqroq, qiz bolalarda esa o„g„il bolalarga nisbatan bir muncha ortiqroq bo„ladi.

Puls asosan bilakning ichki yuzasida, bilak arteriyasi sohasida,aniqlanadi. Buning uchun tekshiruvchining bilagini bilakka usti bo„g„imi qismi qo„l bilan shunday ushlash kerakki, bosh barmoq bilakning ikki tomonida, boshqa barmoqlar esa uning yuzidagi pulslanuvchi bilak arteriyachasining paypaslanuvchi terisini bosadigan bo„lsin. Puls 10 sekund mobaynida o„lchanadi.

Pulsning birinchi bor o„lchashda kuzatuvchi pulsining puls ko„rsatkichi normal holatda bo„lishiga erishish lozim. Buning uchun kuzatuvchi jismoniy tarbiya darsidan oldin bo„lgan darsdan chiqishga qo„ng„iroq chalinishi bilan sinfga kirishi va kuzatuvchi o„quvchining pulsini o„lchab, pulsni hisobga olish protokoliga yozib qo„yishi kerak. Tomir urishini o„lchash keyingi oraliqlari bajariladigan ishning xarakteriga bog„liq holda, har xil vaqtda amalga oshirilishi mumkin.

Tomir urishini qo„yidagicha o„lchash tavsiya etiladi.

1.Agar ish xususiyati doimiy bo„lsa, saflanish, yugurish, umumrivojlantiruvchi mashqlar va h. k. har 3 minutda, 3 minutdan kamoraliqda tomir urishini o„lchash maqsadga muvofiq emas yoki har bir asosiy mashq tugagandan keyin o„lchash kerak. CHunki o„quvchini tez tomir urishini o„lchash uchun jalb etish, darsdagi haqiqiy yuklamani aniqlashga yordam bermaydi:

2.Har bir dars qismi tugagandan so„ng.

3. Katta kuchlanishni talab etadigan yugurish, gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashqlar, yugurib kelib sakrash, estafeta bosqichini tugatish va h.k., murakkab mashqlarni bajargandan so„ng.

Oxirgi ikki talabni bajarish shart, lekin birinchi talab bundan istisno. Masalan, 9 minutda tomir urishi o„lchanishi kerak edi, lekin darsni borishidan ko„rinib turibdiki, 12 minutdan so„ng, darsni tayyorgarlik qismi tugaydi. Bunday hollarda pulsni 9 minutda emas, balki 10-11 minutlarda o„lchash maqsadga muvofiq. Agar kuzatilayotgan o„quvchimashq bajarib turgan bo„lsa, yuqoridagi vaziyat qaytarilishi mumkin.

TOMIR URISHI O„LCHANGANDAGI MA‟LUMOTNING TAXLILI

Dars aralash shaklda olib borildi. O„quvchilar jismoniy tarbiya darsidan oldin matematika darsida bo„ldilar. Dars boshlanishidan 5 min oldin kuzatiluvchi o„quvchining tomir urishi 1 minutda 72 ta edi. 3 minutdan so„ng o„quvchining tomir urishi 78 taga ko„paydi. Buning sababi o„quvchi tinch holatdagi yurishga o„tganligida, chunki (yurganda) tinch turish holatiga qaraganda odam organizmiga ma‟lum mikdorda yuklama ta‟sir etadi, yurak ishi tezlashib, tomir urishi ham ko„payadi. YUgurishdan so„ng o„quvchining tomir urishi 168 taga ko„payadi.

Umumrivojlantiruvchi mashqdan so„ng o„quvchining tomir urishi ancha pasaydi. Masalan, nafasni rostlovchi mashqdan so„ng 136,4 zarba mashqdan so„ng (egilishlar) 150 marta, 6 mashq (oyoqni silash) 144 marta, 8 mashq (nafasni rostlovchi) 132 marta. Darsning tayyorgarlik qismi maqsadga muvofiq o„tkazildi.

Tomir urishni kuzatiluvchi tomonidan mashq bajarib bo„lgandan so„ng o„lchashnishi kerak, lekin o„lchanish oralig„i 3-5 minugdan oshmasligi lozim.

Kuzatuvchi o„zi o„quvchining oldiga borishi kerak, chunki bu yuklamaning haqiqiyligini buzishga olib keladi.

OLINGAN MA‟LUMOTLARNI HISOBLASH, EGRI CHIZIQLI GRAFIGINI

TUZISH VA MA‟LUMOTLARNI TAXLILI

Olingan ma‟lumotlarni hisoblashda 10 sekunddagi tomir urishining natijasini oltiga ko„paytirib, protokolning beshinchi grafasiga, oltinchi grafaga pulsning 1 foizlarda o„zgarishi yoziladi. Bu quyidagicha amalga oshiriladi. Dastlabki, tinch holatda o„lchangan puls 100 foiz deb olinadi. Ikkinchi marta o„lchangan pulsning dastlabkisiga nisbatan necha foiz oshganligini aniqlash uchun proporsiya tuzilib, ishlanadi. Masalan: protokoldagi tinch holatda o„lchangan puls 1 minutda 90 marta ikkinchisi - 103 marta bo„lsin.

SHunga qarab proporsiya tuziladi. 90-100 foiz

103-X X=103x100g„90= 114.4 foiz uchinchisi - 108 marta, yana proporsiya tuzamiz.

90-100 foiz X= 108x100g„90= 120 foiz va h.k.

Navbatdagi vazifa bu olingan ma‟lumotlar asosida tomir urishining egri chiziq grafigini tuzish.

Grafikning vertikal o„qi tomir urishini absolyut ko„rsatkichlari, gorizontal o„qi bo„yicha darsning 3 minutlik bo„limlarida davom etish vaqti ko„rsatiladi. Protokoldagi tomir urishi soni va vaqt ko„rsatkichlaridan foydalanib, koordinatalardagi nuqtalar belgilanadi, shundan so„ng shu nuqtalar birlashtirilib, kuzatish olib borilgan o„quvchining dars davomidagi tomir urishining egri chizig„i aniqlanadi.

Keyingi bosqichda, yuqoridagi hujjatlarga asoslanib darsdagi og„irlikning yozma tahlili bajariladi. Bunda quyidagilar yoritilishi kerak:

Darsning vazifalari, darsning turi, o„quvchilarning darsgacha bo„lgan faoliyati, dars davomida tomir urishining o„zgarishi va uning sabablari, darsning ayrim momentlaridagi va butun dars davomidagi og„irlikning maqsadga muvofiqligi. Darsning oxirida tomir urishining soni va uning jismoniy darsdan keyin 5 minut davomida tiklanishi. Tahlilning yakunida kuzatuvchi o„quvchilarni darsdagi yuklamasi bo„yicha o„zining mulohazalarini, takliflarini yozishi kerak.

Tomir urishini o„lchash protokoli, tomir urishning egri chiziq grafigi va olingan ma‟lumotlarning taxlili qo„shilgan holda bir butun hujjatni tashkil etadi.

To„liq tugallangan hujjat kuzatuvchi tomonidan imzolanadi va darsni o„tgan o„qituvchiga tanishib chiqish uchun beriladi. U o„z navbatida hujjat bilan tanishib, o„zining mulohazalarini bildiradi va hujjatga imzo chekadi.

Darsda pulsometriya hujjatlarini tayyorlab borish namunasi sifatida O„zbekiston Davlat jismoniy tarbiya institutida, yakka-kurash fakultetining talabasi D.D. tomonidan olinga hujjatlar ilova qilinadi.

2004 yil 10 noyabrda 300-maktabning 3^A-sinfida talaba D.D. tomonidan o„tkazilgan jismoniy tarbiya darsi tomir urishni hisobga olish.

PROTOKOL

Darsda qatnashgan o„quvchilarning soni:_____

Kuzatiluvchi o„quvchining familiyasi:__________________ Dars vazifalari:

1. Kross yugurishda chidamlilikni tarbiyalash

2. To„pni ikki qo„llab ilib olish va uni ko„krakdan uzatishni o„rgatish.

3. "Ta‟qiqlangan harakat" o„yini orqali o„quvchilarning diqqatlarini tarbiyalash.

№	O„quvchi ish faoliyatining mazmuni	Tomir urishni o„lchash vaqti	Tomir urish		Tomir urishni o„zgarishi
№	O„quvchi ish faoliyatining mazmuni	Tomir urishni o„lchash vaqti	10 sek	min	Tomir urishni o„zgarishi
1	2	3	4	5	6
	Dars boshlanishidan 5 daqiqa oldin	00'	12	72
	Saflangandan keyin	1	12	72	100
	Zal bo„ylab yurish	3	13	78	103,3
	Yugurish	6	28	168	233,3
	Qayta saflanish	9	24	122	200
	Birinchi mashq	12	23	138	191,6
	To„rtinchi mashq - egilish	14	25	150	209,8
	Oltinchi mashq -siltanish	16	24	144	200
	Sakkizinchi mashq (nafas)	18	22	132	183,4
	4 kolonnadan I kolonnaga! Saflanish	21	23	138	191,6
	Basketbol element-laridan! Keyin	28	28	168	233,3
	Balandlikka va undan pastga yugurish	31	30	180	250
	Yurish	33	26	156	216,6
	Yugurish vaqtida	34	30	180	250
	Yugurishdan keyin	37	28	168	233,3
	Saflanish	38	27	162	225
	Harakatli o„yin	40	20	120	106,8
	Dars yakuni	45	15	90	125
	Darsdan so„ng	50	13	78	103.3

Darsning asosiy qismida kuzatiluvchi o„quvchining tomir urishi ko„paydi. Balandlikka va undan pastga yugurishda 180 martaga ko„tariladi. Darsning 18 daqiqasida kuzatiluvchi o„quvchining tomir urishi o„quvchining darsga tayyorgarlik qismidagi 8 mashq, ya‟ni nafas rostlashdan keyingi tomir urishiga qaraganda, ma‟lum miqdorda ko„proq. 21 daqiqada esa kuzatiluvchi o„quvchining tomir urishi 91 foizga ko„paydi. Bunda o„quvchilar 4 kolonnadan I kolonnaga saflanish mashqlarni bajarishdi. 28 daqiqada tomir urishi 133 foizga ko„paydi. Bunda basketbol elementlari bajarilgandan 31 daqiqani olib qaraydigan bo„lsak, bu yerda o„quvchilarning balandlikka va undan pastga yugurish yurish tomir urishi juda ham baland. Bundan ko„rinib turibdiki, bu mashqning o„quvchilar organizmiga ta‟siri juda katta. SHuning uchun ham tomir urishi yuqori. 35 daqiqada o„quvchining tomir urishi bir oz kamaygan; 1 daqiqada 156 marta urmoqda. Bu paytda o„quvchilar maydon bo„ylab yura boshladilar. 34 daqiqada esa o„quvchining tomir urishi 1 daqiqada 180 zarbaga yetdi. Bunda o„quvchilar yurishdan yugurishga o„tishgan payti edi. YUgurganda yurak ishi tezlashib, tomir urishi ham tezlashgan, bu esa maqsadga muvofiqdir. 37 minutda yugurishdan keyin yurib-yurib saflanishgan, bunda esa o„quvchining tomir urishi 1 daqiqada 162 marta bo„lgan.

Balandlikka va undan pastga yugurganda yurakka katta yuklama tushib uni tezlashtiradi, ya‟ni yurakni qon siqib chiqarishi yaxshilanadi, organizm faolligi ortib, tomir urishi ham tezlashadi. 33 daqiqada o„quvchilar yurishga o„tdilar, yugurganlaridan keyin yurish vaqtida tomir urishi sekinlashdi. Keyingi mashqni berish uchun organizmni sal bo„lsa ham dam oldirish kerak. Darsning asosiy qismida kuzatiluvchi o„quvchining tomir urishi tayyorgarlik qismiga qaraganda, ma‟lumot miqdori yuqori bo„ladi. YAkunlovchi qismida berilgan harakatli o„yindan keyin o„quvchining tomir urishi 120 taga yetdi. O„quvchilar uchun tanlangan mashq maqsadga muvofiqdir.

JISMONIY TARBIYA DARSLARIDA XRONOMETRAJ OLIB BORISH

Jismoniy tarbiya darslarida xronometraj darsning umumiy va mator zichligini aniqlash maqsadida olib boriladi.

Darsning umumiy zichligi deb, pedagogik nuqtai nazardan to„g„ri foydalanilgan butun dars davomida nisbatiga aytiladi.

Darsning motor zichligi deb, o„quvchilarning bevosita harakat faoliyatiga, mashq bajarish uchun sarflangan vaqtga aytiladi.

Xronometrajdan olingan malumotlar darsning pedagogik taxlil ma‟lum darajada chuqurlashtiradi, chunki har xil faoliyat uchun ketgan vaqtni ratsional sarflashni imkonini beradi.

Darsni teshiruvchi xronometrajning quyidagi hujjatlari: a) xronometraj protokolini;

b) umumiy va motor zichligini;

v) zichligini tekstda yozilgan taxlilini olib borish kerak.

Dars boshlanguncha tekshiruvchi xronometraj protokoliga dars vazifalarini, shuningdek har xil bo„limlarga yoki dars qismlariga belgilangan vaqtni aniqlab olishi shart. Buning uchun tekshiruvchi dars o„tuvchining konespekti bilan tanishishi shart.

Protokol olib borishning keyingi qismi aynan dars o„tish mobaynida quyidagi shakl bo„yicha to„ldirilib, faqatgina ikkita grafa - "o„qituvchilar ish faoliyatining mazmun-2" va "ish faoliyatining tugash vaqti - 3" to„ldiriladi.

Navoiy shahridagi №_________maktabning _______ sinfida o„qituvchi_____________ tomonidan o„tkazilgan darsda xronometraj ma‟lumotlarini hisobga olish.

PROTOKOL


1	2	3	4	5	6	7	8	9

Ikkinchi grafaga pedagog faoliyatining mazmuni aniq va mashg„ulotning ketma-ketligi yoziladi. Masalan: O„quvchilarni saflash.

Raport.

O„qituvchi tomonidan dars vazifalarini tushuntirish.

YUrish.

Mashqlarni tushuntirish.

Umumrivojlantiruvchi mashqlarni oddiy tarzda yoki qisqacha egilish, sakrash va b.q. deb yoziladi. Asosiy harakatlarni qisqa qilib yozish kerak. Masalan: "Oldinga dumaloq oshish", "YUgurib kelib balandlikka sakrash”.

Ikkinchi grafada sekundomer bo„yicha har qaysi ish faoliyatining tugash vaqti yoziladi. Masalan, o„quvchilarning saflanishi va raportiga 2 daqiqa 35 soniya vaqt ketsa, shu ish faoliyatining to„g„risiga yoziladi, o„qituvchi o„quvchilarga dars vazifasini tushuntirgandan keyin sekundlar 3 minut 25 sekundni ko„rsatsa, shu faoliyatni yozadi va h.k. o„qituvchi tomonidan mashqlarni tushuntirishga, ko„rsatishga, ko„rgazmali qurollarni ko„rsatishga, yordamchi harakatga mashqni bajarish uchun qayta saflanish mashg„ulotga joy tayyorlash va h.k. ta‟lim berishga, o„quvchilarni mashq bajarishga berilgan bahosiga ketgan vaqtlarni juda aniqlik bilan belgilash talab qilinadi.

Kuzatuv davomida dars bir o„quvchi ustidan olib boriladi va uning familyasini protokolga yozish tavsiya etiladi.

Dars tugagandan keyin xronometraj ma‟lumotlarini ishlab chiqish kerak. Bunda har qaysi faoliyatga ketgani aniq vaqtni topish uchun keyingi sekundomer ko„rsatgan keyingi vaqtdan oldingisi olib tashlanishi shart Masalan: o„quvchilarga darsni tushuntirish uchun ketgan vaqtni aniqlash uchun, 3 minut 25 sek. vaqt sarflangani aniq bo„ladi. SHu tartibda hamma faoliyatga ketgan aniq vaqt topiladi. "Aniq" vaqt esa porotokoldagi kerakli grafalarga ko„rsatish, tushuntirish "Mashq bajarish" va h.q. yozib qo„yiladi.

Pedagog tomonidan oqlangan vaqtga qo„yidagi ish faoliyatini va darsning komponentlarini idrok qilish va anglash tushunchasini tushuntirish, ko„rsatish o„quvchining ko„rsatmalari o„rtoqlarning faoliyatini umumlashib taxlil qilish, jismoniy mashqlarni bajarishga shu jumladan mashqni qayta bajarish uchun kerakli dam olish vaqti, yordamchi harakatlarni qayta saflanish, snaryadlarni tiklash, qumni tekislash va x.k

Tashkil qilish uchun bo„sh ketgan vaqt, ya‟ni o„quv-tarbiyaviy masalalarni yechishga ta‟luqli bo„lmagan harakatlar yoki vaqtdan oldin darsning tugallash intizomining buzilishi, inventar-larning olinishi, o„quvchining sababsiz ish faoliyatidan ketib qolishi natijasida mashg„ulot vaqtida hosil bo„ladigan tanaffuslar - bularning hammasi dars jarayonini oqlanmagan vaqtiga kiradi. Darsning umumiy zichligini hisoblashda dars uchun ajratilgan 45 daqiqa 100 foiz deb olinadi. Masalan: 42 daqiqa sarflanga bo„lsa, hisob qo„yidagicha yechiladi:

45 daqiqa - 100 %

42 daqiqa - X % bundan

X= 42x100g„45=93.3%

Bizning misolimizda darsning umumiy zichligi 93,3 %ni tashkil qiladi. Jismoniy maqshlar bajariladigan mashqlarda motor zichlik maxsus ko„rsatkich bo„lib hisoblanadi.

Masalan harakatlarni bajarishga 20 daqiqa sarflangan bo„lsa, hisob qo„ydagicha yechiladi:

45 daqiqa - 100 %

20 daqika - X % bundan

X= 20x100g„45=44.4%

Bizning misolimizda darsning umumiy zichligi 44,4% ni tashkil qiladi. Darsning umumiy va motor zichligini aniqlagandan keyin uni taxlil qilish kerak. Umumiy zichlikning eng yuqori bahosi 45 daqiqaning hammasi to„g„ri va aniq ishlatilishidir.

Motor zichlikni optimal darajasi katta yoki kichkinaligi bir qancha faktorlarga yozish darsini vazifaga, mashg„ulotni material tomonidan ta‟minlangaligiga bog„liq.

Masalan: darsniig vazifasi o„quvchilarni ularga yangi bo„lgan harakat bilan tanishtirish bo„lsa, shu harakatni yaxshiligiga va alohida elemetlarni bajarish usullarini tushuntirish diafilm va kinodasturlarni ko„rsatish mumkin bo„lgan tabiy holda o„rganish.

"Takomillashtirish" darslaridagiga qaraganda motor zichlik kichik bo„ladi.

Hozirgi vaqtda jismoniy tarbiya darslaridagi optimal zichlik IV-Vsinflarda 37-47 %, VI-VII sinflarda 50-60 % yuqori sinflarda 70 % tashkil qilish kerak. SHu bilan birga qo„ydagilarni hisobga olish shart.

1. Sog„lomlashtirish vazifalarini amalga oshirishda, o„quvchilarning ish faoliyatida, bajargan harakatlarining umumiy hajmi yuklamaning shiddati, yuklama va dam olish vaqtini almashtirish, ish qobilyatini qayta tiklash vaqtini ta‟minlash va boshqalar alohida ahamiyatga egadir.

2. O„rganish vazifalarini amalga oshirishda o„vuvchilar tomonidan bajarilgan mashqlarning sonini, o„qituvchi tomonidan harakat faoliyatini taxlil qilishga ketgan vaqtni baholash ham maqsadga muvofiqdir.

3. Tahlil qilshda yuklamaning miqdori qo„llanilayotgan mashqning darsda qaysi maqsadga ishlatilayotganini aniqlash lozim.

Harakatga o„rganish vazifalarini o„rganish yoki ochishda vaqtni maqsadga muvofiq taqsimlanganligini dastlabki o„rgatish davrida mashqlarni 2-3 marta sekin suratda takrorlansa, takrorlash takomillashtirish davrida esa takrorlash soni ko„rinarli darajada oshirish tavsiya qilinadi. Agar dars mashg„ulot tariqasida o„zgartirilayotgan bo„lsa, harakat faoliyatini umumiy hajmini vaqt va protsent uni shiddat bilan solishtirilganda darsning zichligi to„liq bo„ladi.

SHu maqsadda mashqning bajarilgan vaqti uni harakat xarakteri bilan solishtiriladi. Masalan: yugurish vaqti masofaga nisbatan darsning motor zichligini taxlil qilishda o„quvchilarning olayotgan yuklamalarni yoshiga jinsiy xususiyatlarni solishtirish kerak.

YUqorida ko„rsatilganlardan tashqari pedagog tomonidan dars taqdimi samaradorliroq o„tkazish maqsadida sport snaryadlarini oldindan qulay joyga o„rnatilganligi, ommaviy inventarlardan mashq bajarishda unumli foydanalilganligi dars zichligini maqsadga muvofiq uyushtirish uchun tashkil qilish uslublaridan aylanma mashg„ulot, frontal foydalan-ganligi o„quvchilarni qayta saflanishini qisqartirishlarini baholash shart.

Dars zichligini taxlil qilishda uni ko„rsatkichga ta‟sir ko„rsatgan hamma faktolarni aniq bayon qilish kerak. Shu maqsadda mashqni bajarilgan vaqti uni xarakteri bilan solishtiriladi. Masalan: yugurish vaqtini masofa mustaqil darsni motor zichligini taxlil qilishda ham o„quvchilarni olayotgan yuklamalarini yoyishga jinsiy xususiyatlariga solishtirish shart. YUqorida ko„rsatilayotganlardan tashqari pedagog tomonida dars vaqtini samarali o„tkazish maqsadida tashkil qilingan sport snaryadlarni oldindan qo„lay joydan o„rnatilganligini ommaviy inventarlardan mashq bajarishda unumli foydalanganligini dars zichligini maqsadga muvofiq o„rgatish uchun tashkil qilish metodikalaridan foydalan-ganligini o„quvchilarni qayta saflashlarga ketgan vaqtni ham baholash shart. Dars zichligini taxlil qilishda uning ko„rsatgichiga ta‟sir ko„rsatgan hamma omillarni aniq bayon qilish kerak.

Navoiy shaxridagi №___ maktabning____sinfda praktikant-talaba tomonidan o„tkazilgan darsda xronometraj olib borish.

PROTOKOL

	O„quvchilar ish faoliyatining mazmuni	Ish faoliyatini tugash vaqti min`	O„qituvchin i tinglash, kuzatish, o„ylash b.q	Mashq bajar vaqti vaqti	Mashg„u lot joyini inven.Ta yyorlash va yig„ishtir ish	Vazifa bajarish uchun navbat kutish vaqti	O„qit uvchi ning aybi bilan ketga n vaqt	Eslatma
1	2	3	4	5	6	7	8	9
	Darsga kechikib kelish	1		1-00			1-00
	Saflanish, raport	2
	Dars vazifalarini bayon etish	2-30	30
	YUrish	2-50		20
	Harakatda mashq bajarish	4-30		1-40
	YUgurish	5-05		35
	YUrish	5-30		25
	SHerengaga qayta saflanish	5-40		10
	Tushuntirish	6-15	35
	1-mashq nafasni rostlash	8-10		1-55
	2-mashqni tushuntirish	8-20	10
	2-mashq harakatlar	9-05		45
	3-mashq yon tomonlarga egilish	9-20		15
	4-mashqni tushuntirish	9-25	5
	4-mashq oldinga va orqaga egilish	10-00		35
	5-mashq o„tirib turish	10-25		25
	2-mashqni bajarish qo„l va boshga tayanib tik turish	26-00		1-20
	Navbat kutish	27-15				1-15
	3-mashq yordamchi qo„llarda tik turish	28-05		50				Bir o„quvchi bajardi 2chisi yordam berdi
	Navbat kutish	29-00		29-00		55
	4-mashqni bajarish qo„llarda tik turish	31-00		2-10
	Asbob-anjomlarni yig„ishtirish	32-00			50
	O„yinga sarflantirish	37-10					1-10
	O„yinga qayta saflantirish	34-00		50

	Botqoqlikdan o„tish (sakrabsakrab) o„yinini tushuntirish	35-35	1-35
	O„yin	41-45		6-10
	O„yinga yakun yasash	42-15	30
		28-15	3-45	15-40	1-55	5-45	1-10
	Bir kolonnaga saflantirish	42-40		25
	Sekin yurishda nafas mashqlarini bajarish	43-35		55
	Bir sherengaga saflanish	44-10		35
	Darsga yakun yasash va uyga topshiriq berish	44-55	45
	Zaldan tashkiliy ravishda chiqib ketish	45-00		05
2-45			45
Jami: 45-00 6-20 28-50 1-55 5-45 2-20
	4-mashqni tushuntirish	9-25	5
	4-mashq oldinga va orqaga	10-00		35
	5-mashq o„tirib turish	10-25		25
	6-mashqni tushuntirish	10-30	5
	6-mashqni qorin muskullariga bajarish	11-10		40
	7-mashqni tushuntirish	11-15	5
	7-mashq tayanib yotgan holda qo„llari bukib yozish	11-55		40
	8-mashqni tushuntirish	12-00	5
	Mashqni tayanib o„tirgan tizzalarga to„g„irlash, bajarish	12-35		35
	9-mashqni tushuntirish	12-40	5
	9-mashq oyoqlarni siltab harakatlantirish	13-10		30
	10-mashqni tushuntirish	13-20	10
	10-mashq ikki oyoqda sakrashlar	13-50		30
	Joyda yurish	14-00		10
	Bo„limlarga gruxlarga saflantirish	14-00	1-50	11-10		1-00
	Mashg„ulot joylarini tayyorlash	14-50		50

	Pastki turnik	15-55			1-05
	Topshiriqni tushuntirish	16-20	25				Mashqni bir paytda 2 kishi bajardi.
	Topshiriqni bajarish uchun navbat kutish	16-45				25
	Mashqni bajarish: turnikda osilgan holatda oyoqlarni ko„tarish	17-00		15		1-05
	Navbat kutish	18-05
	2-mashqni bajarish: to„ntarilib, tayangan holatda kelish	18-20		15
	Navbat kutish	19-15				55
	3-mashqni bajarish: to„ntarilish	19-45		30
	Navbat kutish	20-55				1-10
	4-mashqni bajarish: to„ntarilish	21-15		20
	Mashg„ulot joyini o„zgartirish	21-55		40
	Akrobatika
	Topshiriqni tushuntirish	22-40	45				Mashqni gruppa hamma o„quvchilari bir paytda bajardi.
	1-mashqni bajarish (oldinga, orqaga dumbaloq oshish )	24-10		1-30
	Tushuntirish	24-40	30
	2-mashqni bajarish (qo„l va boshga tayanib tik turish)	26-00		1-20
	Navbat kutish	27-15				1-15
	3-mashqni bajarish (yordamchi ko„magida qo„llarda tik turish)	28-05		50			Bir o„quvchi bajardi 2chisi yordam berdi
	Navbat kutish	29-00				55
	4-mashqni bajarish: qo„llarda tik turish	31-10		2-10
	Asbob-anjomlarni yig„ishtirish	32-00			50
	O„yinga saflantirish	37-10				1-10
	O„yinga qayta saflantirish	34-00		50			Intizom buzildi.
	“Botqoqlikdan sakrab o„tish” o„yinini tushuntirish	35-35	1-35
	O„yin	41-45		6-10
	O„yinga yakun yasash	42-15	30
	Sekin yurishda nafas mashqlarini bajarish	43-35		55
	Bir sherengaga saflan	44-10		35
	Darsga yakun yasash va uyga topshiriq berish	44-55	45
	Zaldan tashkiliy ravishda chiqib ketish	45-00		05
2,45 45 200
Jami:45-00 6-20 28-50 1-55 5-45 2-20

Yuqorida keltirilgan dars xronometrajning tahlilidan ko„rinib turibdiki, tayyorgarlik qismining zichligi 92.8%ni; motor zichligi esa 79% ni tashkil qilyapti.

Darsning bu qismida o„qituvchining aybi bilan ijobiy ishlatilmagan vaqt 7,1% ni tashkil qiladi. Bu esa o„qituvchining darsini aniq tashkil qila olmaganligi, oldindan yaxshi tayyorlanmaganligi, va o„qituvchilar uchun sharoitini yaxshi emasligi natijasidir. Bu qismdagi motor ziichligining yuqori darajasi, mashqlarni bajarishda o„quvchilar bilan frotal tashkil qilish metodidan foydalanganligidan va tayyorgarlik mashqlaridan unumli foydalanishidandir. SHu bilan qayd qilsh kerakki, darsda ishlatilayotgan tayyorgarlik mashqlari buyruq va qisqa bir marotaba tushuntirish bilan qo„shib olib boriladi. SHunga qaramasdan o„qituvchi dars tuzilishini buzdi. CHunki, darsning tayyorgarlik qismi aslida 20% ni tashkil qilishi kerak bo„lsa, bu darsda esa 30%dan ko„proqni tashkil etdi.

Tayyorgarlik qismida tanlangan umumtayyorgarlik va maxsus mashqlarni sinchiklab qarash natijasida 6-7, 8-9 mashqlar darsning tayyorgarlik qismi uchun mashqlarni to„g„ri tanlangan deyish mumkin.

Darsningasosoiyqismiuchun 28 daqiqa 15 soniyavaqtketdi. Umumiyzichlik 39,7% ni tashkil qildi. Bu esa nisbatan kamdir. Buning sababi, dars sistemasining mantiqiy aniq tuzilmaganligi, o„qituvchining darsga yetarli darajada tayyorlangaligidadir.

Darsning asosiy qismiga motor zichligi 54,6% ni tashkil qildi. Bu esa yuqori natija bo„lishiga qaramasdan: pastturnikdavaakrobatikamashqlarinibajarishdao„quvchilar 4 martadan shu mashqlarni qayta bajarishgan, vaholanki mashqni o„quvchi 8-12 marotabadan takrorlashi kerakedi. Asosiy qismning motor zichligi bu yerda faqatgina «botqoqlikdan o„tish» harakatli o„yini hisobigagina ko„tarilgan.

Shuning uchun past turnikda bajarilgan zachet kombinatsiyasiga 50 daqiqa, 35 soniya akrobatik mashqlar orqali koordinatsiya qobiliyatlarini tarbiyalyashga esa 9 daqiqa 55 soniya vaqt sarflangan bo„lsada o„quvchilarning harakatda bo„lgan vaqti 2-5 daqiqida 35 soniyani tashkil qilgan. Bu esa darsni oldiga qo„yilgan vazifalarni bajarishga, o„qituvchi to„g„ri yondoshganini, ya‟ni bir vazifaga kam boshqasiga esa ko„p vaqt sarflanganini ko„rsatadi.

Bundan tashqari haraktli o„yin o„quvchilarni saflashda intizomini buzilishi, ko„p vaqtni sarflanishiga sabab bo„ldi.

Darsning yakunlovchi qismida umumiy zichlik +100% ni, motor zichligi esa 83,5 % ni tashkil qiladi.

Bu qismidamotorzichliginingyuqoriliginiyurishvasafmashqlarininghisobigaoshganbo„lsada , yuklamanipasaytirishgaqaratilgan.

Darskonspektidayakunlovchiqismiga 3-5 daqiqarejalashtirilgan, haqiqatdaesa 2 daqiqa 45 soniya sarf qilindi, bu mashqlarning ketma-ketligini noto„g„ri joylashganligidandir.

Dars oldiga qo„yilgan vazifalarning 2 tasi: past turnik daza chet kombinatsiyalarni takrorlash, akrobatik mashqlar orqali koordinatsiya qobiliyatlarini tarbiyalash to„liqligicha amal oshirilmadi.

Darsning ketma-ketligi va shu darsga tayyorlanishda bir yillik rejadagi jismoniy yuklamaning dinimikasi hisobga olimaganligi, o„quvchilarni tashkil qilishda qo„pol hatolarga yo„l qo„yilganligi, shu darsga puxta tayyorlanmaganlikni, o„z tajribasiga ishonib xatolarga yo„l qo„yganligini ko„rsatadi.

Darsning asosiy qismida, asosiy inventarlardan tashqari, qo„shimcha mashqlar tizimidan hamda standart bo„lmagan enventarlardan foydalanish tavsiya qilinadi.

Dars konspektini tuzishda darsga qo„yilgan vazifalarni bajarish uchun oqilona vaqt ajratish va o„quvchilar faoliyatini tashkil qilish usullari hamda o„rgatish uslublarini, ta‟sirchanligiga, o„quvchilarini yoshiga, tayyorgarligiga qarab mashqlar tanlash kerak.

37-47 % ni, 6-7-sinflarda 50-60% ni, yuqori sinflarda 70% ni tashkil qilishi kerak.

Pulsometriya o„tkazish uslubiyati

Jismoniy tarbiya darslarida pulsometriya olib borishdan, ya'ni tomir urishini o„lchashdan asosiy maqsad darsdagi yuklamaning o„quvchilar yoshiga, tayyorgarligiga, mashg„ulot o„tkaziladigan joy sharoitiga muvofiqligini aniqlashdan iborat.

Pulsometriya ma'lumotlarini to„g„ri tahlil qila bilish esa talabalarga keyinchalik o„z harakatlarini ob'ektiv baholash, har bir sinf uchun yuklamalarni to„g„ri rejalashtirish, boshqarish usullarini egallashga yordam beradi.

Kuzatuv sekundomer yordamida bir o„quvchi ustida olib boriladi. Buning uchun o„qituvchining topshiriqlarini faol bajaradigan o„quvchi tanlab olinadi. Ushbu o„quvchi kuzatuv ob'ekti haqida oldindan ogohlantirilishi kerak.

Puls birinchi bor darsga qo„ng„irok chalinishiga 5 daqiqa qolganda o„lchanadi. Bunda kuzatuvchi kuzatiluvchi o„quvchining tinch holatda, ya'ni uning puls ko„rsatkichi me'yor holatida ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak.

“Puls” so„zi lotinchadan tarjima qilinganda “turtki” ma'nosini berib, tomir urishi, yurak qisqarishi natijasida qon tomirlarining ritmik tebranishi, kengayibtorayishi demakdir.

Puls asosan bilakning ichki yuzasida, bilak arteriyasi sohasida aniqlanadi. Buning uchun tekshiriluvchining bilak bo„g„imi qo„l bilan shunday ushlanadiki, bosh barmoq bilakning ichki tomonida, boshqa barmoqlar bilan esa uning yuzidagi urib turuvchi bilak arteriyachasi paypaslab topilib, bir oz bosiladi. Puls 10 sekund mobaynida o„lchanadi.

Tomir urishini quyidagicha o„lchash tavsiya etiladi:

1.Agar ish doimiy xususiyatga ega bo„lsa, saflanish, yugurish, umumrivojlantiruvchi mashqlar va h.k. orasida har 3 daqiqada, 3 daqiqadan kam oraliqda tomir urishini o„lchash maqsadga muvofiq emas, chunki o„quvchini tomir urishini o„lchash uchun tez-tez jalb etish darsdagi haqiqiy yuklamani aniqlashga yordam bermaydi.

2. Darsning har bir qismi tugaganidan so„ng.

3. Katta kuchlanishni talab etadigan yugurish, gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashqlar, yugurib kelib sakrash, estafeta bosqichini tugatish va h.k., murakkab mashqlarni bajargandan so„ng.

Olingan ma'lumotlarni hisoblashda 10 sekunddagi tomir urishining natijasini oltiga ko„paytirib, bayonnomaning beshinchi ustuniga, uning foizlardagi (%) o„zgarishini oltinchi ustuniga yoziladi. Bu quyidagicha amalga oshiriladi. Dastlabki tinch holatda o„lchangan tomir urishi 100 % deb olinadi. Ikkinchi marta o„lchangan tomir urishining dastlabkisiga nisbatan necha foiz oshganligini aniqlash uchun nisbat tuzilib, ishlanadi. Masalan: bayonnomadagi tinch holatda o„lchangan tomir urishi 1 daqiqada 90 marta, ikkinchisida 103 marta bo„lsin.

Shunga qarab nisbat tuziladi:

90 - 100 % 103x100

103 – X Xq ------------- q 114,4 %.

Uchinchisida 108 marta bo„lsa, yana nisbat tuzamiz:

108x100

90 - 100 % Xq ----------------- q 120 % va h.k.

108 - X 90

Yuqoridagi vazifalar bajarilganidan so„ng, olingan ma'lumotlar asosida tomir urishining egri chiziqli chizmasi tuziladi.

Yuqoridagi hujjatlarga asoslanib, oxirida darsdagi yuklamaning yozma tahlili bajariladi. Bunda quyidagilar yoritilishi kerak: darsning vazifalari, darsning turi, o„quvchilarning darsgacha bo„lgan faoliyati. Dars davomida tomir urishining o„zgarishi va uning sabablari, darsning alohida bir qismida va butun dars davomidagi og„irlikning maqsadga muvofiqligi. Darsning oxiridagi tomir urishi soni va uning jismoniy tarbiya darsidan keyin 5 daqiqa davomida tiklanishi. Tahlil yakunida kuzatuvchi o„quvchilarning darsdagi yuklamasi bo„yicha o„zining mulohazalarini, takliflarini yozishi kerak.

Tomir urishini o„lchash bayonnomasi, tomir urishining egri chiziqli chizmasi va olingan ma'lumotlarning tahlili qo„shilgan holda bir butun hujjatni tashkil etadi.

To„liq tugallangan hujjat kuzatuvchi tomonidan imzolanadi va darsni o„tgan o„qituvchiga tanishib chiqish uchun beriladi. U, o„z navbatida, hujjat bilan tanishib, o„zining mulohazalarini bildiradi va hujjatga imzo chekadi.

3-ma`ruza: Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarni joriy etish

reja:

1. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarni joriy etishning ilmiy- pedagogik asoslari.

2. Jismoniy tarbiya darslarini tashkil etilish tarixi.

3. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarning qo„llashning hozirgi holati.

Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarni joriy etishning ilmiy- pedagogik asoslari

Ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar davrida jamiyat hayotiga yangiliklarning kirib kelishi, inson mehnatining takomillashishi, qulaylikka ega bo„lishi, yangilanib borishiga bo„lgan ehtiyoj ta‟lim sohasida ham bir qator o„zgarishlar bo„lishini taqozo etmoqda. Hozirgi kunga kelib ta‟lim sohasida shu davrgacha erishilgan yutuqlarni asrabavaylagan holda ma‟lum stereotiplardan voz kechish vaqti keldi.

O„zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida “Ta‟lim muassasalarining moddiy-texnika va axborot bazasini mustahkamlash davom ettiriladi, o„quv-tarbiya jarayoni yuqori sifatli o„quv adabiyotlari va ilg„or pedagogik texnologiyalar bilan ta‟minlanadi”-deyilgan^{^[1]}.

Ta‟limda ilg„or pedagogik texnologiyalarni qo„llash uchun texnologiya tushunchasining mazmunini chuqur anglash kerak. Texnologiya - yunoncha so„z bo„lib, «tehne»-mahorat, san‟at, «logos»- tushuncha, ta‟limot ma‟nolarini anglatadi.

Texnologiya tushunchasi - tayyor mahsulot olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo„llaniladigan usul va metodlar majmui, shunday usul va metodlarni ishlab chiquvchi va takomillashtiruvchi fan sifatida ta‟riflanadi.

Ishlab chiqarish jarayonlarining tarkibiy qismi bo„lgan amallar - materiallarni qazib olish, tashish, tartibga solish, saqlash va boshqalar ham texnologiya deyiladi. Texnologiyaga ishlab chiqarish jarayonlarini tasvirlash, ularni bajarish bo„yicha qo„llanmalar, texnik qoidalar va talablar, grafiklar ham kiradi^{^[2]}.

Demak, texnologiya - bu ishlab chiqarishning ma‟lum bir tarmog„ida, ishlab chiqarish jarayonlarining majmui, shuningdek, ishlab chiqarish usullarining ilmiy tavsiflanishi demakdir.

Pedagogika fani va amaliyotida qo„llanilayotgan “pedagogik texnologiya” atamasi inglizcha “an educational technology” so„zidan olingan bo„lib, aynan tarjimasi “ta‟lim texnologiyasi” degan ma‟noni bildiradi.

Pedagogik texnologiya haqida fikr yuritishdan oldin u nimani anglatishini bilishi lozim.

Texnologiya yunoncha so„z bo„lib, texne - mahorat, san‟at, logos - tushuncha, ta‟limot ma‟nolarini anglatadi.

Texnologiya tushunchasi - tayyor mahsulot olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo„llaniladigan usul va metodlar majmui; shunday usul va metodlarni ishlab chiquvchi va takomillashtiruvchi fan sifatida ta‟riflanadi.

Pedagogik texnologiya-bu ta‟lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik vositalar, inson salohiyati, hamda ularning o„zaro ta‟sirini inobatga olib, o„qitish va bilim o„zlashtirishning barcha jarayonlarini anglash, yaratish va qo„llashning tizimli metodidir^{^[3]}.

Bu ta‟rifni YUNESKO tashkiloti ma‟qullagan.

Keyingi yillarda pedagogik texnologiya har xil mualliflar turli xil ta‟rif bermoqdalar. Bu ta‟riflar har bir muallifning pedagogik texnologiyaga turlicha yondashuvidan darak beradi. Ulardan ba‟zilari:

V.P.Bespalko: «har qanday faoliyat yoki texnologiya, yoki san‟at bo„lishi mumkin. San‟at ichki sezgi (intuitsiya)ga, texnologiya esa fanga asoslanadi. hammasi san‟atdan boshlanadi va texnologiya bilan tugaydi va yana qaytadan boshlanadi» - degan edi.

M.Ochilov “Pedagogik texnologiya – tizimli, texnologik yondashuvlar asosida ta‟lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va obyektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning o„zaro ta‟sirini inobatga olib, ta‟lim maqsadlarini oydinlashtirib, o„qitish va bilim o„zlashtirish jarayonlarida qo„llaniladigan usul va metodlar majmuidir”, degan ta‟rifni beradi.

Pedagogik texnologiyaga professor N.Saidahmedov: “Pedagogik texnologiya bu o„qituvchi (tarbiyachi) tomonidan o„qitish (tarbiya) vositalari yordamida o„quvchilarga ta‟sir ko„rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni”-degan ta‟rifni beradi.

Keltirilgan ta‟riflarni ilmiy-falsafiy nuqtai nazaridan tahlil qiladigan bo„lsak, uzoq horijda berilgan ta‟riflar bilan MDH mamlakatlari olimlari bergan ta‟riflari bir-biriga yaqin kelsa-da, farqi ham anchaligini ko„ramiz. Jumladan, YUNESKO ta‟riflarida tizimli yondashuv tamoyillariga alohida urg„u berilgan.

Ta‟lim texnologiyasi – oldindan belgilangan o„quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan, ta‟lim jarayonida inson va texnika resusrlaridan foydalanishning loyixalashtirilgan muayyan tizimi.( XTV “Multimediya umumta‟lim dasturlarini rivojlantirish” markazi ta‟rifi).

Pedagogik adabiyotlarda “pedagogik texnologiya”, “ta‟lim texnologiyasi”,“tarbiya texnologiyasi” kabi atamalarga duch kelamiz.

Ta‟lim texnologiyasiga pedagogikada yangi tushuncha yoki ta‟lim jarayonini tashkil etishning tamoman yangi usuli ham deb qaramaslik kerak.Ta‟lim texnologiyasi mavjud tajribalarning ilg„or, o„quvchilar uchun qulay shakllarini saqlagan va ijodiy rivojlan-tirgan holda o„quvchilardagi bilim va qobiliyatlarni rivojlantirish uchun juda qulay yo„llar bilan ta‟lim funksiyasini amalga oshirishdagi mahorat, qobiliyat va san‟at tushuniladi.

Pedagogik adabiyotlarni o„rganish va tahlil etish pedagogik texnologiyaning muhim xususiyatlari, belgilari qatorida quyidagilarni ko„rsatishga imkon beradi:

§ ta‟lim jarayonini oldindan loyihalash va sinfda o„quvchilar bilan qayta

ishlab chiqish;

§ tizimli yondashuv asosida talabaning o„quv-biluv faoliyatini tavsiflaydigan ta‟lim jarayoni loyihasini tuzish;

§ ta‟lim maqsadi real, aniq diagnostik bo„lishi va o„quvchining bilim

o„zlashtirish sifatini obyektiv baholash;

§ ta‟lim jarayonining tuzilishi va mazmuni yaxlitligi, o„zaro bog„liq va birbiriga o„zaro ta‟sir ko„rsata olishi;

§ ta‟lim shakllarini optimallashtirish (qulaylashtirish);

§ ta‟lim jarayonida texnik vositalar va inson salohiyatining o„zaro ta‟sirini hisobga olish;

§ o„quvchilarning kuzatiladigan, aniqlanadigan harakatlari sifatida ta‟lim maqsadlarini ko„zlagan etalon asosida oydinlashtirish;

§ talabaning faolligiga tayanib o„qitish;

§ bilimlarni o„zlashtirish jarayonida yo„l qo„yilgan xatolarni aniqlab, tuzatib borish;

§ shakllantiruvchi va jamlovchi baholar;

§ belgilangan mezonlarga binoan test topshiriqlarini bajarish; § ta‟limning rejalashtirilgan natijasiga erishish kafolatlanganligi; § ta‟lim samaradorligining yuqoriligi.

Hozirgi davrda yangi pedagogik texnologiya asosida o„qitish haqida matbuotda turli-tuman fikrlar bildirilmoqda. Ta‟limga yangicha, texnologik yondashish haqida fikr yuritilishi tasodifiy hol emas. Yangi pedagogik texnologiya asosida o„qitishni yo„lga qo„yish, ta‟lim jarayonini o„quvchilar uchun tushunarli va qiziqarli sohalarini yaratish uchun tinimsiz izlanish o„qituvchining muhim vazifasi bo„lib qolmoqda. Shunday qilish kerakki, o„quvchilar pedagogik jarayonning faol subyektlariga aylansinlar Pedagogik texnologiyaning asosi yoki zamini pedagogik tizim hisoblanadi. Pedagogik tizim - shaxsda ma‟lum sifatlarni shakllantirishga qaratilgan umumiy maqsad asosida ta‟sir etishning metod, vosita, jarayonlarning o„zaro bog„liq majmuidir.

Har qanday jamiyatda pedagogik tizimning maqsadi jamiyatning shaxsni shakllantirishga qo„ygan talablari asosida belgilanadi va jamiyat talablari asosida tizim ham o„zgarishi mumkin. Juda ko„p tadqiqotlarga asoslangan holda V.P. Bespalko pedagogik tizimning o„zaro bog„liq 6 ta elementini ko„rsatadi.

Bular: 1) o„quvchi;

2) ta‟lim - tarbiyaning maqsadi;

3) mazmuni;

4) didaktik jarayoni;

5) o„qituvchi yoki texnik vositalar;

6) ta‟lim - tarbiyaning tashkiliy shakllari.

Bu tizimdagi dastlabki 3 element didaktik vazifa, qolgan 3 tasi ta‟lim texnologiyasi sifatida ko„rsatiladi.

Ko„rsatilgan strukturada shaxsda ma‟lum sifatlarni shakllantirish uchun o„qituvchi va o„quvchilar o„rtasidagi bir - biriga bog„liq aloka ko„rsatiladi.

Pedagogik tizimning bu strukturasida har qanday ilmiy nazariyada uchraydigan dastlabki tushunchalar: vazifa va uning yechish texnologiyasi ko„rsatilgan.

Pedagogik texnologiya fan sifatida ham, shuningdek, ta‟lim jarayonida qo„llaniladigan prinsiplar, yo„d va usullar sifatida ham shakllanib kelmoqda.

Hozirda mavjud bo„lgan pedagogik texnologiyalarni bir qancha belgilariga qarab turlarga ajratiladi. Bu belgilar haqida gapirishdan oldin shuni eslatib o„tishimiz kerakki, pedagogik texnologiya doimo kompleks xarakterga ega bo„lib, u faqat bittagina omildan, metoddan, tamoyildan foydalanmaydi, ya‟ni quyida keltiriladigan turlargagina xos bo„lgan monotexnologiyalar aslida mavjud emas. Lekin har bir pedagogik texnologiyada asosiy e‟tibor ta‟lim jarayonining u yoki bu tomoniga qaratilishi natijasida ularni shu belgilar bo„yicha turlarga ajratiladi.

Bu masalaga turlicha yondashuvlar mavjud bo„lib, ulardan ayrimlarini ko„rsatib o„tamiz.

Bilish faoliyatini boshqarish bo„yicha pedagogik texnologiyalarning quyidagi turlari ma‟lum:

- Klassik (mumtoz) ma‟ruza;

- Texnika vositalari yordamida o„qitish;

- Maslahatchilik tizimi;

- Darslik bo„yicha o„qitish;

- Kichik guruhlar tizimi;

- Kompyuter yordamida o„qitish;

- Repetitorlik tizimi;

- Dasturlashtirilgan boshqaruv.

Ta‟lim oluvchiga yondashuv turi bo„yicha pedagogik texnologichlar quyidagicha nomlanadi:

- Avtoritar;

- Didaktik yo„naltirilgan;

- Ijtimoiy yo„naltirilgan;

- Antropologik yo„naltirilgan;

- Pedagogik yo„naltirilgan;

- Shaxsga yo„naltirilgan;

- Insonparvarlikka va shaxsga yo„naltirilgan; - Hamkorlik texnologiyalariga yo„naltirilgan.

Qo„llaniladigan asosiy metod bo„yicha pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga ajratiladi:

- Dogmatik, reproduktiv metod;

- Tushuntirish, ko„rgazmali;

- Rivojlantiruvchi ta‟lim;

- Muammoli izlanish;

- Ijodiy metod;

- Dasturlashtirilgan ta‟lim metodi;

- Dialogli metod;

- O„yin metodi;

- O„z-o„zini rivojlantiruvchi ta‟lim metodi.

- Axborotli (kompyuterli) ta‟lim metodi.

Tashkiliy shakllariga ko„ra pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga ajratiladi:

- Hozirgi an‟anaviy ta‟lim;

- Shaxsga yo„naltirilgan pedagogik jarayon asosidagi pedagogik

texnologiyalar;

- O„quvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosidagi pedagogik texnologiyalar;

- O„quv jarayonini boshqarish va tashkil qilish samaradorligi asosidagi pedagogik texnologiyalar;

- Materialni didaktik takomillashtirish va rekonstruksiyalash asosidagi pedagogik texnologiyalar

- Xususiy fanlar pedagogik texnologiyalari;

- Alternativ texnologiyalar;

- Tabiatga moslashtirilgan texnologiyalar;

- Rivojlantiruvchi ta‟lim texnologiyalari;

- Mualliflik maktabi pedagogik texnologiyalari.

- Texnologiyalarni loyihalash va o„zlashtirish texnologiyalari. Pedagogik texnologiya haqida fikr yuritganda uni uchta aspektda ko„rish mumkin.

Nazariy: Pedagogik texnologiya pedagogika fanining, ta‟limning maqsadi, mazmuni va metodlarini ishlab chiquvchi, pedagogik jarayon loyihasini tuzuvchi qismi.

Harakatli jarayon : Ta‟limning rejalashtirilgan natijasiga eri-shish uchun uning maqsadi, mazmuni, metod va vositalariga erishi jarayonini tasvirlash yoki algoritmi.

Amaliy jarayon: Pedagogik texnologiyani qo„llash jarayonida shaxsga ma‟lum sifatlarning shakllanishi uchun pedagogik jarayon vositalarini ishga solish.

Texnologiya mezonlari:

Pedagogik texnologiyaning quyidagi asosiy xususiyatlarini ko„rsatish mumkin:

- o„quv-tarbiyaviy jarayonda o„quv-texnik vositalari obyekt va usullaridan maqsadli foydalanish.

- pedagogik jarayonda muloqot tizimini tashkil etishni maqsadli tizimlash va pedagogik ma‟lumotlarni taqdim etish.

- o„quvchilarning bilim olish jarayonini boshqarish tizimi. (o„zlashtirish foliyatidagi boshqaruv tizimi).

- belgilangan masalani yechish maqsadida pedagogik jarayon uslub va vositalarini konstruksiyalash (shakllantirish, ko„rish).

o„qish va tarbiya jarayonini rejalashtirish

- ta‟lim maqsadiga erishish uchun bir-biriga bog„liq g„oyalar , insonlar faoliyatini tashkil etish vositalari, resurslarini ichiga olgan tizimli bog„lanishning kompleks integrativ jarayoni.

- Pedagogik tizimni loyixalash texnologiyasi.

- Ta‟lim jarayonini rejalashtirish, amalga oshirish va baholash metodologiyasi.

Har qanday pedagogik texnologiya quyidagi metodologik talablarga javob berishi lozim.

Konseptuallik: Har bir pedagogik texnologiya o„z tarkibida falsafiy, psixologik, didaktik, ijtimoiy pedagogik asosni qamrab olgan aniq ilmiy konsepsiaga tayanishi lozim.

Tizimlilik: Pedagogik texnologiya hamma o„zaro bog„liq qismlardan iborat tizimning mantiqiy jarayoni belgilariga ega bo„lishi va yaxlit bo„lishi lozim:

Jarayonning mazmun-mohiyati uning qismlarining uzviy bog„liqligi, yaxlitligidan iborat.

Samaradorlik.

Zamonaviy pedagogik texnologiyalar raqobatli shartlar asosida mavjud bo„lib, natijalar bo„yicha samara berishi, optimal xarakatli bo„lishi va ta‟limning ma‟lum bir standartlarini kafolatlashi shart.

Qo„llanuvchanlik.

Pedagogik texnologiya bir xil ta‟lim muassasalarida boshqa subyektlar tomonidan ham qo„llanilish imkoniyatini beradi.

Ta‟lim maqsadlari va kutilayotgan natijalar.

Ta‟lim maqsadlarini boshqacha tarzda o„quv maqsadlari, deb ham atashadi. O„quv maqsadlari ta‟lim jarayoni oxirida kutilayotgan natijaning yozma tavsifidan iborat. Ma‟lumki, jonli ta‟lim jarayonida ikki tomon: ta‟lim oluvchi va ta‟lim beruvchi ishtirok etadi. O„quv maqsadlari ta‟lim jarayonini ishtirokchilarning qaysi biri tomonidan qaralishiga qarab, o„rganish va o„rgatish maqsadlariga ajratiladi. Ta‟lim jarayoni natijasida, ta‟lim beruvchi, ya‟ni, o„rgatuvchining nimaga erishgani muhim bo„lgani uchun, kelgusida o„quv maqsadlari deganda, o„rganish maqsadlarini tushunamiz.

O„quv maqsadlari – muayyan ta‟lim jarayoni yakunida ta‟lim oluvchi tomonidan o„zgartirilishi, yangi hosil qilinishi lozim bo„lgan bilim, xatti-harakat bilan bog„liq bo„lgan amaliy topshiriqni uddalay olish mahorati, shaxsiy fazilatlar va xulqni belgilaydi.

Jismoniy tarbiya darslarini tashkil etilishsh tarixi

Insoniyat jamiyatining tarixiy guvohlik berishicha, jamiyat formatsiyasini o„zgartirib borish jamiyat tarbiyasining maqsadi va vazifasini ham o„zgartirib borgan, umuman va qisman jismoniy tarbiyani manbasini uni rivojlantirish tamoyillari ishlab chiqilgan o„rgatishni samara beruvchi tomonlarini metodlari uni tashkil qilish shakllari o„zgarib borgan.

O„rgatishni sinf-dars shakli slavyan olimi filosofi Yan Amos Kamenskiy tomonidan umumlashtirilib nazariy asoslab bergan. Uning “Ulug„ didaktika” shartlarga ega bo„lgan maktab qonunlari o„rgatishni barcha shakllari shu asosiy tamoyillarga kiritilgan. Ya‟ni o„quvchilarni yoshlarini bir xilda bo„lishi, jismoniy tayyorgarligi, darsni aniq vaqti, uning dars jadvalidagi o„rni, darsda o„qituvchining rahbarlik o„rni, darsga qo„yilgan vazifalarni albatta hal etilishi belgilab berilgan. Keyinchalik jismoniy mashqlar mashg„ulotning xilma-xil tizimi vujudga keldi. Keyinchalik gimnastika, fextovaniye, otda yurish, o„yinlarni xilma –xil dars sxemalari ishlab chiqildi.

Vazifalarni aniqligi o„rgatishning manbalarini, metodlarini yuksak pedagogik g„oyalarni Yevropada XVII asr boshlarida vujudga kelishi sabab bo„ldi. Ayniqsa ko„zga ko„ringan ingliz olimi, filosofi Jan Lokni (1632-1704) o„z davrida ma‟lum bo„lgan fransuz olimi Jan Jak Russo (1712-1778) shvedsariyalik olim pedagog demokrat Iogan Genrix Pestolotsiy (1746-1827) asarlari kata rol o„ynadi. J.J. Russo va I.G. Pestolotsiylarni pedagogik ta‟siri asosida XVIII asrda Germaniyada yangi tipdagi maktab ochiladi. Bu maktablar filontroplar burjuaziya odamsevarlari maktabi nomini oladi. Bu maktablarda kuproq o„rin jismoniy tarbiyaga berilgan edi. Jismoniy tarbiya bo„yicha ma‟lum bo„lgan mutaxassislar G.Fit (1763-1836G„, I.Guts-Muts (1759-1839) filontropida seki nasta keng ma‟lum bo„lgan nemets gimnastikasi Fridrix Lyudovik Yan asos solgan (1778-1852) va uning tarafdorlari gimnastikani maktabdagi boshqa umumta‟lim fanlarining eng zaruriy fanlaridir deb aytganlar. Gimnastika original tizimini shved drammaturgi, jamoat arbobi Per Genrix Ling (1176-1839) tizimini yaratdi. Biroq uning gimnastika darsi aniq bir qismga ega emas edi. Keyinroq uning o„g„li Yalmar Ling pedagog Terngren, Balk, Jorlander va boshqalar dars rejasini ishlab chiqdilar. Uning asosiga “Uzluksiz”, “astasekinlik», “ikkitomonlik” tomoillari olingan edi. Keyingi darslar sxemasi shu tomoillar asosida qurildi, dars vazifalarini gigiyenik taxlil qilib olindi.

XIX asr o„rtalariga kelib ko„plab Yevropa davlatlarida qisman Rossiyada Sokol gimnastika tizimi. Sokol gimnastika tizimi asoschisi Miroslav Tirsh (1832-1884) hisoblanadi. Uning asosiy vazifalari har tomonlama jismoniy rivojlantirish, estetik va ahloqiy tarbiyaga kata e‟tibor berildi. Sokol gimnastikasi darsi uch qismdan iobrat edi. Tayyorlov, asosiy va yakuniy qismdan iborat bo„lgan. Har bir qismning davomiyligi kattalar uchun 90 minut davom etgan.

Fransuz olimi fiziolog, pedagog Jorj Demeni (1850-1917) jismoniy tarbiyani ajoyib tizimini ishlab chiqdi va amalda qo„lladi. Dars o„tish davrida u anatomiya, fiziologiya, gigiyena va pedagogika fanlari erishgan yutuqlarni keng qo„lladi. Dars yetti qismdan iborat bo„lib, har bir bo„lim 3 komponentdan iborat edi. (vazifasi, manbasi va mashqlarni kaytalanish soni). J.Demenini izdoshlaridan biri Eber davomiyligi 60 minutdan iborat bo„lgan darsni tashkil qilish bilan birga har kuni maktabda gimnastika darsini albatta ochiq havoda o„tilishini taklif qiladi. Yuqorida familiyalari zikr etilgan olimlarning nazariyalarini Yangi g„oyalarini juda ko„pchilik olimlar taklif etgan edi.

Maktab yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasini ilmiy asoslab bergan rus olimi anatom, biolog, pedagog, jamoat arbobi Pyotr Fransevich Lesgaft (1837-1909) hisoblanadi. YE.N. Medinskiy so„zi bilan aytganda P.F. Lesgaft o„zining jismoniy ma‟lumot nazariyasini yaratish bilan birga. Oila tarbiyasining nazariyasi bilan o„z ishini yakunladi. XIX asrda bu nazariyalar Gersen va Belinskiy tomonidan yaratilgan pishiq poydevor bo„ldi. Maktab yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasini vazifalarini muvofaqqiyatli hal etish doimo va ko„p hollarda jismoniy tarbiya darsini ilmiy asoslagan holda tashkil etilishiga bog„liq.

Darsning tashkil etishning xilma-xil metodlari V.V. Belinovich, K.X. Grantin, N.A. Lupandina, Z.I. Kuznetsova, V.G. Yakovleva, K.D. Novikov, L.P. Matveyev va boshqa olimlar tomonidan ochib berilgan. Bu jarayonni ochishda ko„pgina fiziologlar, gigiyenistlar, psixologlar qatnashganini biz bilamiz. Biroq yuqorida ko„rsatilgan olimlarning ilmiy nuqtai-nazarida har xil tavsiyalar va tortishuvlar mavjud. Jismoniy tarbiya amaliyotida to„plagan tajribalar natijasini umumlashtirgan xolda jismoniy tarbiya o„qituvchisiga to„g„ri nuqtai nazardan asoslagan dars nazariyasi haqida tushuncha bermoqchimiz. Shu maqsadlarni amalga oshirish uchun A.N. Xan tomonidan chop etilgan o„quv kitobini to„ldirish, o„z tajribamizdan, kuzatuvmizdan kelib chiqqan holdayagona tushunchaga ega bo„lish maqsadida ko„lingizdagi risolani yaratishga jazm etdik.

Avvalombor u yoki bu dars qismlarining qonuniyatlari ustida so„z yuritishdan oldin uni asosiy pedagogik mezoni, qonuniyatlari aniqlab olish kerak bo„ladi. Biroq na didaktikada na jismoniy tarbiya nazariyasida aniq bir tizimga solingan tushuncha yo„q, bu o„z holida xamda metodistlar o„rtasida o„zaro tushunchani murakkablashtirishga olib kelmoqda. Shuning uchun bizning asosiy diqqatimiz tayanch tushunchalarni aniqlab olish mohiyatiga qaratildi. Bu har xil tushunchalarga chek qo„yadi, va o„ziga xos bir butun platformani tuzish imkonini beradi, pedagogik jarayon uchun bir butun konsepsiyani ishlab chiqarish imkonin beradi. Jismoniy tarbiya nazariyasini asosiy tushuncha sifatida qarab chiqishda biz uni maqsadini, vazifasini, manbasini, shartini, pritsipini va rahbarlik shaklini tashkil qilish, tez yurish, nayza uloqtirish, balandlikdagi biror buyumga sakrab osilib olish, bir oyoqda sakrash, qilichbozlik nayzabozlik qilish, chavondozlik, ikkala qo„lni silkitish. Ravon va yengil mashqlar jumlasiga arg„umchoq va kemalarda sayr qilish. Ot va tuyalarda yurish taxtiravon va aravalarda yurishancha kuchli mashqlar jumlasiga kiradi. O„z soyasi bilan olishish, shapoloq urish, sakrash, nayza uchi bilan sanchish, katta va kichik to„p bilan chovgan o„ynash, to„p o„ynash, kurash tushish, tosh ko„tarish ot choptirish va chopib kelayotgan otni to„xtatib qo„yish kabilar kuch talab qiladigan mashqlar jumlasiga kiradi.

XIX asr ikkinchi yarmida Turkiston o„lkasidagi o„quv yurtlarida jismoniy tarbiya joriy qilishga birinchi marta urinib ko„rildi. Erkaklar va qizlar gimnaziyalarda va ba‟zi maktablarda birinchi marta jsimoniy tarbiya joriy etildi. Biroq dars nazariyasini ham, metodikasini ham, biladigan mutaxassis yo„q edi.

1910 yilda Turkiston o„lkasida “Poteshniye polki” deb ataluvchi qismlar cho„zildi, yarim sport va yarim harbiy yo„nalishdagi qismlar tuzildi.

Jismoniy tarbiya darsining nomlanishi juda ko„p tortishuvlarga sabab bo„lgan. Jismoniy madaniyat darsimi yoki jismoniy tarbiya darsimi, jismoniy madaniyat o„qituvchisimi, jismoniy tarbiya nazariyasimi. Bu bayramona savol emas javob talab etuvchi savol. Bu tushunchalarni anglash, to„g„ri tushunish uchun tarixiy-mantiq jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyatni mohiyatini tushunish kerak bo„ladi.

Maxsus tadqikotlarda, lug„at ensiklopediyasida jismoniy tarbiyani umumiy tarbiyani bir qismi ekanligini, jismoniy madaniyat umumjamiyat madaniyatini bir qismi ekanligini anglaymiz.

Jismoniy tarbiya nazariyasini ilmiy asoslanishda professor V.V. Gorinevskiy ilmiy asarlari katta rol o„ynadi.

Beruniy zamondoshi, asli Buxoro yaqinidagi Afshon qishlogida tug„ilgan ulug„ olim Abu Ali ibn Sinoning (980-1037) Fan sohasida erishgan yutuqlarining o„zbek xalqi va butun O„rta Osiyo xalqlari tarixida benihoya katta ahamiyati bor. Abu Ali ibn Sinoning jahon Fani oldidagi xizmati shundan iboratki o„tgan davrdagi ilmiy fikr yutuqlarini dastavval tibbiyot sohasidagi yutuqlarni umumlashtirib qolmay, o„rta asrlar fanini yanada rivojlantiradi.

Shu jumladan e‟tibor bergan bo„lsangiz yuqorida biz sanab o„tgan olimlardan

1000-1200 yil oldin inson badan tarbiyasi haqida ya‟ni jismoniy mashqlarni qachon va qanday qo„llanishi haqida o„zining jahonshumul ahamiyatga ega bo„lgan asarini yaratdi. Jumladan “Kitob ul Qonun fit tibb” ya‟ni “Tibb ilmlari qonuni” degan klassik asari uning shuxratini butun dunyoga taratdi.

O„rta Osiyodagina emas butun Dune olimlari orasida birinchi marta jismoniy mashqlarni ta‟riflab bergan va o„ziga xos tarzda klassifikatsiya qilgan (sistemaga solgan) mashhur olim Abu Ali ibn Sinoning xizmatlari ayniqsa katta.

Olimning jismoniy mashqlarning o„ziga xos tarzda klassifikatsiya kilganining ham katta ahamiyati bor. U jismoniy mashqlar xilma-xil bo„lishini alohida ta‟kidlaydi. Bunday mashqlar, chunonki, kichik va kata, juda kuchli va sust, sokin yoxud ildam, bir necha keskin va tez xarakatlardan iborat bo„lishi, eng tezbilan sust mashqlar o„rtasida mo„tadil mashqlar bo„lishi mumkinligina aytadi. Tez bajariladiganiga olim quyidagilarni kiritadi: tortishuv, mushtlashish, o„q yoy otish.

Nazariya va amaliyot umuman olganda qisman jismoniy, uni maqsadini aniqlash boshlanadi.

Jismoniy tarbiyaning maqsadi-garmonik rivojlanishiga yordamlashish, jismoniy takomillashuvga yordam berish, ongli iroda sifatlarini tarbiyalash yuqorilab chiqish, ijodiy mehnat qilish imkoniyatini tarbiyalashdan iborat.

Jismoniy tarbiya vazifasini xal etishg„maxsus manbalar yordamida amalga oshiriladi. Jismoniy mashqlar-erkin xarakatlar, xarakat faoliyatlari, har xil o„yinlar, gimnastika, turizm, sport. So„ng-aniq shart-sharoitlar (shug„ullanuvchilarni yosh xususiyatlarini bilish va uni hisobga olish, material sport baza, muntazam tibbiy nazorat, gigiyenik me‟yorlarni bilish, sanitariya va gigiyena qoidalarini saqlash, tabiatning tabiiy omillarini saqlash, foydalana bilishlik, mutaxassis kadrlarni mavjudligi ijtimoiy, maishiy va boshqa shartlarni bajarish. Nihoyat aniq vazifalarni amalga oshirish, barcha sharoitlar mavjudligidan foydalanib tamoil va metodlarni ishlab chiqish zarur bo„ladi. O„rganish metodini yaratish mashqlarni qaytalanish sonini rivojlantirish, mashg„ulotlarni tashkil qilish, rahbarlik qilish shaklini aniqlashdan iborat bo„ladi.

Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarning qo„llashning hozirgi holati

Hozirgi davrda o„qituvchilarning yuqori kasbiy tayyorgarlikka, pedagogik mahoratga, yuksak ma‟naviy-axloqiy fazilatlarga, mafkura borasida chuqur bilimlarga ega bo„lishi, ta‟lim-tarbiya ishlarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interaktiv usullardan samarali foydarejaishi davr talabi hisoblanadi.

Yosh avlodni har tomonlama yetuk, bilimli, yuksak ma‟naviyatli, barkamol, vatanparvar shaxslar bo„lib yetishishini ta‟minlash yo„lida amalga oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlarining eng asosiy bo„g„ini sifatida pedagog xodimlarning yuqori ilmiy, metodik bilimlarga hamda amaliy ishlash bo„yicha yuksak mahoratga ega bo„lishlarini ta‟minlash yuzasidan chora-tadbirlarni amalga oshirish hisoblanadi.

Bu masalaga davlatimiz mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab jiddiy e‟tibor kelinmoqda. Buni yurtboshimiz i.a.karimovning quyidagi fikrlarida yaqqol ifoda etilgan:

“maktab, ta‟lim-tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazoratida bo„lishi asosiy qonuniyatimizda belgilab qo„yilgan. Shu bilan birga, keng jamoatchilik, butun xalqismizning ishtiroki va qo„llab quvvatlashini talab qiladigan umumiy masaladir”.^{^[4]}

Hozirda har bir maktabda ta‟lim-tarbiya samaradorligini oshirish jiddiy vazifa bo„lib turibdi. Buning uchun har bir o„qituvchi o„z fanini o„qitishning eng samarali zamonaviy pedagogik texnologiyalarini puxta bilishi va bu sohadagi yangiliklarni uzluksiz o„rganib borishi orqali o„z kasbiy mahoratini muntazam oshirib borishi talab qilinadi.

Ta‟lim-tarbiya jarayoni sifati va samaradorligini oshirish kelgusi taraqqiyotimizning asosi ekanligi ma‟lum. Bu haqda prezidentimizning quyidagi so„zlari ibratlidir:

“shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo„lishi farzandlarimizning bugun qanday ta‟lim-tarbiya olishiga bog„liq.

Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko„rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda farzandlarimizning mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo„lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta‟lim tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo„lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta‟lim-tarbiya ishini uyg„un holda olib borishni talab etadi”⁵

Yuqorida aytganimizdek, ta‟lim oldiga qo„yiladigan talablar nihoyatda ulkan. Ta‟lim jarayoniga ilg„or zamonaviy texnologiyalarni qo„llamasdan turib bu talablarni bajarish amri mahol.

Biz jismoniy tarbiya darslarida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish darajasini o„rganish uchun bir guruh jismoniy tarbiya o„qituvchilariga (ja‟mi 20 o„qituvchi qatnashdi) quyidagi savollar bilan murojaat qildik:

1. Ta‟limning zamonaviy texnologiyalari deganda nimani tushunasiz?

2. Siz o„z darslaringizda ta‟limning zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanasizmi?

3. An‟anaviy ta‟lim bilan pedagogik texnologiyalar asosida o„tadigan darslar o„rtasidagi farqni ayting.

4. Interaktiv metodlarni qanday tushunasiz? Misollar keltiring.

Javoblarni quyidagi mezonlar asosida baholadik:

1. Zamonaviy texnologiyalarni yaxshi tushungan, o„z darslarida qo„llayotgan, uning an‟anaviy ta‟limdan yaxshi farqlay biladigan va interaktiv metodlarni bilgan bo„lsa “juda yaxshi”;

2. Zamonaviy texnologiyalar haqida tushunchaga ega, undan o„z tajribasida foydalanayotgan va uning an‟anaviy ta‟limdan farqini bilgan va interaktiv metodlardan ba‟zidarini biladigan bo„lsa “yaxshi”;

3. Zamonaviy texnologiyalarni tushunadi, lekin undan ba‟zan foydalanadi interaktiv metodlarni yaxshi bilmaydigan bo„lsa “o„rta”.

4. Zamonaviy texnologiyalarni bilmaydi va undan foydalanmadi, ba‟zan interaktiv metodlardan foydalanadi “yomon”.

5. Ta‟limning an‟anaviy metodlarini afzal deb biladi va umuman zamonaviy texnologiyalarga qiziqmaydi “juda yomon”.

javoblar tahlili quyidagi jadvalda ko„rsatilgan:

1- Jadval. Jismoniy tarbiya o„qituvchilarining ta‟limning zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish darajasi:

(so„ralganlarga nisbatan % hisobida)

Tg„t	“juda yaxshi”;	“yaxshi”	“o„rta”	“yomon”	“juda yomon”
1	5	10	15	25	45

Jadval tahlili shuni ko„rsatadiki biz tadqiqot olib borgan maktablarning ko„pchiligida zamonaviy texnologiyalar asosida ta‟lim jarayonini tashkil etish sust kechmoqda.

Zamonaviy texnologiyalar deganda ko„pchilik maktabda kompyuterlarning yo„qligidan shikoyat qiladilar. Shu bilan ta‟limda zamonaviy texnologiyalardan foydalanmayotganlari oqlamoqchi bo„ladilar. Vaholanki, ta‟limda pedagogik texnologiyalardan foydalanishning 2 xil usuli bor.

Birinchisi kompyuter texnologiyalarisiz, darslarni loyihalashtirib kafolatlangan natijaga erishish bo„lsa, ikkinchisi, kompyuterlar yordamida darslarni tashkil etish.

Demak kompyuterlarsiz ham zamonaviy texnologiyalardan foydalanib darslarni tashkil etish mumkin.

Darsning xarakterli tomonlari, uning jismoniy tarbiyaning boshqa shakllaridan farqlanishi quyidagilardan iborat.

Aniq ifodalangan, didaktik yo„lantirilganligi, ta‟lim vazifasining hal etilishi bilan shartlanganligi.

Predmetni o„rgatish va o„quchilarni tarbiyalashga yo„naltirilgan o„qituvchining rahbarlik roli.

O„quvchilar faoliyatini va yuk me‟yorlarini qa‟tiy o„rganish va belgilash.

Shug„ullanuvchilarning doimiyligi va ularning yoshining bir xilligi.

Bunday o„rgatish jarayoni tashkil etish zamonaviy jismoniy tarbiya darsiga ma‟lum talablarni qo„yadi.

1.o„qituvchi har bir darsni yuqori darajadagi g„oya bilan ta‟minlanishi shart. Shuning uchun zamonaviy darsni kompleks vazifalar bilan rejalashtirish zarur. Vazifalar aniqlashtirilgan va dfferensiallashgan bulishi kerak. Bular alohida psixik va o„quvchilar rivojlanishining jismoniy xususiyatlari bilimlari asosida olib borilmog„i zarur.

2.har bir dars avvalgi va keyin o„tiladigan darslar bilan chambarchas bog„langan bo„lib, dars tizimini tashkil etishi kerak. O„qituvchilar yangi materialni o„rganishda oldin o„tilgan materialni qaytalash va mustaxkamlash hamda keyingi materialni o„zlashtirib olishga tayyorlash kerak. Bunday sistemalar o„quv vazifalarni hal etilishini ketma-ketligini ta‟minlaydi.

3.zamonaviy dars o„quvchilar faoliyatini yaxshi mustaqil tashkil etilganligi bilan farqlanadi. O„qituvchi ularni o„quv ishlarini bilim malakalar bilan ketma-ket qurollantiradi, mustaqil bilish va o„z-o„zini nazorat qilish, xarakat madaniyatini shakllanishga erishish, shular bilan birga muntazam jismoniy mashqlar mashg„ulotiga talabni tarbiyalab beradi.

4.bular hammasi rangli ish intizomi asosida amalga oshiriladi. O„qituvchi foydalanadigan, shug„ullanuvchilar faoliyatini tashkil etilishini har xilligi, manbalar, metodlar va usullar zamonaviy dars ko„rsatmaliligi hisoblanadi. Mashg„ulotlarni xech qachon bir xil shablonda tashkil etmaslik kerak.

5.har bir darsni butun davomida hamma o„quvchilarni xarakat faoliyatiga eng qulay ravishda erishishlik samaradorlik sharti hisoblanadi.

6. O„qituvchi har bir darsda, bilimlarni nazorat qilish tizimi, o„quvchilar bilim va malakalarini, darsni har bir qismida belgilashi, o„rgatish jarayoni yakunida baholash va jismoniy sifatini rivojlantirishini mavjudligig ta‟minlash zarur.

7.darsni o„tish shartiga ko„p talablar qo„yiladi: o„quv-material, gigiyenik, estetik, iroda–pisxologik va boshqalar.

Zikir etilgan talabalar jismoniy tarbiyani umumiy va metodik prinsiplaridan kelib chiqadi va hamma sinflarda dars o„tilganda majburiy hisoblanadi.

4-Ma‟ruza: Sportning nazariy asoslari.

REJA:

1. Jismoniy tarbiya va sportning asosiy tushunchalari

2. Sportning moxiyati va vazifasi.

Jismoniy tarbiya va sportning asosiy tushunchalari

Har qanday kasb faoliyati sohasida muvaffaqiyatli ravishda ishlay olish uchun o„sha kasbga xos bulgan maxsus atamalarni (atama – qandaydir biron fan, faoliyat to„g„risidagi muayyan tushunchani aniq anglatuvchi so„z) va tushunchalarni erkin qo„llaydigan bilim lozim.

Jismoniy tarbiya nazariyasi sohasida «Jismoniy tarbiya», «Sport», «Jismoniy tayyorgarlik», «Jismoniy rivojlanish», «Badan tarbiya» va boshqa shu singari tushunchalardan foydalaniladi.

Jismoniy madaniyat – ijtimoiy va shaxsiy madaniyatning tarkibiy qismi. Bu shunday faoliyat sohasiki, unda odamlarning hayotiy faoliyatning turli shakllari va eng avvalo mehnatga tayyor bo„lishi bo„yicha jamiyatning ehtiyojlari qondiriladi.

Jismoniy madaniyat, ijtimoiy va shaxsiy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida faqat tashqi maxsus hamda tabiiy muhitning o„zgarishiga qaratilgan bo„libgina qolmay, balki eng avvalo, inson shaxsini tarbiyalashga, uning dunyoqarashini, axloq shakllari hamda xarakterini va boshqa shu singari fazilatlarni tarbiyalashga qaratilgandir. Madaniy faoliyat jarayonida odam faqat boyliklar, qadriyatlar yaratibgina kolmay, shu bilan birga o„zligini kashf etadi. Uning salohiyati, uning qobiliyati asta-sekin shakllanib boradi va o„z navbatida faoliyat natijalarida namoyon bo„ladi.

Odamning rivojlanishiikki omil (harakatga keltiruvchi kuchlar) bilan belgilanadi.

Birinchisi, rivojlanishga bulgan tabiiy, biologik, genetik omillar bilan tavsiflanadi.

Ikkinchisi, kishilarning hayotiy faoliyatiga oid turli xil shakllar va usul uslublarga tayyorlash borasidagi ijtimoiy ehtiyoj-lar bilan belgilanadi. Bizning jamiyatimizda eng umumiy ehtiyoj kishilarning har tomonlama va uyg„un rivojlanishi hamda ulardan kuchg„ayrat va qobiliyatlarni erkin, cheksiz kamolga yetkazib borish uchun ob‟ektiv shartsharoitlar yaratib berishdan iboratdir.

Shu munosabat bilan jamiyatimizda jismoniy madaniyatning vazifasi quyidagilardan iborat, deb belgilanadi:

1. Kishilarning har tomonlama jismoniy rivojlanishi uchun zarur bo„lgan moddiy va ma‟naviy qadriyatlarni vujudga keltirish hamda rivojlantirish, ularni mehnatga hamda ona

Vatan mudofaasiga tayyorlash;

Жисмоний маданият

JISMONIY MADANIYAT TIZIMI

Профессионал амалий жисмоний

тайѐргарлик

Спорт тайѐргарлиги

Мусобақаларга Мусобақа тайѐргарлик ларда қатна

2. Kishining jismoniy va ma‟naviy kamolga yeta borishi bilan bog„liq bo„lgan moddiy hamda ma‟naviy qadriyatlarni o„zlashtirish;

3. Jismoniy madaniyat sohasida rivojlanishning davomiy-ligini saqlab qolish xamda kishilarni jismoniy barkamol bo„lishi, ularni yuksak unum bilan mehnat qilish va Vatan himoya-siga tayyor turishi sohasida taraqqiyotni ta‟minlash maqsadida mazkur qadriyatlarni kelgusi avlodlarga o„tkazish.

Quyidagilar jismoniy madaniyatning tamoyillari (negizi) hisoblanadi:

– SHaxsni har tomonlama uyg„un rivojlantirish tamoyili;

– Kishilarni mehnatga va mudofaa faoliyatiga tayyorlash bilan jismoniy madaniyatning o„zaro aloqadorlik tamoyili;

– Jismoniy madaniyatning sog„lomlashtirishga qaratilgan tamoyili.

Jismoniy madaniyatning mustaqil bir qismi sifatida jismoniy madaniyat ham o„zining maxsus jismoniy ijtimoiy vazifalariga egadir.

Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

1. Kishilarning yoshi, jinsi, salomatligi, jismoniy rivojlanish darajasidan qat‟iy nazar, ularning organizmini umumiy tarzda rivojlantirish va mustahkamlash;

2. Kishilarni mehnat faoliyati va Vatan himoyasiga jismoniy jihatdan tayyorlash;

3. Kishilarni faol dam olishga hamda ishdan bo„sh vaqt-laridan oqilona foydalanishga bo„lgan ehtiyojlarini qondirish;

4. Insonning irodaviy sifatlari, salomatligi va harakat qilish imkoniyatlarini muayyan darajaga qadar rivojlantirib borish.

Insonni jismoniy va ma‟naviy jihatdan barkamol qilish jismoniy madaniyatning butun o„zgartiruvchanlik faoliyatining asosiy maqsadidir. Badan tarbiya, sport, jismoniy tiklanish, jismoniy qayta tiklanish – bularning bari jismoniy madaniyat tushunchasini belgilaydigan uning aloxida – aloxida qismlari hisoblanadi. Uning tarkibiy qismlaridan har biri jamiyatning u yoki bu extiyojlarini qondiradi.

Jismoniy tarbiya – bu kishining maxsus bilimlari, maxorat va malakalarini shakllantirishga, shuningdek, uning jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan pedagogik jarayondir.

Jismoniy tarbiyanining o„ziga xos xususiyati, vazifalari va maqsadi ko„proq shug„ullanuvchilarning harakatlanish hamda jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat.

Bizning mamlakatimizda jismoniy tayyorgarlik bo„limi-ning asosiy yo„nalishlari bu umumiy jismoniy tayyorgarlik, yodgorlik, ishlab chiqarish jismoniy tarbiyasi va maishiy jismoniy madaniyat, sport tayyorgarligi hisoblanadi.

Jismoniy tayyorgarlik – bu kishilarning jismo-niy qobiliyati va xarakat malakalarini, ularning ishlab chiqarish talablari, faoliyati turi (harbiy ish), sport turini hisobga olgan xolda rivojlantirishga qaratilgan jismoniy tarbiyaning bir qismidir.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik tarkibidagi jismoniy tarbiya shakllaridan biri «maishiy jismoniy madaniyat», yoki «jismoniy tiklanish» hisoblanadi. Jismoniy tayyorgarlik shakllaridan yana biri maxsus jismoniy tayyorgarlik bo„lib, professional – amaliy jismoniy madaniyat (PAJM) ham uning tarkibiga kiradi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) bilan professional – amaliy jismoniy madaniyat (PAJM) bir-biridan farq qiladi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) jismoniy tarbiyaning asosiy turlaridan biri hisoblanadi, uning mazmuni, vositalari, uslublari, mashg„ulotlarni tashkil qilish shakllari, kishilarni mehnat va maishiy turmush jarayonida har qanday faoliyat turiga jismoniy jihatdan tayyor bo„lishi uchun keng ko„lamli baza yaratishga qaratilgandir.

Sportchilarning umumiy jismoniy tayyorgarligi, jismoniy tarbiya vositalaridan (eng avvalo jismoniy mashqlardan) foydalanib, tanlangan sport turida yanada takomillashuvga erishish uchun yaxshi shart-sharoitlar vujudga keltirish maqsadida, sportchining asosiy jismoniy sifatlarini umumiy tarzda rivojlantirishga qaratilgan.

Maishiy jismoniy madaniyat - keng ko„lamda dam olish sharoiti va maishiy turmushda jismoniy madaniyat vositasi sifatida jismoniy mashqlarni tabiatdagi tabiiy kuchlar, dam olish hamda ovqatlanish tartibi, maishiy turmush va mehnat faoliyatining o„ziga xos an‟anaviy xususiyatlari bilan qo„shib olib borilgan xolda foydalaniladi.

Jismoniy mashqlar saylga chiqish, sog„lomlashtiruvchi yugurish, gigiyenik, ritmik va atletik gimnastika, raqslar hamda boshqa jismoniy tarbiya mashg„ulotlarining hammaga qulay bo„lgan shakllaridan iborat bo„ladi.

Professional – amaliy jismoniy tayyorgarlik (PAJT) – bu muayyan kasb talablariga muvofiq keladigan jismoniy tayyorgarlik-ning zarur darajasini shakllantirishini saqlab turishga qaratilgan jismoniy tarbiyaningixtisoslashtirilgan turidir.

Quyidagilar ish vaqtida o„tkaziladigan ishlab chiqarishdagi jismoniy madaniyat shakllari hisoblanadi.

Kirish gimnastikasi. Maqsad ishga kirishib ketish vaqtini qisqartirish. 7-10 mashqdan iborat bo„lib, organizmga ta‟sir ko„rsatish jihatidan ish jarayonida bajariladigan harakatlarga yaqin bo„ladi.

Jismoniy tarbiya tanaffusi. Maqsad faol dam olish vositalari yordamida xordiq chiqarish. Mashg„ulotlar 7-10 daqiqa davom etadi, mashqlar miqdori – 7-8 ta.

Jismoniy tarbiya daqiqalari. Maqsad jismoniy tarbiya tanaffusidagi maqsadning o„zi 2-3 daqiqa mobaynida 3-4 mashq bajariladi.

Jismoniy qayta tiklanish – kishining qisman yo„qotilgan yoki zaiflashib qolgan ruhiy jismoniy qobiliyati va imkoniyatlarini qaytadan tiklashga qaratilgan faoliyatdir. U jismoniy madaniyat vositalari: jismoniy mashqlar, massaj – (uqalash), hammomga tushish, suv muolajalari va boshqa shunga o„xshash vositalar orqali kishining davolanish hamda o„z kuch-quvvatini tiklab olishga bo„lgan ehtiyojlarini qondiradi.

Jismoniy rivojlanish – jismoniy tarbiyaning bir qismidir. Bu organizmdagi shakl va funksiyalarning o„zgarish jarayoni, shuningdek bu o„zgarishning natijasidir (bo„y, vazn o„zgarishi va hokazo).

Sport – jismoniy mashqlardan foydalanishga asoslangan hamda eng yuksak natijalarga erishishga qaratilgan o„yinlar, musobaqalar tarzidagi faoliyatdir.

Jismoniy madaniyatning bir qismi sifatida quyidagilar sportning asosiy belgisi hisoblanadi:

– yuksak natijalarga erishishga qaratilganlik;

– biror sport turiga yoki mashqlarga ixtisoslashganlik; – musobaqalashish; – tomoshabin ekanligi.

Sport kishining ichki imkoniyatlarini o„rganish va bilim olish sohasida uning musobaqalashuv faoliyatidagi ehtiyoj-larini kondiradi.

Sport tayyorgarligi – xususan, musobaqa faoliyati, uni maxsus tayyorgarligi, maxsus munosabatlar, hamda mazkur faoliyat jarayonida vujudga keladigan xatolarni, ko„rsatkichlarni o„z ichiga oladi.

Hozirgi vaqtda sport harakatlari doirasida ikkita asosiy yo„nalish ajratib ko„rsatiladi:

– Bazaviy /ommaviy/ sport;

– Yuqori natijalar sporti /katta sport/.

Bazaviy sport uncha katta bo„lmagan sport natijalari va ancha ommaviy tus olganligi

bilan ajralib turadi.

Yuksak ko„rsatkichlar sporti mumkin qadar yuqori natijalarga erishishga harakat qilish bilan bog„lik bo„ladi. Biroq sport yutuqlari qanchalik yuqori bo„lsa mana shu darajaga chiqishga qodir bo„lgan sportchilarning soni shunchalik kamayib boradi.

«Sport faoliyati» – bu jismoniy mashqlarning muayyan turlari bilan muntazam shug„ullanish, tartibga qat‟iy rioya qilish, gigiyenik omillardan keng foydalanish, musobaqalarda faol qatna-shishdir.

«Sport imkoniyatlari» – bu sportchining texnik hamda taktik qobiliyatlari, bilim va tajribasi bilan, yuksak natijalarni qo„lga kiritish uchun tayyorgarligi bilan belgilanadigan xususiyatlaridir.

«Sport yutuqlari» – sportchi tomonidan tanlangan sport turi yoki mashqlari bo„yicha imkoniyatlarning namoyon qili-nishi, qabul qilingan nizomlarda mazkur yutuqlarning baholanishi.

«Yutuqlarga tayyor turish» – sport faoliyatining ochiq oydin natijalarida ifoda etilgan sportchi qobiliyati ko„rsatkichlari. Bizning mamlakatimizda sportchilar sport sohasida qo„lga kiritgan yutuqlariga muvofiq III o„smirlar darajasidan boshlab to mamalakat hamda xalqaro toifadagi sport ustasi unvoniga qadar sport darajalari bo„yicha tasdiqlanadi. YUksak sport yutuqlari, agar ular (mazkur yutuqlar natijasi sifatida) ob‟ektiv mezonlardagi o„lchovlarda (santimetr, metr, kilometr, seksiya, minut, soat, gramm, kilogramm, tonna) ifoda etilgan bo„lsa, bunday yutuqlar rekordlar deb ataladi.

Sport yutuqlari ochiq-oydin bir sport turida ham, shuningdek, umuman amaldagi barcha sport turlari yig„indisida ham shaxsiy,guruh, mintaqa, milliy, qit‟a va jahon miqyosida baholanish xususiyatiga ega bo„lishi mumkin.

Sport yutuqlari quyidagi omillarga bog„liq bo„ladi:

– sportchilarning individual – yakka tartibdagi salohiyati va ularning yutuqqa erishish uchun tayyorgarlik darajasi;

– sport tayyorgarligi tizimining (uning mazmuni, tashkil etilish, moddiy texnika jihatdan ta‟minlanganligi) samara-dorligi;

– sport yutuqlari kattaligi va uni o„stirib borishining umumiy, ijtimoiy shart-

sharoitlari.

Musobaqalashish imkoniyati va musobaqalashish faoliyati samaradorligi

Harakat faoliyatining mazmuni, shu harakatlar amalga oshirilayotgan shartsharoitlardan kelib chiqqan holda sportchilarni musobaqalarga tayyorlash vazifasi, shakli, usul, uslublari va mazmuni belgilab olinadi.

Musobaqalarga tayyorgarlikni tashkil etish vaqtida shu narsani hisobga olish kerakki, faqat musobaqalardagina sportchi o„zining talabaga bo„lgan qobiliyatini to„la rivojlantirishi, o„z kuch-g„ayratini oxirigacha safarbar qilishi va ulardan maqsadga muvofiq ravishda foydalanishi, o„z his-tuyg„ularini jilovlay olishi va hatto o„z imkoniyatlaridan ham yuqori ko„tarilishi mumkin. Musobaqalarda imkoniyatlardan mumkin qadar to„laroq foyda-laniladi. Bu esa organizmni va o„rtacha og„irlikni yana ham samaraliroq vaziyatiga keltira olgan sportchining musobaqalashish imkoniyati yuqoriroq bo„ladi.

Musobaqalashish imkoniyati – bu musobaqa ishtirokchisining musobaqani borishini uni muvaffaqiyatga erishish uchun lozim bulgan tomonga qarab o„zgartirishga bo„lgan qobiliyatidir.

Bunday qobiliyat qanchalik yuqori bo„lsa, alohida olingan har bir vaziyatda va umuman butun musobaqalarda muvaffaqiyatlarga erishish imkoniyati shunchalik katta bo„ladi.

Sportchining musobaqalashish imkoniyati kattaligi uning axloqiy – irodaviy sifatlari qay darajada mukammal ekanligi, u eng to„g„ri taktik qarorlar qabul qilishga qanchalik qodir ekanligi, harakat ko„nikmalari va malakalarini qay darajada takomillashtirib borishi, harakat qilish qobiliyatlarining rivojlanish darajasi, sport anjomlarining sifatli joylashtirilishi, alohida olin-gan har bir musobaqalashish vaziyatida elementlarning bir-birigamuvofiq kelishi bilan belgilanadi.

Musobaqalashish imkoniyatini amalga oshirish samaradorligi musobaqalashish faoliyatida quyidagi omillarga bog„liq bo„ladi.

– niqoblanish sharoitida hamda raqibni aldash harakatlarini bajarishda axborotni

to„g„ri idrok eta bilish;

– fazo-vaqt tushunchasida cheklanish va tanqislik sharoitida axborotlarni o„z vaqtida qayta ishlab, bir qarorga kelish;

– raqib bilan faol tarzda qarama-qarshi kurashga kirishilgan hamda ko„p hollarda bu kurash noqulay tashqi muhit sharoitida olib borilgan vaqtlarda qabul qilingan qarorlarni muvaffaqiyatli ravishda turmushga tatbiq eta bilish.

Musobaqalashish vaziyati u yoki bu sporchi foydasiga yoki uning darajasiga qarab o„zgarishi sportchilarning o„z musoba-qalashish imkoniyatidan nechog„lik samarali foydalanishiga bog„liq bo„ladi.

Basharti sportchi o„zi uchun muvaffaqiyatli bo„lgan vaziyatdan foydalana olmay

qolsa, demak u musobaqalarda samarali foydala-nish imkoniyatini xam boy bergan bo„ladi.

Musobaqalashish natijasi

Sport natijasi musobaqalashish faoliyatining samarali ko„rsatkichi sifatida ochiq oydin sport natijalarida aks etadi. O„z navbatida, sport natijasi bu sportchining musobaqa faoliyati jarayonida namoyish etgan sport yutuqlarining miqdoriy yoxud sifat ko„rsatkichi hisoblanadi va ko„p jihatdan musobaqalashish imkoniyatining qay darajada ekanligiga bog„liq bo„ladi.

Agar biz yutuq deganda odatda, sport natijasining yuqori darajada bo„lishini tushunsak, bu xolda sport natijasi deganda, muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlikdan qat‟iy nazar, faoliyati-ning tanlovli yakuni tushuniladi.

Sport natijasi musobaqalashish faoliyatining ko„rsatkichi sifatida unga berilgan bahoning ob‟ektiv mezoni hisoblanadi. Bu ko„rsatkichlar g„alabaga erishgan musobaqa ishtirokchilarining yutuq-lari, ularning yuqori darajaga ko„tarilgan natijalari yoki daraja me‟yorlari va talablarini bajarganliklari xamda va boshqa shunga o„xshash ko„rsatkichlarda ifoda etishi mumkin.

Barcha sport turlarida ayrim sportchilar yoki guruh tomonidan ko„rsatilgan natijalarning xaqiqiy ekanligini belgi-lab beruvchi harakatli payt bu o„sha natijaga musobaqa sharoitida erishilgan va bunda tegishli sport turi uchun belgilangan qoidalarga to„la rioya qilingan xolda yutuqqa erishilgan payt hisoblanadi. Bunda o„tkazilgan musobaqalar natijalari hakamlar bayonnomalarida qayd etilgan taqdirdagina sport natijalari rasmiy tarzda tan olingan, deb hisoblanadi.

Ayrim xollarda (daraja me‟yorlari bajarilayotgan vaqtda, rekordlar o„rnatilayotganda va boshqa shunga o„xshash paytlarda) natijalarning rasmiyligi musobaqaga qo„yilgan maxsus talab-larning albatta bajarilishi sharti bilan malakali hakamlar tomonidan belgilanadi.

Sportning ayrim turlariga xos bulgan maxsus xususiyatlar bo„lib, ularda sport natijalari quyidagicha ifoda etilishi mumkin.

Bir musobaqada yoki musobaqalar majmuasida g„alaba qozongan deb topiladi. Sportning bunday turlarida g„olib va uning musoba-qalardagi o„rni erishilgan g„alabalarning soni bilan belgilanadi. Sport o„yinlari, boks, kurash, nayza uloqtirish (yakkama – yakka olishuv) va boshqalar shular jumlasidandir.

Vaqt, fazo va vazn o„lchov birliklari bilan ifodalanadi. Bu xolda natijalar maxsus o„lchov asboblari (soatlar, sekundomerlar, tarozilar, metrik o„lchov birliklari va shunga o„xshashlar) bilan hisobga olib o„lchab boriladi. yengil atletika, velosportning ayrim turlari, og„ir atletika, suzish, konkida figurali uchishda shunday mezonlardan foydalaniladi.

Nishonga tekkan o„qlar, ularning soni va sifati bilan o„lchanadi (merganlik sporti – kamondan otish, stenddan turib otish va xokazolar).

Ba‟zi sport turlarida sport natijasi hakam bahosi bo„yicha sportchi to„plagan ballar soni bilan hisoblanadi. Bunda nati-ja sportchi bajargan mashqlar bo„yicha baholanadi. Masalan, sport gimnastikasi va badiiy gimnastika, konki, figurali uchish, akrobatika va boshqalar.

Ballar soni hamda o„lchov birliklari bilan hisoblab chiqiladi.

Tramplindan chang„ida sakrash. Xuddi tramplindan chang„ida sakrash sporti singari boshqa ko„pgina sport turlarida ham sportchilarning chiqishlari natijasi (sakrash texnikasining sifati) ballar bilan hamda o„lchov birliklari bilan (sakrash uzunligi) o„lchanadi. Ayniqsa, guruh bo„yicha natijalarni aniqlash vaqtida har bir musobaqalashish faoliyati turlarining baholarini bir-biriga qo„shib foydalanish mumkin. Masalan, futbolda faqat g„alaba, ochkolar, mag„lubiyat hisobga olinib qolmay, shu bilan birga kiritilgan hamda o„tkazib yuborilgan to„plar soni ham inobatga olinadi. Basketbol va boshqa shunga o„xshash o„yin turlari natijalari xam aynan shu usul bilan hisoblab chiqiladi. Sport natijalariga ta‟sir ko„rsatadigan yana boshqa ko„rinishlar ham mavjud. CHunonchi, sport gimnastikasida erkin mashqlar va brevno xoda ustida bajariladigan mashqlar vaqtida mashqlarning murakkabligi, texnik maxorat, kompozitsion murakkablik va boshqa ko„rsatkichlargina emas, shu bilan birga mashqni bajarish uchun ajratilgan vaqt xam hisobga olinadi. Vaqtni qisqartirish yoki cho„zish ballar bilan ifoda etiladigan natijani belgilaydi.

Nazorat uchun savollar:

1. Jismoniy tarbiya va sportning asosiy tushunchalarini aytib bering.

2. Jismoniy madaniyat tamoyillarini tushuntirib bering.

3. Jismoniy tayyorgarlik nechta turga bo„linadi.

4. Musobaqalanish imkoniyati va musobaqalanish faoliyatla-rini haqida qisqacha gapirib bering.

5-ma‟ruza: Sportning mohiyati va vazifasi.

1. Sport turlarining ta‟riflanishi

2. Musobaqalar musobaqalashish faoliyatining o„ziga xos asosi ekanligi

3. Sport turlari

Sport turlarini tasvirlashning har xil turlari va usullari mavjud bo„lib, ularning negizidagi tamoyillar bir-biridan farq kiladi. M.L.Matveyev sport turlarini ularning musobaqalashish mohiyatiga oid xususiyatlari hamda xarakat faolligining xususiyati bo„yicha quyidagicha tasvirlaydi:

I - guruhga o„ta faol harakat bilan bajariladigan sport turlari kiritilgan bo„lib, ularning natijalari har bir sportchi musobaqa jarayonida ko„rsatgan o„z harakat faoliyatining imkoniyatlariga bog„liq bo„ladi. Boks, kurash sport gimnastikasi va badiiy gimnastika, suzish, eshkak eshish, yengil atletika, sport o„yinlari va boshqa mana shu guruhlarga kiritilgan sport turlaridir.

II guruhga turli harakat qilish vositalari yordamida boshqariladigan sport turlari kiritilgan bo„lib, ularda sport natijalari harakatga keltiruvchi tashqi kuchlar bilan xamda, ulardan oqilona tarzda foydalana olish maxorati bilan belgilanadi. Motosport va avtosport, yelkanli sport, eshkak eshish sporti ana shularga kiradi.

III guruhga maxsus sport qurolidan belgilangan masofada turib chegaralangan chetlangan nishonga o„q otib tekkiziladigan va sportchidan alohida faollik talab qilinadigan sport turlari kiritilgan. Kamondan o„q otish, miltiqdan o„q otib nishonga tekkizish singari sport turlari shu guruhga kiritilgan.

IV guruhga sportchilarning modellashtirish - konstruktorlik faoliyati natijalari birbiriga qiyoslab taqqoslanadigan sport turlari kiritilgan Avtomodel va avtomobil sporti mana shunday sport turlariga kiradi.

V guruhga mavhum xarakter, mantiqiy salohiyat bilan o„ynaladigan va sportchidan asosan aql-zakovat hamda idrok talab qilinadigan sport turlarini birlashtiradi.

Olimpiada dasturiga kiritilgan sport turlari o„zgacha belgilarga qarab guruxlarga

ajratiladi.

YOzgi va qishki Olimpiada o„yinlari dasturiga kiradigan sport turlari esa yana boshqacha belgilariga qarab quyidagicha guruhlarga ajratiladi:

I guruh – aniqlik xususiyatga ega xarakat faoliyati bilan bog„liq bo„lgan sport turlari – suzish, eshkak eshish, yengil atleti-kaning ma‟lum masofaga yugurish turlari, velosport va boshqalar.

II guruh – ko„prok tezlik, kuch sifatlarini namoyish qilish talab etiladigan sport turlari:

sakrash, uloqtirish, og„ir atletika.

III guruh – harakatlarni muvofiqlashtirish bilan bog„liq bo„lgan sport turlari: sport gimnastikasi va badiiy gimnastika, akrobatika, suvga sakrash, badiiy mashq qilish, figurali uchish va boshqalar.

IV guruh – yakkama-yakka olishish, kurash (kurashning barcha tur-lari), qilichbozlik va boshqalar.

V guruh – sport o„yinlari futbol, xokkey, basketbol, voleybol, suv polosi va boshqalar.

VI guruh – ko„p kurash, chang„i bilan ikki kishi bo„lib olishuv, yengil atletika, qo„l kurashi, hozirgi zamon qo„l kurashi va boshqalar.

Sport turlarini, musobaqa natijalarini belgilash usuliga qarab ham quyidagicha tasvirlash mumkin:

I guruh natijalar uslubiy o„lchovlar bilan hisobga olinadigan sport turlari – yengil atletika, og„ir atletika, velosport, tog„ chang„i sporti, chang„i sporti, merganlik sporti va boshqalar.

II guruh harakatning aniqligi, chiroyliligi ifodaliligi va amplitudasiga bog„liq bo„lgan, ballar bilan baholanadigan sport turlari – gimnastika, akrobatika figurali uchish va boshqa shunga o„xshashlar.

III guruh yakkama-yakka olishuv bilan bog„liq bo„lgan sport turlari va sport o„yinlari. Sportning ushbu guruhi o„z navbatida yana quyidagi kichik guruhlarga bo„linadi:

– musobaqalashish faoliyatida vaqt cheklab qo„yiladigan sport turlari (futbol, xokkey, basketbol va boshqa shunga o„xshashlar);

– g„alaba o„yin uchun belgilab qo„yilgan vaqt tugamasidan qo„lga kiritilishi mumkin bo„lgan sport turlari (boks nokaut, kurash – sof g„alaba).

IV guruh komplekt tarzdagi sport turlari (engil atletikaning uchkurashi, hozirgi zamon beshkurashi, biatlon, chang„i ko„shkurashi va boshqa shunga o„xshashlar).

Sport turlari yana ularning tarkibiga kiritiladigan mukofotlarning soniga qarab ham bir-biridan farq qiladi. CHunonchi, yengil atletikada mukofotlarning 41 komplekti uchun o„yinlar o„tkaziladi, suzishda – 29, sport gimnastikasida – 14, akademik eshkak eshishda – 14, boksda – 12, suvda sakrashda – 4, futbolda esa faqat bitta oltin, bitta kumush, bitta bronza nishoni uchun kurash olib boriladi.

Musobaqalar musobaqalashish faoliyatining o„ziga xos asosi ekanligi

Sportchilar tayyorlashning hozirgi zamon tizimi yoki ularning sport faoliyati ko„p omilli murakkab hodisa bo„lib, ushbu tizim sport faoliyati, maqsadi, vazifasi, vositalari, uslubiy usullari, tashkiliy shakllari moddiy texnika shart-sharoitlari va boshqa shu kabi sportchilarning eng yuksak sport ko„rsatkichlarga erishishini ta‟minlovchi vositalarni o„z ichiga oladi. Sportchi tayyorlash tizimi tuzilmasida quyidagilar ajratib ko„rsatiladi:

– sport mashg„uloti

– musobaqalashish

– mashg„ulotdan tashqari omillar – musobaqalardan tashqari omillar.

Tabiiyki, bu yerda sport mashg„uloti va sport musobaqalariga asosiy ahamiyat

beriladi.

Bunday tayyorgarlik qo„lga kiritish mumkin bo„lgan sport natijalariga erishish ko„p jihatdan mazkur musobaqalarga qay darajada tayyorgarlik ko„rish bilan bog„liq bo„ladi. Ba‟zi musobaqalar tanlovli musobaqalarga yaqinlashtirilgan, tayyorgarlik tarzidagi nazorat qilish xususiyatiga ega musobaqalar bo„lishi hamda ular turli texnik va taktik vazifalarni hal etishi mumkin. SHu munosabat bilan sport tayyorgarligi tizimida u yoki bu bosqichda oldinda turgan vazifalardan kelib chiqqan holda turli musobaqalar, o„quv-yig„inlar o„tkaziladi (ularda sportchilarning ishtiroki rejalashtiriladi).

	SPORT MUSOBAQALARI
Tayyorgarlik musobaqalari	Nazorat-sinov musobaqalari	Yondashuvchi musobaqalar	Saralash musobaqalari

Tayyorgarlik musobaqalari – musobaqa shart-sharoitiga moslashib borish.

– musobaqa davomida kurashish shart-sharoitlarida texnik qarorlarni oqilona hal etishni o„rganib borish.

– Musobaqa kurashini olib borishning eng maqsadga muvofiq bo„lgan ko„rinishlarini

tanlay bilish.

– Musobaqalashish tajribasini egallash, keskin raqobatla-shuv sharoitiga muvofiq keladigan ruhiy sifatlarni takomil-lashtirib borish. Bunday xususiyatlar mashg„ulot jarayonida g„oyat katta ahamiyat kasb etadi.

Nazorat-sinov musobaqalari – tayyorgarlikning barcha-jis-moniy, texnik, taktik, ruhiy tomonlariga baho bergan holda tayyorgarlik darajasini nazorat qilib borish, sportchi yoki jamoa musobaqa faoliyatidagi kuchli va zaif tomonlarni aniqlash. Tayyorgarlik davomida zaruriyatga qarab tegishli o„zgartirish hamda tuzatishlar kiritib borish.

Yondoshuvchi musobakalar – musobaqa faoliyati modelini ishlab chiqish, musobaqalashish faoliyatining har xil yo„llarini qo„llab, ularni sinab ko„rish. Bu gap, ayniqsa yakkama-yakka olishuv bilan bog„liq musobaqalarga va sport o„yinlariga taalluqli, chunki, ularda turli darajada tayyorgarlik ko„rgan va har xil miqyosda musobaqalasha oladigan raqiblar bilan uchrashishga to„g„ri keladi. Asosiy musobaqalar o„tkazilishi mo„ljallangan sharoitga maksimal darajada yaqinlashtirilgan shart-sharoitlarni vujudga keltirish, rasmiy musobaqalarga hamda maxsus tashkil qilingan musobaqalarga shaklan o„xshaydigan musobaqalarni qo„llash.

Saralash musobaqalari – asosiy musobaqalarda ishtirok etish uchun sportchilarni saralab olish.

Sport turlari

Hozirgi zamon sport turlari xilma-xildir. Ular bir vaqtlar mehnat va harbiy amaliyotdan qabul qilib olingan xatti-harakatlarni, shuningdek tarbiya va dam olish maqsadida maxsus tarzda vujudga keltirilgan. Ular yurish, yugurish, chang„i, konki, velosiped, mototsikl, avtomobil, samolyot, yaxtada harakat qilish, suzish, eshkak eshish, sakrash, uloqtirish, og„ir buyumlar ko„tarish (boks, kurash, qilichbozlik) gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashqlar,o„yinlar va boshqa harakatlarni o„z ichiga oladi.

Sportning ko„pgina turlari halqaro miqyosda mashhur bo„lib ketgan (engil atletika, ogir atletika, yunon-rum va erkin kurash, dzyu-do, boks, suzish, eshkak eshish, basketbol, voleybol va boshqa ko„pgina sport turlari).

Ayrim sport turlari muayyan millatga mansub bo„lib, ularning faoliyat ko„rsatish doirasi muayyan bir mintaqa bilan cheklangan bo„ladi. Masalan, milliy kurash O„rta Osiyo halqlari o„rtasida keng tarqalgan. Ayni mahalda ba‟zi joylarda buxorocha kurash qoidalari ma‟qullansa, boshqa bir joylarda farg„onacha kurash usuli afzal ko„riladi.

Sport turlari sportchi faoliyatining o„ziga xos xususiyatlariga qarab bir–biridan keskin farq qiladi. Sport turlarining aksariyati odamning faol harakat faoliyati bilan, uning jismoniy qobiliyatini maksimal darajada namoyon etish bilan bog„liq bo„ladi (engil atletika, og„ir atletika, boks, kurash, sport gimnastikasi, suzish, eshkak eshish va boshqalar). Mazkur sport turlari jismoniy rivojlanish vositalari nuqtai nazaridan ko„proq darajada samarali hisoblanadi. SHu bilan bir vaqtda sirtdan qaraganda umumiy bo„lib ko„ringan belgilarda muhim farqlar, hatto ayrim turlarining o„z ichida ham farqlar mavjud bo„ladi (masalan, yengil atletika). CHunonchi, ulardan biri ko„proq tezlik afzal bo„lishini talab qilsa (masalan, sprinter yugurish), boshqa bir sport turlari chidamli bo„lishini (uzoq masofaga marafoncha yugurish) uchinchi turi chaqqon bo„lishni talab qiladi (konkida figurali uchish).

Harakatlarning shakllari ham turlichadir. Sportning (mashqning) ba‟zi turlari siklli xolatlarini (odamlarning joydan–joyga qo„zg„alib, harakat qilib turishini) talab qilsa, boshqa turlari bir zarbli harakatlarni taqozo etadi, uchinchi sport turlari esa g„oyat xilma-xil shakllardagi turli murakkab harakatlardan iborat bo„ladi (sport o„yinlari, sport gimnastikasi va boshqalar).

Sportning o„q otish va stentddan o„q otish singari turlarida sportchi harakatchanligi ancha cheklangan bo„lsa ham, lekin bu sport turi nihoyatda bardoshli bo„lish, o„z harakatlari hamda ko„rish apparati funksiyasini muvofiqlashtirib borish, qobiliyat, kompazitsion hamda nazariy fikrlash malakalariga asoslanadi.

Sportda ixtisoslashish

Sportda ixtisoslashish degan tushunchaning mazmuni u yoki bu sport (mashqlar) ning turli sohasida yuksak yutuqlarga erishish uchun zarur bo„lgan bilim, ko„nikma va malaka hosil qilishni, shuningdek tanlangan sport mutaxassisligi talablariga javob beradigan jismoniy va ma‟naviy sifatlar, qobiliyatlarni rivojlantirib borishni o„z ichiga oladi. Sportda ixtisoslashish eng yuqori darajadagi yutuqlarga erishish uchun sport bilan shug„ullanishning majburiy hisoblangan mashg„ulot turidir. SHu jihatdan olganda, sportning ikki va undan ortiq turlarida tayyorgarlik ko„rib, ularni birlashtirib, barchasida barobar yuqori ko„rsatkichlarga erishib bo„lmaydi. SHuning uchun hozirgi sport amaliyotida chuqurlash-tirilgan sport mutaxassisligi degan tushuncha real xodisa deb hisoblanadi.

Sportda ixtisoslashish sportchini har tomonlama tarbiyalash zarurligini istisno qilmaydi. Har tomonlama tayyorgarlik bilan sportda ixtisoslashishning birligi – bu sport tayyorgarligining asosiy qonuniyatlaridan biridir.

Yagona sport tasnifi sport harakatining dasturiy me‟yori

Tasniflash (klassifikatsiya) lotincha «klassiyo» so„zidan olingan bo„lib, daraja, miqyos klass degan ma‟nolarni anglatadi. Butun mamlakat miqyosida sport klassifikatsiyasi 1935 yilda joriy etilgan. Bungacha sportning ayrim turlari bo„yicha tasniflash turlari mavjud edi. 1918 yilda yengil atletikachilar, oradan 6 yil o„tgach, velosipedchilar tasnifi paydo bo„ladi.

Dastlabki yagona sport tasnifiga o„nta sport turi kiritildi. Bular gimnastika, yengil atletika, suzish, konki uchish, kurash, boks, og„ir atletika, konkida yugurish, qilichbozlik, ovchilik sportidir.

Hozirgi vaqtda tasnifda 90 dan ortiq sport turlari bor, ular ichida sportning klassik turlari, texnika hamda harbiy-amaliy va turizm kabi sport turlari ajratib ko„rsatilgan.

Sport tasnifida sport darajalari va sport unvonlarini taqdim etish ko„zda tutilgan. Buning uchun sportchi tegishli me‟yorlar va talablarni bajarishi kerak. Tasnifda bu talablar sportning har bir turi bo„yicha bolalar va o„smirlar uchun alohida, kattalar uchun alohida belgilab qo„yilgan. O„smirlar darajalari - uchinchi, ikkinchi, birinchi. Katta yoshli sportchilar quyidagi darajalar bo„yicha tasniflanadi: uchinchi, ikkinchi, birinchi, sport ustaligiga nomzod sport ustasi, xalqaro toifadagi sport ustasi. Sport unvonlari: O„zbekiston Respublikasi halqaro toifadagi sport ustasi va O„zbekiston Respublikasida xizmat ko„rsatgan sport ustasi. Tasnifda ko„rsatilgan me‟yorlar jahon sportidagi natijalarning o„sib borishini hisobga olgan holda har to„rt yilda bir marta qaytadan ko„rib chiqiladi.

Sport faoliyatiga sabab va turtkilar

Ushbu determinantlar (faoliyatini tug„diruvchi va yo„nal-tiruvchi omillar) ruhiy faollikni boshqarib borishda navbatma-navbat bir-biriga o„rin bo„shatib berib turadi.

Ehtiyoj – odamning o„zi yashab turgan muhit bilan uning hayotiy faoliyati o„rtasidagi o„zaro munosabat muvozanatining buzilishi natijasida hosil bo„ladi.

U diskomfort, ya‟ni noqulay sharoitni sezish, his etishdan boshlanadi. Bunday holat odamda izlanish faoliyatini uyg„otadi. U mana shu ehtiyojni iloji boricha tezroq qondirishga intiladi. Binobarin, ehtiyoj bu asab-ruhiyat jarayonlarining harakatiga ta‟sir ko„rsatishdir. Izlanish faolligining kutilajak natijasi komfort, ya‟ni qulaylik holatiga qaytish hisoblanadi. SHuning uchun ehtiyojni qondirish jarayoni mustaqil asosiy qadriyat sifatida ahamiyat kasb etadi.

Motiv (sabab) – bu shunday bir ehtiyojki, unda ehtiyoj obrazli bo„ladi, muayyan bir predmet shakliga kirib, moddiy narsaga aylanadi, predmetlangan ehtiyoj paydo bo„ladi. SHunday qilib, motiv ehtiyojdan farqli o„laroq izlanuvchan faollikka emas, balki muayyan bir faollik predmetiga aniq yo„naltirilgan da‟vat hisoblanadi.

Ehtiyojning motivga tomon rivojlanib borish bosqichida muayyan bir predmet orqali texnik faoliyatni qayd etish sodir bo„ladi. Qayd etish shundan iboratki, inson o„z tasavvurida amalda o„ziniki bo„lmagan predmetni allaqachon egallab olgan bo„ladi.

Bu xilda ilgarilab keladigan ruhiy o„zgarish, real holat bilan ideal holat o„rtasida uzilish hosil qiladi. Bu esa odamda iztirobli va hayajonli his-tuygularning sodir bo„lishiga sabab bo„ladi. Bayon etilgan tasavvurdagi o„zlashtirish bilan moddiy o„zlashtirish o„rtasidagi uzilish katta bo„lsa, insonda ehtiyojni amalga oshirish, uni qondirish zaruriyati shunchalik kuchli bo„ladi.

Ko„nikish darajasi, hayajonlanish holati darajasi.

Dastlabki xolat Real xolat Ideal xolat

(shunday edi ) (haqiqatdan shunday) (shunday bo„ladi)

HOLATLAR

Maqsad – bu amaliy harakatlar ongli ravishda yo„naltirib turilgan taxminiy natijadir.

Maqsadga qaratilgan faoliyat u sodir etiladigan tashqi shart-sharoitlarni hisobga olmay iloji yo„q. Maqsad har tomonlama xabardorlikni taqozo etadi. U ta‟lim va bilimni, maqsadga erishish vositalarining mavjud bo„lishini, ya‟ni bilimlari, ko„nikma va malakalarni talab qiladi.

U tahlil va bashorat qilishning rivojlangan apparatini taqozo etadi. U ehtiyotkor bo„lishni, umidsizlikni yengishni, his-hayajonni o„ziga singdirishni, ruhiy zo„riqish holatini susay-tirishni, uni ongli ravishda boshqarib turishni talab qiladi:

Motivatsiya – bu organizmni faollik holatiga keltirishdir.

Motiv – muayyan hatti-harakatlarni tanlab olishdir.

Maqsad – ongli ravishda yo„naltirib turilgan holatlarning taxminiy natijasi

Maqsadga karatilga faoliyat

Har tomonlama xabardorlik, maqsadga erishishning quyidagi vosi-talari mavjudligi: bilim, ko„nikma, malaka. Ta‟lim va taxminiy tarbiya jarayoni, taxlil va bashorat qilish apparatining natijasi mavjudligi, qilinayotgan harakatlardagi: extiyot-korlik, ta‟sirchanlik faollikning pasayishi va uning ongli ravishda boshqarib borilishi singari xusu-siyatlarning paydo bo„lishi.

Qayd etish mohiyati

Inson o„z xayoli, tasavvurida qo„lga kiritilmagan predmetni o„zlashtirib oladi. Orzu qilingan narsa bilan real voqe‟lik o„rtasidagi uzilish qancha kat-ta bo„lsa, uni amalga oshirish shunchalik kuchli bo„ladi

Murabbiylarga shunday bolalar bilan ishlashga to„g„ri keladiki, ularda muvaffaqiyatni qo„lga kiritish va faoliyatni yo„naltirishning asosiy ehtiyojlari shakllangan bo„ladi.

Masalan: a) ota-ona tomonidan o„z farzandi oldiga doim aniq va oson yo„l bilan qo„lga kiritiladigan maqsad qo„yilgan hamda ularga yordam ko„rsatib turilgan vaqtlarda, bunday bolalarda o„z maqsadiga erishish ehtiyoji past darajada rivojlanadi;

b) Ikkinchi tomondan, basharti ota-onalar bolalarning oldiga qiyin, lekin bajarsa bo„ladigan vazifa qo„ygan bo„lsalar va bunda o„sha vazifani qanday bajarishni uning o„ziga qo„yib bergan bo„lsalar, keyinroq esa uni maqtab qo„ygan bo„lsalar, bunday hollarda ko„pincha maqsadga erishish uchun juda katta ehtiyoj shakllanadi. Bu ehtiyoj, o„z navbatida, bolaning mashg„ulotlarga bo„lgan munosabatiga, sport faoliyatidagi faolligiga ijobiy ta‟sir ko„rsatadi.

«Motivatsiya» atamasi keng ma‟noni bildirib va omillar, jarayonlarni degan ma‟noni anglatadi ular turli vaziyatlarda odamlarning harakatchanligi yoki loqaydligiga sababchi buladi.

Ushbu jarayon sabablarini tadqiq etish natijasida odamlar nima uchun muayyan masalalarni hal qilayotgan vaqtda yetarli darajada tashabbuskorlik bilan harakat qiladilar va nima uchun biror ishni yoki qandaydir bir xatti-xarakatni ancha uzoq vaqt mobaynida bajaradilar degan savollarga javob topib, ularning sabablari izohlab beriladi.

Sportchilar sportning muayyan bir turi bilan shug„ullanishi sabablari bizning o„zimizning ham biror ishni bajarishga majbur qiladigan sabablarga o„xshash) g„oyat xilmaxil bo„lishi mumkin va ularni qandaydir muayyan yo„nalishlarga bog„lash ma‟quldir. Sportchi qaysidir bir jamoaning a‟zosi bo„lib qolishiga sabab bo„lgan motivlar bilan bir qatorda uni ochiq-oydin musobaqalarda qatnashishga hamda ochiq-oydin vaziyatlarda muayyan tartibda harakat qilishiga undaydi, motivlar xam har xil bo„ladi.

Muvaffaqiyat qozonishga o„zida juda katta ehtiyoj sezadigan bola bilan shug„ullanadigan murabbiy o„zida shunday ehtiyojni kamroq sezadigan bola bilan mashg„ul bo„lgan vaqtdagidan ko„ra o„zini boshqacharoq tutmog„i kerak. Keyingi xolatda bolani qayta tarbiyalash, uni har bir yutuq uchun rag„batlantirib turish, his-hayajon bilan uni qo„llabquvvatlash hamda u o„z kuch–g„ayrati bilan yuqori natijalarga erishishi mumkin ekanligini ko„rsatib berish zarur.

Ilgari erishgan yutuqlari va o„zining mustaqilligi tufayli ancha aniq maqsadni ko„zlovchi xususiyati shakllanib qolgan o„smir bilan boshqacharoq ishlash lozim bo„ladi. Goho o„yinlarda yutqazib qo„yganda uni qo„llab-quvvatlash yoki muvaffaqiyatsizlikka uchrash havfi paydo bo„lganda unga dalda berish va uning ko„nglini ko„tarib qo„yishga to„g„ri keladi. SHuni ham hisobga olish kerakki, muvaffaqiyatga erishish uchun motivatsiya darajasi yuqori bo„lgan bolalarda ko„p hollarda boshqalar bilan maxsus aloqa o„rnatishga bo„lgan ehtiyojning susayish jarayoni ham kuzatiladi.

Takomillashishga intilish

Sport bilan mashg„ul bo„lishning o„zi har kimning jismoniy takomillashuvini ko„rsatib berish va jamiyatda mavqega erishish imkoniyatini beradi.

Bunday hollarda «axloqiy birlamchilik» nazariyasiga muvofiq yutuqqa erishish va biror faoliyat sohasida o„z imkoniyatlarini anglab yetish uchun o„zining intellektual hamda jismoniy qobiliyatlaridan o„rtacha darajada foydalanishning o„zi ham yetarli darajada kuchli motiv hisoblanadi. SHu maqsadda murabbiy motivatsiyaning bunday jihatlarini tushuntirib bera olishi, o„z tayyorlov dasturining qiymatini isbotlay olishi va shunday yo„l bilan o„z tarbiyalanuvchilarini yuksak natijalarini qo„lga kiritishga qiziqtira olishi kerak. Jismoniy sifatlarni takomillashtirib borish har bir sportchi uchun maroqli bo„lishi lozim, chunki bunday qobiliyatni u hayotda uchraydigan boshqa vaziyatlarda ham namoyon etishi mumkin.

Maqom – shaxslararo munosabatlar tizimidagi sub‟ektning o„rni.

Maktabda o„qib yurgan kezlardayoq bolalar qulay muhitga erishish uchun jismoniy qobiliyatlarni muayyan darajada yuqori ko„tarishlari zaruriyati tug„iladi. Hayot shuni ko„rsatdiki, o„g„il bolalar ertaroq balog„atga yetib, sportda muvaffaqiyat qozonadilar va shu bilan muayyan maqomni xam qo„lga kiritadilar hamda o„zligini taniy boshlaydilar. Keyinchalik bunday bolalar o„zlariga yana ham ko„proq ishonadigan va boshqa bolalarga – sekinroq yetilayotgan tengdoshlariga nisbatan barqaror harakatga ega bo„lib boradilar.

Zo„riqish uni yengishga intilish

Stress – (inglizcha – zo„riqish degani) – qandaydir bir qo„zg„a-tuvchi tomonidan organizmning junbushga kelib, ortiq darajada qiziqtirilgan holati.

Stress ta‟siri ostida paydo bo„lgan to„siqlarni yengib o„tish uchun kurashish, vaziyatni o„zgartirish va muvaffaqiyatga erishish, aftidan, sport faoliyatidagi qudratli motivlardan biri bo„lsa kerak.

To„siqlarni yengib o„tish motivatsiyasi va bundan hosil bo„ladigan huzurlanish chindan xam kuchli rag„batlantiruvchi kuch stimul hisoblanadi. Sportning ko„pgina turlari uchun xarakterli bo„lgan qiyin sharoitlarda yutuqqa erishish yigit-qizlar uchun ularning bundan keyingi hayotlarida katta foyda keltirishi mumkin.

Zo„riqishga intilish holatini saqlab turish uchun sportchiga quyidagilar zarur:

1. O„qishning dastlabki bosqichidan sportchiga zo„riqishni yengib o„tish ijobiy ahamiyatga ega ekanligini ko„rsatib berish va buning uchun u sport bilan faol shug„ullanishi zarurligini asoslab berish kerak.

2. Jismoniy va ehtirosli stress katta zo„riqishga moslashmagan sportchi organizmining jismoniy hamda ruhiy imkoniyatlaridan ortiq bo„lmasligi kerak.

3. Sportchiga quyiladigan talablar (chempion bo„lish) uning imkoniyatlardan ortiq

bo„lmagan, tayyorgarlik darajasiga muvofiq keladigan real talablardan iborat bo„lishi zarur.

Jamoaning bir qismi bo„lish ehtiyoji

Ba‟zi yigit – qizlar uchun mashhur sport jamoasining a‟zosiga aylanish, uning a‟zolari bilan muloqotda bo„lish, o„sha jamoaning bir bo„lagi bo„lish imkoniyati degan ma‟noni anglatadi va ular shu yo„l bilan sport muhitidan tashqarida ham o„z maqomlarini saqlab yurishga harakat qiladilar.

Moddiy rag„batlantirish

Sportchilarni qiziqtirish uchun moddiy rag„batlantirishning har xil shakllaridan foydalaniladi. AQSH da olib borilgan tadqiqotlar shuni ko„rsatadiki, ba‟zida hatto eng kichik yoshdagilarni ham ma‟lum me‟yordagi pul mukofotlari, shirinlik tarzidagi sovg„a-salomlar bilan taqdirlash muallimning maqto-vidan yaxshiroq natija berar ekan.

Odatda, bunday rag„batlantirish sportchi uchun biror qimmatga ega bo„lganligi uchungina emas, balki uning mehnati katta mehnatning natijasi ekanligi murabbiy tomonidan nazarga olinganligi uchun ham qadrli hisoblanadi.

Rag„batlantirish tizimini ishlab chiqilayotgan vaqtda sportchilarga beriladigan mukofotning har xil turlaridan foydalanish va bunda ularning tayyorgarlik darajasi hamda yoshiga to„g„ri kelmaydigan mukofotlarni istisno qilish – g„oyat muhim ahamiyatga egadir. Muvaffaqiyatga erishish uchun qiziqtirishni oshirishda moddiy rag„batlantirish turlari ta‟siri to„g„risidagi masalaning tadqiq etilishi shuni ko„rsatadiki, sportchi o„z mahoratining ustunligini his etgan va qachon rag„batlantirilishi kerak ekanligini sezgan paytda rag„batlantirilsa, bunday rag„batlantirilish sezilarli ta‟sir ko„rsatar ekan.

Xulosalar

– Ba‟zi sabablar fiziologik va biologik jarayonlarni (ochlik, chanqash, sovuqotish, isib ketish va boshqa shunga o„xshash holatlarni) ifoda etishi mumkin;

– Boshqa bir xil motivlar ruhiy yoki ijtimoiy tabiatni (qiziqish, yengilish, maqom va boshqa shunga o„xshashlar) ifoda etadi.

– Motivatsiyani ular kelib chiqadigan manbalar bo„yicha tasniflash ham mumkin:

– sportchining o„z ehtiyoji (uning muvaffaqiyatga erishish ehtiyoji);

– bajariladigan ishning xususiyati (ishga bo„lgan qiziqish);

– moddiy va ijtimoiy rag„batlantirish (mukofotlar, darajalar, unvonlar taqdim etish va boshqa shu kabi tadbirlar).

– Rag„batlantirish choralaridan foydalangan holda umumiy maqsad va vazifalar yo„lida sportchining xatti-xarakatlari, uning ahloq-odobi va faoliyatiga ta‟sir ko„rsatish mumkin. Xuddi shuningdek, jismoniy, texnik, taktik va takomillashtirishning boshqa turlariga oid xususiy masalalarni hal qilish chog„ida ham rag„batlantirish tadbirlaridan foydalanish mumkin.

Sportning vazifalari

Funksiya – lotincha so„z bo„lib, ijro etish, amalga oshirish degan ma‟nolarni anglatadi. Sotsiologiyada - bu vazifani muayyan ijtimoiy institut (mazkur xolatda sport) yaxlit bir butunga, davlatga nisbatan o„z faoliyatini amalga oshiradi.

Sport faoliyati ham individual tarzda ham yaxlit holda har doim jamiyat uchun muayyan ahamiyat kasb etadigan sport harakatida o„z oldiga qo„ygan maqsadga erishish uchun ijtimoiy kuchlar tomonidan yo„naltirib turiladi.

I. Sportning etalon va evristik tarzdagi ahamiyati

Etalon – bu fransuzcha so„z bo„lib, namuna degan ma‟noni anglatadi.

Evristina – bu yunoncha topaman, ixtiro kilaman, degan so„z bulib, masalani ijodiy tarzda hal qilish ma‟nosida ishlatiladi.

Muayyan birlikda rekord darajaga erishishda inson imkoniyatlarini baholashning etaloni sifatida mazkur yutuqni qo„lga kiritishdagi uning ko„rsatkichi hisoblanadi va ayni vaqtda mana shu yutuqni bundan buyon ham yanada yuqori ko„tarish yo„lida uning uchun ko„rgazmali bir mo„ljal rolini o„ynaydi. Muayyan yaxshi yutuqlarni qo„lga kiritishga intilgan ayrim sportchilar o„zlari erishgan ushbu chegaralarni qayta-qayta egallaydilar, ularning ortidan esa yana ko„plab sportchlar shu darajaga yetishish uchun kurash olib boradilar. Sport maxorati sohasida muayyan cho„qqiga erishishga qaratilgan sport faoliyati uchun xos bulgan xususiyatlardan biri ijodiy (evristik) izlanishdir. SHuning uchun ham rekordlar yo„li - bu ijodiy izlanishlar yo„lidir.

Sport rivojlanish, har tomonlama tarbiyalash va hayotiy tajribaga tayyorlash vositasi sifatida

Sport faoliyati jismoniy mashqlarni keng miqyosda qo„llashga asoslanganligi uchun ham sportchi organizmiga o„z–o„zidan sog„lomlashtiruvchi, mustahkamlovchi ta‟sir ko„rsatish xususiyatiga ega ekanligi ayondir. Jismoniy sifatlarni rivojlantirib borish, irodani tarbiyalash va mustahkamlash shaxsning har tomonlama barkamol inson bo„lib yetishishiga imkon beradi. Sport mashg„u-lotlari jarayonida sportchi o„z funksional imkoniyatlarining yuqori darajasiga erishishi va unda juda ko„p boshqa foydali malakalarning hosil bo„lishi unga ayrim hayotiy vaziyatlarda vujudga keladigan muammolarni yaxshiroq hal qilishga yordam beradi va shu tariqa amaliy xususiyat kasb etadi.

Sportning sog„lomlashtirish vazifasi

Sportning ushbu vazifasini amalga oshirilishida ommaviy yoki bazaviy sport, ayniqsa, katta rol uynaydi. Bunda sport natijalari unchalik yuqori bo„lmasada, lekin kishining qo„lidan keladigan, bajarsa bo„ladigan mashg„ulot yuklari, mashg„ulotlar va musobaqalarning yuqori darajada his-hayajon tuyg„ulari bilan to„liq o„tkazilishi turli yoshdagi hamda har-xil ijtimoiy guruhga mansub bo„lgan million-million kishilarni sportchilar safiga jalb kilish imkoniyatini beradi.

Inson organizmi, uning qalbi va hayotiy kuchlariga ijobiy ta‟sir ko„rsatishi tufayli hamda ayni vaqtda bir talay his-hayajon manbai bo„lganligi uchun ham sport bo„sh vaqtni yaxshi o„tkazish, ko„ngilli dam olish va ko„ngil ochar tadbirlar tashkil qilishning keng tarqalgan shakllaridan biri hisoblanadi.

Sportning estetik hususiyatlari

Sport tomosha turi sifatida qadimdan mashhur bo„lib kelgan. Hozirgi zamon ommaviy kommunikatsiyasi (aloqa) turlari, ayniksa, televideniye dunyoning istalgan yerida bo„lib o„tayotgan muso-baqalardan millionlab kishilarning bahramand bo„lishiga yordam bermoqda.

Sportga xos bo„lgan ob‟ektiv xususiyatlar uning juda ko„p kishilarni qiziqtiruvchi tomosha turlaridan biriga aylanishi asosi bo„lgan. Musobaqalashish sharoitidagi yuqori ruhiy xolatlar, oldindan aytib bo„lmaydigan natijalar, o„z jamoasi yoki o„z mamlakati, millati, mintaqasi, sportchisi uchun qayg„urib, vatanparvarlik his-tuyg„ularining namoyon bo„lishi va boshqa shunga o„xshash xolatlar sportning yuksak darajadagi estetik ahamiyatini ko„rsatadi. SHuning uchun ham adabiyot, kino, teatr, tasviriy san‟at va boshqa san‟at turlarida sport o„z ifodasini topganligi tasodifiy emas.

Sport ijtimoiy munosabatlar sohasi ekanligi

Sport faoliyati jarayonida insonlar bir-birlari bilan quyidagicha turli munosabatlarga

kirishadilar:

– raqobatchilik munosabatlari;

– hamkorlik munosabatlari;

– jamoa a‟zolari o„rtasidagi munosabatlar;

– raqobatlashayotgan jamoalar orasidagi munosabatlar;

– sportchilar o„rtasidagi munosabatlar va

a) sportchilar bilan sport hakamlari o„rtasidagi munosabatlar;

b) sportchilar bilan tomoshobinlar o„rtasidagi munosabatlar;

v) sportchilar bilan murabbiylar o„rtasidagi munosabatlar;

Mazkur munosabatlarning hammasi birgalashib sportchining shakllanishiga yordam beradi va ular sportning shaxsga ta‟sir ko„rsatish (shaxsning ijtimoiylashuvi) asosini tashkil etadi. Ijtimoiy munosabatlarning ushbu masala bo„yicha jiddiy shug„ullanish va unga katta e‟tibor berish zarur hamda amalda sport faoliyatidan ijtimoiy munosabatlarda har kanday shaklda bo„lsa ham namoyon bo„lishiga yo„l qo„ymaslik kerak.

Sportning insonparvarlik (gumanitar) vazifasi

Gumanitar – fransuzcha so„z bo„lib, insonparvarlik, degan ma‟noni anglatadi. «Sport tili» baynalminal til bo„lganligi tufayli, sport kurashining mantiqi halollikdan iboratdir. Raqiblar izzat-nafsiga tegmaslik, ularni bir-biridan ajratmaslik, aksincha, ularning eng yaxshi fazilatlarini namoyon etishga yordam berish xususiyatiga ega bo„lganligi tufayli, sport faoliyati xalqlar o„rtasidagi o„zaro hamkorlikka, ularni jipslashtirishga xizmat qiladi. Sportning insoparvarlik asoslarini mustahkamlash va kengaytirishda halqaro olimpiya harakatining faoliyati alohida ahamiyat kasb etadi.

Sport ko„p qirrali ijtimoiy hodisa sifatida

Sport insonga badan tarbiya tarzida jismoniy ta‟sir ko„rsatadiki, faol omillar insonni mehnatga va ijtimoiy faoliyatining boshqa zarur turlariga tayyorlashning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi, millatlararo va baynalmilal aloqalarni mustahkamlash hamda kengaytirishga yo„naltirilgan etik va estetik tarbiya vositalaridan biri bo„lib xizmat qiladi.

Sport musobaqa faoliyati sifatida

Musobaqalar, bellashuvlar, ya‟ni muayyan chegaradagi raqobat-chilik sportning musobaqalashish faoliyatini ifoda etadi. SHu tariqa raqiblar o„rtasidagi natijalar ob‟ektiv ravishda bir-biriga taqqoslanadi, hamda bir-biriga qarshi kurashayotgan shaxslar va jamoalarning muayyan qobiliyatlariga baho beriladi.

Sport faoliyatining ehtiyojlari, motivlari, tabiiy va ijtimoiy stimullari

Sportni hayotga tatbiq etadigan bo„lsak, sport – bu inson imkoniyatlari chegarasini kengaytirishga umumiy ta‟sir etish, buning uchun maxsus tayyorgarlik orqali o„sha imkoniyatlarni ro„yobga chiqarish, tobora oshib boradigan qiyinchiliklarni yengish bilan bog„liq bo„lgan musobaqalarga maxsus tayyorlanish va ularda muntazam ishtirok etishdan iborat ekanligi; sport – bu muvaffaqiyatlar va muvaffaqiyatsizliklar tufayli yuzaga keladigan hissiyotlar olami ekani, bu jismoniy munosabatlarning murakkab majmuasi hamda shu bilan birga eng keng tarqalgan tomosha shakli ekanligi, hozirgi zamonning ommaviy ijtimoiy harakatlaridan biri ekanligini ko„ramiz.

Sport sohasidagi o„zaro munosabatlar

Sportning sohaga ta‟sirini shakllantiruvchi omillardan biri bu sport faoliyati jarayonida va shu faoliyat bilan bog„liq holda vujudga keladigan odamlar o„rtasidagi musobaqalar, bu musobaqalarning ko„lami va keskinligidir. Mazkur musobaqalar hech qachon sof holda faqat shaxsiy musobaqalardan iborat bo„lmaydi. Ular har doim jamoalararo, millatlararo va halqaro sport musobaqalaridan iborat bo„lib, bu musobaqalar sportchini keng ko„lamdagi ijtimoiy munosabatlar olamiga olib keladi. Sport hayotining murakkab vaziyatlarida insondagi olijanoblik, halollik, o„z raqibiga hurmat, musobaqa qoidalariga va sport etikasiga qat‟iy rioya qilish singari fazilatlarning namoyon bo„lishiga sabab bo„ladi.

Nazorat uchun savollar:

1. Sport faoliyatiga sabab va turtkilar nima?

2. Sportning vazifalari deganni nimani tushunasiz.

3. Sportchining etalon va evristik tarzdagi ahamiyati farqi nimada?

6-ma‟ruza: Sport mashg„uloti tizimi Reja:

1. Sport mashg„uloti maqsadi va vazifalari

2. Sportchining tayyorlanish darajasi va sport mashg„uloti 3. Sport mashg„ulotining belgilari:

Sport mashg„uloti maqsadi va vazifalari

Mashg„ulot - ingilizcha «trenirovka» so„zidan olingan bo„lib, ushbu atama orqali sport mashqida eng yaxshi natijaga erishish maqsadida o„sha mashqlarni takrorlash ma‟nosi ifoda etilgan. Asta-sekin sport mashg„ulotlarining ma‟nosi kengayib boradi. 30-yillarga kelib, u sport texnikasi va taktikasiga o„rgatish va bu sohada takomillashib, jismoniy sifatlarni rivojlantirib borish, irodani tarbiyalash singari jarayonlardan iborat bo„lgan hamda oldindan rejalashtirib qo„yiladigan bir jarayon sifatida tushunila boshlangan. «Xususan, sport mashg„ulotida» ijtimoiy hamda pedagogik qadriyatini saqlab qolish vazifasidan kelib chiqqan xolda spartakiadaning ma‟naviy va tematik qiymatlarini rivojlantirish malakalarini yuqori sport natijalariga erishish jarayonlari orqali hal qilish zarur.

Binobarin, sport mashg„ulotida quyidagi masalalar o„rtaga qo„yilishi va yaxlit holda

hal etilishi kerak:

– Umumiy vazifalar tarbiyasini ijtimoiy tizimi orqali belgilab olinadi va ikki maxsus vazifalar hal kilinadi. Bular bevosita sport faoliyati talablaridan kelib chiqadigan vazifalar bo„ladi.

Bu yerda sportchilarni tayyorlashning asosiy bo„limlari nazarda tutiladi. Sportchilarning texnik, ruhiy, jismoniy va taktik tayyorgarligi mana shunday asosiy bo„limlar sifatida alohida ajratib ko„rsatiladi. Mazkur bo„limlarning har biri sportchilarning umumiy va maxsus tayyorgarligining muayyan tarkibini o„z ichiga olib, ularga bevosita taalluqli bo„ladi.

– Umumiy tayyorgarlik tushunchasi sportchining o„zi tanlagan sport turi bo„yicha mashg„ulotlarda muvaffaqiyatli qatnashishi va har tomonlama rivojlanib borishi uchun sport imkoniyatlarini kengaytiradigan tayyorgarlik jihatlari kiradi.

– Maxsus tayyorgarlik tushunchasiga tanlab olingan sport turida, mashqlarda bevosita ixtisoslashtirilgan tayyorgarlik kiradi.

Bu tayyorgarlik: – sport texnikasi va taktikasiga o„rgatish hamda uni takomillashtirib

borish;

– ixtisoslashtirilgan jismoniy tayyorgarlik;

– maxsus irodaviy sifatlarni rivojlantirishni (sport ixtisoslashuvining o„ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda) o„z ichiga oladi.

Qo„yilgan maqsad va yo„nalishlardan kelib chiqib sport mashg„uloti quyidagi vazifalarni bajaradi:

– shug„ullanuvchilar sog„ligini mustahkamlash;

– ularni har tomonlama rivojlantirish;

– jismoniy sifatlarni rivojlantirish;

– oqilona sport texnikasini egallab olish;

– shaxsiy va ijtimoiy gigiyena;

– mehnat va turmush tartibi ko„nikmalarini hosil qilish.

Sport mashg„uloti tizimi pedagogik bir jarayon sifatida quyidagi xolatlarning bir – biriga ko„shilishi asosida tashkil topadi:

– jismoniy (umumiy va maxsus) tayyorgarlik;

– texnik va taktik mahoratni egallash;

– axloqiy va irodaviy sifatlarni tarbiyalash;

– nazariy bilimlar olish.

Sport mashg„uloti jarayonida uning mana shu asosiy tarkibi ketma-ket izchil amalga oshirilmasdan, balki bir-biri bilan o„zaro bog„liq bo„lgan yaxlit jarayon sifatida parallel ravishda amalga oshirib boriladi. Bunda sportchining ayrim turlaridan yoshi, jinsi, jismoniy va sport tayyorgarligi darajasida, mashg„ulot bosqichlaridan, yuqorida sanab ko„rilgan vazifadagi hal qilish uchun zarur bulgan vositalar va tanlagan mashqlarning bir-biriga muvofiq bo„lishidan kelib chiqqan holda o„zgartirilishi mumkin.

Mana shu asosiy qoidalarni ijodiy tarzda tarbiya qilish murabbiyning pedagogik maxorati negizini tashkil etadi, yuqori toifadagi sportchilarning muvaffaqiyatli ravishda tayyorlanishini ta‟minlaydi.

YUqorida keltirilgan sportchilar tayyorgarligi tizimining sxematik tuzilishidan ham ko„rinib turganidek, qo„yilgan maqsadga erishish (sport natijasi, musobaqalardagi talabi) bir qator vazifalarning hal etilishi bilan bog„liqdir. Bu vazifalar sportchining model tavsifini belgilovchi muayyan ko„rsatkichlarda ifoda etadi.

Tayyorgarlik jarayoni bir-biri bilan o„zaro bog„liq bo„lgan va bir-biriga o„zaro ta‟sir ko„rsatadigan jismoniy (umumiy va maxsus), texnik-taktik, axloqiy-irodaviy, nazariy hamda integral tayyorgarlik turlaridan tashkil topadi.

Sanab o„tilgan barcha tayyorgarlik turlari ichida eng muhimi bu tanlangan sport turidagi mashqlardir. Masalan sport o„yinlarida - bu o„yinga oid tayyorgarlik, kurash, tanlovlar tayyorgarligi va hokazo.

YOsh sportchilarni tayyorlash ishlarini tashkil qilayotgan vaqtda quyidagi uslubiy qoidalarga amal qilish tavsiya etiladi (professor M.YA.Nabatnikova, 1982 yil).

– YOsh sportchilarning eng yuksak maxoratga erishishi yuzasidan tayyorgarlikning aniq maqsadga yo„naltirilganligi - bu yosh sportchilarning faqat qonuniy rivojlanishidagi yosh xususiyatlarigina emas, shu bilan birga takomillashuvining turli bosqichlari uchun xos bo„lgan mezonlar asosida olib boriladigan ko„p yillik mashg„ulotlarning turli bosqichlaridagi tayyorgarlik darajasiga muvofiq keladigan talablar xam hisobga olinadi.

YOSH.r. III r II r I r SUN SU XTSU

II. YOsh sportchilarning yoshlariga xos bo„lgan imkoniyatlarni amalga oshirishda mashg„ulot samarasi mashg„ulot jarayonini individuallashtirish bilan bevosita bog„liqdir.

III. Ko„p yillik sport tayyorgarligining har bir bosqichida jismoniy sifatlarni

rivojlantirib borishda zarur me‟yorlarga rioya etish lozim.

Suzuvchilarda asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirib borish me‟yori

Sport malakasi	Me‟yoriy ko„rsatkichlar S / % / (foiz)
Sport malakasi	Tezlik imkoniyatlari	Maxsus chidamlilik	Umumiy chidamlilik
SM	100	100	100
I R	96,5	80,1	77,6
II R	91,4	65,3	59,8

IV. Sport – texnika maxoratini shakillantirishni rivojlantirib borish.

YOsh sportchilar dastlabki ixtisoslashish hamda chuqurlash-tirilgan mashg„ulot bosqichlarida kelgusidagi musobaqalashish faoliyatida muvaffaqiyat qozonish uchun zarur bo„lgan mahorat va xarakat malakalarini asta-sekin egalab borishi kerak.

Sportchining tayyorlanish darajasi va sport mashg„uloti

Bunday qaraganda, ushbu har ikkala tushunchaning asosiy ma‟nosi bitta – ularning har ikkalasi ham sport yutuqlarini qo„lga kiritishga qaratilgan. Lekin baribir bu tushunchalar o„rtasida muayyan farqlar mavjuddir.

Sport yutug„ini ta‟minlovchi omillar, kuchlar ichida ichki (sportchining imkoniyatlari xamda tayyorgarligining haqiqiy ahvoli) va tashqi omillar (sport yutuqlarini qo„lga kiritishni ta‟minlovchi vositalar, uslublar hamda sharoitlar) mavjud.

SHunday qilib, sport yutuqlariga erishish uchun sportchi tayyorgarligiga uning jismoniy, sport-texnika, ruhiy holati va takomillashish darajasiga erishishi orqali ta‟minlanadi.

Bunga faqat tegishli tayyorgarlik bilangina erishish mumkin. Bunday hollarda sport faoliyati tayyorgarligini qo„lga kiritish darajasiga erishishga tayyor turishga qaratilgan bo„ladi. Bu g„oyat murakkab, dinamik (xarakatdagi) bir xolat bulib, u belgilangan sport maqsadiga xos keladigan ko„nikma va malakalarni va maxoratlarni takomillashtirib borish darajasi, sportchining jismoniy va texnik ish qobiliyatini aks ettiradi.

Shunday qilib, sport tayyorgarligi yoki sportchining tayyorgarligi o„z ichiga quyidagilarni oladi:

– sport mashg„uloti (mashg„ulotga tayyorgarlik.)

– musobaqalar (musobaqalar tayyorgarligi.)

– qo„shimcha (mashg„ulotlar va musobaqalardan tashqari) omillardan foydalanish.

Sport takomillashuvining mazkur bosqichi uchun xos bo„lgan eng yuqori tayyorgarlik xolatini, odatda, yutuqqa erishishga tayyorgarlik, sport formasiga kirish xolati sifatida baholanadi.

Sport formasini darajasi. Sf-4 Sf-3 Sf-2 Sf-1				Tayyorga rlik darajasi



	Sport tayyorgarligi
	Mashg„ulot tayyorgarligi	Musobaqa tayyorgarligi	Qo„shimcha tayyorgarlik shakllari

Sport mashg„uloti – bu sportchi tayyorlashning asosiy shaklidir. (tayyorgarlikni

amalga oshirish usuli).

Sport mashg„ulotining belgilari:

– Sport mashg„ulotining shunday jarayon bo„lib, murabbiy-o„kituvchi rahbarligi ostida sportchilarni o„qitish (o„rgatish) va tarbiyalashga yo„naltirilgan bo„ladi.

– Sport mashg„uloti – bu shunday jarayonki, unda sport sohasidagi takomillashuvning mumkin qadar ko„proq o„sib boruvchi samaralariga erishish maqsadida kiritilgan mashqlar uslubi keng qo„llaniladi.

SHunday qilib, sport mashg„uloti sportchilarni tayyorlashning asosiy shakli bo„lib, mashq uslubini qo„llagan holda sportchilarni boshqarib borishga qaratilgan pedagogik jarayon hisoblanadi.

Sport mashg„uloti natijasida sportchining organizmida shunday o„zgarishlar sodir bo„ladiki, bu o„zgarishlar uning mashqlanganlik darajasini belgilab beradi.

Umumiy mashqlanganlik maxsus bo„lmagan mashqlar, muayyan moslashtirilmagan ixtisoslashtirishga (masalan, kurashchi uchun – futbol o„yini yoki kross, yoxud suzish va hokazo) mashqlar ta‟siri ostida o„zgarib boradi hamda ular salomatlikning mustahkamlanishi, jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasi hamda organizm a‟zolari va tizimlarining funksional imkoniyatlarining oshishiga xizmat qiladi.

Maxsus mashqlanganlik sport sohasida ixtisoslashish predmeti sifatida tanlab olingan sport turida sportchining noaniq muskul faoliyatini takomillashtirib borish ta‟siri ostida o„zgaradi.

Sportchining tayyorgarligi tuzilishida quyidagi bir qator muhim belgilarni ajratib ko„rsatish lozim.

– texnik belgilar;

– jismoniy belgilar;

– taktik belgilar; – psixalogik belgilar; – integral belgilar.

Sportchini tayyorlash jarayonida uning bir-biri bilan o„zaro bog„liq bo„lgan quyidagi

ikki jihatini ajratib ko„rsatadilar.

– o„zgaruvchanlik jihati – bu insonning o„z tabiatini takomillashtirib borishi, uni o„zgartirishi va imkoniyatlarini kengaytirib borishidir;

– bilish jihati – bu sport sohasida takomillashib borish uchun zarur bo„lgan bilim, ko„nikma va malakalarni egallab olishdir.

Sport yutug„iga erishish sport tayyorgarligi amalga oshganligining asosiy natijasi hisoblanadi.

Jismoniy mashqlarning tasniflanishi

Jismoniy mashqlarni tanlashda qulaylik yaratish uchun mashqlarni butun bir guruh uchun xos bo„lgan umumiy belgilarga qarab, tasniflash amalga oshiriladi.

a) anatomik belgilarga qarab mashqlarni tasniflash:

– qo„l mushaklari va yelka kamari mushaklari uchun mo„ljallangan mashqlar, bo„yin mushaklari uchun mo„ljallangan mashqlar;

– oyoq va tos mushaklari uchun mo„ljallangan mashqlar;

– mazkur mashq guruhlari ichidagi mashqlar yana ham kichikroq guruhlarga bo„linadi.

Masalan, qo„l barmoqlari uchun mo„ljallangan mashqlar tizza, panjalar va boldir mushaklari uchun mo„ljallangan mashqlar va hokazo.

b) mashqlarni ular tuzilishining umumiy belgilari bo„yicha tasniflash:

– siklik tipdagi mashqlar \ sTM \ ; – atsiklik tipdagi mashqlar \ ATM \ ; – aralash tipdagi mashqlar \ ATM \ .

sTM – bu shunday mashqlarki, ularni bajarib bo„lgach, gavda yana o„zining dastlabki holatiga qaytadi (yugurish, yurish, suzish, eshkak eshish va hokazo.)

ATM – bu shunday mashqlarki, ularning tarkibida ham, sTM, ham ATM bo„ladi (uloqtirish mashqlari, yugurib kelib sakrash).

v) Mashqlarni ularning ko„prok ayrim harakat qobiliyatini tarbiyalashga qaratilgan belgilari bo„yicha tasniflash:

– kuch talab qilinadigan mashqlar (yugurishni tezlashtirish);

– tezlik-kuch talab qilinadigan mashqlar (sakrash, uloqtirish);

chidamlilik mashqlari (krosslarni ko„p marta takrorlash mashqlari);

– chaqqonlik, epchillik talab qilinadigan mashqlari (shpatat, ko„prik yasash, aylanma mashqlar, siltanish mashqlari);

– muvofiqlashtiruvchi mashqlar (murakkab harakatlar);

– aniqlik mashqlari (to„pni tashlash, to„p topish nishonga urish);

– mushakni bo„shashtirish mashqlari (shu mashqlarni tik turib, yotib, o„tirib bajarish, barmoqlarni bo„shashtirib siltash).

g) Mashqlarni yuklamalarning shiddat belgilariga qarab tasniflash:

Siklik tipdagi mashqlar

davomiyligi tezligi.	yurak urishi davomiyligi	yurak urishii
maksimal shiddatga ega bulgan mashqlar	20 sekund	180 zarb\min
o„rta maksimal shiddatga ega 21 sekunddan 160–179 zarb\min bo„lgan mashqlar 50 sekundgacha 140 – 159 zarb\min
katta shiddatga ega bo„lgan mashqlar	5 sekunddan 30 sekundgacha	140 –159 zarb\min
mo„‟tadil shiddatga ega bo„lgan mashqlar	30 sekunddan ziyod	12 – 139 zarb\min

Atsiklik tipdagi mashqlar

YUklamalarning shiddatini quyidagi omillar orqali aniqlash mumkin:

– Muayyan vaqt birligi ichida bajarilgan mashqlarning soni bilan yuklama shiddati aniqlanadi.

Masalan, bir gimnastikachining 1 minutda bajargan elementlari sonini qarab chiqamiz:

– yuklama shiddati mazkur sportchi uchun maksimal kuchlanishlar amalda qo„llanilgan kuchlanishlar foizlari orqali ifoda etiladi va bunda u qanday mashqlarni bajarganligi (uloqtirish, og„ir atletika) ham hisobga olinadi.

– minimal shiddat 90 – 100 %

– o„rta maksimal shiddat 80 – 90 %

– katta shiddat 70 – 80 %

– mo„‟tadil shiddat 60 –70 %

Jismoniy mashqlar texnikasi

Harakat faoliyati – bu muayyan harakat vazifasi bajarish uchun (to„siqlardan oshib o„tish, uzoqqa yoki balandlikka sakrash, snaryadni nishonga aniq tekkazish va hokazolar) bir vositadir.

Harakat faoliyati texnikasi - bu harakat faoliyatini bajarishning eng optimal usulidir.

Sport texnikasi – bu harakatlar (mashqlar)ni bajarishning optimal usullarining qo„llanilishidir. Kundalik, odatdagi (maishiy) texnika ma‟nosidan farqli o„laroq, sport texnikasi o„ziga xos xususiyatlarga egadir. Bunda harakatlar tizimida oqilonalik mavjud bo„ladi.

Masalan, – sportcha yurish, harakat tizimi sifatida oddiy yurishga qaraganda, ancha oqilona hisoblanadi.

tejamkorlik ham unga xos xususiyat bo„lib, kuchlanishning ortiqcha sarf bo„lishini

istisno qiladi.

Sport harakatlarining namunali (etalon tarzidagi) texnikasi ham mavjuddir.

U xatti-xarakatlarga o„rgatish uchun asos qilib olinadi.

Lekin mashqni o„zlashtirib olish jarayonida individual texnika shakllanib boradi. Individual texnika – bu namunaviy texnikadan iborat bo„lib, mazkur sportchining jismoniy rivojlanishi bilan bog„liq bo„lgan xususiyatlarga va uning psixomotor sifatlariga moslashilgan bo„ladi.

Jismoniy mashqlar biomexanikasining asoslari

Harakat faoliyati texnikasi jilish, bukilish, rostlanish, burilish, tashlanish va boshqa shunga o„xshash muayyan harakatlardan tarkib topadi. Bu harakatlar yaxlit bir tizimni tashkil kiladi. Undagi har bir harakat o„zidan oldingi harakatga bog„liq va o„zidan keyin keladigan xarakatga ta‟sir ko„rsatadi.

Masalan, «Oldinga yugurib salto qilish» - mashqi yaxshi tezlik bilan yugurishga bog„liq. Parvoz balandligi qanchalik yuqori bo„lsa, shunchalik yaxshi, chunki bu saltoni muvaffaqiyatli bajarish va yiqilmasdan tippa-tik turish imkoniyatini beradi.

Murakkab harakatlar texnikasida texnika asosi va texnika detallari bir-biridan farq

qilinadi.

Texnika asosi – bu butun harakat tizimining umumiy konturidan iborat bo„ladi.

Masalan, yugurib kelib uzunlikka sakrash mashqi bajarilayotgan vaqtda: yugurib kelish, depsinish, parvoz va yerga sakrab tushish harakatlari texnika asosini tashkil qiladi.

YUgurib kelish	Itarilish	Parvoz	Erga sakrash	Harakatlar tizimi
1	2	3	4	Harakatlar fazasi
Tayyorgarlik	Asosiy		Yаkunlovchi	Harakat oqimlari

Mashq tayyorgarlik qilishning vazifasi kuch – g„ayratni oshirib borishdan iborat.

Harakatlar asosiy qilinishi vazifasi kuch g„ayratdan minimal darajada foydalanish.

Harakat yakuniy qilishning vazifasi kuch g„ayratni kamaytirib to„xtatish.

Texnika detallari – ayrim harakatlarni bajarishning o„ziga xos xususiyatlaridir.

Masalan, – chang„ida yurish vaqtida tayoqni yerga tirash xususiyatlari, salto mashqini bajarish vaqtida boshning holati, yerdan itarilayotganda tovonlarning qo„yilishi, xuddi shu mashqni bajarish vaqtida qo„llarining holati va hokazo.

Sport harakatlari tavsifi

Harakatlar texnikasining 4 ta o„ziga xos xususiyati bir-biridan farq qilinadi.

I. Hududiy tavsif

Bunga quyidagilar kiradi:

– gavda va uning qismlari xolati

– yo„nalish

– amplituda (yoki trayektoriya)

2. Gavda va uning qismlari xolati. Jismoniy mashqlar samaradorligi ko„p jihatdan gavda va uning qismlari xolatining to„g„ri tanlanishiga bog„liq bo„ladi. Xususan:

– mushaklarning ish sharoiti;

– ichki a‟zolarning ish sharoiti;

– harakatlar amplitudasi;

– harakat yunalishi;

– harakat tezligi;

tashqi muhitning qarzligi:

– harakatlarning tezligiga bog„liq bo„ladi;

– harakatlar amplitudasi;

– kuch-quvvat sarflashning davomiyligi, binobarin tezlanish kattaligi.

– mushak mashqlarning suzilishi va qisqarish to„latish.

– harakatlarning ifodalanishi harakat amplitudasiga bog„liq bo„ladi.

3. Harakat yo„nalishi.

Ishga solinayotgan mushaklar tarkibi harakat yo„nalishiga bog„liq bo„ladi. Bu

mushaklarni rivojlantirish uchun mashqlar tanlayotganda vaqt muhim ahamiyatga egadir.

II. Vaqtga oid tavsiflar

Bunga harakat davomiyligi uning sur‟ati va maromi kiradi.

1. Mashqlarning davomiyligi.

Mashqlarning qancha vaqt davom etishi umuman olganda, ularning organizmga qanchalik ta‟sir etishi (yugurish, suzish, arqon bilan sakrash va boshqa shunga o„xshash) – yuklamalar bilan belgilanadi. Ayrim harakatlarning uzunligi butun mashqqa, barcha mashqlarga ta‟sir ko„rsatishi mumkin.

Harakatning biror bir qismida mushaklar cho„zilishi yoki bo„shashishi, davriy uzunligining buzilishi butun mashqning bajarilmay qolishiga sabab bo„ladi.

Masalan – salto mashqini bajarish vaqtida gavda g„ujanak qilib olingandan so„ng uni ertaroq yoki kechroq hayolga keltirish natijasida sportchi yerga noaniq qaytib tushishi mumkin.

2. Harakat sur‟ati.

Harakat sur‟atining qanday bo„lishi muayyan vaqt birligi ichida bajariladigan harakatlarning miqdorini belgilaydi.

Bir joydan ikkinchi joyga o„tish tezligi (yugurish, suzish, eshkak eshish va boshqa shunga o„xshashlarda ) harakat sur‟atiga bog„liq bo„ladi.

YUklamalarning kattaligi ham sur‟atga bog„liq bo„ladi.

3. Harakat maromi.

Marom deganda mazkur harakat texnikasi uchun qonuniy bo„lgan harakat qismlari (fazalari) ning muayyan vaqt ichidagi taqsim-lanishi tushuniladi. Maromni faqat murakkab harakatlardagina uchratish mumkin.

Masalan, erkin mashqlar, bajariladigan mashqlar, gimnastika mashqlari shular jumlasidandir.

III. Makon - vaqt tavsiflari

Makon – vaqt tavsiflari gavda va gavda qismlarining makonda joy almashinib, bir joydan ikkinchi joyga ko„chish harakatlari, yani quyidagi omillar orqali belgilanadi: – tezlik; – tezlanish; – sekinlashish.

IV. Dinamik harakat natijalari

Bular harakat jarayonida tashqi va ichki kuchlarning bir-biri bilan o„zaro bog„liq holda harakat qilishini aks ettiradi. Bunda eng asosiy kuch mushaklarning zuriqishidir.

Tashqi kuchlar - bu og„irlik kuchi, ishlatish kuchi, qarshilik kuchi reaksiya kuchi va boshqa shunga o„xshashlardir.

Masalan: og„ir atletika – og„irlik kuchi;

– tayanch reaksiyasi kuchi, markazdan qochuvchi va markazga intiluvchi kuchlar; – suzish – suvning ishqalanish kuchi;

– velesport – muhitning qarshilik kuchi.

7-8-ma‟ruza: Sport mashqining vositalari

Reja:

1. Musobaqalashish mashqlarining tasniflanishi.

2. Sport mashqlari tizimida musobaqalashish mashqlarning roli 3. Yuklamlar o„rtasidagi dam olish turlari

Jismoniy mashqlar mashqlarni takrorlash yo„li bilan hal qilishga qaratilgan harakat faoliyat turi sifatida sport mashqining asosiy vositasi hisoblanadi. O„z navbatida, harakatli mashqlarning ko„p marta takroran bajarilishi harakat faoliyati mohiyatini belgilab beradi. Agar bunday faoliyat jismoniy rivojlanish, takomillashishni nazarda tutayotgan bo„lsa, u holda bu faoliyatni sport mashqini katta faoliyat harakatli masalani hal qilishi maqsadida amalga oshiradigan ishlardan biri bo„lib, u harakat va holatdan iborat bo„ladi.

Sport mashqida harakat faoliyati harakat masalalarini shakllantirish va takomillashtirishga yoki sportchi funksional imkoniyatlarni oshirishga qaratilgan. Har ikki holda bu bajarilayotgan ishga sportchi organizmining moslashish qonuni bo„yicha sodir bo„ladi.

Jismoniy mashqlarni bajarish vaqtida organizmda boshlanadigan o„zgarishlar muddatli mashq samarasi deb ataladi. Mashkni bajarib bulgandan keyin organizmda qoladigan o„zgarishlar mashq izi samarasi, deb ataladi.

Muayyan bir davrda o„tkazilgan mashq natijasida hosil qilingan mashq samarasi, muddatli samara va umuman shular oqibatida organizmda sodir bo„lgan barcha o„zgarishlar jamlanib, kumulyativ (lotincha «kumul» – «to„plan») mashq samarasi sifatida ta‟riflanadi. SHunday qilib, sport mashqida jismoniy mashqlardan foydalanish yordamida amalga oshiriladigan mashqlarda chiniqtirishni shakllantirishning quyidagi izchilligi (moslashish samarasi) mavjuddir:

K u m u l ya t i v e f f ye k t

Sport mashqida qo„llaniladigan jismoniy mashq turlari tasnifining muhim belgilaridan biri ularning sport turidagi musobaqalashish mashqlariga o„xshagan bo„lishi (yoki ulardan farq qilishi) hisoblanadi.

Musobaqalashish mashqlarining tasniflanishi.

Belgisi Guruhi Turi Mashqlar

- nayza, disk, boskon.

- yengil atletika va boshqalar.

- shtanga, toshlar

- 100-200 m.ga yugurish

50-100 m.ga suzish va

ўртача масофа - 400-500 m.ga yugurish 200-400 m.ga suzish

-3000-5000 m.ga yugurish 1500 m.ga suzish

- o„yindan chiqib turish ehtimoli bo„lgan davr

- musobaqada tanaffus

- bilan qatnashish

qurol bilan yakkama- yakka olishuv

qurolsiz yakkaia-yakka olishuv

- konkida 4 kurash va boshqalar

. yengil atletika 7 va

10 kurashi, zamonaviy

5 kurash. Gandi ko„p kurashi.

sport va badiiy gim nastika, juft juft bo„lib konkida uchish,

akrobatika, batut, fristayl va b.

Ushbu tamoyil bo„limlari bo„yicha mashqlar musobaqalashish va tayyorgarlik mashqlariga bo„linadi.

Musobaqalashish mashqlari – bu sport kurashi olib borish vositasidir. Bu mashqlarning bajarilishiga qarab musobaqalar davomida natijalar aniqlab boriladi.

Biroq uslubiy jihatdan olganda, musobaqalarni quyidagicha tarzda bir-biridan farqlash mumkindir:

– xususiy musobaqalashish mashqlari (XMM)

– musobaqalashish mashg„ulotlarining mashq shakllari (MMTSH)

Xususiy musobaqalashish mashqlari sport musobaqasining real sharoitlarida bajariladi, tayyorgarlik mashqlari shakllariga oid mashqlar esa tayyorgarlik sharoitida bajariladi.

MMTSH o„z tarkibiga ko„ra tuzilma asoslari va umumiy yo„nalishga ko„ra xususiy musobaqalashish mashqlariga muvofiq kelsa-da, lekin tartibida harakat shakllarida ular o„rtasida muayyan farqlar mavjuddir. CHunki bundagi mashq harakatlari tayyorgarlik mashqi sharoitida bajariladi hamda uning vazifalari go„yo XMM ning modeli shakllarini amalga oshirilayotgandek harakatlar bilan bajariladi.

	Мусобақалашиш машқлари.
	Мусобақалашиш машқлари.
Хусусий мусоба қалашиш маш қлари (ХММ)		Мусобақалашиш машқлари ренировка шакллари ММТШ)
Хусусий мусоба қалашиш маш қлари (ХММ)

gimnastika – musobaqadagi aralash mashqlarni bajarish kurash - musobaqa shartlari gimnastika – tayyorgarlik mashqlari bo„yicha aralash mashqlarni bajarish kurash - tayyorgarlik mashqlari shartlari bo„yicha spar-ring

Sport mashqlari tizimida musobaqalashish mashqlarning roli

Sportning biror turi bo„yicha ixtisoslashish, odatda tanlab olingan bironta musobaqalashish mashqi (sport turi) asosida chuqur takomillashish yo„li bilan amalga oshiriladi.

Boshqa musobaqalashish mashqlari (sport turi) ko„pincha yordamchi mashqlar vazifasini bajaruvchi qo„shimcha turlar sifatida qo„llaniladi. Musobaqalashish mashqlari sport mashg„ulotlarida muhim rol o„ynaydi. CHunki ular sportning mazkur turida sportchi oldiga qo„yiladigan maxsus talablarni barchasini bir joyga jamlashga yordam beradi.

Bular bari maxsus mashqni – mashqlanganlikni yana ham rivojlantirib borishni rag„batlantiradi. Ayni mahalda tayyorgarlik mashg„ulotlaridagi musobaqalashish mashqlarining salmog„i, butun mashg„ulot jarayonidagi mashqlarning umumiy holatiga nisbatan, unchalik katta emas. Bu quyidagi ikki holat bilan izohlanadi:

– musobaqalashish mashqlari tufayli organizmda anchagina funksional o„zgarishlar sodir bo„ladi;

– unday mashqlarni maxsus tayyorgarlik ko„rmasdan turib, ya‟ni bu sohada erishiladigan natijani sifat va miqdor jihatdan yaxshilamasdan turib, tez-tez takrorlash maqsadga muvofiq emas.

Musobaqalashish mashqlari mashg„ulot jarayonida musobaqa shartlarida ko„rsatilganidan ko„ra bir oz boshqacharoq bo„ladi. Bunday o„zgarishlar ba‟zi hollarda o„zlashtirib olingan musabaqalashish harakatlarini yana ham yaxshilash zarurati bilan izohlansa, boshqa bir xollarda, bunga shu narsa sabab bo„ladiki, mashg„ulot sharoitida bo„lajak musobaqalarga hos bo„lgan barcha hususiyatlarni to„laligicha tiklashning iloji bo„lmaydi. Bu gap sportning yakkama-yakka olishuv turlari va sport o„yinlariga taalluqlidir. Bunday sport turlaridagi musobaqalashish mashq-larning mashg„ulot shakllari o„zining ko„rinishliligi bilan boshqa sport turlaridan farq qiladi. Maxsus tayyorgarlik mashqlari

Bunday mashqlar musobaqalashish xususiyatiga ega element, ularning ko„rinishlari, shuningdek, qobiliyatni namoyish etish shakli va xususiyatiga ko„ra mazkur mashqlarga juda o„xshaydigan harakatlarni o„z ichiga oladi.

Masalan, yugurishda – butun yugurish masofasida musobaqa vaqtida erishilgan natijani hisobga olib, musobaqalashish masofasi ajratib olingan masofa qismlarida ham avvalgi ko„rsatgichga nisbatan oshirilgan tezlik bilan yugurish; gimnastikada – musobaqalashish kombinatsiyalarida ijro etilgan elementlar va bir-biri bilan bog„liq bo„lgan harakatlar bajariladi;

o„yinlarda – o„yinlar bilan bog„liq bo„lgan elementlar hamda kombinatsiyalarga asoslangan mashqlar bajariladi.

O„z tuzilishi jihatidan asosiy mashqlarga o„xshagan va ularga yaqinlashtirilgan mashqlar ham maxsus tayyorgarlik mashqlari sifatida xizmat qilishi mumkin.

Masalan, gimnastikachilar va akrobatlarning rolikli konkilarda yugurishi, rolikli chang„ilarda uchishi.

Batutda sakrash va lapingalarda aylanish ana shunday mashqlar jumlasidandir. Birbiriga yaqin bo„lgan va aralash sport turlaridan tashkil topgan mashqlar ham (musobaqalashish mashqlari ham) maxsus tayyorgarlik mashqlari sifatiga kiritilishi mumkin.

Maxsus tayyorgarlik mashqlari, odatda, musobaqalashish mashqlariga aynan teng keladigan mashqlar deb hisoblanmaydilar. Aslini olganda ham shunday. CHunki bu texnik, jismoniy tayyorgarlik bilan bog„liq bo„lgan zarur masalalar hal qilinayotgan vaqtda muayyan payt uchun ko„prok qaysi yo„nalishga jalb etilganligiga qarab, maxsus tayyorgarlik mashqlari yondoshuvchi mashqlarga va rivojlantiruvchi mashqlarga bo„linadi. YOndoshuvchi mashqlar asosan harakat imkoniyatlarini o„zlashtirishga qaratilgan bo„ladi. Rivojlantiruvchi mashqlar ko„prok jismoniy sifatlarni (qobiliyatlarni) rivojlantirishga qaratilgan bo„ladi. Umumiy tayyorgarlik mashqlari

Bunday mashqlar guruhi sportchining umumiy tayyorgarligini oshirish vositasi bo„lib xizmat qiladi.

Umumiy tayyorgarlik mashg„ulotlari bilan bog„liq bo„lgan ishlarni tashkil qilishda umumiy tayyorgarlik mashqlari tanlanayotgan vaqtda quyidagilarga amal qilish zarur:

– mashqlar sportchining barcha asosiy jismoniy sifatlarini keng miqyosda rivojlantirishiga e‟tibor berish hamda sportchining harakat ko„nikmalari va malakalari fondini boyitishga qaratilgan mashqlarni tanlash hamda ushbu mashqlar ta‟siri negoepik samara berishini hisobga olish kerak.

– sport sohasida ixtisoslashishga ega bo„lgan xususiyatlar tiklanayotgan mashqda o„z ifodasini hisobga olish lozim.

Bunda ko„nikma va malakalar, jismoniy sifatlar hamda mashqlanganlik xususiyatlari bir-biriga o„tuvchan bo„lishi to„g„ri-sidagi mashhur qoidani ham nazardan qochirmaslik kerak. Negaki, bu qoidaga ko„ra mashq jarayonida hosil bo„lgan ijobiy malakalar bilan birga salbiy holatlar ham o„tib qolishi mumkin. Nomaxsus uslublar

– so„z orqali og„zaki ta‟sir ko„rsatish uslubi; – ko„rgazmali tarzda ta‟sir ko„rsatish uslubi; – so„z orqali og„zaki ta‟sir ko„rsatish uslubi;

So„z orqali og„zaki ta‟sir ko„rsatish uslubi. Bunda hikoya qilish, bayon etish, izohlash, tushuntirish usullaridan foydalaniladi. Bu yerda so„zlar bilan ta‟sir etish vositasi sifatida qo„llaniladi.

Ko„rgazmali tarzda ta‟sir ko„rsatish uslubi. Bunda buyruq, farmoyish berish uslublaridan foydalaniladi. Bu yerda sportchi-larning faoliyatini boshqarish maqsadida qo„llaniladi.

So„z orqali og„zaki ta‟sir ko„rsatish uslubi. Taxlil qilish, kamchiliklarni ko„rsatib mulohazalar aytish, baholash uslublari. Bu yerda so„zdan sportchilar faoliyatini taxlil kilish va baholash vositasi sifatida foydalaniladi.

Hikoya qilish – bu usul vazifasi harakat faoliyati to„g„risida, ayniqsa yangi mashqlar o„rgatilayotgan vaqtdagi harakat holatlari to„g„risida tasavvur qilishga yordam berishdan iborat.

Bayon etish – u yoki bu harakat faoliyatini qo„llashda taktik ko„rinishi to„g„risida yoki harakat faoliyatining texnikasi to„g„risidagi bilimlarni bayon etib berishdir.

Izohlash – tushuntirish – bu usul yordamida harakat faoliyatining detallari aniqlanadi. Unday harakatlarni o„rganish vaqtida ham, ularni takomillashtirish chog„ida ham qo„llaniladi. Ayniqsa, musobaqalashish faoliyati ko„rsatilayotgan vaqtda, uning taktik ko„rinishlarini o„rgatish chog„ida ushbu uslub keng qo„llaniladi.Buyruq berish – jamoa bo„lib, harakat mashqlarini tashkil etish vaqtida (masalan, hamkorlikda o„rin almashtirish mashqlari bajarilayotganda, guruh-guruh bo„lib badan qizdirish mashqlarini qilayotganda) qo„llaniladi. Lekin buyruq berish uslubini hadeb qo„llayverish maqsadga muvofiq emas.Farmoyish va buyruq berish – ushbu uslublar buyruq berish uslubidan shu bilan farq qiladiki, unda so„zlar ancha erkin xolda tanlab olinadi hamda hiyla sokin, vazmin ohangda talaffuz etiladi.

Masalan: "yugurishga marsh!", degan buyruq o„rniga shaxslarga murojaat qilib "qani yugurdik!" deyish mumkin. Buyruq berish farmoyish usulidan qat‟iy talab ohangida aytilishi bilan farq qiladi (Masalan: hamma qo„liga to„plarni olsin"-deb buyuriladi).

Ko„rsatma berish - so„z orqali ta‟sir ko„rsatib, harakatlardagi nuqsonlarni yo„qotish maqsadida og„zaki ko„rsatma beriladi. Bunday usulda, asosan, harakatli mashqlarga o„rgatish vaqtida foydalaniladi. Masalan: tezroq, erkinroq, balandroq siltang mushaklarni bo„shashtiring va hokazo.

Tanbex berish – bu og„zaki taxlilning qisqacha shakli bo„lib uning yordamida murabbiy mashqning qanday bajarilganiga baho beradi yoki yo„l qo„yilgan xatolarni ko„rsatadi.

Og„zaki baho – odatda bunday baho qisqa umumlashtirilgan tarzda (yaxshi, yomon, barakalla va hokazo) beriladi.

Ko„rgazmali ta‟sir ko„rsatish uslublari

Ko„rgazmalilik - bu iloji boricha ko„p sonli sezgi a‟zolarini harakat jarayoniga jalb

kilishdir.

Кўргазмали таъсир кўрсатиш услублари

Ushbu uslublarning bir xillari harakat to„g„risida bilim berishga ko„maklashsa, boshqa

bir xillari harakatni bevosita boshqarishga yordam beradi.

O„rtaga qo„yilgan uslubiy vazifaga karab, ushbu uslub turlicha xarakat kasb etishi mumkin.

Ҳаракатни бевосита

Харакатни мослаштириб кўрсатиш (намойиш

қилиш)

Агар зарур бўлса янги ҳаракат фаолияти тўғрисида яхлит тасаввур ҳосил қилиш

Керак бўлса ҳаракатнинг деталлари, гавданинг айрим қисмлари ва бошқа шунга ўхшашларга эътиборни қаратиш

Ko„rgazmali qurollarni namoyish etish

Диапозитив

кинолавхалар

видеоѐзувлар

Ч и з м а л а р

Г р а ф и к л а р

С х е м а л а р

М у л я ж

Yuqorida ko„rsatib o„tilganidek, ko„rgazmali qurollar yordamida harakatlarning detallari aniqlanadi, yo„l qo„yilgan hollarga e‟tibor qaratiladi.

Ko„z bilan mo„ljal olish

Bunday uslublar fazada va muayyan vaqt ichida harakatlarni to„g„ri bajarishga yordam beradi. Mo„ljal sifatida maxsus chiziqlardan, belgilardan va oddiy predmetlardan foydalaniladi.

Masalan: uzunlikka sakrash vaqtida yugurib kelish yo„lidagi chiziq, belgi.

– tegishli balandlikka osib qo„yilgan predmet (bayroq) uloqtirish mashqlarda sport yo„nalishini belgilashga yordam beradi.

– maydonning bo„laklarga bo„linib, belgilab chiqilishi. Mashq devorchasida futbol darvozalarini aks ettirib qo„yish va shunga o„xshashlar.

Bundan tashqari, eng oddiy usullar bilan birga svetolider tipidagi (yugurish yo„lkasi tarzidagi) murakkab qurilmalar ham qo„llanilishi mumkin. Bunday qurilmadagi elektr lampalarini yoqib o„chirish va ularni muayyan izchillikda yoqib borish yo„li bilan tasavvurda hosil qilinadigan tezlik sportchining harakat (yugurish, suzish) sur‟atiga qo„shilishi mumkin.

Eshittirib (ko„rsatib) tushuntirish uslubi

Ushbu uslub tovush shakllari ko„magida harakatning makon va muayyan vaqt ichidagi tavsifini aniqlab olishga yordam beradi.

Oldindan kelishilgan tovush signali yordamida murakkab harakatli faoliyatlarni bajarish chog„ida eng ko„p va eng asosiy kuch g„ayrat farqlanadigan paytlarni ko„rsatib, aytib turish mumkin. Masalan, suvga sakrash vaqtida g„ujanak bo„lish natijasidan chiqish xolati, gimnastika mashqlarida qo„lni qo„yib yuborish, yozish yoki bukish va boshqa shunga o„xshash holatlar amalga oshiriladigan paytlar aytib ko„rsatib turiladi.

Tovush signali yordamida harakatlarni bir maromda bajarish, ya‟ni uning maromi yaxshi o„zlashtirib olinadi.

Masalan: murakkab harakat maromini biror narsani taqillatib turish orqali eslatish mumkin. Bu tovush sportchining xotirasida faqat maromni paydo qiladi. Aniq mashq qilinayotgan sharoitlarda xotirada saqlanib qolgan bunday tovush signali sportchiga topshiriqni yaxshiroq bajarish imkoniyatini beradi.

Сўз билан таъсир кўрсатиш услуби

Кўргазмали таъсир кўрсатиш лари.

Кўрсатиб таъсир этиш услублари

Товуш билан таъсир этиш

Шошилинч ахборот олиш услублари

Ҳаракат билан кўрсатиш

Техника ва тактика тўғрисида

Ҳаракат йўнали

Ҳаракатни белгилаб кўрсатиш

Tovushli signallar berilgan topshiriqlarni (butun masofasi bo„ylab) bajarishda (ayniqsa siklik mashq turlarida) harakat maromini saqlab turishda yordam beradi.

Harakat bilan ko„rsatish uslublari

Ushbu uslubni harakatni namoyish qilish uslubi bilan, ya‟ni ko„rsatib o„tish metodi bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Gap shundaki, harakat bilan ko„rsatish harakatni ko„rish a‟zolari orqali emas, balki harakat apparatlari orqali uyushtirishga asoslangan.

Mazkur uslubning ahamiyati shundan iboratki, bunda murabbiy sportchiga harakatning uning o„ziga bajartirish, uni harakat yo„nalishi bo„ylab "olib yurish" orqali harakatni sezishga yordam beradi. Bu tarzda sportchining harakati bo„ylab majburiy ravishda "olib yurilishi" va bunda harakat texnikasining asosli xolatlariga e‟tiborning qaratilishi mashqning texnik xususiyatlarini tezroq o„zlashtirib olishga ko„maklashadi.

Masalan, bosqon uloqtirayotgan sportchining qo„lidan ushlab, uni dastlabki holatdan to uloqtirib yuborilgungacha qilinadigan harakat yo„nalishi bo„ylab olib yurish; gimnastika (gimnastika mashq qilish) da sportchini (maxsus trenajerda yoki atayin tezroq o„rnatilgan snaryadlarda) o„rganiladigan butun harakat yo„nalishi bo„ylab olib yurish. Maxsus uslublar

Mazkur yo„nalish uslublaridan foydalanish:

a) har kanday murakkablikdagi harakatli mashqlarga o„rgatish;

b) gavdaning istagan bir qismiga tanlab ta‟sir ko„rsatish;

v) yuklamaning eng kichik darajasidan boshlab eng yuqori darajasiga qadar qat‟iy tarzda tayyorlash;

g) ayrim harakat qobiliyatlarini tanlab olib ularni iloji bo„lgan darajasiga qadar rivojlantirib borish imkonini beradi

Amaliy uslublarni (jismoniy mashqlardan foydalanish uslublari) shartli ravishda 2 guruhga ajratish mumkin.

a) harakatli mashqlarga o„rgatish uslublari;

b) jismoniy sifatlarni rivojlantirish va tarbiyalash uslublari.

Maxsus yo„naltirilgan uslublari.

Қатъий чекланган тарздаги машқлар		Мусобақалашув машқлари

Аралаш юклама билан

Harakatli mashqlarga o„rgatish uslublari

Harakatli mashqlarga o„rgatish uslublariga 2 xil uslub kiradi: umumiy, qismlar bo„yicha o„rgatish.

Umumiy o„rgatish uslubi – bunda harakatlar butun mashqni yaxlit xolda ko„p martadan qaytarish yuli bilan o„rganiladi va takomillashtiriladi.

Ushbu uslubning ijobiy tomoni shundaki, bunda harakat texnikasi umumiy tarzda, ya‟ni yaxlit xolda o„zlashtiriladi. Bunday qilingan vaqtda uning barcha qismlari to„liq holda harakatlarga kelib, o„zaro mahkam aloqada bo„ladi, harakat tuzilishi, uning maromi ham buzilmaydi.

Uslubning kamchiligi.

Birinchidan, o„rganilayotgan mashq yaxlit holda bajarilgan paytda murabbiy sportchi tomonidan yo„l qo„yilayotgan xatolarni ayni bir vaqtda tuzatib borishi qiyin bo„ladi. SHuning uchun biz ko„pincha asosiy xatolarga e‟tibor bergan holda ba‟zi bir texnik kamchiliklarga e‟tibor bermasdan, ular tuzatilmay qolishiga sabab bo„lamiz.

Qat‟iy cheklangan mashqlar uslubi

– qat‟iy cheklangan harakatli mashqlarni o„rgatish

– yo„naltirilgan jismoniy sifatlarni rivojlantirish

– qat‟iy cheklangan bu aniq bajariladigan

Uslub asosidagi yuklama bilan dam olishni oqilona aniq yuklama bilan ko„shib olib borish tamoyillari yotadi.

Ish kobiliyatining

darajasi YUKLAMA darajasi toliqish Tiklanish

Ikkinchidan, harakatli mashqlarning (ko„p marta) takrorlanishi, ayniqsa dastlabki ta‟lim davrida harakatlarning bajarilishi o„rganuvchilarni toliqtirib qo„yishi mumkin.

Ushbu uslub odatda texnika jihatdan uncha murakkab bo„lmagan yoki qismlarga ajratilmaganda qo„pol texnik holatlarga yo„l qo„yish ehtimoli bo„lgan mashqlarni o„rgatish chog„ida qo„llaniladi.

Masalan: Koptokni ilib olish, turnikda yoki narvonchada tortilish va hokazo.

Ushbu uslub harakatli mashqlarni mustahkamlash va takomillashtirish davrida, ayniqsa yaxshi samara beradi.

Mashqlarni to„lik holatda yaxlit bajarish uslubining quyidagi ko„rinishlaridan foydalanish mumkin:

a) harakatli mashqlar tez-tez takrorlanib turiladigan va izchillik talab qilinadigan mashqlarni ijro etish:

b) texnika detallarini mustahkamlash maqsadida mashq ijro etish:

v) o„rganilgan malakani yana ham mustahkamlash maqsadida mashq bajarish:

g) ko„proq kuch-g„ayrat yoki tezlik talab qilinadigan mashqlarda sur‟atlar va muddatni oshirib borish (qarshilikni ko„paytirish, harakat tezligini oshirish;

d) tashqi muhit o„zgargan (zal, maydoncha, tomoshabinlar, raqib o„zgargan va boshqa shunga o„xshash) sharoitlarda mashq bajarish;

e) organizm noqulay vaqtga tushib qolgan (toliqqan, qattiq hayajonlangan va boshqa

shunga o„xshash) sharoitlarda mashq qilish.

Harakatni qismlarga bo„lib o„rganish uslubi

O„z tuzilishiga ko„ra murakkab harakatlar o„zlashtirayotgan hollarda bunday mashqlarni qismlarga bo„lib o„rgatish maqsadga muvofiqdir. Harakatlarni qismlar bo„yicha o„rgatish uslubi, o„z navbatida, harakat tizimini nisbatan mustaqil bo„lgan qismlarga, kichik tizimlarga ajratadi va ular alohida-alohida o„rgatib chiqilgandan keyin yaxlit bir holga keltirib birlashtiradi.

Masalan, chalqancha yotgan holatdan turib oldinga o„mbaloq oshish;

– ko„kka qarab chalqancha yotish holatidan chiqib, gavdani g„ujanak qilish holatiga

o„tish.

– qo„llarni yerga qarab engashib turgan holatdan dumalab-dumalab, chalqancha yotish holatiga o„tish.

– qisqa masofaga oldingi tomonga o„mbaloq oshish.

– nisbatan uzunroq joyga oldinga o„mbaloq oshib borish.

Ijobiy tomonlari

– o„rgatish uchun belgilab qo„yilgan harakat qismlarini bajarishga butun diqqat e‟tiborni qaratadi;

– xatolarga yo„l qo„yish mumkin bo„lgan qismlarning takroriy tarzda qayta bajarilishi

xatolarni istisno qiladi;

– mashqlarni yaxlit holda bajarganga nisbatan kamroq toliqish bo„ladi.

Uslubiy kamchiliklari:

– Qismlarga bo„linmaydigan harakatlarga (agar bo„linsa, harakat texnikasi buziladigan mashqlarga nisbatan) ushbu uslubni qo„llab bo„lmaydi.

Masalan, «bir oyoqni qattiq siltab va ikkinchi oyoq bilan yerdan itarilib, ikkala oyoqni yuqoriga ko„tarish ikkala qo„lga tayanib, gavdani to„g„ri tutish» mashqi.

Har qanday mashq qismlarga bo„lingan vaqtda uning harakat chog„idagi qaysidir bir jihatiga (vaqti, shiddati, maromiga) salbiy ta‟sir ko„rsatiladi.

Uslubga qo„yiladigan talablar :

– mashqning ajratiladigan qismlarini iloji boricha asl holatini buzmasdan o„rganish lozim.

Masalan, «gavdani g„ujanak qilib turgan joyidan sakrab salto mashqini bajarish». Ushbu mashqni o„rganishda shunchaki bukilgan holdagi oyoqlarni ko„krakka tirab, so„ngra uni yuqoriga ko„tarib saqlash bilan cheklanmay, balki orqaga aylanib tushish paytini albatta bajarish kerak». YUqoriga-orqaga sakrab, gavdani g„ujanak kilib yotgan holatda bir necha qavat to„shaklar ustiga tushiladi.

Bunday mashqlarni qismlarga ajratib bajarayotganda ularni yodoshtiruvchi mashqlar tarzida bajarish maqsadga muvofiqdir.

Sakrash mashklari :- uzunlikka sakrash, turgan joyda ikki oyoqlab sakrash, hakkalab sakrash, qadamlab sakrash harakatlari uch hatlab sakrash mashqini o„rganish vaqtida yondoshtiruvchi mashqlar hisoblanadi.

Ushbu uslub murakkab texnikali sportni turlariga oid mashqlar (sport gimnastikasi va

badiiy gimnastika, figurali uchish, akrobatika va boshqalar)ni bajarishda yaxshi samara beradi.

Uslubning turlari

– Harakat qismlarini alohida-alohida o„rganib, keyin ularni birlashtirib yaxlit holatga keltirish (Masalan, suzish usullariga o„rgatish);

– Harakat qismlarini izchillik bilan o„rganib, ularni birin-ketin bir-biri bilan birlashtirib borish (Masalan: sport gimnastikasi, snaryadlarda bajariladigan mashqlar); – Mashqni aniqlashtirish uchun uning qismlarini vaqtincha alohida-alohida bajarish; – Harakat qismlarini «yondoshtiruvchi mashqlar» tarzida bajarish.

Jismoniy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan (ustuvor) uslublar.

Ushbu uslub asosida (o„rtaga qo„yilgan vazifaga qarab) tashqi yuklamalarning har xil shakllari bilan dam olishni birga ko„shib olib borib ulardan foydalanish tamoyili yotadi. YUklama turlari:

Standart yuklama – mashq jarayonida mushaklar ishining doimiy shiddati saqlab qolinadi, yuklamalarni tashqi tomondagi kattaligi doimiy bo„lib turadi; uning ichki tomoni (fiziologik, ruhiy jihatlari) ham xuddi shuningdek doimiy bo„lib qolaveradi va ishning qanchalik davom etishi, to„planib qolishiga qarab, unga faqat proporsional tarzda o„zgaradi.

Standart yuklama bilan mashqlar bajarish uslubi, ayniqsa ushbu yuklamaga organizm moslashishgan paytda uning qo„llanilishi yutuqlarni mustahkamlashga qaratilgan bo„ladi.

Masalan, bir xil og„irliklardagi snaryad, yoki shtangani ko„p martalab yerdan ko„tarish; berilgan tezlikka rioya qilgan xolda yugurish.

O„zgaruvchan yuklamalar – mashqlar bajarish jarayonida yuklamaning shiddati o„zgarib boradi. Basharti, yuklama ortadigan bo„lsa, uning shiddati xam ortib boradi; aksincha, yuklama kamaysa, shunga yarasha uning shiddati ham kamayib boradi.

Agar yuklamalar shiddati goh ko„payish, goh kamayish tomonga qarab o„zgaradigan bo„lsa, bunday yuklamalar o„zgaruvchan (almashinuvchan) yuklama deyiladi.

O„sib boruvchi yuklama organizmning funksional holatini yaxshilaydi.

Kamayib boruvchi yuklamalar mushaklar ishi hajmini oshirish imkonini beradi.

Almashinuvchan yuklamalar organizmni uning faoliyatining har xil darajadagi

o„zgarishlariga osonlik bilan moslashtiradi.

Yuklamlar o„rtasidagi dam olish turlari

Dam olish – bu yuklamalardan keyin organizmda kuch-quvvatning tiklanishi sodir buladigan vaqtdir. SHuning uchun dam olish yuklamalarni boshqarib borishning muhim omili hisoblanadi. Dam olish oraliqlarining 3 xil turi bir-biridan farq qilinadi.

– to„liq dam olish oralig„i;

– qisqartirilgan oraliq;

– optimallashtirilgan oraliq;

To„liq dam olish oralig„i - shuncha vaqt davom etadiki, bunda navbatdagi yuklama organizmning kuch-quvvati, ish qobiliyati to„liq tiklangan bir vaqtga to„g„ri keladi. Bunday dam olish oralig„i kishidagi kuch-quvvatni hamda tezlik kuchi qobiliyatlarini tarbiyalab, o„stirib borish paytida qo„llaniladi.

Qisqartirilgan dam olish oralig„i - bu dam olishning shu darajada davom etadigan bir turiki, bunda navbatdagi yuklama organizmdagi kuch-quvvat hali to„la tiklanib ulgurmagan bir bosqichga to„g„ri keladi. Bunda qisqartirilgan dam olish oralig„i ko„pincha chidamlilikni tarbiyalash vaqtida qo„llaniladi.

Optimal dam olish oralig„i – bu dam olishning shuncha vaqt davom etadigan bir turiki, unda navbatdagi yuklama organizm kuch-quvvati ortiq darajada tiklangan(super qoplanish) bosqichiga to„g„ri keladi. Bunday vaqtlarda sportchiga oshirilgan yuklamalar beriladi. Bu esa jismoniy rivojlanish darajasini oshirishga olib keladi.

YUKLAMA

Amaliy uslublar O„yinlar.

O„zgaruvchan yuklama

Kamayib o„sib almashinuvchan boruvchi boruvchi yuklama yuklama yuklama

Qat‟iy cheklangan mashqlar

Standart yuklama

Bir me‟yordagi takroriy seriyali yuklama yuklama takroriy yuklama.

Musobaqalashish Aralash yuklama

takroriy takroriy takroriy

kamayuvchi o„sib boruvchi almashinuvchan yuklama yuklama yuklama

qismlar o„rgatish uslublari umumiy tarzda bo„yicha

Standart yuklamali mashqlarni boshqarish uslublari

Standart yuklamalar shu bilan ta‟riflanadiki, ularda mashq jarayonida mushaklar ishining doimiy oralig„i, ya‟ni yuklamalar tashqi tomonining doimiy kattaligi saqlanib qoladi. YUklamalar ichki tomoni - fiziologik, ruhiy jihatlarining kattaligi doimiy bo„lib qolgan holda, shu proporsional tarzdagi doimiyligi ortib boradi.

Standart yuklamalar bilan mashq qilish uslublari organizmning muayyan yuklamalarga moslashishi hamda o„zgarishlar natijasida qo„lga kiritilgan yutuqlarni mustahkamlashga mo„ljallangan.

Bularga kuyidagi uslublar kiradi: – bir me‟yorda mashq qilish uslubi

– bunday yuklama dam olish oraliqlari orqali uzilib qolmaydi va uning tashqi kattaligida (uzoq masofalarga bir maromda yugurish, eshkak eshish, suzish) o„zgarishlar sodir bo„lmaydi.

– takroriy (oraliq bilan) mashq qilish uslubi - yuklamalarni bir me‟yorda taqsimlab chiqib, ularni muayyan vaqt o„tkazib, ma‟lum oraliqlar orasida dam olish bilan bajarish usullaridir (qisqa masofalarga yuqori tezlikka yaqin bo„lgan tezlik bilan, qisqa muddat bilan, dam olish oraliqlari bilan yugurish yoki snaryadlarda gimnastika mashqlarini bajarish.

– o„zgaruvchan yuklamalar bilan mashq qilish uslubi - o„zgaruvchan yuklamalar shiddatining o„zgarib turishi, mushak ishlarining ortib-kamayib turishi bilan tavsiflanadi. U quyidagicha ahamiyat kasb etishi mumkin: yuklama ortib, borib, oxiri organizmning funksional imkoniyatlarining oshishiga olib keladi;

– kamayib boruvchi yuklama - muskul-mushaklar ish hajmi oshishi uchun ularning faoliyatini oshirishni ta‟minlaydi. SHuningdek, bu sportchidan tashabbus ko„rsatishni talab qiladi, uning jasur, qat‟iyatli, mustaqil, o„z his tuyg„ularini boshqara oladigan bo„lib erishishiga yordam beradi.

Musobaqalashish uslubi

Bu uslub mashq jarayonlarining samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi maxsus tarzda tashkil qilingan musobaqalashish faoliyatini nazarda tutadi. U sportchidan texnik, taktik, jismoniy va ruhiy imkoniyatlarni oshirishni, musobaqalashish sharoitlari taqozo etgan tarzda o„z kuch-g„ayratlarini to„la safarbar etishni talab qiladi. Qo„yilgan vazifalarga qarab, musobaqa shartlari murakkablashtirilishi yoki yengillashtirilishi mumkin.

Masalan: o„rtacha tog„lik joylarda, issiq iqlim yoki ob-havo yomon bo„lgan sharoitlarda musobaqalar o„tkazish va hokazo; masofaning qisqartirilishi, dasturning (gimnastikada) qisqar-tirilishi, uloqtiriladigan snaryadlar og„irligining kamaytirilishi va hokazolar.

Ushbu uslub malakali sportchilar bilan ish olib borilayotganda, ayniqsa yaxshi samara beradi.

Mashqlarni tashkil kilish uslublari

– Mashg„ulotlarni tashkil etish amaliyotida 2 xil asosiy tashkiliy uslubiy shakldan foydalaniladi:

– «statsion» mashq (buni stansion mashq ham deyiladi);

– «aylanma» mashq

«Stansion» mashq.

Stansion mashqlarni tashkil etish vaqtida sportchilar yakka tartibda (gimnastikada) yoki guruh bo„lib (futbolda) shug„ulla-nadilar. Mashg„ulotlar maxsus jihozlangan «stansiyalarda», zallarda, o„yin maydonlarida yoki ochiq joylarda o„tkaziladi. Odatda mashqlarni bunday tashkil etilishi jismoniy sportlarni rivojlantirish vazifalari hal qilinayotgan vaqtda yaxshi natija beradi. Ayniqsa, texnik mahorat masalalari hal qilinayotganda (gimnastika va o„yinlar vaqtida) ushbu uslubdan ko„proq foydalaniladi.

Stansiyalar bo„ylab mashq qilingan vaqtda sport jihozlaridan to„liq foydalanish imkoniyati tug„iladi. Ayni vaqtda sportchilarni tayyorlash borasida muhim yakka tartibdagi vazifalar hal qilinadi. Ayrim mashg„ulotlar doirasida ko„pincha ikki yoki bir nechta stansiyalar izchil tarzda bir-biri bilan almashtirib turiladi.

Masalan, gimnastika snaryadlarida gimnastika mashg„ulotlari, yengil atletikada

yugurish mashqlari, sakrash mashqlari, murakkab mashqlar bilan almashtirib turiladi.

«Aylanma» mashq.

Ushbu tashkiliy – uslubiy shaklda uyushtirilgan mashq dasturlari «oqim» usulida (ya‟ni muttasil hamda qat‟iy tarzda me‟yorlangan oraliqlar bilan) mashqlar bajarish hamda barcha stansiyalardan izchillik bilan, seriyali tarzda o„tib borishni o„z ichiga oladi.

Bunda ustuvor maqsad kuch bilan chidamlilikni bir vaqtda rivojlantirib borishdan iborat bo„ladi. YUklamalar mashqlarning soni hamda stansiyalar o„rtasidagi dam olish (tanaffus) larning uzun-qisqaligi hisobiga bir me‟yorga solib, boshqarib turiladi.

Aylanma mashqda 6 tadan 20 tagacha stansiyalar mavjud bo„ladi. Ushbu tashkiliy uslubiy shakllarning har ikkalasi ham jismoniy sifatlarni rivojlantirishda va texnik tayyorgarlikni takomil-lashtirishda bir xilda yaxshi natija beradi.

To„siqlarni oshib o„tib 400m ga yuguruvchilar uchun «aylanma» mashq o„tkazish namunasi.

1. Oyoqlarni balandga ko„tarib, turgan joyda yugurish – 1 min.

2. Baland burchak yasab o„tirish – 10 marta

3. To„sikka tayanib prujinasimon engashish va yana turish – 2 min.

4. Xodaga yoki arqonga tirmashib chiqish – 5m x2 marta.

5. SHerikni yelkada ko„targan holda cho„qqayib o„tirib turish – 10 marta

6. «Texnika uchun» yugurish, sur‟at – eng yuqori – 3 marta x 30 marta. 7. Ikkita to„siqdan o„tib yugurish (masofa qisqartirilgan) – 5 marta

8. To„siqqa hujum qilish imitatsiyasi (taqlid kilinishi) – 2 min.

Aylanma mashq bir qator uslubiy ko„rinishlarga ega bo„lib, ular sportchining umumiy va maxsus chidamliligini hisobga olgan holda uning jismoniy qobiliyatlarini majmuali tarzda tarbiyalab borish imkonini beradi. Agar ayrim mashqlarning shiddati katta bo„lmasa, ularni permanent – aylanma mashq uslubi (permanent uzluksiz davom etadigan tarzda) yordamida oshirish mumkin. Ushbu uslublar aylanaga kiritiladigan barcha mashqlarning uzluksiz «oqim» usulida bajarilishi hamda aylanalar o„rtasida dam olish oralig„i mavjud emasligi bilan ajralib turadi. Ushbu mashqlar mashg„ulot davomida (2 –3 martagacha va undan ortiq) takroran o„rganiladi. Ana shunday tanaffussiz, uzluksiz mashq qilish uslubi qo„llaniladi. Har bir mashqni takrorlash soni va aylanalar to„la o„tilgunicha sarflanadigan umumiy vaqt «maksimal test» (MT) ko„rsatkichlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi.

MT ko„rsatkichlari aylanaga kirganda har bir mashq uchun berilgan vaqt chegarasidan har bir sportchining yakka tarzdagi eng yuqori takrorlash imkoniyatlari qanchaligini mo„ljalga olish yo„li bilan belgilanadi (odatda har bir mashq uchun uning murakkablik darajasiga qarab 20 –30 sek. vaqt ajratiladi).

Uslub ko„rinishlari:

1 – Masalan, uch aylana ichida takrorlanadigan mashq harakatlarining soni biri ikkinchisidan to 3-4 ta MT gacha, ajratilgan vaqt – bir yil ichida yoxud davr, bosqichlar bo„yicha hisoblab, har bir mashq uchun takrorlashlar sonini qisqartirmasdan ular uchun sarflanadigan vaqtni 18-20 minutdan to 12-15 minutga qadar qisqartiriladi. Vaqt mashqni bajarish sur‟atini tezlashtirish hisobiga hamda bir stansiyadan ikkinchi stansiyaga o„tish vaqtini tezlashtirish hisobiga qisqartiriladi. Umuman ajratilgan vaqt olishuv, bellashuv (olishuv – kurashda, raund – boksda) vaqtiga teng bo„lishi mumkin.

2 – Dastlabki vaqt umumiy vaqtga teng miqdorda belgilab qo„yiladi, biroq mashqni takrorlash soni asta-sekin oshirib boriladi. Masalan, MTning 1\4-1\3 darajasidan MT ning 1\23\4 darajasiga qadar oshiriladi.

Ushbu uslub jismoniy tayyorgarlik darajasini yaxshi oshiruvchi uslub sifatida ham samarali hisoblanadi. SHuningdek, ular maxsus chidamlilikni oshirish vazifasini hal qilish uchun xam qo„llaniladi. Basharti, mashqlar musobaqalashuv mashqlariga tuzilishi jihatidan yaqin bo„lsa, ushbu uslub mazkur masalani hal qilishi mumkin.

YUklamalar bilan dam olish vaqtida ularning turli ko„rinishlarida me‟yorga solingan bu ishda oraliqli aylana tayyorgarlik uslubi qanday tatbiq etilganligi belgilanadi.

1 – Har bir mashq «aylanma» tarkibida taxminan 30 sek. vaqt ichida takrorlanadi, mashq orasidagi dam olish oralig„i 60 sek. ga yaqin, aylanalar o„rtasidagi dam olish oralig„i esa 3-5 min.ga teng bo„ladi.

3-4 xafta mobaynida tayyorgarlik paytidagi aylanalar soni (masalan, 3 min.gacha oshiriladi) va mashqni takrorlash sonini ham ko„paytirish mumkin, lekin bunda dam olish oralig„i bilan umumiy ish vaqti o„zgarmay qoladi.

Mana shunday yuklamalarni almashtirib turish uslubi qo„llanilishi tufayli ushbu aylanma mashq uslubidan tayyor-garlikning istalgan bir bosqichida foydalanish mumkin. Bunga bajariladigan mashqlar shakli va mazmunidagi katta ko„rinishlilik ham yordam beradi. Mashqlarning umumiy tayyorgarlik yo„nalishi qanday ekanligi ham «aylanma» mashq qay usulda belgilanishini ko„rsatadi. SHundan keyingi mashqlarda esa «aylanma» mashq ancha aniq maxsus tayyorgarlik, keyinroq esa «qo„llab quvvatlovchi» yo„nalish kasb etadi.

Integral tayyorgarlik (integratsiya – lotincha yaxlit, bir butun holga keltirib birlashtirish ma‟nosini anglatadi) musobaqalashish faoliyatida quyidagi tarkibiy omillarni o„z ichiga oladi:

– texnik;

– jismoniy;

– taktik; – ruhiy.

U sport mahorati ko„rsatkichlarini muvofiqlashtirish va amalga oshirishga qaratilgandir. Sanab o„tilgan omillarning har biri ularga nisbatan maxsus yo„naltirilgan uslublar va vositalarni qo„llash orqali hamda shular yordamida shakllantirib beriladi. Bu hol shunga olib keladiki, lokal (mahalliy) ta‟sir ko„rsatuvchi mashqlarni bajarish vaqtida namoyon bo„ladigan ayrim sifatlar va qobiliyatlar musobaqa tarzidagi mashqlarda to„la xolda namoyon bo„lmay qolishi ham mumkin.

SHuning uchun tayyorgarlikning turli jihatlari, uning sifati va sportchi qobiliyatining turli tomonlarini birlashtirib, o„zida mukamallashtirishga qaratilgan tayyorgarlikning alohida bir bo„limi zarur. Bundan maqsad yuqorida sanab o„tilgan xilma xil fazilatlar majmua tarzida samarali namoyon bo„lishi va ular bir-birini to„ldirib kelishini ta‟minlashdan iboratdir. Bular bari birga ko„shilib, musobaqalashish faoliyatining muvaffaqiyatlarini belgilaydi.

Bu yerda tanlangan sport turiga oid bo„lgan musobaqalashish mashqlari integral tayyorgarlikning asosiy vositasi sifatida qo„llanilishi mumkin.

SHuningdek, integral tayyorgarlik vazifalarini hal qilishda maxsus tayyorgarlik xususiyatidagi mashqlarga katta ahamiyat beriladi. Bunday mashqlar o„z tuzilishi va funksional tizimdagi faoliyatiga oid xususiyatlariga ko„ra musobaqalashish mashqlariga maksimal darajada yaqinlashtirilgan bo„ladi. Murakkab koordinatsiyali sport turlari (sport gimnastikasi va badiiy gimnastika, akrobatika, figurali uchish va boshqalar) sohasida integral tayyorgarlik masalasi g„oyat keskin muammo bo„lib turibdi. YAkkama-yakka olishuv (kurash, boks, qilichbozlik va boshqalar) hamda sport o„yinlari (futbol, basketbol, qo„l to„pi va boshqa shunga o„xshashlar) sohasida ham bu muammo, ayniqsa keskin bo„lib turibdi.

Texnik usullarning ko„p xilligi va murakkabligi, ularning har bir sportchi uchun yakka, taktikaning guruhli va jamoali bo„lishi, ruhiy holatlarning namoyon bo„lib turishi analitik, ya‟ni taxliliy xususiyatdagi juda katta xajmdagi mashg„ulot ishlari olib borish zarurligini taqozo etadi. Bu ishlar ayrim usullar va harakatlarni takomillashtirishga, alohida sifatlar hamda qobiliyatlarni yana ham rivojlantirishga qaratilgan bo„ladi. Sport kurashining murakkab sharoitlarida bu talablarni amalga oshirish mahorati har bir sportchidan maxsus mashq qilishni va o„z mahoratini aniq maqsadga qaratgan holda takomillashtirib borishni taqozo etadi.

Masalan, sport o„yinlarida integral tayyorgarlikning asosiy vositasi musobaqa sharoitlariga maksimal darajada yaqinlash-tirilgan, maxsus tarzda tashkil etilgan va ikki yoqlama boshqarib boriladigan uquv-mashq o„yinlari hisoblanadi.

Gimnastikada – sport guruhi yoki bo„linmasi, maktab sharoitiga yaqinlashtirilgan nazorat musobaqalarining tashkil etilishi ana shunday tayyorgarlik vositasi hisoblanadi.

Integral tayyorgarlikning umumiy yo„nalishi bilan bir qatorda muayyan vazifalarni hal qilishga qaratilgan quyidagi tayyorgarlik turlarini ajratib ko„rsatish ham maqsadga muvofiqdir:

– Muayyan individual texnik –taktik harakatlarning takomillashtirilishi;

– Jamoa tarzidagi texnik-taktik harakatlarning takomillashtirilishi;

– Funksional imkoniyatlarni iloji boricha safarbar etish qobiliyatini takomillashtirish;

– Stress (hayajonli) sharoitlarida o„tadigan musobaqalarda (hakamlar hay‟ati, tomoshabinlar da‟vosi va boshqa shunga o„xshash ziddiyatli holatlarda) qarshi tura olish qobiliyatini takomillashtirish.

Integral tayyorgarlik samaradorligini oshirish uchun turli xil uslubiy usullarni qo„llash mumkin.

Masalan a) yenglashtiruvchi sharoitlar:

– maydonda o„ynayotgan o„yinchilar sonini kamaytirish;

– o„zidan ancha kichik bo„lgan raqib bilan musobaqalashish;

– o„zi uchun olishuv ancha qulayrok bo„lgan raqib bilan musobaqalashish; – «gandikap», ya‟ni liderlik uchun kurashib, «liderga» yetib olish. b) murakkablashtiruvchi sharoitlar:

– maydon, ring yoki gilam o„lchamlarining cheklab qo„yilishi;

– musobaqalarning noqulay (ob-havo) sharoitlarda o„tka-zilishi;

– o„zidan ancha kuchliroq, o„zi uchun unchalik qulay bo„lmagan raqib bilan uchrashuv.

v) musobaqa faoliyatini jadallashtirish: – maydon o„lchamlarini kattalashtirish;

– snaryad vaznini oshirish;

– yakkama – yakka olishuv vaqtini qisqartirish va xokazo.

Mas‟uliyatli musobaqalar muddati yaqinlashgan sari tayyorgarlikni oshirish,

integratsiyalash vositalari hajmini ham oshirib borishi kerak.

Nazorat uchun savollar:

1. Sport mashg„ulotlarini maqsadi va vazifalari

2. Jismoniy mashqlar biomexanikasining asoslari

3. Sport mashqlari tizimida musobaqalashish mashqlarning roli qanday

4. Nomaxsus uslublar nechta turga bo„linadi va ixoh bering

5. Maxsus uslublarni aytib bering

6. Harakatli mashqlarga o„rgatish uslublari necha xil usulga bo„linadi

9-ma‟ruza: Sport tayyorgarligining asosiy tomonlari texnik, taktik, ruxiy tayyorgarligi

Reja:

1. Sportchining taktik tayyorgarlik 2. Sportchining texnik tayyorgarligi 3. Sportchining ma‟naviy-irodaviy tayyorgarligi

Taktik tayyorgarlik

Sport taktikasi – bu musobaqalashish maqsadlarini qo„lga kiritish uchun eng maqsadga muvofiq, maqbul usullar bilan ko„zlangan fikr va rejani ro„yobga chiqarish uchun sport kurashi olib borish san‟atidir. Sport taktikasi sport kurashi darsida muayyan harakatlarda namoyon bo„ladi.

Optimal muvaffaqiyatlar qozonishga yo„naltirilgan taktik harakatlar taktik bilimlar, mahoratlar, taktik malakalar, jismoniy sifatlar, irodaviy tayyorgarlik va boshqa tarkiblarga muvofiq ravishda tuzilishi kerak.

Taktik harakatlar quyidagi fazalaridan tashkil topgan muayyan bir izchillik bilan

amalga oshiriladi.

Musobaqalashish vaziyatini idrok etish va taxlil kilish fazasi

Bu taktik harakatning boshlanishi sifatida yetakchi bosqichdir. Mazkur faza davomida yo„l qo„yilgan xatolar bundan keyingi fazalarga ham ta‟sir qilib, salbiy natijalarga sabab bo„ladi.

Idrok etish sifati quyidagi omillarga bog„liq bo„ladi:

Ø ko„rish hajmi (men qancha narsani ko„ryapman);

Ø ko„rish maydoni (ko„rish kengligi, ko„rish ko„lami);

Ø bilim va tajriba, ularni qo„llay bilish mahorati;

Ø fikrni bir nuqtaga to„play olish (diqqat qilish) qobiliyati;

Sportchiga ko„rsatmalar (sportchi musobaqalashish faoliyatining rejasi).

Musobaqalashish vaziyatining taxlili musobaqalashish sharoiti musobaqa hajmi va uning detallarini to„g„ri idrok qilishga bog„liq bo„ladi.

Taktik vaziyatini fikran tasavvur etib hal qilish fazasi

Sportchi musobaqalashish fazasi vaziyatini idrok etish va baholash (taxlil qilish) dasturini belgilab oladi.

Sport musobaqalari nihoyatda tez o„tishini hisobga olib (M: kurash, boks yoki sport o„yinlari) (yakkama-yakka olishuvlar), bir qarorga kelish uchun vaqtning qisqaligi bunday qarorni zudlik bilan qabul qilishni taqozo etadi. Bunday qaror ko„rinishi ko„p darajada eng yaxshi ko„rinish bo„lishi va u ro„y beradigan vazifalarni, shuningdek sportchi imkoniyatlarini hisobga olishi kerak. Bunda har kimning o„z kuchiga to„g„ri baho berish mahorati (o„zining texnik, jismoniy irodaviy tayyorgarlik darajasini bilishi) katta ahamiyatga egadir. U yoki bu muayyan vaziyat tez va optimal bir qarorga kelish uchun yaxshi negiz yaratadi.

Taktik vazifani harakatlar orqali hal etish

Taktik vazifa harakatlar orqali hal qilingan taqdirdagina, ya‟ni uning uchinchi fazasi boshlangandan keyingina amalda qanday taktik harakatlar qilish kerakligi ayon bo„ladi. Harakatlar natijasida taktik harakatlarning uch fazasining hammasida erishilgan samaradorlik to„planib, jamlangan bo„ladi.

Taktik harakatlar fazalarining o„zaro bir-biriga ko„rsatadigan ta‟siri.

Sportchi musobaqalashish vaziyatini idrok etish va tahlil qilish (1) orqali taktik vazifani belgilab oladi. Bu vazifani u dastlab fikran (2), keyin esa harakatlar (3) orqali hal qilishi kerak. Bunda xotira (6) asosiy rol o„ynaydi.

Sportchi musobaqalashish shartlaridan kelib chiqqan holda vaziyatni baholab, taktik vazifani belgilab olgandan keyin u imkoni bo„lgan eng qulay usul deb hisoblangan ko„pgina imkoniyatlardan birini tanlab oladi va mana shu tanlangan tuzilish bo„yicha masalani hal etishga harakat qiladi. Bu masalaning yechimi ijobiy yoki salbiy natija bergan bo„lishidan qat‟iy nazar, muayyan masalani hal qilish vaqtida mazkur tizim takomillashib boradi. Bunda xususiy va tashqi axborot, shuningdek, teskari aloqa tamoyili katta rol o„ynaydi. Jadvalda ko„rsatilgan o„z-o„ziga axborot berish, o„z-o„zini takomillashtirish hamda taktik harakatlar uchta fazasining bir-biri bilan o„zaro aloqalari taqdim etilgan.

Harakat orqali masalani hal qilish natijasi xotiraga harakatli amallarning akseptori (taqqoslash, qiyoslash, apparati) orqali teskari aloqa yo„li bilan uzatiladi. Basharti sportchi masalani ijobiy hal qilgan bo„lsa u holda kelgusida xuddi shunday vaziyatlar yuz berganda ana shu yo„lni tanlab oladi. Uni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshiradi.

Mabodo masalaning hal qilinishi salbiy natija bergudek bo„lsa, u holda muvaffaqiyatsizlikning sabablarini aniqlash uchun tanlangan yo„l taxlil qilinadi. Bunda yo„l qo„yilgan xato musobaqalashish vaziyatini noto„g„ri idrok etish va tahlil qilish manbai, fikriy jarayonlarning yetarli darajada rivojlanmasligi natijasida masalaning fikriy hal qilinishini inkor etgan bo„lishi, shuningdek, taktik harakatlarni ro„yobga chiqarish vaqtida noaniqlikka yo„l qo„yish oqibati bo„lishi (harakat texnikasining noto„g„ri qo„llanilishi, jismoniy rivojlanishdagi kamchiliklar) yoxud ruhiy xususiyatga oid nuqsonlar – qusurlar (qo„rqoqlik, o„z kuchiga va imkoniyatlariga haddan tashqari yuqori baho berish va boshqa shunga o„xshashlar) sabab bo„lishi mumkin. Ijobiy ntija bergan harakatlarning tez-tez takrorlanib turishi maqsadga muvofiq keladigan taktik malakalarni hosil qiladi.

Taktik tayyorgarlik maqsadi

Taktik tayyorgarlikning asosiy maqsadi sportchida o„zi uchun g„alaba darajasidagi natijaga erishadigan yoki mashg„ulotlarda eng yuqori natijani qo„lga kiritadigan sharoitni yarata bilish va ish olib borish qobiliyatini tarbiyalashdan iboratdir.

Taktik tayyorgarlik uslubiyati

Taktik harakatlarga o„rgatish va ularni takomillashtirish «Ma‟lumdan noma‟lumgacha», «Osondan qiyingacha» kabi didaktik qoidalar asosida amalga oshirib boriladi.

1. Sportning siklik bo„lmagan turlari. Muallif V.S.Keller (1986)

A - raqibsiz mashg„ulot uslubi – texnik-taktik xarakat asoslarini egallash, ularni ongli ravishda tahlil qilishga o„rgatish uchun qo„llaniladi.

Vositalar -asosiy holatlar va qoidalar, harakatlar, taqlidli (imitatsiyali) mashqlar. Masalan boks, soya bilan jang.

B - shartli raqib bilan kurashib tayyorgarlik qilish uslubi – unda quyidagi yordamchi snaryadlar va moslamalardan foydalaniladi: nishonlar, manekenlar, trenajer qurilmalari, dasturli qurilmasi bo„lgan raqib modeli va boshqa shunga o„xshashlar.

Vositalar -yakka tartibda mashq qilinadigan, shuningdek, seriyali mashqlarni o„z ichiga olgan musobaqalashuv mashqlari.

Masalan, otishni imitatsiya (taqlid) qilish nishonga qarab nayza otishni mashq qilish, rapira bilan mashq qilish, maneken bilan kurash tushish va boshqa shunga o„xshashlar.

V – sherik bilan mashq qilish uslubi – bu taktik harakatlarni egallash uchun asosiy uslubdir. Bunda sherik sportchiga faol yordam ko„rsatadigan kishi bo„ladi.

Vositalar – taktikani takomillashtirishga qaratilgan juft-juft bo„lib va guruh-guruh bo„lib bajariladigan mashqlar.

Misol – futbol, voleybol, qo„l to„pi va boshqalar.

G – raqib bilan kurashib mashq qilish uslubi – taktik harakatlarni detallarga ajratib chiniqtirish, taktik jihatdan takomillashtirish, sportchi individual xususiyatlaridan keng foydalanish, raqib tomonidan vujudga keltiriladigan turli xil vaziyatlarda taktik harakatlardan foydalanish imkoniyatini ishga solish uchun qo„llaniladi.

Vositalar – musobaqalashish mashqlari.

Masalan, ikki tomon qatnashadigan o„yinlar.

Sportning siklik turlari.

A – distansiyada sharoitni yengillashtiruvchi imkoniyatlar yaratish – musobaqada oldindan borib ilg„orlik qilish, harakat tezligi to„g„risida muvofiqlashtiruvchi axborotlar berish.

B – sharoitni qiyinlashtiradigan to„siqlarni vujudga keltirish, masofani qiyinchiliklardan o„tib zabt etish, oson bo„lmagan sharoitlarda (yomg„ir, shamol, jazirama issiq va boshqa shunga o„xshashlar) bajarish.

V – taktik sxemaga rioya qilish, makon-vaqt va dinamik jihatdan mashqning birbiridan jiddiy ravishda farq qiladigan ko„rinishlari bo„lgan paytlarda yoki, ko„pincha, kutilmagan taktik o„zgarib qolgan (tikka qarab harakat qilish, tog„dan pastga qarab tushish, tezlikning o„zgarishi va boshqa shunga o„xshash) sharoitlarda ham taktik sxemani saqlashga harakat qilish.

G – taktik sxemani ancha charchagan va bu charchoq tobora ortib borayotgan sharoitda amalga oshirish.

D – taktik harakatlarini tayyorgarlik oxirida, chidamlilik ishlari amalga oshirilgandan keyin kuch-quvvatni oshirish uchun tayyorgarlik hamda boshqa shunga o„xshash mashqlardan keyin bajarish.

E − xuddi mana shu sxema bo„yicha sportning har qanday turi uchun texnik takomillashuvining muayyan modellarini ishlab chiqish mumkin.

Musobaqa taktikasini tuzishga musobaqalar boshlanishidan ancha ilgariroq kirishiladi.

Musobaqa o„tkaziladigan joyni o„rganish. Musobaqalar o„tkaziladigan sharoitni, unda qatnashadigan sportchilar tarkibining taxminiy soni va boshqa shunga o„xshash ma‟lumotlarni aniqlash.

Buning uchun olingan axborotlar asosida tayyorgarlikning uzoq muddatga mo„ljallangan sxemasini tuzib chiqish. Axborot qanchalik to„liq va aniq bo„lsa, tayyorgarlik tizimi shunchalik real va ishonchli bo„ladi.

J – g„alabaga erishish yo„lida bir-biriga potensial raqib bilan kurashish ehtimoli tutilgan (barcha) raqiblarning imkoniyatlarini o„rganib chiqish. Buning uchun yakkama-yakka olishuvining (hozircha qismlarga ajratib detallashtirilmagan) sxemasini tuzib chiqish.

Muayyan raqiblarning taktik imkoniyatlarini o„rganib chiqish asosida har bir startning musobaqalashish faoliyati taktikasini ishlab chiqish.

Shunday qilib, asosiy musobaqalarda ishtirok etish oldidan (mazkur musobaqalarga qancha vaqt qolganligiga qarab) quyidagi texnik-taktik harakatlarining sikllari (yillik, yarim yillik sikllar) modeli ishlab chiqiladi:

− uzoq muddatli (bir yillik, yarim yillik, bir necha yilga mo„ljallangan) sikllar.

− istiqbolli − musobaqalar davri uchun mo„ljallangan sikllar.

− muayyan – har bir raqib imkoniyatlarini hisobga olgan holda har qaysi sportga alohida tuzib chiqiladi.

Sport o„yinlari, yakkama-yakka olishuvlar chog„ida raqib har xil (bir qancha vavriantlardagi) texnik-taktik sxemalar qo„llashi mumkin ekanligini hisobga olib, bir emas, balki bir qancha modellarni ishlab chiqish zarur bo„ladi. Bundan tashqari, sportchining o„zi musobaqalashish vaziyatida vujudga kelgan sharoitdan kelib chiqqan holda, garchi unga start oldidan berilgan ko„rsatmalarda (o„yinchilarning joylashtirilishi, hujumkor uslub, presseng) bu narsa ko„zda tutilmagan bo„lsa ham, u o„zining jangovar harakatlari modelini tuza olish mahoratiga ega bo„lishi g„oyat muhim ahamiyatga egadir. Taktik harakatlarga misollar.

a) sport o„yinlari, yakkama-yakka olishuvlarda taktik harakatlarni amalga oshirishdagi qiyinchiliklar va ularning xilma-xilligi:

Vaqtning yoki makon, axborotning tanqisligi, yetishmas-ligi. Haqiqiy niyatni niqoblash (yashirish) harakatlarning boshlanish payti noaniqligi va boshqalar.

Bunday qiyinchiliklar raqib tomonidan vujudga keltiriladi. Bularning bari vujudga kelgan vaziyatni to„g„ri baholashga, biror optimal to„g„ri qarorga kelishga halaqit beradi, asab – mushak apparati faoliyatiga talabni oshiradi.

b) siklik (chidamlilik uchun mo„ljallangan) sport turlari difensiyadan masofani bosib o„tish, ish vaqtida o„z quvvatini ta‟minlab turish nuqtai nazaridan olganda bunday siklik sport turlari hammadan ko„ra maqsadga muvofiq deb hisoblanadi. Suzish, o„rta va uzoq masoflarga yugurish ham ana shunday samarali sport turlari hisoblanadi. Bunday mashqlarda eng muhim – bu masofani bosib o„tish grafigiga rioya etish, ayniqsa rekord ko„rsatkichlarga erishishdir.

v) velosport (bu yerda sportchining bir qancha maxoratlarini ko„rib o„tish lozim), bunday maxoratlar majmuaviy tarzda u amalga oshiradigan texnik harakatlar samaradorligini belgilab beradi.

Ø erkin manevr qilish va o„zi uchun qulay bo„lgan o„rinni egallab olish maxorati.

Ø syur-plyas deb ataladigan xolatni samarali bajara olish, raqib harakatlarini nazorat

qilib turish.

g) Raqib hujumiga qarshi tezlik bilan javob harakatlarini bajarish, marra chizig„iga yetganda tashlanish harakatini samarali bajarish (800 m va undan ortiq masofaga yugurish, trekda, katta – shosseda gurux bulib velosiped poygasi o„tkazish).

Musobaqani bunday tarzda o„tkazishda, aerodinamika nuqtai nazaridan, ayniqsa trassa va boshqa shunga o„xshashlar nuqtai nazardan eng qulay bo„lgan joyni tanlab olishga intilish sportchilarda doimiy ravishda taktik muvozanatni saqlashni va tabiiyki, tezlikni o„zgartirib turishni taqozo etadi.

Katta yo„l, shosseda ketayotgan velosipedchi uchun, masalan, maromdagi tezlik bilan trassani tekis bosib o„tish, tepaliklarga kelganda ish quvvatini oshirish, qiyaliklarda kuchni tejash bir-biridan jiddiy farq qilishi guruh bo„lib shosseda, katta yo„lda poyga o„tkazish vaqtida taktik kurashning naqadar murakkabligini ta‟kidlaydi.

Jahonning eng kuchli suzuvchilari, M: 200 m masofani batterflay usuli bilan suzib o„tishda distansion uchastkadagi tezlikni keskin pasaytirib beradilar va shunga yarasha distansiya o„rtasidagi ish quvvati ham kamayadi. Bunda ular go„yo distansiyani xayolan ikki uchastkaga bo„lib ularning har biri uchun to„la kuch sarflagan xolda, ikki uchastka orasida go„yo dam olgandek harakat qiladilar.

Sportchilarning jismoniy tayyorgarligidagi o„ziga xos xarakterlar ratsional taktik musobaqalashuv faoliyatini tanlash vaqtida hal qiluvchi ahamiyat kasb etish mumkin. CHunonchi baydarnada eshkak eshuvchlar o„zlarining tezlik kuch sifatlarini ko„proq darajada rivojlantirib borish oxiri finishga yaqinlashganlarida butun 500 m lik masofani bosib o„tishdagi sport komponenti, bo„lgan dastlabki, tezlikni ancha ortda qoldirib ketadilar. Boshqacharoq qilib aytganda, suvda suzuvchilar bilan aytilgan poygachilar singari umumiy masofani boshida va oxirida tezlikni maksimal darajada oshirib, oraliq masofada mo„‟tadil harakat qiladilar va bu bilan go„yo dam olib finishga kuch to„plaganday bo„ladilar. Tezlik, kuch sifatlariga ega bo„lgan va bu xususiyatlar proporsional tarzda nisbatan yaxshi rivojlangan sportchilar yuqorida aytilgan masofani nisbatan bir tekis tezlik bilan bosib o„tadilar.

Sportchining texnik tayyorgarligi

Texnik tayyorgarlik - bu sportchini harakat texnikasi asoslariga o„rgatib borishdan iboratdir. Bunday harakat texnikasi musobaqa bajariladigan yoxud mazkur harakatlar texnikasini takomillashtirish vositasi bulib xizmat qiladi.

SHu bilan birga sport texnikasiga o„rgatish va uni takomillashtirishni ham o„z ichiga

oladi.

Sport texnikasi − bu yuksak darajadagi samaradorlik bilan ajralib turadigan harakatlar masalalarini hal qilish usulidir.

Harakat masalalari sport turi xususiyatiga qarab turli tavsifda bo„lishi mumkin. Sportning siklli turlarida (suzish, uzoq masofalarga yugurish) harakat nihoyatda tejamli bo„lish kerak, ya‟ni u berilgan tezlik bilan harakat qilingan quvvat nihoyatda kam, minimum darajada sarf qilinishini ta‟minlashi kerak. Boshqa hollarda texnikaga asosiy talab − yaqinlik va irodalilik bo„ladi. (gimnastika, figurali uchish, suvga sakrash va hokazolar) Sport o„yinlarida, yakkama-yakka olishuv bilan bog„liq bo„lgan sport turlarida raqibning qiyinchiligini maksimal darajada oshirib qo„yish maqsadida sodir etilgan murakkab musobaqalashish vaziyatiga muvofiq ravishda texnika ko„rinishlarini o„zgartirib (qaytadan tuzib) turish mahorati zarurligi birinchi o„ringa chiqadi.

«Sport texnikasi» degan tushuncha ikki ma‟noni o„z ichiga oladi va ular bir-biridan quyidagicha farq qilinadi.

I − musobaqalashish harakatlarining mukammal modeli (namunasi).

II − musobaqalashish harakatlarini real tarzda shakllan tirib borayotgan (yoxud allaqachon shakllanib bo„lgan) usullari mavjud bo„ladi. Sport texnikasining samaradorligi amaldagi sport natijasi bilan ilgari oldindan saqlab qo„yilgan (model) natijalar o„rtasida vujudga kelgan farq bilan belgilanadi.

Texnika tayyorgarlikning asosiy vazifasi musobaqa lashish harakatlarining shunday ko„nikmalarini shakllantirishdan iboratki, bu ko„nikmalar sportchiga o„z mahoratidan mumkin qadar ko„proq samaradorlik bilan foydalanish imkoniyatini yaratib beradi.

Maxsus texnik tayyorgarlik – bu musobaqalashish mashqlari vaqtida sportchiga muvaffaqiyatlarni ta‟minlab beradigan ko„nikma va malakalarni shakllantirish hamda takomillashtirib berishdan iboratdir.

Umumiy texnik tayyorgarlik − bu texnik ko„nikmalarni shakllantirish omili hisoblangan ko„nikma va malakalar fondining jamlanib borishidir. Harakatlarni egallashda dastlab uni bajara olish ko„nikmasi paydo bo„ladi. Sungra amallarni takomillashtirib borishga qarab, harakat ko„nikmasi asta-sekin malakaga aylanadi.

Shundan keyin sportchida turli xil sharoitlarda amalga oshiriladigan harakat amallari chog„ida hosil qilingan malakalardan foydalanish mahorati – 2-bor egallangan mahorat deb ataladigan xususiyat ishlab chiqiladi.

Ikkinchi bor egallangan mahorat sportchining mahorat darajasini ko„rsatdi, chunki bu xususiyat sportchiga u yoki bu malakani turli shakllarda qo„llash, taktik qarorga kelish chegaralarini kengaytirib borish imkoniyatini beradi.

Harakat amallarini shakllantirish strukturasi

Malaka − bu mashqlarni avtomatlashtirilgan tarzda bemalol bajara olishidir.

Ko„nikma − bu harakatni ongli ravishda, ya‟ni ongni chuqur nazorati asosida

bajarilishidir.

Bilimlar – bu bajariladigan mashqlar jarayonida amalga oshiriladigan harakatlar to„g„risida fikriy tasavvur hosil qilishdir.

Bilimlar – bu harakatni amalda bajarish to„g„risida axborot (ko„rsatib berish, hikoya qilish) asosida shakllantiriladi, hamda bundan oldingi faoliyat jarayonida to„plab borilgan mavjud harakat negizida vujudga keltiriladi.

Ko„nikma – harakat amallarini bajarish ko„nikmasi olingan bilimlar va boshqa bir qator harakatlar, intilishlar (berilgan harakat vazifasini ongli ravishda ijro etib, ruyobga chiqarish) asosida shakllantiradi.

Malaka – harakat amallarini ko„p marta takrorlash natijasida hosil qilinadi.

Bu harakatni optimal ko„rinishiga muvofiq ravishda harakat strukturasini o„zini ham takomillashtirilishida uni optik nazoratsiz avtomatlashtirilgan tartibda bajarilishiga olib keladi. Harakatlarni ishonchli bajarish − bu malaka uchun xos bo„lgan xususiyatdir. Harakat amallarining bundan keyinggi takomillashuvi uning sport musobaqalarining turli ko„rinishlarida va vazifalarida ko„llanishi, yuqorida ham ta‟kidlab o„tilganidek, undan samarali foydalanish chegaralarini kengaytiradi. Harakat amallarini bu yo`l bilan egallab olingan darajasi harakat malakasi shakllanishining ikkinchi bosqichini ifoda etadi va u ikkinchi bor egallangan ko„nikma deb ataladi. Texnik tayyorgarlik jarayonining tuzilmasi tamoyili jihatlaridan olinganda harakat amallarini o„rganish jarayonidan farq qilmaydi.

Harakat amallariga o„rganish jarayoni

Harakat amallarini o„rganishning quyidagi uch bosqichi bir-biridan farq qilinadi:

I − harakat texnikasini o„rganishning dastlabki bosqichi (texnika asoslarini egallash).

II − texnikani chuqur o„rganish bosqichi (harakat texnikasini detallarga bo„lib o„rganish).

III − harakat amallarini takomillashtirish (barqaror qilish) bosqichi.

Harakat texnikasini o„rganishning dastlabki bosqichidagi umumiy vazifa − harakatni umumiy tarzda bajarish mahoratiga o„rgatish ya‟ni texnika asoslarini qo„polroq shaklda egallash.

Xususiy vazifalar (bular harakatni egallab borish jarayoniga qarab paydo bo„ladi va yo„l-yo„lakay hal qilib boriladi):

a) o„rganiladigan harakat to„g„risidagi umumiy tasavvur bo„lishini ta‟minlaydi. Harakat texnikasi asoslarini hamda uni bajarish xususiyatlarini bilib olishni ta‟minlash, xarakat texnikasini shug„ullanuvchilar o„rganib bilolmagan qismlarini bajarishni o„rganish. b) harakat reytingini o„rganish;

v) hamroh ortiqcha harakatlarni bartaraf etish;

g) Harakat bajarilmay qolishiga sabab bo„ladigan yoxud uni ancha buzilib bajarilishiga olib keladigan qo„pol xatolarni yo„qotish.

Mazkur bosqichda uqitish usuliyatining o„ziga xos xususiyatlari.

Harakat texnikasi asoslarini egallab olishning mazkur bosqichi yo„nalishidan kelib chiqqan holda o„qitish harakat amallari to„grisidagi dastlabki umumiy tasavvurni hosil qilishdan boshlanadi.

Ta‟lim faoliyati turiga o„rgatish o„quvchi yangi bilimlar, ko„nikmalar, malakalar hosil

qilishga ongli ravishda ehtiyoj sezgan taqdirdagina belgilanadi.

Bilim faoliyat natija

Foydalaniladigan uslublar – hikoya qilish, namoyish etish, tushuntirib berish, sinov tariqasida mashqlarni bajarib ko„rishga urinish.

Uslublarni ko„llanish izchilligiga namuna tarzida misol:

1. Harakatlarni iloji boricha to„la mukammal tarzda ijro etib ko„rsatib berish;

2. Harakatlarni bajarish usullarini qisqacha tushuntirib berish;

3. Harakatni iloji boricha sharoitga mos shaklda sekin sur‟atlar bilan va ifodali ravishda takroran ko„rsatib berish;

4. Harakatni sinov tarzida bajarishga urinish qanday bo„lishini bajarib ko„rsatish.

Shug„ullanuvchilarda harakat to„g„risida umumiy tasavvur hosil qilib bo„linganidan keyin harakat amallari texnikasini bevosita o„rganishga kirishiladi. Eng avvalo o„rganish chog„ida mashqni qismlarga bo„lib o„rganish yoki umumiy tarzda o„rganish uslubi yetakchi bo„lishi aniqlab olinadi.

Mashqlarni qismlarga bo„lib o„rganish:

- agar harakat amallari ko„p fazoga ega bo„lib, ular bir-biriga bog„lanib ketgan bo„lsa, mashq qismlarga bo„lib o„rganiladi.

Masalan, shitga tayanib sakrash, sport snaryadida bajariladigan gimnastika, (murakkab) mashqlari, disk uloqtirish va boshqalar. Mashqni yaxlit holda o„rganish:

- agarda harakat amallari unchalik murakkab bo„lmasa va o„quvchilar harakat qilmasdan uni mustaqil ravishda bajara olsalar, bunday mashqlar 1 butun, yaxlit holda bajariladi. Ko„p hollarda mashqni qismlarga bo„lib o„rganish usuli yetakchi uslub hisoblanadi. Bu amaliy mashg„ulotlarda tez-tez uchrab turadi.

O„qitishning mazkur bosqichida qo„llaniladigan uslublar

I − Ko„rsatib ta‟sir o„tkazish uslubi - bu harakatlarni tabiiy shaklda hamda moslashtirilgan usulda ko„rsatib berish yetakchilik qiladigan uslubdir. CHunki dastlabki uqitish bosqichida harakatli amallarni detallarga bo„lib o„rganish zaruriyati bo„lmaydi. SHuning uchun ham aftidan o„quv jarayonida dasturlar, jadvallar, sxemalar va boshqa ko„rgazmali qurollardan foydalanishga ehtiyoj bo„lmaydi.

II. Qo„shimcha pedagogik ta‟sir ko„rsatish uslubi

Ko„rinib turadigan mo„ljallar − bu fazoda bajariladigan harakatlarni egallab olish uchun (masalan, snaryadni uloqtirish harakati, gimnastkada (ko„tarishida oyoq yo„nalishini va boshqa yo„nalishlar belgilab ko„rsatib qo„yiladigan) mo„ljallardir. Barcha hollarda ham sportchi o„z ko„zi bilan ko„rib mo„ljal olish imkoniyatiga ega bo„lishi uchun harakat yo„nalishini ko„rsatib turadigan oriyentrlar o„rnatib qo„yiladi.

Tovush signallari. Harakatning vaqt jihatdan belgilangan paytini egallab olish uchun (chapak chalib, tovush signali berib) shunday tovushlar qo„llaniladi yoki mashq bajarayotgan vaqtda eng ko„p kuch-g„ayrat talab qilinadigan paytni aytib turish uchun (masalan, yugurib kelib sakrash, burilish, qo„zg„alish va boshqa shunga o„xshash harakatlarni bajarish zarur bo„lgan paytini aytib turish) uchun tovush signali qo„llaniladi.

Ko„rgazmali harakat usullari. Bu usullar harakat texnikasining to„g„ri bajarilishini his etib turish mahoratini egallab olish uchun qo„llaniladi. Masalan, murabbiy trenajer yordamida yoki boshqa vositalar orqali sportchiga harakat yo„nalishini amaliy tarzda ko„rsatib berayotganda shu usullardan foydalaniladi.

III. – Xatolarni yo„qotish uslublari.

Harakat amallarini dastlabki tarzda o„rganish bosqichida odatda o„quvchi hammadan ko„ra ko„proq xatolarga yo„l qo„yadi. Bu xatolar xususiyatlari va sabablari quyidagilardan iborat.

a) hususiyatlari.

Texnik xatolar harakat amallari va texnikasining buzib bajarilishi, mazkur harakatlarni o„rgana boshlagan deyarli barcha o„quvchilarda uchraydi:

b) individual xatolar – har bir o„kuvchi tomonidan yo„l qo„yiladigan uning o„ziga xos bo„lgan xatolaridir. (masalan, bo„g„imlardagi xarakatchanlikning sustligi, kuch-quvvat tayyorgarligining yetarli emasligi va boshqalar).

Sabablari: a) fiziologik xususiyatdagi sabablar − mushaklarning beixtiyor zo„riqishi (irradiatsiya, qo„zg„alish, qo„rquv-himoya reaksiyasi va hokazolar);

− charchash;

− jismoniy sifatlar rivojlanishi darajasining yetarli emasligi.

− asab jarayonlarining sust kechishi.

b) biomexanikaviy harakterdagi sabablar – bunda xatoning sabablari mazkur fazodagi, ya‟ni, shu bosqichdagi mashqni bajarilishida bo„lmay, mashqning avvalgi bosqichda noto„g„ri bajarilishida bo„ladi.

Misol, gimnastika mashqlarida oyoqlarni ko„tarib oldinga uzatib va qo„lga tayanib turib siltanib tik turish holati. Bunday qilinganda tik turish holati bajarilmay qoladi. Sababi harakati xato bajarilgan oyoqlarni oldinga siltab ko„tariladi.

v) ruhiy – pedagogik sabablar bunda o„kitishning noto„g„ri usuliyati qo„llanilgan bo„ladi. Natijada kishi topshiriqning ma‟nosini tushunib yetmaydi. Bunda o„kuvchining mashq mazmunini tushunib olganligiga albatta ishonch hosil qilinishi kerak (buning uchun undan topshiriqni nima ekanligini qarab ko„rish, u bilan suhbat o„tkazish kerak va hokazo);

− sportchi o„z harakatini, nazorat qilmaydi. Bunda ko„rib turiladigan mo„ljal, tovush signallari harakat vaqtida ko„rsatiladigan yordam sifatida qo„l keladi;

− shug„ullanuvchilar psixikasining salbiy holatda bo„lishi (qo„rquv, uyalish, tortinish, o„z kuchiga ishonmaslik, haddan tashqari hayajonlanish, umidsizlikka tushish va boshqa shunga o„xshash xatolar).

Sportchining ma‟naviy-irodaviy tayyorgarligi

Ma‟naviylik – ahloqiylik – bu odamlarning odobini, bir-biriga nisbatan majburiyatlarini belgilab beruvchi ifodalar va qoidalar yig„indisi.

Iroda – bu o„z oldiga qo„yilgan maqsadga erishish uchun zarur bo„lgan ichki kuch g„ayratni ishga solish hamda maqsadga yetkazadigan faoliyati turini bajara olish qobiliyatidir.

Tarbiya tamoyilining yo„nalishiga muvofiq, bilim maktablarimizdagi uzoq negiziga yuksak darajada ahloqiylikka asoslangan talablar ruhidagi yetuklikni va xulq-atvorini shakllantirishni tashkil etadi. Shu asosda sport faoliyatini faollashtirish muammosi ham, sport etik (axloq tarbiyasi ham, sport xarakterini tarbiyalash va boshqa shu singari) tarbiyaviy muammolar ham xal etiladi.

«Sport etikasi» - odamlarning sport faoliyati sohasidagi o„zaro munosabatlarini muvofiqlashtirib turadigan odob-ahloq shakllari yig„indisini ana shunday yaratish rusum bo„lgan.

Sport etikasining normalari osonlik bilan idrok etiladi, chunki ular umuman olganda har bir kishining sport sohasidagi ham insonga munosib talablarni o„zida aks ettiradi (masalan: musobaqalarning belgilangan shartlariga rioya kilish, o„z raqibidan ustun kelish uchun man etilgan usullarni qo„llamaslik, qo„polikka yo„l qo„ymaslik va shunga o„xshash odob qoidalari talab qilinadi). Sport murabbiylari va sportchilari jamiyat hamda jamoalar tomonidan ular zimmasiga yuklatilgan vazifalar bilan mahkam bog„liqdir. Masalan, maktab, shahar, respublikaning sport sharafini himoya qilish.

Musobaqalar qaydnomasida, tanlangan sport turining qoidalariga qat‟iyan rioya qilish belgilangan.

Belgilangan me‟yorlardan chekinishning sabablari ularni bilmaslikda, nima ahloqiy va nima axloqsizlik ekanligini tushunib yetmaslikda bo„lmay, balki ahloqiy odob-qoidalariga rioya etish kerakligi to„g„risidagi e‟tiqodning mavjud ekanligidandir. Yakkama-yakka sport olishuvlari jarayonida iroda sifatlarini rivojlantirish darajasi katta ahamiyat kasb etadi. Bir xil taktik faoliyat yo„nalishida jismoniy va texnik jihatdan keng tayyorgarlik ko„rgan sportchilar ichida kimning irodaviy tayyorgarligi yuqori bo„lsa, odatda o„sha g„olib chiqadi, ya‟ni kurashda kimning to„g„ri qarorlar qabul qilish va ularni muvaffaqiyat bilan amalga oshirish salohiyati bo„lsa, o„sha sportchi yutadi. Ko„pincha sportchi shunday vaziyatlarga tushib qoladiki, bunday vaqtlarda undan bir muayyan odob yo„lini tanlab olish talab qilinadi.

Masalan, - qattiq charchagan sharoitda kurashni davom ettirish yoki uni o„z jamoasidagi o„rtog„iga berish.

- To„pni tepish yoki uni o„z jamoasidagi o„rtog„iga uzatish.

- O„z raqibini qiyin ahvolda qoldirib ketish yoki unga yordam ko„rsatish (velosportda) jarohatlanish va boshqa shunga o„xshashlar.

- Hakamning xatosini, bu xatto sening qoidangda bo„lmagan taqdirda ham,

tuzatish.

Tabiiyki, bunday qarorlarni qabul qilish uchun sportchiga irodaviy kuch-g„ayrat zarur bo„ladi. Ayniqsa, qarorlar sport sharoitida qabul qilinadigan bo„lsa, yana ham ko„proq iroda kuchi talab qilinadi. Sportdagi muvaffaqiyatlar ko„p jihatdan sportchining qay darajada biror emotsional kuchga ega ekanligiga, uning o„z niyat holatini boshqara olish mahoratiga, butun kuch - g„ayratni bo„lajak kurashga qaratib urinishga sababchi bo„ladigan har xil omillar ta‟sirini yetkazib uzata olishga bog„liq bo„ladi.

Irodaviy harakat 2 qismdan iborat qaror qabul qilish va qabul qilingan qarorni amalga

oshirish.

Irodaviy harakatning samarasi, uning natijalari quyidagi omillarga bog„liq bo„ladi.

1 - o„z vaqtida va to„g„ri qaror qabul qilish ( odatda murakkab vaziyatlar to„g„ri qaror qabul qilishda qiyinchiliklar tug„diradi).

2 - ichki va tashqi to„siqlarga qaramasdan, muvaffaqiyatli ravishda harakatlar qilish (futbol o„yinining oldingi daqiqalarida gol urish, to„p kiritish imkoniyati paydo bo„lgan vaziyatlarda, charchoqlik, himoyachilarning va‟da beradigan harakatlari).

Irodaviy sifatlar tuzilmasi

Irodaviy tayyorgarlik tuzilmasida quyidagiga o„xshash sifatlar ajratib ko„rsatiladi:

Maqsadga intilish - (istiqboldagi maqsadni aniq ko„rish);

Qat‟iyat va jasorat - (o„z vaqtida qabul qilingan va puxta o„ylab topilgan qaror bilan birga tavakkal qilishga moyillik);

Sabr va matonat - (maqsadga erishish yo„lida butun kuch-qudratni va faoliyatini safarbar etish to„siqlarni yengib o„tishga bor kuch bilan intilish);

Sabr toqat va o„zini tuta bilish - (aql idrok teranligi, emotsional ko„nikish, histuyg„ular jumbushga kelgan sharoitda u fikr o„ylari va xatti-harakatlarini boshqara olish qobiliyati); O„z-o`zini rag„batlantirish, hamda mashg„ulot ishlarini bajarishga o„zini o„zi majbur qilish;

v o„z his-tuyg„ularini muvofiqlashtirish

v oldindan o„zining ruhiy va umumiy ahvolini yaxshilay olish; v o„zini-o„zi nazorat qilib borish.

Ma‟naviy irodaviy talablarni tarbiyalash uslublari:

v ishontirish;

v majbur etish;

v qiyinchiliklarni asta-sekin oshirib borish; v musobaqalashish.

Ruhiy imkoniyatlar tuzilmasi va ularni takomillashtirib borish.

Ruhiy tayyorgarlik tuzilmasi quyidagi tarkibdan iborat bo„ladi:

v reaksiya xususiyatlarini takomillashtirish, to„g„ri bashorat qilishga o„rgatish, kuzatish va diqqatni o„rgatish.

v muskul faoliyatini ruhiy jihatdan muvofiqlashtirib borishni takomillashtirish;

v start oldidagi holatni boshqara bilish;

v sport sohasida takomillashishga bo„lgan barqaror qiziqishni shakllantirib borish.

Nazorat uchun savollar:

1.Taktik tayyorgarlik deganda nimani tushunasiz va tushuntirib bering.

2. Musobaqalashish vaziyatini idrok etish va taxlil qilish fazasi qanday ma‟noni

bildiradi.

3. Taktik vazifani harakatlar orqali hal etish mumkinmi?

4. Taktik tayyorgarlik maqsadi va tayyorgarlik usuliyati ni tushuncha bering.

5. Raqib tomonidan vujudga keltiriladigan turli xil vaziyatlarda taktik harakatlardan foydalanish imkoniyatini ishga solish uchun nimalardan foydalanish mumkin?

6. Taktik harakatlarga misollar keltiring.

2) seminar mashg„ulotlari

FANNING SEMINAR MASHG„ULOTLARI MAZMUNI

Seminar mashg„ulotlarida talabalar jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanidan ko„nikma va malakalarga ega ekanliklari aniqlanadi.

Seminar mashg„ulotlarida ma`ruza mashg„ulotlaridagi mavzular bo„yicha berilgan ma`lumotlarni, jismoniy madaniyat va sportning asosiy tushunchalari, jismoniy madaniyat tizimining umumiy printsiplari va uning amalga oshirish yo„llari, jismoniy madaniyat vositalari, jismoniy mashqlar texnika va taktikasi, jismoniy mashqlarni turkumlarga bo„linishi, jismoniy mashqlar mashg„ulotlarining tuzilishi va mazmuni, qishloq joylarda jismoniy madaniyat ishlari va ularning xolati, o„quv muassasalarida jismoniy madaniyat mashg„ulotlarini tashkil qilish va o„tkazish metodikasi, jismoniy madaniyat darsning shakllari va turlari hamda ommaviy sport tadbirlarini tashkil etish va o„tkazish bo„yicha nazariy bilim va malakalarga qay darajada o„zlashtirilganligini aniqlanadi, baxolanadi hamda ularni bilimlari yanada mustaxkamlanadi.

1-seminаr: JISMONIY TARBIYA DARSLARIDA PEDAGOGIK NAZORAT: PEDAGOGIK TAHLIL REJA:

1. Pedagogik tahlil o„tkazish uslubiyati

2. Darsni tashkil etish

3. Darsda qo„llaniladigan vositalarga tavsif

4. Jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash uslubiyati

Jismoniy tarbiya darslarida qo„yiladigan vazifalar xilma-xildir. Uch guruhga:

o„rgatish sog„lomlatirish, tarbiyaviy vazifalar qo„yiladi.*

1. Stardan chiqishni o„rgatish.

2. Cho„nqayib o„tirgan holda kichik to„pni savatga tashlash.

3. Sog„lomlashtirish. Qad – qomatni rivojlantirish.

Shu sababli bu prinsipial jarayonlar doimo birga olib borilishi zarur.

O„RGATISH USLULARINI QO„LLANILISHI

2. So„zlashuv uslubining ta‟sirini kuchaytiruvchi uslubiy uslublarning qo„llanishi (qiyoslash, takrorlash, intonatsiya va h.k.) Misollar.

3. Pedagogning umumiy nutq madaniyati (nutqiing ravonligi, boyligi, aniqligi, ta‟sirchanligi va h.k.)

4. Ko„rsatmalik uslubini to„g„ri qo„llay bilish o„quvchilar kontingentiga darsning mazmuni va aniq vazifalariga mos keladigan ko„rsatmalilik qoidalaridan foydalanish.

5. Ko„rsatmalik uslubining ta‟sirini kuchaytaruvchi uslubiy uslublarning qo„llanilishi (tez, sekin va h.k.) Misollar.

tasdiqlanadi).

9. Xatolarni oldini olish va to„zatish uslubini xatolar sababini, ularning xususiyatlarini aniqlash, yo„qotishni hisobga olgan holda qo„llanish.

10. Mashqlar texnikasini o„rganishda qo„llanilgan uslubiy usullar. Misollar.

V.JISMONIY SIFATLARNI TARBIYALASH USLUBI

1.Dars qismlarida o„quvchilarda to„g„ri qad-qomatni shakllantirishga, to„zatishga va takomillashtirishga qanday e‟tibor berildi?

Baho bering.

4. Dam olish uchun ajratilgan vaqt, uning qaytarilishi va davom etishi.

VI. PEDAGOGNING TARBIYAVIY ISHLARI

2 Pedagogning sinfni boshqara bilishi, o„quvchilarda ongli munosabatlarni shakllantirishi, ularda jismoniy mashqlar bilan shug„ullanishga qiziqish uyg„otish va h.k.

VII. O„QUVCHILARNING XULQI

1. 1.O„quvchilarning darsga o„ vaqtida tayyorlanishi, ularning darsga, ayrim topshiriqlarni bajarishga munosabati.

2. SHaxsning faollik, onglilik va tashabbuskorlik ko„rsatishi.

3. Ko„rsatilgan natijalarni nazorat qilishga, qiyinchiliklarni yengishga bo„lgan bardoshligi.

4. O„quv-tarbiya ishlarining mazmuni va natijasidan o„quvchilarningqoniqishi yoki qoniqmasligi, ularning emotsional holati.

5. O„quvchilarning bir-biriga yordam berishi, ularning o„qituvchiga bo„lgan munosabati.

6. Navbatchi va guruh boshliqlarining o„z burchlarini kanday bajarganliklari, kamchiliklari va yutuqlari.

VIII.DARSNI UMUMLASHTIRISH VA XULOSA

1. Darsning o„rgatuvchanlik qiymati.

2. Darsning tarbiyaviy qiymati.

3. Darsning sog„lomlashtirish qiymati.

4. O„qituvchi faoliyatining ijobiy va salbiy tomonlari.

2-seminаr: XRONOMETRAJ VA PULSOMETRIYA O„TKAZISH USLUBIYATI

REJA:

1. Xronometraj o„tkazish uslubiyatiuslubiyati

2. Pulsometriya o„tkazish uslubiyati

TOMIR URISHNING O„LCHASHNING MAQSADI VA UNING

MA‟LUMOTLARINI TO„PLASH METODIKASI

Puls - lotincha turtki - tomir urishi, yurak qisqarishi natijasida qon tomirlarining ritmik tebranishi: kengayib-torayishi demak.

Sog„lom kishilarda puls 1 minutda 60 marta tomir urishiga teng. Bolalarda kattalarga nisbatan puls ortiqroq, qiz bolalarda esa o„g„il bolalarga nisbatan bir muncha ortiqroq bo„ladi.

TOMIR URISHI O„LCHANGANDAGI MA‟LUMOTNING TAXLILI

Tomir urishni kuzatiluvchi tomonidan mashq bajarib bo„lgandan so„ng o„lchashnishi kerak, lekin o„lchanish oralig„i 3-5 minugdan oshmasligi lozim.

Kuzatuvchi o„zi o„quvchining oldiga borishi kerak, chunki bu yuklamaning haqiqiyligini buzishga olib keladi.

OLINGAN MA‟LUMOTLARNI HISOBLASH, EGRI CHIZIQLI GRAFIGINI

TUZISH VA MA‟LUMOTLARNI TAXLILI

SHunga qarab proporsiya tuziladi.

90-100 foiz

103-X X=103x100g„90= 114.4 foiz uchinchisi - 108 marta, yana proporsiya tuzamiz.

90-100 foiz X= 108x100g„90= 120 foiz va h.k.

Navbatdagi vazifa bu olingan ma‟lumotlar asosida tomir urishining egri chiziq grafigini tuzish.

Keyingi bosqichda, yuqoridagi hujjatlarga asoslanib darsdagi og„irlikning yozma tahlili bajariladi. Bunda quyidagilar yoritilishi kerak:

Tomir urishini o„lchash protokoli, tomir urishning egri chiziq grafigi va olingan ma‟lumotlarning taxlili qo„shilgan holda bir butun hujjatni tashkil etadi.

JISMONIY TARBIYA DARSLARIDA XRONOMETRAJ OLIB BORISH

Jismoniy tarbiya darslarida xronometraj darsning umumiy va mator zichligini aniqlash maqsadida olib boriladi.

Darsning umumiy zichligi deb, pedagogik nuqtai nazardan to„g„ri foydalanilgan butun dars davomida nisbatiga aytiladi.

Darsning motor zichligi deb, o„quvchilarning bevosita harakat faoliyatiga, mashq bajarish uchun sarflangan vaqtga aytiladi.

3-seminar: Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarni joriy etish

reja:

1. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarni joriy etishning ilmiy- pedagogik asoslari.

2. Jismoniy tarbiya darslarini tashkil etilish tarixi.

3. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarning qo„llashning hozirgi holati.

Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarni joriy etishning ilmiy- pedagogik asoslari