O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

“SPORT TURLARI VA UNI O„QITISH METODIKASI ” KAFEDRASI

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

Мажмуа

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

“SPORT TURLARI VA UNI O„QITISH METODIKASI ” KAFEDRASI

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

NAVOIY – 2021

TALABALARNI BAHOLASH TARTIBI

I. O‟QUV MATERIALLAR

VARIVOJLANISHI (2-SOAT)

FUTBOLNING UMUMIY TAVSIFI

Futbol boshqaruvining tashkiliy tuzilishi

Zamonaviy futbol tavsifi

3-MA`RUZA FUTBOL O‟YINI TEXNIKASI TASNIFI (2-SOAT)

3.Maydon o‟yinchisining texnikasi

To‟pga zarba berish

TO‟P TRAYEKTORIYASI XUSUSIYATLARI

To‟pni to‟xtatish

To‟p olib yurish

Aldash harakatlari (fintlar)

To‟pni olib qo‟yish

To‟pni tashlash

4.Darvozabonning o‟yin texnikasi

To‟pni ilib olish

To‟pni qaytarib yuborish

Darvozabon

Himoya qatorining o‟yinchilari Q a n o t h i m o ya ch i l a r i

Markaziy himoyachilar

O‟rta qator o‟yinchilari

Hujum qatorining o‟yinchilari Q a n o t h u j u m ch i l a r i

Markaziy hujumchi

Darvozabonning o‟yin taktikasi

Darvozabonning hujumdagi harakatlari

Javob hujumi uyushtirish

Sheriklar faoliyatini boshqarish

Hujum taktikasi

To‟p bilan harakatlar

Guruh taktikasi

Komanda taktikasi

Tadrijiy hujum

O‟ y i n ch i l a r n i n g h u j u m d a g i h a m k o r l i g i

Qanot himoyachilari

Markaziy himoyachilar

O‟rta qator o‟yinchilari

Q a n o t h u j u m ch i l a r i

Markaziy hujumchi

H u j u m ch i l a r s o n i o z – k o‟ p b o‟ l g a n d a g i h u j u m h a r a k a t l a r i T o‟ r t h u j u m ch i b i l a n h u j u m q i l i sh

U ch t a h u j u m ch i b i l a n h u j u m q i l i sh

I k k i t a h u j u m ch i b i l a n h u j u m q i l i sh

HIMOYA TAKTIKASI

Individual taktika

To‟psiz o‟yinchiga qarshi harakatlar

To‟pi bor o‟yinchiga qarshi harakatlar

Komanda taktikasi

Tez hujumga qarshi himoya

Tadrijiy hujumga qarshi himoya

Komanda harakatlari

Taktik tizimlar evolyutsiyasi

«Qator besh kishi» tizimi

«Dubl-ve» tizimi

H o z i r g i t a k t i k t i z i m l a r

Kurs ishi, loyixa va chizma-hisoblar bo‟yicha uslubiy ko‟rsatmalar

2) Mustaqil ish bo‟yicha tavsiyalar

SILLABUS (ishchi dastur)

FUTBOL ASSOTSIATSIYALARI XALQARO KENGASHI NIZOMI

Yillik umumiy yig‟ilish

Yillik ishchi yig‟ilish

Yillik umumiy yig‟ilish

Yillik ishchi yig‟ilish

Darvoza maydoni

Jarima maydoni

Maydon burchagidagi bayroqlar

Burchak sektori

Xavfsizlik

Darvozabonni almashtirish

Qoida buzarliklar/jarimalar

O‟yinni davom ettirish

Asosiy tarkibdagi va zaxiradagi o‟yinchilarni maydondan chetlatish

O‟yinni davom ettirish

Hakam qarori

Majburiyatlar

Bo‟limlar orasidagi tanaffus

Yo‟qotilgan vaqtlar uchun qo‟shimcha vaqt

Qo‟shimcha bo‟limlar

To‟xtatilgan uchrashuv

Uchrashuv boshlanish arafasida

Qoida buzarliklar/jarimalar

«Baxsli to‟p»

Qoida buzarliklar/jarimalar

To‟pning o‟yinda bo‟lishi

To‟p darvoza to‟rida

Musobaqa reglamenti

«O‟yindan tashqari» holatni aniqlash

Qoidabuzarlik/jarimalar

Majburiy ishora

To‟p darvozaga borib tushdi

Jarima maydoni ichidan jarima yoki erkin zarba ijro etish

Qoida buzilishi/jazolar

Maydondagi o‟yinchi tomonidan erkin yoki jarima zarbasi ijro etilishi

Darvozabon tomonidan ijro etilgan erkin yoki jarima zarbasi

Qoida buzarliklar/jazolar

To‟pni yon chiziqdan o‟yinga kiritish tartibi va yo‟l-yo‟riqlari

Qoida buzarliklar/jazolar

Darvozabon tomonidan to‟pni yon chiziqdan tashlab berishda

Qoida buzarliklar/jazolar

Maydondagi o‟yinchi tomonidan darvoza yonidan erkin zarba bilan to‟pni o‟yinga kiritishda

Darvozabon tomonidan darvoza yonidan erkin zarba bilan to‟pni o‟yinga kiritishda

Qoidabuzarlik/jazolar Burchak to‟pi maydonda harakat qilayotgan o‟yinchi tomonidan kiritiladi

Burchak to‟pining darvozabon tomonidan kiritilishi

To‟pni yon chiziqdan o‟yinga kiritish tartibi va yo‟l-yo‟riqlari

Qoida buzarliklar/jazolar

Darvozabon tomonidan to‟pni yon chiziqdan tashlab berishda

Futbol qoidalari

Futbol qoidalari

TEXNIK MAYDONCHA

TO‟RTINCHI HAKAM

O‟yin qoidalari va reglament

O‟yindagi to‟xtalishlar hisobiga yo‟qotilgan vaqtni e‟lon qilish

TALABALARNI BAHOLASH TARTIBI

TALABANING OʻZLASHTIRISHINI BAHOLASH MEZONLARI

AKADEMIK TALABLAR

2-kurs 3-semestr

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA

Tasdiqlayman»

Taqrizchilar: A.Q. Nurullayev -

III. GLOSSARIY

Shaxsiy jadval asosida ishlash vaqti: seshanba, chorshanba va juma kunlari 14

Mavzular

Yiqila turib to`pga kalla urishni takomillashtirish

A+”, “A”, “B+” baho: talaba materiallarni mustaqil ravishda tez oʻzlashtiradi: xatolarga yoʻl qoʻymaydi; mashgʻulotlarda faol ishtirok etadi; savollarga toʻliq va aniq javob beradi

Jukov M.N. - M.: Podvijnыe igrы:

VARIVOJLANISHI (2-SOAT)

SHotlandiya jamoasi tarkibida esa 6 ta hujumchi, 2 ta yarim himoyachi bo‘lgan edi

Angliya, Shotlandiya, Uels va Irlandiya ittifoqlarining birlashuvi bo‗lib o‗tdi

Futbol (inglizcha foot — oyoq, ball — to‘p) — sport o‘yini, 2 darvoza (7,32x2,44 m) li maxsus maydon (90—120 x 45— 90) da to‘p bilan…

Britaniya orollarida paydo bo‗ldi, bu o‗yin tez orada britanlar orasida ommaviylashdi

Angliya maydonlariga tushishdi), 1891 yili esa maydonga bir emas uch hakam tushadigan bo‗ldi (bosh hakam va 2 ta yordamchisi)

Jarima maydoni. Darvoza chizig‗ida darvoza ustunlarining ichidan 16,5 m masofadagi nuqtadan unga perpendikulyar bo‗lgan 2 ta 16,5 m chiziq chiziladi

Futbol-chinakam atletik o‗yin

O‘zbekiston futbol federatsiyasi

Bundan 1000-2000 m masofani maydonda tezkorlik bilan harakatlanadi

Keyingi papytda sezilarli darajada futbolchilar-ning o‘yinlardagi harakatlanish tezligi oshdi, o‘yin faoliyatining jadalligi (samaradorlik) oshdi va bular sportchilar organizmiga bo‘lgan yuklamani ancha oshirdi

Va, nihoyat, 1914 yil 25 mayda

O‘zbek futbol-chilari bu bo‘lajak o‘yinga qattiq tayyorgarlik ko‘rdilar va birinchi matchda 4:2 hisobidagi og‘ir g‘alabani qo‘lga kiritdilar

Sobiq Ittifoqning yetakchi sport jamiyati bo‘lgan «Spartak»

Sobiq Ittifoqning ilk terma jamoasi uchun 5 ta paxtakorchi o‘ynar edi:

O‘zbekistonda futbolning keyingi rivoji uchun katta ahamiyat kasb etdi

Farg‗ona, Toshkent, Qo‗qon, Andijon va

Paxtakor» sobiq Ittifoqning oliy ligasida ishtirok etib keldi

O‗zbekiston Futbol federatsiyasi «FIFA»ga, shu yilning dekabr oyida esa

Kubogi uchun kurashda Qarshining «Nasaf» jamoasi ishtirok etadi

M. Akbarov, R. Akramov, Yu. Sarkisyan,

Jonlantirish uchun savollar. 1

MA`RUZA FUTBOL O‟YINI TEXNIKASI

Lekin u o‘yinda qo‘l bilan o‘ynash taqiqlangan edi

Maydonning bo‘yi 200 yard (183 m) dan, eni 100 yard (91,5 m) dan oshmaydi

Endiki raqiblar sirt chizig‘i bilan o‘zi o‘rtasida qarshi tomon o‘yinchilaridan uch kishi bor bo‘lsa, bu o‘yinchi «o‘yindan chiqqan» bo‘lmaydi

O‘yin faoliyati harakteriga qarab futbol texnikasida ikkita yirik bo‘lim ajratiladi: maydon o‘yinchisi texnikasi va darvozabon texnikasi

Yugurish qadamining uzunligi sprinterlarda 2-2,2 m ga teng bo‘lsa, katta yoshli futbolchilarda o‘rtacha 1,3-1,5 m ga teng

Sakrashning ikki xil priyomi bor: bir oyoqda depsinib sakrash va ikki oyoqda depsinib sakrash

Burilishning quyidagi priyomlaridan foydalaniladi: hatlab o‘tib burilish, sakrab burilish, tayanch oyoqda burilish

Oyoq bilan to‘p juda xilma-xil bo‘lishiga qaramay, ular texnikasini sistemastruktura jihatidan taxlil qilish ko‘p usullar uchun umumiy bo‘lgan asosiy harakat fazalariga ajratib ko‘rsatish imkonini beradi

Bu tezlik zarba berayotgan oyoqning zarba boshidagi tezligidan sal kamroq bo‘ladi

To‘pning uchish trayektoriyasi burama zarba berilganda anchagina o‘zgaradi

Oyoq yuzining o‟rta qismi bilan tepishni bajarish texnikasiko‘p jihatdan oyoq yuziningichki qismi bilan tepishga o‘xshaydi, lekin uni bajarish detallari bir oz farqqiladi

To‘pni tayanch oyoq tovoni bilan tepsa ham bo‘ladi

Gavda tayanch oyoq tomonga og‘diriladi

Peshona bilan zarba berish va shuning variantlari bu priyomdagieng ko‘p foydalaniladigan usullardir

Erga oyoq uchida tushiladi, amortizatsiya bo‘lsin uchun oyoqlar sal bukiladi

To‟pni to‟xtatish To‘pni to‘xtatish to‘pni qabul qilish va egallash vositasi bo‘lib xizmat qiladi

Biroq, past uchib kelayotgan to‘pni to‘xtatadigan oyoq tayyorlov fazasida bukilib, to‘p balandligiga qadar ko‘tariladi

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

NAVOIY – 2021

TALABALARNI BAHOLASH TARTIBI

I. O‟QUV MATERIALLAR

VARIVOJLANISHI (2-SOAT)

FUTBOLNING UMUMIY TAVSIFI

Futbol boshqaruvining tashkiliy tuzilishi

Zamonaviy futbol tavsifi

3-MA`RUZA FUTBOL O‟YINI TEXNIKASI TASNIFI (2-SOAT)

3.Maydon o‟yinchisining texnikasi

To‟pga zarba berish

TO‟P TRAYEKTORIYASI XUSUSIYATLARI

To‟pni to‟xtatish

To‟p olib yurish

Aldash harakatlari (fintlar)

To‟pni olib qo‟yish

To‟pni tashlash

4.Darvozabonning o‟yin texnikasi

To‟pni ilib olish

To‟pni qaytarib yuborish

Darvozabon

Himoya qatorining o‟yinchilari Q a n o t h i m o ya ch i l a r i

Markaziy himoyachilar

O‟rta qator o‟yinchilari

Hujum qatorining o‟yinchilari Q a n o t h u j u m ch i l a r i

Markaziy hujumchi

Darvozabonning o‟yin taktikasi

Darvozabonning hujumdagi harakatlari

Javob hujumi uyushtirish

Sheriklar faoliyatini boshqarish

Hujum taktikasi

To‟p bilan harakatlar

Guruh taktikasi

Komanda taktikasi

Tadrijiy hujum

O‟ y i n ch i l a r n i n g h u j u m d a g i h a m k o r l i g i

Qanot himoyachilari

Markaziy himoyachilar

O‟rta qator o‟yinchilari

Q a n o t h u j u m ch i l a r i

Markaziy hujumchi

H u j u m ch i l a r s o n i o z – k o‟ p b o‟ l g a n d a g i h u j u m h a r a k a t l a r i T o‟ r t h u j u m ch i b i l a n h u j u m q i l i sh

U ch t a h u j u m ch i b i l a n h u j u m q i l i sh

I k k i t a h u j u m ch i b i l a n h u j u m q i l i sh

HIMOYA TAKTIKASI

Individual taktika

To‟psiz o‟yinchiga qarshi harakatlar

To‟pi bor o‟yinchiga qarshi harakatlar

Komanda taktikasi

Tez hujumga qarshi himoya

Tadrijiy hujumga qarshi himoya

Komanda harakatlari

Taktik tizimlar evolyutsiyasi

«Qator besh kishi» tizimi

«Dubl-ve» tizimi

H o z i r g i t a k t i k t i z i m l a r

«Sport va harakatli o„yinlarni o„qitish metodikasi» fanining 2021/2022 o„quv yili uchun mo„ljallangan SILLABUSI

TALABANING OʻZLASHTIRISHINI BAHOLASH MEZONLARI

AKADEMIK VA ETIK TALABLAR

1. Futbol o‟yinining paydo bo‟lishi 2. Futbolning o‟zbekistonda rivojlanishi

O„zbekistonda futbolning rivojlanishi

Adabiyotlar

T o‘ p n i t a sh l a b b e r i sh

Musobaqa turlari

Musobaqalarni rejalashtirish

O‟yin tizimlari

Davrali tizim

Yordamchi jihozlar

Statsionar jihozlar

Ko‟chma jihozlar

- MUSTAQIL TA`LIM TOPSHIRIQLARI

Navoiy – 2021

TALABALARNI BAHOLASH TARTIBI

TALABANING OʻZLASHTIRISHINI BAHOLASH MEZONLARI

AKADEMIK TALABLAR

Bilet-1

Bilet-2

Bilet-3

Bilet-4

Bilet-5

Bilet-6

Bilet-7

Bilet-8

Bilet-9

Bilet-10

Bilet-11

Bilet-12

Bilet-13

Bilet-14

Bilet-15

Bilet-16

Bilet-17

Bilet-18

Bilet-19

Bilet-20

Bilet-21

Bilet-22

Bilet-23

Bilet-24

Bilet-25

Bilet-26

Bilet-27

Bilet-28

Bilet-29

Bilet-30

Qoida buzarliklar/jazolar

Maydondagi o‟yinchi tomonidan darvoza yonidan erkin zarba bilan to‟pni o‟yinga kiritishda

Darvozabon tomonidan darvoza yonidan erkin zarba bilan to‟pni o‟yinga kiritishda

Qoidabuzarlik/jazolar Burchak to‟pi maydonda harakat qilayotgan o‟yinchi tomonidan kiritiladi

Burchak to‟pining darvozabon tomonidan kiritilishi

«Sport va harakatli o„yinlarni o„qitish metodikasi» fanining 2021/2022 o„quv yili uchun mo„ljallangan SILLABUSI

TALABANING OʻZLASHTIRISHINI BAHOLASH MEZONLARI

AKADEMIK VA ETIK TALABLAR

1. Futbol o‟yinining paydo bo‟lishi 2. Futbolning o‟zbekistonda rivojlanishi

O„zbekistonda futbolning rivojlanishi

Adabiyotlar

T o‘ p n i t a sh l a b b e r i sh

Musobaqa turlari

Musobaqalarni rejalashtirish

O‟yin tizimlari

Davrali tizim

Yordamchi jihozlar

Statsionar jihozlar

Ko‟chma jihozlar

10 jamoa uchun o‟yinlar taqvimini tuzish(10 ga eng yaqin bo‟lgan kichik toq son – 9)

10-jadval Turlar bo‟yicha o‟yinlar

O‟yinlar (musobaqa)da o‟rinlarni aniqlash

14-jadval Alohida – alohida baholashning taxminiy shkalasi

Mashg‘ulot devorchasi

To‘plar osilgan kronshteynlar

Ko‘chma batut

Ko‘chma darvozalar

II. O„quv fanining maqsadi va vazifalari

AMALIY MASHGʻULOTLAR

SEMINAR MASHGʻULOTLARI

MUSTAQIL TA`LIM TOPSHIRIQLARI

10 jamoa uchun o‟yinlar taqvimini tuzish(10 ga eng yaqin bo‟lgan kichik toq son – 9)

10-jadval Turlar bo‟yicha o‟yinlar

O‟yinlar (musobaqa)da o‟rinlarni aniqlash

14-jadval Alohida – alohida baholashning taxminiy shkalasi

Mashg‘ulot devorchasi

To‘plar osilgan kronshteynlar

Ko‘chma batut

1. Futbol o„yin texnikasi

OYOQ YUZASINING ICHKI YON QISMI BILAN TO„PNI TEPISH

OYOQ YUZASI BILAN TO„PNI TEPIB OLIB YURISH

OYOQ QABARIG„INING PANJALAR USTI ICHKI QISMI BILAN TO„PNI TEPISH

OYOQ QABARIG„INING O„RTA QISMI BILAN TO„PNI TEPISH

2. O„yin taktikasi haqida

Taktik harakatlarni takomillashtirishga qaratilgan mashg„ulotlar majmuasi

1. FUTBOL O‟YININING PAYDO BO‟LISHI 2. FUTBOLNING UMUMIY TAVSIFI 3. FUTBOLBOSHQARUVININGTASHKILIYTUZILISHI

FUTBOLNING UMUMIY TAVSIFI

Futbol boshqaruvining tashkiliy tuzilishi

Zamonaviy futbol tavsifi

1. Futbol o‟yinining paydo bo‟lishi 2. Futbolning o‟zbekistonda rivojlanishi

3-SEMINAR: FUTBOL O‟YINI TAKTIKASI VA TEXNIKASI

Darvozabon

Himoya qatorining o‟yinchilari Q a n o t h i m o ya ch i l a r i

Markaziy himoyachilar

1. Musobaqalarning ahamiyati 2. Musobaqa turlari 3. Musobaqalarni rejalashtirish 4. Musobaqa nizomi 5. YOrdamchi jihozlar

Musobaqa turlari

Musobaqalarni rejalashtirish

O‟yin tizimlari

Davrali tizim

мажмуа

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

“JISMONIY MADANIYAT” FAKULTETI

«SPORT VA HARAKATLI O„YINLARNI O„QITISH METODIKASI»FANIDAN

Bilim sohasi: 100000

Ta`lim sohasi:110000 - Pedagogika

Bakalavriat yo`nalishi: 5112000 – jismoniy madaniyat

Navoiy -2021 yil

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

«Tasdiqlayman»

O‗quv ishlar bo‗yicha prorektor

______________D.U.Ro‗ziyev

«____»____________2020yil

«SPORT VA HARAKATLI O„YINLARNI O„QITISH METODIKASI» FANIDAN

O‟QUV-USLUBIY MAJMUA

Bilim sohasi: 100 000 – Gumanitar

Ta‘lim sohasi: 110 000 – Pedagogika

Bakalavriat yo‘nalishi: 5112000- Jismoniy madaniyat

Tuzuvchilar:

Sho„liyev .A.Q. - Navoiy davlat pedagogika instituti Jismoniy madaniyat kafedrasi katta o`qituvchisi

Taqrizchilar:

A.Q. Nurullayev - Jismoniy madaniyat kafedrasi, dotsent v.b

«Sport va harakatli o`yinlarni o‗qitish metodikasi» fanining o`quv-uslubiy majmuasi

Jismoniy madaniyat kafedrasining 2021yil __- ―____‖dagi ____-sonli yig‘ilishida muhokamadan o‗tgan va fakultet kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.

«Sport va harakatli o`yinlarni o‗qitish metodikasi» fanining o`quv-uslubiy majmuasi ―Sport turlari va uni o‗qitish metodikasi ‖ fakul‘teti kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan

(2021yil ____ ―_______‖dagi ___-sonli bayonnoma).

«Sport va harakatli o`yinlarni o‗qitish metodikasi» fanining o`quv-uslubiy majmuasi institut Kengashning 2021-yil 31-avgustdagi ___-sonli yig‘ilishi __/__-sonli qarorining ___-bandi 31.08.2021 yil bilan tasdiqlangan

	M U N D A R I J A
I.	O‟QUV MATERIALLAR
1)	Ma‘ruza mashg‘ulotlari
2)	Seminar, mashg‘ulotlari
2)	Amaliy mashg‘ulotlari
II.	MUSTAQIL TA‟LIM MASHG‟ULOTLARI
1)	Kurs ishi bo‘yicha tavsiyalar
2)	Mustaqil ish bo‘yicha tavsiyalar
III.	GLOSSARIY
IV.	ILOVALAR
1)	Fan dasturi
2)	Ishchi fan dasturi
3)	Tarqatma materiallar
4)	Testlar
5)	Baholash mezonlari
6)	Boshqa ma‘lumotlar
7)	O‘UM elektron varianti

Fanning qisqacha tavsifi
OTMning nomi va Navoiy davlat pedagogika instituti Ibn Sino 45 uy joylashgan manzili:
Kafedra:		―Jismoniy madaniyat‖				Jismoniy madaniyat kafedrasi
Ta‟lim sohasi va yo„nalishi:		60112000 jismoniy madaniyat ta‘lim yo‗nalishi
Fanni (kursni) olib boradigan o„qituvchi to„g„risida ma‟lumot:		Cho`liyev A.Q.		e-mail:
Dars vaqti va joyi: __-bino Kursning ___auditoriya davomiyligi:
Shaxsiy jadval asosida ishlash vaqti:		seshanba, chorshanba va juma kunlari 14.00 dan 18.00 gacha
Fanga ajratilgan soatlar		Auditoriya soatlari				Mustaqil ta‟lim:	90
		Ma‟ruza:	10	Amaliy seminar	70 8
Fanning boshqa fanlar ―Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi‖, ―Gimnastika va uni bilan bog„liqligi o‗qitish metodikasi‖, ―Engil atletika va uni o‗qitish metodikasi‖, ―Kurash (prerekvizitlari): turlari va uni o‗qitish metodikasi‖, ―Suzish va uni o‗qitish metodikasi‖, ―Jismoniy tarbiya gigienasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari‖, ―Jismoniy madaniyatni o‗qitish texnologiyalari va loyihalashtirish‖
Fanning mazmuni
Fanning Fanning maqsadi 5112000 jismoniy madaniyat ta‘lim yo‗nalishi dolzarbligi va talabalarida futbolni paydo bo‗lishi va rivojlanish bosqichlari, dunyoda va qisqacha O‗zbekistonda rivojlanishi, musobaqa qoidalari, o‗yin texnikasining asoslari, mazmuni: harakatlarga dastlabki o‗rgatish usullari va vositalari haqida nazariy bilim hamda amaliy ko‗nikmalarini shakllantirishga qaratilgan. *Fanning vazifasi* - futbol sport turini harakatlanish texnikasini, o‗yin texnikasini taktik tayyorgarlikning asoslarini, harakatlarga o‗rgatish usullari va vositalarini mashgulotlarda qo‗llay olishning amaliy ko‗nikmalarni shakllantirishga qaratilgan
Talabalar uchun talablar	Fanni o‗zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: - futbolni paydo bo‗lishi va rivojlanish bosqichlari, dunyoda va O‗zbekistonda rivojlanishi haqida; - futbol o‗yini texnikasining asosiy tushunchalari, atamalar va texnik usullarni ijro etish; - futbol o‗yini elementlariga o‗rgatish vositalari va usullari, bosqichlari, didaktik tamoyillari; - futbol o‗yini usullarini o‗zlashtirish darajasini nazorat qilish va baholash testlarini qo‗llash; - futbol o‗yini qoidalari haqida tasavvurga; - mashg‗ulotlarda futbol o‗yin elementlariga o‗rgatish vositalari va metodlariniqo‗llash; - texnik tayyorgarlikda tegishli vosita va metodlarini qo‗llash;
	- taktik tayyorgarlikda tegishli (yakka tartibdagi va guruxli taktik tayyorgarlikda)vosita va metodlarini qo‗llash; - futbol bo‗yicha musobaqalarni tashkil etish amaliy ko‘nikmalariga; - o‗quvchilarni xususiyatlaridan kelib chiqib futbol o‗yin elementlariga o‗rgatishvositalari va metodlarini qo‗llash; - futbol bo‗yicha o‗quv-mashg‗ulotlarni tashkil eta olish *malakalariga ega bo‘lishkerak.*
Elektron pochta orqali munosabatlar tartibi	Professor-o‗qituvchi va talaba o‗rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina universitet hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00 gacha

Fan mavzulari va unga ajratilgan saotlar taqsimoti:

№ Mavzular Ma‘ruza seminar Amaliy Mustaqil

ta‟lim

1. Futbol o‗yinining kelib chiqishi va rivojlanish tarixi. 2 2. O‗zbekistonda futbol o‗yinini paydo bo`lishi va 2

rivojlanishi.

3. Futbol o‗yini texnikasi. 2

4. Futbol o‗yini taktikasi 2

5. Musobaqalarni tashkil etish va o‘tkazish. 2

6. Futbol o‗yinining kelib chiqishi va rivojlanish tarixi. 2

7. O‗zbekistonda futbol o‗yinini paydo bo`lishi va 2 rivojlanishi.

8. Futbol o‗yini texnikasi va texnikasi 2

9. Musobaqalarni tashkil etish va o‘tkazish. 2 1. Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepish. 2

2. Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepishni 2 takomillashtirish.

3. Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepishni takrorlash. 2

4. Oyoq yuzining ichki tomoni bilan tepish. Oyoq 2 yuzining o`rta qismi bilan tepish.

5. Oyoq yuzining ichki tomoni bilan tepishni 2

takomillashtirish. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepishni takomillashtirish.

6. Oyoq yuzining ichki tomoni bilan tepishni takrorlash. 2

Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepishni takrorlash .

7. Oyoq yuzining tashqi qismi bilan vaoyoq uchi bilan 2 tepish.

8. Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepishni va oyoq 2 uchi bilan tepishni takomillashtirish.

9. Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepishni va oyoq 2 uchi bilan tepishni takrorlash.

10. Tovon bilan tepish. Tovon bilan chalishtirib tepish. 2

11. Tovon bilan tepishni va tovon bilan chalishtirib 2 tepishni takomillashtirish.

12. Tovon bilan tepishni va tovon bilan chalishtirib 2 tepishni takrorlash.

13. Burilib tepish va boshdan oshirib tepish. 2

14. Burilib tepish va boshdan oshirib tepishni 2

	takomillashtirish.
15.	Burilib tepish va boshdan oshirib tepishni takrorlash.			2
16.	Peshona bilan zarba berish.			2
17.	Peshona bilan zarba berishni takomillashtirish.			2
18.	Peshona bilan zarba berishni takrorlash.			2
19.	Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berish.			2
20.	Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berishni takomillashtirish.			2
21.	Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berishni takrorlash.			2
22.	Sakrab peshona yoni bilan zarba berish.			2
23.	Sakrab peshona yoni bilan zarba berishni takomillashtirish.			2
24.	Sakrab peshona yoni bilan zarba berishni takrorlash.			2
25.	Yiqila turib to`pga kalla urish.			2
26.	Yiqila turib to`pga kalla urishni takomillashtirish.			2
27.	Yiqila turib to`pga kalla urishni takrorlash.			2
28.	To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatish.			2
29.	To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takomillashtirish.			2
30. 2	To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takrorlash.			2
31.	Sakrab oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatish.			2
32.	Sakrab oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takomillashtirish.			2
33.	Tagcharm bilan to`p to`xtatish.			2
34.	Tagcharm bilan to`p to`xtatishni takomillashtirish.			2
35.	Oyoq yuzi bilan to`p to`xtatish. Son bilan to`p to`xtatish.			2
Jami		10	8	70	90

BALLAR TAQSIMOTI:

Oraliq nazorat - 30 ball. Joriy nazorat - 20 ball.

Yakuniy nazorat - 50 ball.

Jami: 100 ball

Baholash tartibi oʻz ichiga nazoratlar turini (oraliq, joriy va yakuniy) qamrab oladi.

Talabaning oʻzlashtirish darajasi quyidagi yoʻl bilan baholanadi:

Darajasi	Ballar (foiz)		Reyting
A+	95 - 100 ball	5	A‘LO
A	90 - 94 ball	4.0	A‘LO
B+	85 - 89 ball	3.5	JUDA YAXSHI
B	80 - 84 ball	3.0	JUDA YAXSHI
C+	75 - 79 ball	2.5	YAXSHI
C	70 - 74 ball	2.0	YAXSHI
D+	65 - 69 ball	1.5	SHARTLI OʻTDI
D	60 - 64 ball	1.0
F	59 ball va undan past	0.0	OʻTMADI

“A+”, “A”, “B+” baho: talaba materiallarni mustaqil ravishda tez oʻzlashtiradi: xatolarga yoʻl qoʻymaydi; mashgʻulotlarda faol ishtirok etadi; savollarga toʻliq va aniq javob beradi.

“B”, “C+”, “C” baho: talaba materiallarni yaxshi oʻzlashtirgan, uni mantiqiy ifoda eta oladi; mashgʻulotlarda faol ishtirok etadi; savollarga toʻliq va aniq javob beradi, biroq uncha jiddiy boʻlmagan xatolarga yoʻl qoʻyadi.

“D+”, “D” baho:asosiy materiallarni biladi, biroq aniq ifoda etishga qiynaladi; savollarga javob berishda aniqlik va toʻliqlik yetishmaydi; materiqllarni taqdim etishda ayrim xatoliklarga yoʻl qoʻyadi; kommunikatsiya jarayonida qiyinchilik sezadi.

“F” (oʻtmadi) baho:materiallarni oʻzlashtirmagan; savollarga javob bera olmaydi; mashgʻulotlarda ishtirok etmaydi.

Talabalarni baholashda quyidagilar hisobga olinadi:

- mashgʻulotlardagi ishtiroki (davomat);

- mashgʻulotlardagi faollik va ijodkorlik;

- asosiy va qoʻshimcha oʻquv materiallarini oʻzlashtirish; - mustaqil ta‘lim boʻyicha topshiriqlarni oʻz vaqtida bajarish; - nazoratning barcha turlarinii oʻz vaqtida bajarish.

Nazorat topshiriqlarini bajarishda koʻchirmakashlikka (plagiat) yoʻl qoʻyilmaydi.

Test, oʻquv loyihalari, mustaqil ishlar, oraliq, joriy, yakuniy nazorat topshiriqlarini boshqa shaxslardan koʻchirib olinishiga yoʻl qoʻyilmaydi, boshqa talabaning oʻrniga imtihon topshirish ta‘qiqlanadi.

Kurs boʻyicha har qanday nazorat topshirigʻini soxtalashtirgan talaba ―fanni oʻzlashtirmagan‖ (―F‖) hisoblanadi.

Mashgʻulotlar paytida mobil aloqa va boshqa elektron qurilmalardan foydalanishga yoʻl qoʻyilmaydi. Mashgʻulotlar paytida auditoriyada (virtual auditoriyada) belgilangan talablarga zid harakatlar qilish mumkin emas.

Boshqalar va turli fikrlarga tolerant munosabatda boʻlish talab etiladi.

Kontakt soatlari*: mustaqil ta‘lim topshiriqlarini bajarish, ularni taqdim etish, zarur ma‘lumotlar va turli materiallar boʻyicha savollarga quyidagi grafik asosida oʻqituvchiga murojat qilishingiz mumkin:

№	Kun	Vaqt	Xona
1.	Chorshanba
2.	Shanba

* Eslatma: Mazkur blok har bir oʻqituvchi tomonidan oʻzining individual-shaxsiy ishchi dasturida imkoniyatdan kelib chiqib toʻldiriladi.

Asosiy adabiyotlar:

1. Usmonxo‘jayev T.S. ―Harakatli o‘yinlar‖ O‘quv qo‘llanma T.: O‘qituvchi 1992 y.

2. Mahkamdjanov K.M., Nurmatov F.A, Inozemseva L.A, Rustamov L ―Sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi‖ Darslik T.: 2008 y.

3. Xo‘jayev P., Raximqulov K.D., Nigmanov B.B. Sport va harakatli o‘yinlar va uni o‘qitish metodikasi. (Harakatli o‘yinlari) O‘quv qo‘llanma TDPU T.: 2008 y.

4. Azizova R.I. ―Sport va harakatli o‘yinlarni o‘qitish metodikasi‖ O‘quv qo‘llanma T.: 2010

5. Raximqulov K.D. ―Milliy harakatli o‘yinlari‖ O‘quv qo‘llanma T.:2012 y.

6. Arjan Egges, Arno Kamphuis, Mark Overmars ―Motion in Games‖ FirstInternational Workshop, Utrecht, MIG 2008. 236 s.

7. Jukov M.N. - M.: Podvijnыe igrы: Ucheb. dlya stud. ped. vuzov. Izdatelskiy sentr «Akademiya» 2000. - 160 s.

Nurimov R.I. ―Futbol‖ darslik T, O‘zDJTI 2005 y.

9. Ayropetyans L.R. ―Voleybol‖ Uchebnik. T, UzGosIFK 2006 g.

10. Rasulov O.T. ―Basketbol‖ Darslik. Toshkent 1998 y.

11. Pavlov Sh., Abduraxmanov F., Akromov J. ―Gandbol‖ darslik. T,O‘zDJTI 2005 y.

12. Nigmanov B.B, Xo‘jayev F, Raximqulov K.D ―Sport o‘yinlari va uni o‘qitish metodikasi‖ o‘quv qo‘llanma Ilm-Ziyo nashriyoti Toshkent 2011 y.

Qo‟shimcha adabiyotlar:

13. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent ―O‘zbekiston‖ – 2017 y.

14. Sh.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2016 y.

15. sh.Mirziyoev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash-yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi.―O‘zbekiston‖ NMIU,2016y.

16. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7fevraldagi PF4947 sonli Farmoni.

17. Raximqulov K.D. Harakatli o‘yinlar (ma‘ruzalar matni) 2001y.

18. Xo‘jayev F, Murodov M, Mirsolixov.S. Xalq milliy o‘yinlari 1-ism. Toshkent - 2001 y.

19. Normurodov A.N. O‘zbek milliy o‘yinlari T.: - 1999 y.

20. Rahimqulov K.D., Usmonxo‘jayev T.S. Jismoniy tarbiyadan bolalar va o‘smirlar uchun 1000 mashq hamda harakatli o‘yinlar. 2001y.

21.Raximqulov K.D. «Kichik yoshdagi bolalarning qaddi qomatini rivojlantirishga mo‘ljallangan mashqlar va harakatli o‘yinlar» 2001y.

22. Xojayev P, Raximqulov K.D, Nigmanov B.B. ―Harakatli o‘yinlar va uni o‘qitish metodikasi‖ CHo‘lpon nashriyoti T.: 2010 y.

23. Active schools. Kori ki te Kura. Games sport New Zealand 2012 year.

24. A Hand Book For Teaching Sports 1958-2008 year.

26. Adam Goodes. Yulunga: Traditional Indigenous Games. - Sydney 2009year.

Axborot manbalari:

27. www.tdpu.uz

28. www.pedagog.uz

29. www.edu.uz

30. www.nadlib.uz (A.Navoiy nomidagi O‘z.MK)

31. http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta‘lim resurslari

1) Ma‟ruza mashg‟ulotlari

1-MARUZA: FUTBOL O‟YININING PAYDO BO‟LISHI

REJA:

1. FUTBOL O‟YININING PAYDO BO‟LISHI

2. FUTBOLNING UMUMIY TAVSIFI

3. FUTBOLBOSHQARUVININGTASHKILIYTUZILISHI

Futbol eng qadimiy o‘yinlardan biridir. Ingliz-larning e‘tirof etishlaricha, oyoq bilan to‘p o‘ynash Britan orollarida IX asrdayoq juda mashhur bo‘lgan.

1863 yil 26 oktyabrda Londonda Angliya futbol uyushma-sining tashkil etilishi paytida bu o‘yinning 13 moddadan iborat bo‘lgan ilk rasmiy qoidalari tasdiqlangan. Keyin-chalik bu qoidalar boshqa barcha milliy uyushmalar uchun futbol o‘yinining asosi bo‘lib koldi.

Futbol o‘yinining ilk qoidalarida belgilanishicha, maydon uzunligi 200 yard (183 metr)dan, kengligi 100 yard (91 metr)dan oshiq bo‘lmasligi kerak. Darvozalar ikki ustundan iborat bo‘lib, ular orasida to‘sin bo‘lmagan va ustunlar orasidagi masofa 8 yard (7,32 m) bo‘lgan. 1866 yilda balandlikni cheklash uchun ustunlar orasiga arqon tortib qo‘yilgan. YAna 10 yil o‘tib, bu arqonni yog‘och to‘singa almashtirishgan.

Darvozabonning qo‘l bilan o‘ynashga haqqi yo‘q edi. 1871 yilda o‘ng qo‘l bilan o‘ynashga ruxsat berilgan, u ham bo‘lsa faqat darvoza maydoni ichida. Darvozabonning jarima maydoni ichida ham qo‘l bilan o‘ynash huquqini qo‘lga kiritishi uchun 30 yildan ko‘proq vaqt kerak bo‘ladi (1902).

Uzoq vaqt mobaynida na jarima to‘pi, na 11 metrlik zarba bo‘lgan. Qoidabuzarlik uchun erkin zarbalar bilan chegaralanib qolinaverardi. Nihoyat, 1891 yil eng qat‘iy jazolardan biri − 11 metrlik zarba kiritildi, uni inglizcha so‘z bilan «penalti» deb ataydilar.

Futbol shakllanayotgan davrlarda jamoa sardorlari o‘yin qoidalariga rioya qilinishini kuzatib turardilar. Futbol maydonida hakam 1880 yilda paydo bo‘ldi, 1 yildan so‘ng esa hakam ikkita yordamchisi bilan maydonga chiqa boshladi. Hushtak 1878 yilda kiritildi, bunga qadar hakam to‘xtatish yoki o‘yinni qayta boshlash uchun ovozdan yoki qo‘l harakatlaridan foydalanardi. O‘sha yillarda barcha milliy futbol uyushmalari uchun qoidalar bir xil yoki majburiy bo‘lmagan. Har bir uyushma o‘z xohishiga ko‘ra bu qoidalarga turli o‘zgartirishlar kiritishi mumkin edi. Bu vaziyat xalqaro uchrashuvlar o‘tkazish yoki xalqaro musobaqalar tashkil etishda qiyinchiliklar tug‘dirardi.

1882 yili to‘p mustaqil futbol ittifoqlari, ya‘ni Angliya, SHotlandiya, Uels va Irlandiya ittifoqlarining birlashuvi bo‘lib o‘tdi. Bunda yagona qoidalar qabul qilindi va futbol qoidalarida u yoki bu o‘zgarishlarni amalga oshirish huquqiga ega bo‘lgan xalqaro Kengash tasdiqlandi.

1871 yilda Angliyada mamlakat Kubogining yo‘nalishi tasdiqlandi. Bu kubok uchun hozirda ingliz futbol klublari kurash olib boradilar xalqaro miqyosdagi ilk futbol uchrashuvi Angliya va SHotlandiya jamoalari o‘rtasida 1873 yilda bo‘lib o‘tdi. O‘yinchilar soni 11 kishidan ortiq bo‘lsa, ularning jamoadagi joylashishi hozirgidan boshqacharoq bo‘lgan. Angliya jamoasida 7 ta o‘yinchi hujumda, 1 tasi yarim himoyada bo‘lgan, shuningdek, 2 ta himoyachi va 1 ta darvozabon bo‘lgan. SHotlandiya jamoasi tarkibida esa 6 ta hujumchi, 2 ta yarim himoyachi bo‘lgan edi.

XIX asrning 80-yillarida futbol o‘yini yevropa qit‘asidagi mamlakatlarga yoyila boshladi. 1875 yilda futbol Gollandiyaga, keyinroq esa Daniyaga kirib keldi. 1882 yildan boshlab SHveysariyada, 1890 yildan CHexiyada, 1897 yildan esa Rossiyada futbol o‘ynay boshladilar.

1882 yilda xalqaro uyushmalar boshqarmasiga asos solindi. Nihoyat, 1904 yil 21 mayda Fransiya tashabbusiga ko‘ra hozirda 200 dan ortiq davlatlar a‘zo bo‘lgan Xalqaro Futbol Uyushmasi – FIFA tashkil etildi. FIFA bilan bir qatorda 1954 yildan boshlab yevropa Futbol ittifoqi – UYEFA ham faoliyat ko‘rsatadi.

1930 yildan boshlab har 4 yilda futbol bo‘yicha jahon chempionati, 1958 yildan boshlab esa milliy terma jamoalar qatnashadigan yevropa chempionatlari o‘tkazilib kelmoqda. 1900 yilda futbol olimpiya sport turiga aylandi, ammo rasmiy jihatdan u Olimpiya o‘yinlari dasturiga 1908 yilda kiritilgan.

Osiyo Futbol konfederatsiyasi (OFK) 1954 yili tuzilgan bo‘lib, hozirgi vaqtda 44 ga yaqin mamlakatlarni birlash-tiradi.

O‘zbekiston Futbol federatsiyasi 1994 yildan FIFA va OFK ga a‘zo bo‘lgan, hozirda FIFA va OFK tomonidan o‘tkaziladigan barcha rasmiy musobaqalarda qatnashib kelmoqda.

Futbol o„yinining kelib chiqishi va rivojlanish bosqichlari.

Futbol eng qadimiy o‗yinlardan biridir. Inglizlarning e‘tirof etishlaricha, oyoq bilan to‗p o‗ynash Britan orollarida IX asrdayoq juda mashhur bo‗lgan.

• 1863 yil 26 oktyabrda Londonda Angliya futbol uyushmasining tashkil etilishi paytida bu o‗yinning 13 moddadan iborat bo‗lgan ilk rasmiy qoidalari tasdiqlangan. Keyinchalik bu qoidalar boshqa barcha milliy uyushmalar uchun futbol o‗yinining asosi bo‗lib koldi.

• Futbol o‗yinining ilk qoidalarida belgilanishicha, maydon uzunligi 200 yard (183 metr)dan, kengligi 100 yard (91 metr)dan oshiq bo‗lmasligi kerak. Darvozalar ikki ustundan iborat bo‗lib, ular orasida to‗sin bo‗lmagan va ustunlar orasidagi masofa 8 yard (7,32 m) bo‗lgan.

• 1866 yilda darvoza balandligini cheklash uchun ustunlar orasiga arqon tortib qo‗yilgan. Yana 10 yil o‗tib, bu arqonni yog‗och to‗singa almashtirishgan.

• Darvozabonning qo‗l bilan o‗ynashga haqqi yo‗q edi. 1871 yilda o‗ng qo‗l bilan o‗ynashga ruxsat berilgan, u ham bo‗lsa faqat darvoza maydoni ichida. Darvozabonning jarima maydoni ichida ham qo‗l bilan o‗ynash huquqini qo‗lga kiritishi uchun 30 yildan ko‗proq vaqt kerak bo‗ladi (1902).

• Uzoq vaqt mobaynida na jarima to‗pi, na 11 metrlik zarba bo‗lgan. Qoidabuzarlik uchun erkin zarbalar bilan chegaralanib qolinaverardi. Nihoyat, 1891 yil eng qat‘iy jazolardan biri − 11 metrlik zarba kiritildi, uni inglizcha so‗z bilan «penalti» deb ataydilar.

• Futbol shakllanayotgan davrlarda jamoa sardorlari o‗yin qoidalariga rioya qilinishini kuzatib turardilar. Futbol maydonida hakam 1880 yilda paydo bo‗ldi, 1 yildan so‗ng esa hakam ikkita yordamchisi bilan maydonga chiqa boshladi. Hushtak 1878 yilda kiritildi, bunga qadar hakam to‗xtatish yoki o‗yinni qayta boshlash uchun ovozdan yoki qo‗l harakatlaridan foydalanardi. O‗sha yillarda barcha milliy futbol uyushmalari uchun qoidalar bir xil yoki majburiy bo‗lmagan. Har bir uyushma o‗z xohishiga ko‗ra bu qoidalarga turli o‗zgartirishlar kiritishi mumkin edi. Bu vaziyat xalqaro uchrashuvlar o‗tkazish yoki xalqaro musobaqalar tashkil etishda qiyinchiliklar tug‗dirardi.

• 1882 yili mustaqil futbol ittifoqlari, ya‘ni Angliya, Shotlandiya, Uels va Irlandiya ittifoqlarining birlashuvi bo‗lib o‗tdi. Bunda yagona qoidalar qabul qilindi va futbol qoidalarida u yoki bu o‗zgarishlarni amalga oshirish huquqiga ega bo‗lgan xalqaro Kengash tasdiqlandi.

• 1871 yilda Angliyada mamlakat Kubogining yo‗nalishi tasdiqlandi. Bu kubok uchun hozirda ingliz futbol klublari kurash olib boradilar xalqaro miqyosdagi ilk futbol uchrashuvi Angliya va Shotlandiya jamoalari o‗rtasida 1873 yilda bo‗lib o‗tdi. O‗yinchilar jamoadagi joylashishi hozirgidan boshqacharoq bo‗lgan. Angliya jamoasida 7 nafar o‗yinchi hujumda, 1 nafari yarim himoyada bo‗lgan, shuningdek, 2 nafar himoyachi va 1 nafar darvozabon bo‗lgan. Shotlandiya jamoasi tarkibida esa 6 nafar hujumchi, 2 nafar yarim himoyachi va 1 nafar darvozabon bo‗lgan.

• XIX asrning 80-yillarida futbol o‗yini Yevropa qit‘asidagi mamlakatlarga yoyila boshladi. 1875 yilda futbol Gollandiyaga, keyinroq esa Daniyaga kirib keldi. 1882 yildan boshlab Shveysariyada, 1890 yildan Chexiyada, 1897 yildan esa Rossiyada futbol o‗ynay boshladilar.

• 1882 yilda xalqaro uyushmalar boshqarmasiga asos solindi. Nihoyat, 1904 yil 21 mayda Fransiya tashabbusiga ko‗ra hozirda 200 dan ortiq davlatlar a‘zo bo‗lgan Xalqaro Futbol Uyushmasi – FIFA tashkil etildi. FIFA bilan bir qatorda 1954 yildan boshlab Yevropa Futbol ittifoqi – UEFA ham faoliyat ko‗rsatadi.

• 1930 yildan boshlab har 4 yilda futbol bo‗yicha jahon chempionati, 1958 yildan boshlab esa milliy terma jamoalar qatnashadigan Yevropa chempionatlari o‗tkazilib kelmoqda. 1900 yilda futbol olimpiya sport turiga aylandi, ammo rasmiy jihatdan u Olimpiya o‗yinlari dasturiga 1908 yilda kiritilgan.

• Osiyo Futbol konfederatsiyasi (OFK) 1954 yili tuzilgan bo‗lib, hozirgi vaqtda 44 ga yaqin mamlakatlarni birlashtiradi.

• Futbol (inglizcha foot — oyoq, ball — to‘p) — sport o‘yini, 2 darvoza (7,32x2,44 m) li maxsus maydon (90—120 x 45— 90) da to‘p bilan jamoa bo‘lib o‘ynaladi. Futbol to‘pining og‘irligi 410—450 g, aylana diametrining uzunligi 68—70 sm, o‘yinning asosiy vaqti 90 minut (45 minutdan 2 bo‘lim, 12—15 minut tanaffus). Maydonda ikkala jamoada 11 kishidan bo‘ladi. O‘yindan maqsad raqib darvozasiga to‘pni oyoq yoki gavda qismlari bilan (qo‘ldan tashqari) kiritishdan iborat. Faqat darvozabonlargina qo‘l bilan o‘ynashi mumkin (jarima maydonchasida).

Futbolga o‘xshash o‘yinlar miloddan avval Misr va Sharq mamlakatlarida ma‘lum bo‘lgan, keyin Yevropaga o‘tgan. 1848 yilda Buyuk Britaniyadagi Kembrij universiteti o‘qituvchilari Futbolning dastlabki zamonaviy qoidalarini ishlab chiqishgan. 1857 yilda shu mamlakatdagi Sheffild shahrida ilk F. klubi tashkil etilgan. 1863 yilda Angliya Futbol uyushmasi tuzilib, Futbol qoidalari tasdiqlangan. 18-asrning oxiri — 19-asrning boshlarida Yevropa va Janubiy Amerika davlatlarida ham Futbol uyushmalari tashkil kilindi. 1896 yil Futbol olimpiada o‘yinlari dasturiga kiritildi. 1904 y.da xalqaro futbol federatsiyasi —FIFA tuziddi. Futbol Braziliya, Germaniya, Italiya, Argentina, Buyuk Britaniya kabi davlatlarda keng rivojlangan. Pele, Maradona, F. Bekkenbauer, L. Yashin, 3. Zidan, R. Ronaldo va boshqa Futbolchilar bu o‘yinning jahonda ommaviylashishiga hissa qo‘shishdi.

Hozirgi kunda futbol jahon xalqlari orasida mehr qozonib kelayotgan sport turi hisoblanadi. Uning kelib chiqishi, rivojlanishi va umuman butun dunyoga chiqish tarixi uzoq-uzoq davrlarga borib taqaladi.

Futbolning kelib chiqishi xaqida turli axborotlar, ma‘lumotlar, taxminlar mavjud, biroq ularning barida turli sanalar, davrlar keltirilgan. Tarix hali futbolni paydo bo‗lgan yoki kelib chiqqan joyni va sanani aniq bilmaydi. Bu esa futbol ildizi o‗ta qadim zamonlarga borib taqalishidan darak beradi. Lekin ko‗plab izlanishlar natijasi hamda tarixshunoslarning fikricha, futbolga o‗xshash to‗p o‗yinlari necha-necha yuzlab yillar avval Qadimgi Sharq mamlakatlarida (Misr,Xitoy), antik davlatlarda (Gretsiya, Rim)da o‗ynalgan. Shuning uchun ko‗pchilik futbolning kelib chiqishi mana shu davlatlarga borib taqaladi, deya e‘tirof etishadi. Biroq aynan «futbol» deb atala boshlangan o‗yin Angliyada paydo bulgan. Qadimgi Misrda futbolga o‗xshash o‗yin eramizdan 2000 yillar avval o‗ynalgan bo‗lsa, qadimgi Afinada Sparta jangchilari orasida «episkiros», deb nomlanadigan xam oyoq bilan, xam qo‗l bilan o‗ynaladigan o‗yin mashhur bo‗lgan, bu o‗yinni yumaloq matoda o‗ynashgan. Ammo bu o‗yin juda qo‗pol va shafqatsizligi bilan ajralib turadi. Rim imperiyasi bosqini tufayli futbolga o‗xshash o‗yin eramizdan avvalgi 1 asrda Britaniya orollarida paydo bo‗ldi, bu o‗yin tez orada britanlar orasida ommaviylashdi.

XII asr-o‗rta asrlar Angliyada futbol o‗zining boshlang‗ich yo‗lini olgan. Angliyadagi shaharlarda, shahar ichidagi tor ko‗chalarda, bozor maydonlarida ertalabdan to kun botguniga qadar to‗pli o‗yin o‗ynalgan. O‗ynovchilar soni 100 ga yaqin, ayrim paytlari esa 100 dan oshib ketgan. U paytdagi o‗yinlar qo‗pol, hech qanday qoidasiz o‗ynalgan. Qo‗l bilan ham, oyoq bilan ham o‗ynashdan tashqari, to‗p bilan bo‗lgan yoki bo‗lmagan o‗yinchilarni ushlab yiqitishgan. O‗yin shu darajada qizib ketardiki, hatto bozorlar, ko‗chalar vayron bo‗lardi.

Shahar aholisi, chetdan kelganlarning ko‗pchiligi bu o‗yinga qarshi bo‗lishdi va 1314 yilning 13 aprelida qirol eduard 2 shaharda futbol o‗ynashni man etdi hamda o‗ynovchilarni darhol qamoqqa olish to‗g‗risida farmon chiqardi. Chunki o‗yin shahar tinchligini buzib, ko‗p insonlar noroziligiga sabab bo‗lardi. Bu farmondan so‗ng futbolni shahar tashqarisida, dala va yaylovlarda o‗ynashdi. Shundan so‗ng, 1333 yilda eduard III, 1389 yili Richard II, 1399 yilda Genrix IV, 1449 yilda Genrix VI, 1471 yilda eduard IV, 1491 yilda Genrix VII, 1512 yilda Genrix VIII va nihoyat qirolicha Elizaveta I 1572 yili futbol o‗ynashni butun mamlakatda taqiqlab, qat‘iy jazo choralari ko‗rilishini zikr etishdi. Biroq, futbol shuncha farmon va qarorlarning barchasidan kuchliroq chiqdi. Shuncha tanadashnomlar bu sport o‗yini rivojlanishiga to‗sqin bo‗la olmadi, u yanada ommaviylashib bordi. Aynan Angliyada «futbol» haqiqiy nomini oldi (inglizchadan tarjima qilinganda «foot» - oyoq, «ball» - to‗p deganidir).

XIX asr o‗rtalarida «to‗s-to‗palon futbol» dan bosiqroq, jamoaviy, tashkillashtirilgan futbolga o‗tildi va 1848 yilda Kembrijda rasmiylashtirilmagan futbol qoidalari ishlab chiqilib, o‗yinlar tashkil etildi. Oradan 9 yil o‗tib, ya‘ni 1857 yil Sheffild shaxrida dunyoda birinchi futbol jamoasi tashkil topdi. 1863 yil 26 oktyabr kuni Londonda birinchi marta futbolning rasmiy qonun-qoidalari ishlab chiqildi (albatta, yillar o‗tib bu qoidalarga o‗zgartirish va qo‗shimchalar kiritilib kelingan).

O‗n uchta paragrafdan uchtasida turli holatlarda qo‗lda o‗ynash mumkin emasligi (ta‘qiqlanishi) ko‗rsatilgan edi. Faqat 1871 yilda darvozabonga qo‗lda o‗ynashga ruxsat berildi. XIX asr oxirlarigacha qoidalarga yana bir qancha o‗zgartirish va qo‗shimchalar kiritildi. Masalan, to‗p hajmi belgilandi (1871), burchak to‗pi kiritildi (1872), darvozaga to‗r tortildi (1891), 1878 yili hakam xushtakdan foydalana boshladi, 1891 yili birinchi marta 11 metrlik jarima to‗pi (penalti) belgilandi, 1875 yili darvoza ustunlarini birlashtirib turuvchi arqonlar o‗rniga 2m 44sm balandlikka to‗sin o‗rnatildi, 1880 yilda futbol o‗yinini birinchi hakam boshqardi (birinchi marta hakamlar Angliya maydonlariga tushishdi), 1891 yili esa maydonga bir emas uch hakam tushadigan bo‗ldi (bosh hakam va 2 ta yordamchisi). Qonun-qoidalar o‗zgarishi va yangiliklar kiritilishi, albatta, o‗yin texnikasi va taktikasiga ta‘sir o‗tkazardi.

1872 yildan boshlab futbol bo‗yicha halqaro uchrashuvlar tarixi boshlandi. Unda Angliya va Shotlandiya terma jamoalari kurash olib bordi, uchrashuv 0:0 hisobida yakuniga etgan. 1884 yildan Britaniya orollarida birinchi halqaro rasmiy turnir o‗tkazila boshlagan. XIX asr oxirlari XX asr boshlarida futbol butun Evropa hamda Janubiy Amerikada ommaviylashib ketdi. Nihoyat, 1904 yili Belgiya, Gollandiya, Daniya, Frantsiya, Shvetsiya va Shveytsariya vakillari tashabbuskorligi bilan Halqaro futbol assotsiatsiyalari federattsiyasi (FIFA) tashkil topdi. Shunday qilib, 1896 yildan Olimpiada o‗yinlariga kiritilgan futbol 1908 yildan olimpiada dasturidan muhim joy egalladi.

Qadimda har bir kiritilgan goldan so‗ng jamoalar joy almashishgan. Birinchi to‗p Angliyada Dorvan ismli etikdo‗z tomonidan tikilgan. Birinchi xaqiqiy yangi to‗p J. Makintosh tomonidan yaratilgan, to‗p qattiq charmli, suv o‗tkazmaydigan va charm ichida havo to‗ldirilgan rezinadan iborat edi. XIX asr oxirlarida o‗yinchi ekipirovkasiga futbolka, oyoq kiyimi, shortikdan tashqari, albatta, bosh kiyimi ham kiritilishi shart bo‗lgan. 1870 yili birinchi marta jamoada o‗yinchilar soni belgilangan, ya‘ni har bir jamoada 11 tadan o‗yinchi. 1871 yildan uchrashuvlar 1,5 soat mobaynida o‗tkazila boshlangan bo‗lsa, 1883 yildan boshlab uchrashuv ikkita bo‗limga bo‗linib, o‗sha 1,5 soat ikkiga bo‗lingan (45daqiqadan).

Birinchi marta 1873 yilda autdan to‗pni qo‗lda o‗yinga kiritish belgilangan.

Mamlakatimizda birinchi futbol jamoasi 1912 yilda Quqonda tashkil topgan bo‗lsa, sobiq ittifoq hududida XIX asr oxirlarida Peterburgda tashkil topgan.

Hozirgi qonun-qoidalarga ko‗ra futbol maydonining uzunligi 100x120, eni 64x80 m qilib belgilandi. Maydon uzunligi har doim uning enidan katta bo‗lishi lozim. Maydon chiziqlari: 12 sm dan katta bo‗lmagan aniq ko‗rinuvchi chiziqlar bilan maydon yuziga chizilgan bo‗lishi shart. Maydon o‗rtasidan uning eniga tortilgan chiziq bo‗lib, unda maydon markazi belgilanadi. Maydon markazi belgisidan radiusi 9 m li aylana chiziladi. Chiziqlar o‗lchami (qalinligi) maydonning o‗lchoviga kiradi. Maydonning burchaklariga yuqori qismi o‗tkir bo‗lmagan va balandligi 1,5 m dan kam bo‗lmagan bayroqlar o‗rnatiladi.

Darvoza chizig‗ida burchakdagi bayroqlardan teng uzoqlikdagi masofaga darvoza o‗rnatiladi. U bir–biridan 7,32 m masofada o‗rnatilgan 2 ta vertikal ustun va ularni birlashtiruvchi gorizontal joylashgan to‗sindan iborat. Erdan to‗singacha bo‗lgan masofa 2,44 m bo‗lish kerak. To‗sin va ustunlarning diametri 12 sm dan ortiq bo‗lmasligi kerak. Darvoza maydoni, darvoza ustunlari ichidan 5,5 m masofadagi nuqtadan darvoza chizig‗iga perpendikulyar qilib, 2 ta 5,5 m li chiziq chiziladi va ularning uchlari o‗zaro tutashtiriladi. Hosil bo‗lgan chiziqlar bilan chegaralangan maydonga darvoza maydoni deyiladi.

Jarima maydoni. Darvoza chizig‗ida darvoza ustunlarining ichidan 16,5 m masofadagi nuqtadan unga perpendikulyar bo‗lgan 2 ta 16,5 m chiziq chiziladi. Chiziqlarning uchlari darvoza chizig‗iga parallel qilib o‗tkazilgan chiziq bilan o‗zaro tutashtiriladi. Chizilgan chiziqlar bilan chegaralangan maydonga jarima maydoni deyiladi. Har bir jarima maydonida darvoza o‗rtasining qarshisidagi 11 m li masofada belgi qo‗yiladi. 11 m li jarima to‗pi shu belgiga qo‗yib tepiladi. Bu belgidan o‗lchanib jarima maydoni tashqarisiga radiusi 9 m li yoy chiziladi.

Burchak sektori. Maydonning har bir burchagi ichidan radiusi 1 m bo‗lgan yoy chiziladi. Mazkur yoy hosil qilgan maydonchaga burchak sektori deyiladi.

To‗p - charm yoki shunga o‗xshash xomashyodan tayorlanib yumaloq shaklga ega bo‗lishi kerak. To‗pni aylanasi uzunligi 68-71 sm, o‗yin boshida uning og‗irligi 396-453 g bo‗lib, ichidagi havo bosimi dengiz satxidan 0,6-1,1 atm. (600-1100 sm) bo‗lishi kerak. O‗yin paytida to‗p faqat hakamning ruxsati bilangina almashtirilishi mumkin.

O‗yinchilar soni. O‗yinda 2 jamoa ishtirok etadi, har bir jamoani bir darvozabon bilan birgalikda 11 tadan ortiq bo‗lmagan-o‗yinchilar tashkil etadi. Har qanday rasmiy uchrashuvda komanda asosiy o‗yinchilarni zaxiradagilari bilan almashtirishi quyidagi shartlar asosida amalga oshiriladi: a) o‗yinchilar halqaro yoki milliy federatsiya yoxud–musobaqani o‗tkazuvchi tashkilotning o‗yinlariga ishtirok etish huquqini beruvchi ruxsatnomaga ega bo‗lishi kerak. b) asosiy o‗yinchilarni zaxiradagi o‗yinchilar bilan almashtirish soni cheklangan bo‗ladi. S) har qanday rasmiy uchrashuvlar (o‗yinlar)da har bir jamoa uchtagacha o‗yinchini almashtirishga ruxsat etiladi.

O‗yinchining kiyim boshini futbolka yoki kuylagi, trusisi, getrasi va oyoq kiyimi tashkil etadi. Har bir o‗yinni o‗tkazish uchun hakam tayinlanadi. U maydonga chiqqan paytdan boshlab o‗yinning qoidaga binoan borishini nazorat qiladi. O‗yin hakamiga yordam berish uchun ikkita yordamchi hakam tayinlanadi. Yordamchi hakamlar bayroq, yordamida signal berib ko‗rsatishadi (Oxirgi xulosani bosh hakam chiqaradi).

O‗yin ikki bo‗limdan iborat bo‗lib, har bo‗limi 45 minutdan va ular orasida 10 minutli tanaffusdan tashqari 90 minut davom etadi. O‗yin boshlanishi oldidan kur‘a tashlanadi. Qur‘ada yutgan komanda maydonning o‗ziga ma‘qul tarafini yoki boshlang‗ich zarbani berish huquqini qo‗lga kiritadi. Jarima to‗pi erkin to‗pdan shunisi bilan farq qiladiki, jarima to‗pi to‗p tepilgandan so‗ng to‗g‗ridan-to‗g‗ri darvozaga kiritilsa hisoblanadi. erkin to‗p tepilgach, darvozaga kiritilgan to‗p hisoblanishi uchun tepilgandan so‗ng to‗pga boshqa biror o‗yinchining tegishi shart bo‗ladi. 11 metrli jarima to‗pi. 11 metrli belgidan tepiladi. Jarima to‗pi tepilayotgan paytda himoyalanuvchi komanda darvozaboni va to‗pni tepuvchi o‗yinchidan boshqa barcha o‗yinchilar maydon ichida, ammo jarima maydoni tashqarisida bo‗lishlari shart.

To‗p yon chiziqni erdan, havodan to‗liq kesib o‗tsa; yon chiziqni kesib o‗tish joyidan maydonning ixtiyoriy yo‗nalishi bo‗yicha qo‗l bilan tashlab o‗yinga kiritiladi. Darvoza oldidan bajariladigan zarba. Agar to‗p darvoza to‗sini yoki ustunlari tashqarisidan darvoza chizig‗ini to‗liq kesib o‗tishida oxirgi marta hujum qilayotgan komanda o‗yinchilariga tekkan bo‗lsa, darvoza oldidan beriladigan zarba belgilanadi. Agar to‗p darvoza to‗sini yoki ustunlari tashqarasidan darvoza chizig‗ini to‗liq kesib o‗tishidan oldin oxirgi marta himoyalanuvchi komanda o‗yinchilariga tegib, chiqqanda burchak to‗pi belgilanadi. Burchak to‗pidan to‗g‗ridan-to‗g‗ri kiritilgan (darvoza) to‗p hisobga olinadi.

Futbol-chinakam atletik o‗yin. U tezkorlik, chaqqonlik, kuchlilik va sakrovchanlikni rivojlantirishga yordam beradi. Futbolchi o‗yin paytida xaddan tashqari ko‗p ish bajaradi. Bu esa odamning funktsional imkoniyatlari darajasini oshirishga, ma‘naviy, idoraviy hislatlarini tarbiyalashga yordam beradi. Futbol o‗yinining negizida o‗yinchilarni umumiy maqsad g‗alabaga intilish birlashtirib turgan jamoalardan ikkitasining kurashi yotadi g‗alabani qo‗lga kiritishga intilish futbolchilarni jamoa bo‗lib harakat qilishga, bir-biriga o‗zaro yordam berishga o‗rgatadi, do‗stlik, o‗rtoqlik tuyg‗ularini tarbiyalaydi.

Futbol – haqiqiy atletik o‘yindir. U tezlik, chaqqonlik, chidamlilik, kuch va sakrovchanlik kabi xususiyat-larning rivojlanishiga yordam beradi. O‘yin davomida futbolchi o‘ta yuqori yuklamadgi ishni bajaradi va bu narsa, o‘z navbatida, insonning funksional imkoniyatlari darajasini oshiradi aqliy-irodaviy sifatlarni tarbiya-laydi.

O‘zbekistonda futbol jismoniy tarbiya vositasi sifatida tarqalgan. Futbol bilan maktab, kollej, institut, ishlab chiqrish tashkilotlari va armiyada shug‘ullanishadi.

O‘yin jamoaviy kurashning murakkab vaziyatida o‘tadi. Bunda har bir jamoa eng yaxshi natijaga erishish uchun barcha bilim va imkoniyatlarini ishga soladi. O‘yin negizida o‘yinchilari yagona g‘alaba maqsadida birlashgan ikki jamoaning kurashi yotadi. Futbol o‘yini davomida har bir o‘yinchi o‘zining shaxsiy fazilat (sifat)larini ko‘rsatish imkoniyatiga ega, lekin shu bilan bir qatorda o‘yin har bir futbolchining shaxsiy intilishlarining umumiy maqsadga bo‘ysunishini talab etadi.

Futbolchi texnik usullarni mukammal darajada bilishi, murakkab o‘yin vaziyatlari texnik usullarni qo‘llay olishi va jamoaning barcha a‘zolari bilan kelishgan holda harakat qilishi lozim.

O‘zbekiston futbol federatsiyasi (O‘FF) jamoatchilik tashkiloti sifatida mamlakatda futbolning rivojlanishi uchun to‘liq javobgardir. Mamlakatda bolalar va o‘smirlar futbolini ommaviylashtirish, futbolchi, murabbiy va hakamlarning professional darajasi va mahoratini oshirish, musobaqalar tizimini tashkil etish va taokmillashtirish, moddiytexnik bazaning rivojlani-shiga ko‘maklashish O‘zbekiston futbol federatsiyasining asosiy vazifalaridandir.

O‘zbekiston futbol federatsiyasi O‘zbekiston respubli-kasida futbol rivojiga oid joriy va istiqbolli (perspektiv) rejalar ishlab chiqadi, O‘zbekiston terma jamoalarining tayyorgarligini tashkil-lashtiradi.

O‘zbekiston futbol federatsiyasi 14 ta hududiy va viloyat futbol federatsiyalarini, 200 dan ortiq usta jamoalari, futbol klublari, sport maktablari, iqtidor-lilar va terma jamoa tayyorlash markazlarini birlash-tiradi, O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi va viloyatlar madniyat va sport ishlari boshqarmalari bilan hamkorlik qiladi.

O‘zbekiston futbol federatsiyasi nizomiga asoslangan holda hududiy futbol federatsiyalari o‘z ish sharoitlariga muvofiq nizom ishlab chiqadi va shu nizom bo‘yicha o‘z faoliyatini olib boradi.

O‘zbekiston futbol federatsiyasining eng yuqori organi anjuman bo‘lib, unda 4 yil muddatga prezident saylanadi. Ijroiya qo‘mitasi ish organi hisoblanadi. Futbolni rivojlantirish masalalri bo‘yicha, qabul qilingan qarorlarning tadbiq etilishini nazorat qilish uchun ijroiya qo‘mitaga qo‘shimcha bolalar va o‘smirlar, o‘quv-uslubiy, hakamlar va boshqa qo‘mitalar tuziladi.

O‘zbekiston futbol federatsiyasi 1994 yil 21 mayda tuzilgan va ayni paytda 200 dan ortiq milliy federatsiyalarni birlashtirib turgan xalqaro futbol federatsiyalari uyushmasi (FIFA) bilan yaqindan hamkorlik olib boradi. Hududiy joylashuv jihatidan O‘zbekiston futbol federatsiyasi Osiyo futbol konfederatsiyasi (OFK) tarkibiga kiradi.

FIFAning tashkiliy negizini 6 qit‘aning tashkilotidan iborat. Balar: UYEFA – yevropa ittifoqi futbol uyushmasi, KONKAKAF – shimoliy va markaziy Amerika mamlakatlari hamda Karib dengizi havzasi mamlakatlarining futbol konfednratsiyasi, KONMEVOL – janubiy Amerika mamlakatlari futbol konfederatsiyasi, KAF – Afrika futbol konfederatsiyasi, AFK – Osiyo futbol konfederatsiyasi, KFO – Okeaniya futbol konfederatsiya-sidir.

FIFAning oliy organi kongressdir.

FIFAning joriy faoliyatini ijroiya qo‘mita bilan bir qatorda yana bir necha maxsus qo‘mitalar boshqarib boradi. Ular quyidagilardir: favqulodda holatlar, moliyaviy, jahon kubogini utkazish bo‘yicha, Olimpiya turnirlari, o‘smirlar chempionatlari, hakamlik, texnik, intizom, tibbiy va h.k. qo‘mitalardir.

FIFAning asosiy vazifasi hududlarda futbol rivojlanishini nazorat qilish va moddiy va uslubiy yordam ko‘rsatish, nizom va qarorlar, o‘yin qoidalarining buzilishini oldini olish bo‘yicha kerakli choralar ko‘rish, irqiy, siyosiy va diniy sabablarga asosan kamsitilishga yo‘l qo‘ymaslikdir.

Mutaxassislarimiz tadqiqotlari bizga o‘yinchilar-ning to‘p bilan va to‘psiz harakatlarining hajmi va xususiyati haqida ma‘lumot olishga imkon berdi.

Aniqlandiki:

– o‘yinning sof vaqti 60-65 daqiqani tashkil etadi.

– 90 daqiqa o‘yin davomida bir o‘yinchi 12-15 km maosfani chopib o‘tadi. Bundan 1000-2000 m masofani maydonda tezkorlik bilan harakatlanadi.

– to‘p o‘rta qator o‘yinchilari eng ko‘p (170 soniya), markaziy himoyachilar eng kam (130 soniya) olib yuradilar.

– yaxshi o‘ynaydigan jamoalar match davomida o‘rtacha 900 tagacha texnik usullarni bajaradilar, shulardan taxminan 60% i hujum harakatlarigayo‘naltirilgan bo‘ladi.

– hozirgi zamon futbolida himoyachilar o‘z zonalarida 850 soniya gacha va maydonning o‘rta qismida 350 soniya gacha miqdorda o‘zlarinin asosiy vazifalarinibajaradilar.

– daorvozaga urilgan zarbalarning ko‘pchiligi yon tomondan oshirib beriladi (hamma zarbalarning 65% i).

Zamonaviy futbol o‘zining yuqori darajadagi faol harakatchiligi xamda texniktaktik harakatlarning xilma-xilligi bilan ajralib turadi.

Zamonaviy futbol o‘yin taktikasi quyidagilar bilan ifodalanadi:

– maydonning har bir qismida hujumning tez tashkil qilish bilan. Himoyachilar, o‘rta qator o‘yinchilari, kerak bo‘lgan taqdirda hujum qatori o‘yinchilari bilan himoya chizig‘ini mustahkamlash;

– match yaxshi yakunlashida iqtidorli o‘yinchilarning rolini oshirish;

– yuqori tempdagi o‘yinni pauzalar bilan birga olib borish;

– o‘yinning har bir holatida (o‘yinning boshida, uning daovida va hujumni yakunlashda) markaziy himoyachilarning rolini oshirish;

– qanotdan hujum uyushtirishda qanot yarim himoya-chilari va himoyachilarning rolini oshirish;

– standart holatlardan (jarima to‘plari, burchakdan to‘pni o‘yinga kiritish va boshqa standart holatlar) unumli foydalanish.

Zamonaviy futbol o‘yin texnikasi quyidagilar bilan ifodalanadi: – harakat holatida, yugurib ketayotib to‘pni o‘ziga bo‘ysundira olish; – har xil vaziyatlarda to‘pni imkon qadar aniq uzatib berish.

Jismoniy tayyorgarloikda:

– maydonning har bir qarich yerida yuqori darajadagi texnika bilan harakatlanish va to‘pga egalik qilish, aldamchi harakatlarni qo‘llay bilish;

– o‘yinchilarning o‘yin davomida umumiy yugurish xarakatlari quyidagicha taqsimlanadi: 45 martadan 78 gacha (umumiy masofa 1000-2000 metrga yetadi), to‘p uchun kurashda sakrash harakatlari, kurashlar – 11 tadan 42 gacha, har xil masofaga tezlik bilan yugurish – 40 tadan 60 tagacha (umumiy vaqti 2-5 daqiqagacha), sekin yugurish 224 tadan 367 gacha (umumiy vaqti 25-35 daqiqa);

– tezlik-kuch sifatlari va tezlikka chidamlilikning yuqori darajasi;

– raqib bilan kurashda muhim bo‘lgan shiddat va qat‘iylikning yuqori darajasi;

– jamoa o‘yin potensialining muntazam oshib borishining ta‘minlanishi;

Keyingi papytda sezilarli darajada futbolchilar-ning o‘yinlardagi harakatlanish tezligi oshdi, o‘yin faoliyatining jadalligi (samaradorlik) oshdi va bular sportchilar organizmiga bo‘lgan yuklamani ancha oshirdi.

Har bir o‘yin davomida turli quvvatdagi ish yuzaga kelishi mumkin. SHu sababli mashqlar futbolchilarda aerob va anaerob sifatlarning unumdorligini yuqori darajaga ko‘tarishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim.

O‘yin davomida futbolchilar kattagina energiyani (ya‘ni bir daqiqada yurak qisqarish chastotasining 180-190 bo‘lishi, tana og‘irligini 2-3 kg kamayishi va quvvatini 1500 kkal ga) sarf qilishida, futbolchilarning organizmidagi yuqori darajada tayyorgarlikka ega bo‘lishini ta‘kidlash o‘rinlidir.

Futbolchilarni sog‘ligini mustahkamlashda ularning gigiyenik talablarga rioya qilishlari va ko‘proq toza havoda mashq qilishlari katta ahamiyatga egadir. Futbolchilarning bunday amallarga rioya qilishlari organizmda moddalar almashinuvi yaxshilanishi, tayanch harakat apparatini, muskul, asab tizimlarining mustahkam va sog‘lom bo‘lishini ta‘minlaydi.

2-MA`RUZA: O„ZBEKISTONDA FUTBOL O„YININI PAYDO BO`LISHI VA RIVOJLANISHI.

REJA:

O‘zbekistonda zamonaviy futbol o‘tgan asrning boshla-rida paydo bo‘ldi va tezda mashhur

o‘yinga aylandi. Uning rivojlanish joylari Farg‘ona, Toshkent, Andijon, Qo‘qon va Samarqand edi.

Ilk bor futbolni Farg‘ona shahrida o‘ynaganlar. Xuddi shu yerda 1911 yilning oxirida birinchi futbol jamoasi tashkil topgan.

Farg‘onada tuzilgan futbol jamoalari soni 1912 yil avgustida «Futbolchilar jamoasi»ga birlashishga yo‘l berdi.

Bir oz vaqt o‘tgach, Toshkentda ham futbol o‘ynay boshladilar. Toshkentlik futbol ishqibozlari orasida eng mashhur jamoa bu TOLS – Tashkentskoye obshestvo lyubiteley sporta (TSIJ – Toshkent sport ishqibozlari jamiyati) edi.

Bu jamiyat 1912 yilda tuzilgan bo‘lib, juda qisqa vaqt ichida futbol hamda boshqa sport turlarining rivoj-lanishi uchun ko‘p xizmat qilgan. 1912 yilning ikkinchi yarmida O‘zbekistonda futbol aytarli darajada yoyila boshladi. Futbol o‘yiniga Qo‘qon, Andijon va Samarqandda ham qiziqish orta boshladi.

Bu yillardagi eng qiziqarli bosqich albatta Farg‘ona, Toshkent, Andijon, Samarqand futbolchilarining uchra-shuvi bo‘ldi. Toshkentga tashrif buyurgan ilk futbolchilar Samarqand futbolchilar to‘garagi (SFT) a‘zolari edi.

1913 yil 29 avgustida ular TOLS futbolchilari bilan uchrashuv o‘tkazdilar. YAxshi tayyorgarlik ko‘rgan Toshkent jamoasi 5:0 hisobi bilan g‘alaba qozondi.

1913 yil iyunida Andijonda «Andijon futbolchilar klubi» tasdiqlandi.

Va, nihoyat, 1914 yil 25 mayda Toshkentda O‘zbekis-tonning eng kuchli ikki jamoasining markaziy uchrashuvi bo‘lib utdi. Bunda Toshkent va Farg‘ona futbolchilari to‘p surdilar. Toshkentliklar o‘yinda 3:2 hisobida muvaffa-qiyatga erishdilar. O‘zbekistonda futbol rivojlanishining boshlang‘ich davri haqida xulosa qilib shuni ham aytib o‘tish joizki, futbol maydonlari va o‘quv mashg‘ulotlarining bo‘lmaganiga qaramay, qisqa vaqt ichida Farg‘ona, Toshkent, Qo‘qon, Andijon va Samarqandda o‘zbek futbolining rivojiga ulkan hissa qo‘shgan iste‘dodli futbolchilar paydo bo‘ldi.

SHu yerda aytib o‘tish lozimki, nafaqat Farg‘ona, Toshkent va Samarqandda, balki O‘zbekistonning boshqa shaharlarida ham futbolning muvaffaqiyat bilan tarqa-lishiga qaramay, uning rivojlanishi o‘zi bo‘larchilik bilan o‘tayotgan edi. Jamoalarni o‘rgatish tizimi yo‘q edi, mashg‘ulotlar o‘ta sodda va vaqti-vaqti bilan o‘tkazilardi. Hech bir shaharda futbol birinchiliklari tashkillashtirilmagandi, shuning uchun hatto undan ortiq jamoalar mavjud bo‘lgan Toshkent shahrida ham bironta rasmiy musobaqa o‘tkazilmagan edi.

1920yildan boshlab futbol respublikamizning chekka qishloq va mahallalariga kirib borib, mashhur o‘yinga aylandi. YOshlar, talabalar, ishchi va dehqonlar futbolga talpina boshladilar.

1921yil Moskva va Toshkent futbolchilarining ilk uchrashuvi o‘tkazilgani bilan ahamiyatga loyiqdir. 1925 yilda mamlakat Jismoniy tarbiya kengashi tomonidan ommaviy jismoniy tadbirlarning taqvimi tuzildi. O‘zbe-kistonda futbolni tashkillashtirish bir oz tartibliroq tizimga ega bo‘ldi.

SHunday qilib, Toshkent birinchiligi 3 toifa bo‘yicha o‘tkazildi va unda 28 jamoa ishtirok etdi. 1927 yilda o‘zbek sportchilarini tayyorlashda muhim bosqich bo‘lgan I Umum-o‘zbek Spartakiadasi o‘tkazildi.

Spartakiada finalida doimiy raqib bo‘lib kolgan Toshkent va Farg‘ona jamoalari uchrashdilar.

Ikkala tar-kibda ham O‘zbekiston terma jamoa a‘zolari chiqish qildilar

Katta qiyinchiliklar bilan 2-taymda toshkentliklar hal qiluvchi golni urdilar va 2:1 hisobi bilan g‘alaba qozondilar.

1928 yil Moskvada bo‘lib o‘tgan xalqaro spartakiadada qatnashish O‘zbekiston futbolchilari uchun nihoyatda jiddiy imtihon bo‘ldi.

Futbol bo‘yicha spartakiada birinchiligi uchun 22 jamoa kurash olib bordi, ular qatorida Angliya, Germaniya, Avstraliya, SHveysariya va Finlyandiyaning ishchi klublardan iborat terma jamoalari ham bor edi.

SHveysariya va O‘zbekiston jamoalarining uchrashuvi futbol ishqibozlarida katta qiziqishga sazovor bo‘ldi. O‘zbek futbolchilari bu o‘yinda jamoaviy o‘yin, chiroyli va chaqqon kombinatsiyalar namoyish etdilar. Ammo asosiy vaqt 3:3 hisobi bilan yakunlangani sababli, g‘olibni aniqlash uchun qo‘shimcha 30 daqiqa qo‘shib berildi. So‘nggi 15 daqiqa ichida O‘zbekiston futbolchilari shveysariyaliklar qarshi-ligini yenga oldilar va raqib 8:4 hisob bilan O‘zbekiston futbolchilari g‘alaba qozondilar.

Bir kundan so‘ng esa qiyin kechgan o‘yinda o‘zbek futbolchilari Rossiya jamoasiga 1:2 hisobida g‘alabani boy berdilar.

Keyingi yillarda o‘rtoqlik o‘yinlarini o‘tkazish uchun O‘zbekistonga Norvegiya, Germaniya, Finlyandiya, Moskva, Leningrad, Ukraina, Kavkaz orti mamlakatlaridan ko‘plab kuchli futbol jamoalari keldi.

Misol uchun, 1931 yil 4 oktyabrda bo‘lib o‘tgan matchda Norvegiya terma jamoasiga qarshi O‘zbekiston kasaba uyush-malari terma jamoasi chiqdi. Norvegiyaliklar texnikali futbol namoyish etib, 5:2 hisobida g‘olib chiqdilar. Uch kundan so‘ng skandinaviyalik mehmonlarga qarshi Toshkentning birinchi terma jamoasi maydonga tushdi. O‘zbekis-tonliklar o‘yinni yuqori tezlikda olib borib, 4:2 hisobida muvaffaqiyatga erishdilar.

Norvegiyalik va o‘zbekistonlik futbolchilarning uchinchi uchrashuvi 2:2 hisobidagi durang bilan yakunlandi.

1932 yilda O‘zbekistonga nemis futbolchilari tashrif buyurdilar. Bu jamoa ishchi sport klublarining eng yaxshi futbolchilaridan tuzilgan bo‘lib, ulardan ko‘pchiligi Germaniya chempionati ishtirokchilari edi. O‘zbek futbol-chilari bu bo‘lajak o‘yinga qattiq tayyorgarlik ko‘rdilar va birinchi matchda 4:2 hisobidagi og‘ir g‘alabani qo‘lga kiritdilar.

Birinchi uchrashuvdan so‘ng nemis jamoasi sardori Lor shunday degan edi: «Toshkentliklar jipslashgan jamoa bo‘la olishdek ajoyib xususiyatga ega va ular biz hech narsa bilan taqqoslay olmaydigan yuqori tezlikda o‘ynadilar. YUqori darajali jamoa bo‘lish uchun O‘zbekiston futbolchilarida barcha imkoniyatlar mavjuddir».

Takroriy uchrashuvda nemis futbolchilari bir oz ustunroq kelib, yuqori darajadagi taktik tayyorgarlikni namoyish etdilar va 3:1 hisobi bilan g‘olib bo‘ldilar.

Norvegiyalik, nemis, fin futbolchilari bilan o‘tka-zilgan o‘yinlar O‘zbekistondagi ilk xalqaro o‘yinlar edi. Ular texnik va taktik tayyorgarlik borasida tajriba almashishga, o‘yinning yangi-yangi sistemalari bilan tani-shishga yordam berdi.

1934 yil O‘zbekiston poytaxtida ilk O‘rta Osiyo spartakiadasining ochilishi sharafiga bag‘ishlab 36 ming nafar jismoniy tarbiya ixlosmandlari namoyishi bo‘lib o‘tdi. Bu namoyish O‘rta Osiyo respublikalarida jismoniy tarbiya harakati o‘sishining yorqin namunasi edi.

Futbol bo‘yicha musobaqalar bir paytning o‘zida uch stadionda bo‘lib o‘tdi, ulardan eng yirigi spartakiada ochilishi arafasida qurilgan 10 ming o‘rinli «Spartak» stadioni edi. Bu O‘rta Osiyo respublikalari orasida futbol birinchiligi uchun olib borilayotgan ilk o‘yinlar edi. O‘zbekiston futbolchilari o‘z raqiblari bo‘lmish Turk-manistonni 3:1, Tojikistonni 5:0, Qirg‘izistonni 10:1 hiso-bi bilan dog‘da qoldirib, muvaffaqiyatli chiqish qildilar.

1934 yil futbol jamoalarining kelgusidagi o‘sishlari uchun muhim yil bo‘ldi. Birgina Toshkentda kasaba uyush-malari birinchiligida 50 ta jamoa qatnashdi.

30-chi yillarning boshida bolalar va o‘smirlar futboliga yanada ko‘proq e‘tibor berila boshladi. 1935 yil Toshkentda o‘smirlar o‘rtasida futbol bo‘yicha O‘zbekiston birinchiligining ilk tanlovi bo‘lib o‘tdi. Bu tanlovda Toshkent, Samarqand, Farg‘ona va Andijon terma jamoalari ishtirok etdi. Poytaxtlik yosh futbolchilar g‘alaba qozondilar.

1936yil respublika shaharlaridagi futbol mavsumi-ning bahorgi bilan ochilishi ahamiyatga loyiq. Toshkentdagi musobaqa namoyishida 324 futbolchi ishtiroq etdi. Omma-viy futbol keyingi rivojlanish bosqichiga o‘tdi. Umum-ta‘lim maktablari, texnikumlar, oliy o‘quv yurtlari o‘z birinchilik o‘yinlarini o‘tqazar, muntazam ravishda korxonalarning ichki musobaqalari tashkil etilar edi.

SHahar futbol bo‘limi (seksiya) qaroriga binoan Toshkentda futbolga ixtisoslashgan birinchi bolalar va o‘smirlar maktabi ochildi.

Bu yerda ko‘pgina qobiliyatli yosh futbolchilar o‘z mahoratlarini mukammallashtirar edilar. 1936 yili O‘zbekiston birinchiligida 16 shahardan terma jamoalar ishtirok etdi. Bu o‘yinlar katta qiziqish uyg‘otib, ko‘plab tomoshabinlarni jalb qildi. SHiddatli o‘yinlardan so‘ng 1- va 2- o‘rinlar Qo‘qon hamda Toshkent terma jamoalariga nasib etdi.

1937yildan boshlab futbol musobaqalari asosida shahar terma jamoalarining match o‘yinlari emas, balki O‘zbekiston Kubogi va birinchiligi uchun klub jamoalar musobaqalari o‘tkazila boshladi. O‘sha yillardan buyon ko‘pgina guruhlar, birinchiliklar va musobaqa qatnash-chilari almashdi, musobaqa o‘tkazish tamoyillari, baholash tizimi o‘zgardi, ammo sportchilar mahoratining yangi taktik yo‘nalishlarini aniqlaydigan chempionlik unvoni uchun kurash o‘zgarmay qolaverdi.

1937 yil futbol mavsumining ahamiyatli hodisasi – sobiq Ittifoq chempionati edi: 56 jamoa o‘rtasidagi guruhlarda o‘ynaldi. O‘zbekiston sha‘nini Toshkentning dinamochilari himoya qildilar. Ular futbol bo‘yicha mamla-kat chempionatida ishtirok etgan birinchi o‘zbekistonlik jamoa edilar.

O‘z o‘yinlari bilan toshkentliklar sinalgan charm to‘p ustalariga munosib raqib bo‘la olishlarini isbotladilar. Ular yevropaning «Spartak» jamoasini 5:0, Bakuning «Neftchi»sini 3:2, Dnepropetrovskning «Stal» jamoasini 2:1, Gorkiyning «Torpedo» jamoasini 1:0 hisobi bilan yutib, o‘z maydonlarida chiroyli o‘yinlar o‘tkazdilar. Moskvada «Krilya Sovetov» jamoasi bilan 2:2, Leningradda «Avangard» bilan 1:1 hisobida yakunlangan durustgina o‘yin ko‘rsatdilar.

Ammo tajriba yetishmasligi sabab yuqori o‘rinlarni egallay olmadilar, natijada boryo‘g‘i 8o‘ringa erishdilar (4 ta g‘alaba, 3 ta durang, 4 ta mag‘lubiyat).

Sobiq Ittifoqning yetakchi sport jamiyati bo‘lgan «Spartak» KSJ Markaziy Kengashi birinchiligida muvaf-faqiyatli chiqish qildi. Saratovdagi dastlabki o‘yinlarda ular o‘z klubdoshlarini 11:1 hisobida tom ma‘noda tor-mor etdilar, so‘ng esa Qozonning «Spartak» jamoasi ustidan g‘alaba qozondilar. Bu g‘alabalar toshkentliklarga Ivanovoda o‘tkaziladigan final o‘yinlarida qatnashish huquqini berdi. Unda Xarkov, Krasnodar, Toshkent va Ivanovo sportchilari qatnashdilar. Toshkentliklar yaxshi o‘yin ko‘rsatib, uchinchi sovrinli o‘rinni egalladilar (ular xarkovliklarni 3:1 ga yutib, Krasnodar bilan 1:1 hisobida durang o‘ynadilar va mezbonlarga 0:4 hisobida o‘yinni boy berdilar).

SHu yilning o‘zida Toshkentda o‘tkazilgan «Besh yo‘l» turnirida «Lokomotiv» jamoasi muvaffaqiyatli chiqish qildi. Bu turnirda Kuybishev, Orenburg, Turkiston – Sibir, Ashxobod va Toshkent temir yo‘llari jamoalari ham ishtirok etdi. Barcha raqiblarni yengib, toshkentliklar 1-o‘rinni egalladilar.

1939 sobiq Ittifoq Kubogi uchun ko‘rashda Toshkent dinamochilarining chiqishi katta muvaffaqiyatga sazovor bo‘ldi. 28 avgustda Moskvadagi «Dinamo» stadionida o‘zbek futbolchilari chorak finalda Bokuning «Temp» jamoasiga qarshi to‘p surdilar. O‘yin juda o‘tkir va shiddatli kurashda utdi. Toshkent dinamochilari 2:1 hisobida g‘alaba qozonib, Kubok yarim finaliga yo‘l oldilar. Bunda ular Rossiyaning eng kuchli jamoalaridan bo‘lgan «Stalinets» (Zenit) bilan uchrashdilar va 3:0 hisobi bilan yutqazdilar. Finalda esa Moskvaning «Spartak» jamoasi leningradliklardan 3:2 hisobida ustun keldi.

1941yilning futbol mavsumiga Toshkent dinamo-chilari jiddiy tayyorgarlik ko‘rgandilar. CHempionat o‘yinlari taqvimiga ko‘ra ular Olma-Otalik klublarni qabul qilishlari kerak edi. Ammo butun dunyo uchun fojeaviy bo‘lgan 1941 yilning 22 iyunida Ulug‘ Vatan urushi boshlandi, shuningdek, O‘zbekiston sport hayoti ham vaqtincha to‘xtatildi.

1942yilda O‘zbekiston Kubogi uchun kurashda Tosh-kentdan ikkita, Farg‘ona va Samarqanddan bittadan jamoa ishtiroq etdi.

1943yili Olma-Otada urush davrining qiyin sharoit-larida O‘rta Osiyo mamlakatlari va Qozog‘iston Sparta-kiadasi o‘tkazildi. Respublikamiz futbolchilari texnik futbol o‘yinini namoyish etib, Turkmaniston jamoasini 9:0, Tojikistonni 3:0, Qirg‘izistonni 5:0 hisobi bilan mag‘lubiyatga uchratdilar. Hatto o‘zlarining qozoqlar bilan bo‘lgan o‘yindagi mag‘lubiyatiga qaramay, 1-o‘rinni egallay oldilar.

1950 yilning boshida O‘zbekistonda «Paxtakor» sport jamiyati tashkil etildi. Hozirgacha mustaqil O‘zbekiston chempionatida va rasmiy xalqaro musobaqalarda muvaffa-qiyatli o‘yinlar ko‘rsatib kelayotgan, respublikamizning eng kuchli jamoasi bo‘lgan «Paxtakor»ning tuzilishi ham shu jamiyat bilan bog‘liq.

1960 yildan 1991 yilgacha (tanaffuslar bilan) «Paxtakor» sobiq Ittifoqning oliy ligasida ishtirok etib keldi. Bu islohotlar va tub o‘zgarishlar davri bo‘lgan edi. Kichik guruh (podgruppa)lardagi saralash o‘yinlaridan keyingina chempionatga yo‘l olinardi. Oliy ligaga chiqish uchun tayyorlanadigan jamoa Toshkentning ikki jamoasi asosida tuzilgan bo‘lib, bular «Paxtakor» va «Mehnat zahiralari» («Trudovыe rezervы») klublari edi. «Paxta-kor»ning barcha ko‘zga ko‘rinarli muvaffaqiyatlari uning kuchlilar guruhidagi chiqishlari bilan bog‘liq. Yigirma yil tanaffus bilan ikki bora 1962 va 1982 yillarda Paxtakor oliy ligada faxrli 6-chi o‘ringa sazovor bo‘lgan. 1968 yilda finalga chiqib, unda Moskvaning «Torpedo» jamoasiga 0:1 hisobida g‘alabani boy berishi «Paxta-kor»ning Ittifoq Kubogi o‘yinlaridagi eng yirik muvaf-faqiyati edi.

1965 yil chempionati natijalariga ko‘ra Moskva jamoalari bilan o‘tkazilgan uchrashuvlardagi eng yaxshi ko‘rsatkichlari uchun paxtakorchilar «Moskva oqshomi» gaze-tasining maxsus sovrini bilan taqdirlandilar (toshkent-liklar «Dinamo»ni 2:0, «SSKA» ni 2:0, Spartakni 1:0 va «Lokomotiv»ni 2:0 hisobida mag‘lub etgandilar). Sobiq Ittifoq chempionatlarida qatnashish yillari mobaynida «Paxtakor» uch jamoaviy sovrinni qo‘lga kiritdi: «G‘alabaga ishonch» (1971), «Groza avtoritetov» hamda «Adolatli o‘yin» uchun sovrin (1983).

Ikki marotaba «Paxtakor» futbolchilari oliy liga chempionatining eng yaxshi hujumchilari deb tan olingan. 1968 yil B.Abduraimov Tbilisi «Dinamo»si o‘yinchisi bilan birga (22 tadan gol) va 1982 yilda A.YAkubik (23 ta gol).

Sobiq Ittifoqning ilk terma jamoasi uchun 5 ta paxtakorchi o‘ynar edi: V.Fedorov, YU.Pshenichnikov, G.Kras-nitskiy, M.An, A.Pyatnitskiy. Turli yillarda eng yaxshi 33 futbolchi qatorida YU.Pshenichnikov (1966, 1967), M.An (1974, 1978), B.Abduraimov, V.Xadzipanagis (1974), A.YAkubik (1982) va A.Pyatnitskiy (1991) nomlari bor edi.

O‘sha yillarda O‘zbekiston futbol ishqibozlarida katta qiziqish uyg‘otgan o‘yinlar sirasiga 1964 yil paxtakorchilarning «Pirasikaba» (Braziliya) hamda (1:0), Urugvayning 25 karra chempioni «Nasonal» (Montevideo) jamoalari bilan uchrashuvlar kiradi. Urugvayliklarning harchand urinishlari va qarshiliklariga qaramasdan «Paxtakor» 2:1 hisobida g‘alaba qozondi.

17 nafar iste‘dodli futbolchining hayotini olib ketgan 1979 yilgi mash‘um avia halokatdan so‘ng

1980 yilda Paxtakor yangi tarkibda sobiq Ittifoq chempionatining oliy ligasiga yo‘l oldi. U yerda Tbilisi dinamochilarini 3:0, Donetskning «SHaxtyor»ini 2:1 hisobida mag‘lub etdi, Kiyevning «Dinamo»si bilan durang o‘ynadi va «Groza avtoritetov» sovrinini qo‘lga kiritdi.

60-90 yillarning paxtakorchilari O‘zbekiston futbo-lining rivojlanishida yorqin iz qoldirganlar.

Bu davr mobaynida «Paxtakor»ni sobiq Ittifoq chempionatidagi chiqishlarga tayyorlashda M.YAkushin, B.Ar-kadev, G.Kachalin, V.Solovev, B. Abduraimov, X.Raxma-tullayev kabi murabbiylarning hissasi beqiyosdir. Respublika terma jamoalari va yuqori malakali jamoalar uchun zahira tayyorlashda G.Sorvin, X.Muxitdinov, A.Mosheyev kabi ustoz murabbiylarning mehnati ulkan bo‘lgan.

Xuddi shu yillarda bir qator malakali hakamlar yetishib chiqqanini aytib o‘tish joizki, ular qatorida V.Doljenkov, B.Baklunov, F.Sultonov va boshqalar bor.

Murabbiy kadrlar tayyorlash bo‘yicha O‘zbekiston Davlat jismoniy tarbiya institutining o‘zbek futboliga qo‘shgan hissasi o‘ta muhimdir. institut 1955 yilda ochilgan bo‘lib, u paytda futbol mutaxassisligi sport o‘yinlari kafedrasi tarkibiga kirar edi, biroq 1966 yilda u mustaqil kafedra sifatida ajralib chiqdi. O‘z faoliyati mobaynida bu kafedra futbol bo‘yicha murabbiy kadrlar tayyorlash o‘chog‘iga aylandi. Natijada ko‘pgina bitiruvchilar murabbiylik ishida ma‘lum muvaffaqiyatlarga erishib, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan murabbiy unvoniga sazovor bo‘ldilar. Bular B.Abduraimov, V.Tixonov va boshqalardir. Ayni paytda futbol kafedrasining ko‘pchilik bitiruv-chilari O‘zbekistonning turli viloyatlari va chet ellarda ishlab kelmoqda.

1992 yil mustaqil O‘zbekiston Respublikasining ilk chempionati yili edi. Mamlakatimiz futboli tarixida yangi sahifa ochildi. Bu chempionatning oliy ligasida 17 ta, birinchi ligasida 18 ta, ikkinchi ligasida esa 42 ta jamoa ishtirok etdi. O‘zbekiston chempioni unvoni uchun kechgan shiddatli kurashda «Paxtakor»ga asosan Farg‘ona vodiysi-ning «Neftchi», shuningdek, «So‘g‘diyona» (Jizzax) va «Nuraf-shon» (Buxoro) jamoalari kuchli qarshilik ko‘rsatdilar.

1994 yil 7 iyunda O‘zbekiston Futbol federatsiyasi «FIFA»ga, shu yilning dekabr oyida esa Osiyo Futbol konfederatsiyasiga a‘zo bo‘ldi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 18 martdagi «O‘zbekiston Respublikasida futbolni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi far-monining mamlakatimizda futbolni rivojlantirishdagi ahamiyati juda kattadir.

1994 yilda ilk bor yosh mustaqil respublika elchilari YAponiyada o‘tkazilayotgan XII Osiyo o‘yinlarida – Osiyo mintaqasidagi yirik sport forumida tanishtirildilar.

Oltin medal sovrindorlari nomi uchun kurashda o‘zbek futbolchilari Saudiya Arabistoni (4:1), Malayziya (5:0), Gonkong (1:0) va Tailand (5:4) terma jamoalari ustidan g‘alaba qozondilar. CHorak finalda Turkmaniston terma jamoasini 3:0 hisobida, yarim finaldagi shiddatli va o‘ta murakkab o‘yinda Janubiy Koreyaning kuchli jamoasini 1:0 hisobida mag‘lub etdilar. Va, nihoyat, finalda Xitoy terma jamoasini 4:2 hisobi bilan yengdilar. Bu jamoa murab-biylari dotsent R.Akramov va sport ustasi B.Abduraimovlar edi. Asosiy tarkibning 7 nafar o‘yinchisi O‘zDJTI talabalari bo‘lganini aytib o‘tish joizdir.

SHu yilning o‘zida Osiyo chempionlari Kubogida ilk bor qatnashgan Farg‘onaning «Neftchi» klubi futbolchilari uchinchi sovrinli o‘rinni egalladilar.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 17 yanvardagi «O‘zbekistonda futbolni rivojlan-tirish tamoyillari va tashkillashtirish asoslarini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni O‘zbekistonda futbolning keyingi rivoji uchun katta ahamiyat kasb etdi. Bu farmonda kelgusi futbolni klublar asosida rivojlantirish va 1996-1997 yillarda viloyat markazlarida futbol bo‘yicha o‘smirlar maktab-internatlari ochilishi ko‘rsatilgan edi.

1992 yildan 2005 yilgacha bo‘lgan vaqt ichida Tosh-kentning «Paxtakor» va Farg‘onaning «Neftchi» klublari chempionat yetakchilari bo‘lib keldi. Paxtakorchilar besh marotaba O‘zbekiston chempioni bo‘lganlar (1992, 1998, 2002, 2003, 2004) va 6 marotaba mamlakat Kubogi sovrindorlari qatoridan joy olganlar (1993, 1997, 2001, 2002, 2003, 2004). «Neftchi» ham besh karra respublika chempioni (1992-1995, 2001) va 2 karra O‘zbekiston Kubogi sohibi (1994, 1996) bo‘lgan.

O‘zbekiston chempioni unvoniga yana «Navbahor» (1996), MHSK (1997) va «Do‘stlik» klublari erishganlar. SHuningdek, 1997, 1995, 1998 yillarda «Navbahor» va 2000 yilda «Do‘stlik» jamoasi O‘zbekiston Kubogini qo‘lga kiritganlar. 2002 yilgi Osiyo CHempionlari Kubogi uchun kurashda Qarshining «Nasaf» jamoasi ishtirok etadi. Saralash bosqichlarida 5 g‘alabani qo‘lga kiritib, yarim finalga chiqdilar. Ammo bronza medali uchun kechgan bu o‘yinda qarshiliklar «Istiqlol» (Eron) jamoasiga 2:5 hisobida g‘alabani boy berib, 4-o‘rinni egallaydilar.

2003 yilda Toshkentda bo‘lib o‘tgan chempionlar ligasi chorak finalida paxtakorchilar katta ustunlik bilan Turkmanistonning «Nissa» jamoasini 3:0, Eronning «Piruza»sini 1:0 va Iroqning «AlTaliba» kabi jamoa-larini 3:0 hisobida yengdilar. YArim finalda ikki match natijalariga binoan Tailandning «Bek-Tero Sosana» jamoasi ustun keldi.

2002-2003 yillarda O‘zbekistonning yoshlar terma jamoasi futbolchilari katta yutuqlarga erishdilar. Qatarda Tailand terma jamoasini 4:0, Katarni 5:4 hisobida yengib, so‘ng Janubiy Koreyaga 0:2 hisobida g‘alabani boy berib, futbolchilarimiz chorak finalga yo‘l oldi va unda Suriya Arabistonini 4:0 hisobida mag‘lub etdilar. YArim finalda o‘zbek futbolchilari YAponiya terma jamoasi bilan uchrashdilar. SHiddatli va qizg‘in o‘tgan o‘yinning asosiy vaqti 1:1 hisob bilan yakunlandi. 11 metrli zarbalar yo‘llashda yaponlar bir oz ustunroq chiqib, 4:2 hisobida g‘olib bo‘ldilar.

To‘rtinchi o‘rinni egallagan O‘zbekiston yoshlar terma jamoasi dunyoning eng kuchli 16 jamoasi qatorida maydonga chiqish imkoniyatini qo‘lga kiritdi.

Jahon chempionati 2003 yilning dekabr oyida BAAda bo‘lib o‘tdi. O‘zbekiston futbolchilari chiroyli va baham-jihat o‘yin ko‘rsatdilar, lekin 1/8 finalga chiqa olmadilar. Biroq, mutaxassislar va ishqibozlar O‘zbekiston terma jamoasi o‘yinini yuqori baholadilar. Uch o‘yin davomida ular o‘z tengdoshlari bilan kurash olib bordilar, lekin Mali jamoasiga (Afrika chempioni) 2:3, Argentina termasiga (ayni paytda jahon chempioni) 1:2, Ispaniya terma jamoasiga (Evropa chempioni) 0:1 hisobi bilan g‘alabani boy berdilar.

Futbolning O‟zbekistonga kirib kelish davri.

• O‗zbekistonda zamonaviy futbol o‗tgan asrning boshlarida paydo bo‗ldi va tezda mashhur o‗yinga aylandi. Uning rivojlanish joylari Farg‗ona, Toshkent, Andijon, Qo‗qon va Samarqand edi.

• Ilk bor futbolni Qo‗qonda o‗ynaganlar. Xuddi shu yerda 1911 yilning oxirida birinchi futbol jamoasi tashkil topgan.

• Bir oz vaqt o‗tgach, Toshkentda ham futbol o‗ynay boshladilar. Toshkentlik futbol ishqibozlari orasida eng mashhur jamoa bu TOLS – Tashkentskoe obshestvo lyubiteley sporta (TSIJ – Toshkent sport ishqibozlari jamiyati) edi.

• Bu jamiyat 1912 yilda tuzilgan bo‗lib, juda qisqa vaqt ichida futbol hamda boshqa sport turlarining rivojlanishi uchun ko‗p xizmat qilgan. 1912 yilning ikkinchi yarmida O‗zbekistonda futbol aytarli darajada yoyila boshladi. Futbol o‗yiniga Andijon va Samarqandda ham qiziqish orta boshladi.

• Va, nihoyat, 1914 yil 25 mayda Toshkentda O‗zbekistonning eng kuchli ikki jamoasi o‗rtasida markaziy uchrashuvi bo‗lib o‗tdi. Bunda Toshkent va Farg‗ona futbolchilari to‗p surdilar. Toshkentliklar o‗yinda 3:2 hisobida muvaffaqiyatga erishdilar. O‗zbekistonda futbol rivojlanishining boshlang‗ich davri haqida xulosa qilib shuni ham aytib o‗tish joizki, futbol maydonlari va o‗quv mashg‗ulotlarining bo‗lmaganiga qaramay, qisqa vaqt ichida Farg‗ona, Toshkent, Qo‗qon, Andijon va Samarqandda o‗zbek futbolining rivojiga ulkan hissa qo‗shgan iste‘dodli futbolchilar paydo bo‗ldi.

• 1920 yildan boshlab futbol respublikamizning chekka qishloq va mahallalariga kirib borib, mashhur o‗yinga aylandi. Yoshlar, talabalar, ishchi va dehqonlar futbolga talpina boshladilar.

• 1921 yil Moskva va Toshkent futbolchilarining ilk uchrashuvi o‗tkazilgani bilan ahamiyatga loyiqdir. 1925 yilda mamlakat Jismoniy tarbiya kengashi tomonidan ommaviy jismoniy tadbirlarning taqvimi tuzildi. O‗zbekistonda futbolni tashkillashtirish bir oz tartibliroq tizimga ega bo‗ldi.

• 1928 yil Moskvada bo‗lib o‗tgan xalqaro spartakiadada qatnashish O‗zbekiston futbolchilari uchun nihoyatda jiddiy imtihon bo‗ldi.

• Futbol bo‗yicha spartakiada birinchiligi uchun 22 jamoa kurash olib bordi, ular qatorida Angliya, Germaniya, Avstraliya, Shveysariya va Finlyandiyaning ishchi klublardan iborat terma jamoalari ham bor edi.

• Keyingi yillarda o‗rtoqlik o‗yinlarini o‗tkazish uchun O‗zbekistonga Norvegiya, Germaniya, Finlyandiya, Moskva, Leningrad, Ukraina, Kavkaz orti mamlakatlaridan ko‗plab kuchli futbol jamoalari keldi.

• Misol uchun, 1931 yil 4 oktyabrda bo‗lib o‗tgan matchda Norvegiya terma jamoasiga qarshi O‗zbekiston kasaba uyushmalari terma jamoasi chiqdi. Norvegiyaliklar texnikali futbol namoyish etib, 5:2 hisobida g‗olib chiqdilar. Uch kundan so‗ng skandinaviyalik mehmonlarga qarshi Toshkentning birinchi terma jamoasi maydonga tushdi. O‗zbekistonliklar o‗yinni yuqori tezlikda olib borib, 4:2 hisobida muvaffaqiyatga erishdilar.

• 1937 yil futbol mavsumining ahamiyatli hodisasi – sobiq Ittifoq chempionati edi: 56 jamoa o‗rtasidagi guruhlarda o‗ynaldi. O‗zbekiston sha‘nini Toshkentning Dinamochilari himoya qildilar. Ular futbol bo‗yicha mamlakat chempionatida ishtirok etgan birinchi O‗zbekistonlik jamoa edilar.

• 1950 yilning boshida O‗zbekistonda «Paxtakor» sport jamiyati tashkil etildi. Hozirgacha mustaqil O‗zbekiston chempionatida va rasmiy xalqaro musobaqalarda muvaffaqiyatli o‗yinlar ko‗rsatib kelayotgan, Respublikamizning eng kuchli jamoasi bo‗lgan «Paxtakor»ning tuzilishi ham shu jamiyat bilan bog‗liq.

1960 yildan 1991 yilgacha (tanaffuslar bilan) «Paxtakor» sobiq Ittifoqning oliy ligasida ishtirok etib keldi. Bu islohotlar va tub o‗zgarishlar davri bo‗lgan edi. «Paxtakor»ning barcha ko‗zga ko‗rinarli muvaffaqiyatlari uning kuchlilar guruhidagi chiqishlari bilan bog‗liq. Yigirma yil tanaffus bilan ikki bora 1962 va 1982 yillarda Paxtakor oliy ligada faxrli 6-chi o‗ringa sazovor bo‗lgan. 1968 yilda finalga chiqib, unda Moskvaning «Torpedo» jamoasiga 0:1 hisobida g‗alabani boy berishi «Paxta-kor»ning Ittifoq Kubogi o‗yinlaridagi eng yirik muvaf-faqiyati edi.

• Sobiq Ittifoqning ilk terma jamoasi uchun 5 ta paxtakorchi o‗ynar edi: V.Fedorov,

Yu.Pshenichnikov, G.Krasniskiy, M.An, A.Pyatniskiy. Turli yillarda eng yaxshi 33 futbolchi qatorida Yu.Pshenichnikov (1966, 1967), M.An (1974, 1978), B.Abduraimov, V.Xadzipanagis (1974), A.Yakubik (1982) va A.Pyatniskiy (1991) nomlari bor edi.

• O‗sha yillarda O‗zbekiston futbol ishqibozlarida katta qiziqish uyg‗otgan o‗yinlar sirasiga 1964 yil paxtakorchilarning «Pirasikaba» (Braziliya) hamda (1:0), Urugvayning 25 karra chempioni «Nasonal» (Montevideo) jamoalari bilan uchrashuvlar kiradi.

• Urugvayliklarning harchand urinishlari va qarshiliklariga qaramasdan «Paxtakor» 2:1 hisobida g‗alaba qozondi.

• 17 nafar iste‘dodli futbolchining hayotini olib ketgan 1979 yilgi mash‘um avia halokatdan so‗ng 1980 yilda Paxtakor yangi tarkibda sobiq Ittifoq chempionatining oliy ligasiga yo‗l oldi. U yerda Tbilisi dinamochilarini 3:0, Doneskning «Shaxtyor»ini 2:1 hisobida mag‗lub etdi,

Kievning «Dinamo»si bilan durang o‗ynadi va «Groza avtoritetov» sovrinini qo‗lga kiritdi.

• 60-90 yillarning paxtakorchilari O‗zbekiston futbolining rivojlanishida yorqin iz qoldirganlar. Bu davr mobaynida «Paxtakor»ni sobiq Ittifoq chempionatidagi chiqishlarga tayyorlashda M.Yakushin, B.Arkadev, G.Kachalin, V.Solovev, B. Abduraimov, X.Raxmatullaev kabi murabbiylarning hissasi beqiyosdir. Respublika terma jamoalari va yuqori malakali jamoalar uchun zahira tayyorlashda G.Sorvin, X.Muxitdinov, A.Mosheev kabi ustoz murabbiylarning mehnati ulkan bo‗lgan.

O‗zbekiston Futbol federatsiyasi 1994 yildan FIFA va OFK ga a‘zo bo‗lgan, hozirda FIFA va OFK tomonidan o‗tkaziladigan barcha rasmiy musobaqalarda qatnashib kelmoqda.

• 1992 yil mustaqil O‗zbekiston Respublikasining ilk chempionati o‗tkazildi. Mamlakatimiz futboli tarixida yangi sahifa ochildi. Bu chempionatning oliy ligasida 17 ta, birinchi ligasida 18 ta, ikkinchi ligasida esa 42 ta jamoa ishtirok etdi. O‗zbekiston chempioni unvoni uchun kechgan shiddatli kurashda «Paxtakor»ga asosan Farg‗ona vodiysining «Neftchi», shuningdek, «So‗g‗diyona» (Jizzax) va «Nurafshon» (Buxoro) jamoalari kuchli qarshilik ko‗rsatdilar.

• 1994 yil 7 iyunda O‗zbekiston Futbol federatsiyasi «FIFA»ga, shu yilning dekabr oyida esa Osiyo Futbol konfederatsiyasiga a‘zo bo‗ldi.

O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 18 martdagi «O‗zbekiston Respublikasida futbolni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‗g‗risida»gi farmonining mamlakatimizda futbolni rivojlantirishdagi ahamiyati juda kattadir.

• 1994 yilda ilk bor yosh mustaqil Respublika elchilari Yaponiyada o‗tkazilayotgan XII Osiyo o‗yinlarida – Osiyo mintaqasidagi yirik sport forumida tanishtirildilar.

• Oltin medal sovrindorlari nomi uchun kurashda o‗zbek futbolchilari Saudiya Arabistoni (4:1), Malayziya (5:0), Gonkong (1:0) va Tailand (5:4) terma jamoalari ustidan g‗alaba qozondilar. Chorak finalda Turkmaniston terma jamoasini 3:0 hisobida, yarim finaldagi shiddatli va o‗ta murakkab o‗yinda Janubiy Koreyaning kuchli jamoasini 1:0 hisobida mag‗lub etdilar. Va, nihoyat, finalda Xitoy terma jamoasini 4:2 hisobi bilan yengdilar. Bu jamoa murabbiylari dotsent R.Akramov va sport ustasi B.Abduraimovlar edi. Asosiy tarkibning 7 nafar o‗yinchisi O‗zDJTI talabalari bo‗lganini aytib o‗tish joizdir.

• Shu yilning o‗zida Osiyo chempionlari Kubogida ilk bor qatnashgan Farg‗onaning «Neftchi» klubi futbolchilari uchinchi sovrinli o‗rinni egalladilar.

• O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 17 yanvardagi «O‗zbekistonda futbolni rivojlantirish tamoyillari va tashkillashtirish asoslarini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to‗g‗risida»gi farmoni O‗zbekistonda futbolning keyingi rivoji uchun katta ahamiyat kasb etdi. Bu farmonda kelgusi futbolni klublar asosida rivojlantirish va 1996-1997 yillarda viloyat markazlarida futbol bo‗yicha o‗smirlar maktab-internatlari ochilishi ko‗rsatilgan edi.

• 1992 yildan 2005 yilgacha bo‗lgan vaqt ichida Toshkentning «Paxtakor» va Farg‗onaning «Neftchi» klublari chempionat yetakchilari bo‗lib keldi. Paxtakorchilar besh marotaba

O‗zbekiston chempioni bo‗lganlar (1992, 1998, 2002, 2003, 2004) va 6 marotaba mamlakat Kubogi sovrindorlari qatoridan joy olganlar (1993, 1997, 2001, 2002, 2003, 2004). «Neftchi» ham besh karra respublika chempioni (1992-1995, 2001) va 2 karra O‗zbekiston Kubogi sohibi (1994, 1996) bo‗lgan.

• O‗zbekiston chempioni unvoniga yana «Navbahor» (1996), MHSK (1997) va «Do‗stlik» klublari erishganlar. Shuningdek, 1997, 1995, 1998 yillarda «Navbahor» va 2000 yilda «Do‗stlik» jamoasi O‗zbekiston Kubogini qo‗lga kiritganlar. 2002 yilgi Osiyo Chempionlari Kubogi uchun kurashda Qarshining «Nasaf» jamoasi ishtirok etadi. Saralash bosqichlarida 5 g‗alabani qo‗lga kiritib, yarim finalga chiqdilar. Ammo bronza medali uchun kechgan bu o‗yinda qarshiliklar «Istiqlol» (Eron) jamoasiga 2:5 hisobida g‗alabani boy berib, 4-o‗rinni egallaydilar.

2003 yilda Toshkentda bo‗lib o‗tgan chempionlar ligasi chorak finalida paxtakorchilar katta ustunlik bilan Turkmanistonning «Nissa» jamoasini 3:0, Eronning «Piruza»sini 1:0 va Iroqning «Al-Taliba» kabi jamoa-larini 3:0 hisobida yengdilar. Yarim finalda ikki match natijalariga binoan Tailandning «Bek-Tero Sosana» jamoasi ustun keldi.

• 2002-2003 yillarda O‗zbekistonning yoshlar terma jamoasi futbolchilari katta yutuqlarga erishdilar. Qatarda Tailand terma jamoasini 4:0, Katarni 5:4 hisobida yengib, so‗ng Janubiy Koreyaga 0:2 hisobida g‗alabani boy berib, futbolchilarimiz chorak finalga yo‗l oldi va unda Suriya Arabistonini 4:0 hisobida mag‗lub etdilar. Yarim finalda o‗zbek futbolchilari Yaponiya terma jamoasi bilan uchrashdilar. Shiddatli va qizg‗in o‗tgan o‗yinning asosiy vaqti 1:1 hisob bilan yakunlandi. 11 metrli zarbalar yo‗llashda yaponlar bir oz ustunroq chiqib, 4:2 hisobida g‗olib bo‗ldilar.

• To‗rtinchi o‗rinni egallagan O‗zbekiston yoshlar terma jamoasi dunyoning eng kuchli 16 jamoasi qatorida maydonga chiqish imkoniyatini qo‗lga kiritdi.

• O‘zbekistonda 20-asr boshlaridan zamonaviy Futbol qoidalari asosida o‘yinlar o‘tkazilgan. 1912 yilda Qo‘qonda birinchi Futbol jamoasi tuzildi. Keyinroq Fargona, Samarqand, Toshkent, Andijon, Namangan shaharlarida ham Futbol jamoalari paydo bo‘ldi. 20-asrning 20-yillaridan mamlakatimizda turli toifadagi musobaqalar (1937 yildan O‘zbekiston birinchiligi) muntazam ravishda o‘tkazila boshlandi. 1956 yilda Toshkentda «Paxtakor» jamoasining tashkil etilishi va shu nomdagi stadion qurilishi respublikada Futbolning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. 20-asrning 80-yillaridan O‘zbekistonda Futbolchilarning yangi avlodini tarbiyalashga kirishildi. M. Qosimov, I. Shkvirin, A.

Abduraimov, M. Shatskix O‘zbekistondagina emas, Osiyo va boshqa qitalarda ham nom qozondilar. 1959 yilda tashkil etilgan O‘zbekiston futbol federatsiyasi 1992 yilda (keyin 2001 yilda) qayta ro‘yxatdan o‘tdi. 1992 yildan Futbol bo‘yicha O‘zbekiston milliy chempionati va kubogi, turli toifadagi musobaqalar o‘tkazib kelinyapti, Futbol jamoalarining xalkaro uchrashuvlarda ishtirok etishi ta‘minlanayapti. Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasida futbolni yanada rivojlantirish tadbirlari to‘g‘risida» (1993 yil 18 mart) hamda «O‘zbekistonda futbolni rivojlantirishning tashkiliy asoslari va printsiplarini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida» (1996 yil 17 yanvar)gi qarorlari Futboldagi yutukdarga zamin yaratdi. Farg‘onaning «Neftchi» klubi MDH kubogining finaliga chiqdi (1994), «Paxtakor» klubi Osiyo chempionlar ligasi yarim finalida o‘ynadi (2003, 2004), mamlakat yoshlar terma jamoasi jahon chempionati final bosqichida qatnashdi (2003), O‘zbekiston milliy terma jamoasi Osiyo o‘yinlari (1994) va AfrikaOsiyo o‘yinlari (2003) g‘olibi bo‘ldi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda 36 ta (oliy va birinchi ligada) professional klub bor (2004). 2 ligada 196 ta jamoa shunday makomga erishish uchun mamlakat birinchiligida qatnashyapti.

• Futbol klublari qoshida 18 ta Futbol internat maktablari, kollejlari faoliyat ko‘rsatyapti, ularda 2000 dan ziyod o‘quvchi shug‘ullanadi. Shuningdek, Futbolga ixtisoslashgan bolalar-o‘smirlar sport maktablari ishi yaxshilandi. Futbol universiada, «Barkamol avlod» va «Umid nihollari» musobaqalari dasturlaridan urin olgan. Bolalar-o‘smirlar o‘rtasida respublikada o‘tkaziladigan «Futbol g‘unchasi» musobaqalarida 692 jamoada 13840, «Futbolimiz kelajagi» musobaqalarida 15035 jamoada 300700 o‘yinchi ishtirok etdi (2004). Ayollar o‘rtasida o‘tkazilayotgan O‘zbekiston chempionati va kubogi musobaqalarida Andijonning «Andijanka», Namanganning «Gulbahor», Qarshining «Sevinch» jamoalari yetakchilik qilib keladi. Faxriy Futbolchilar o‘rtasida ham muntazam ravishda musobaqalar uyushtiriladi. Jismoniy qobiliyati cheklangan Futbolchilar o‘rtasida Toshkentning «Matonat» jamoasi (hozirgi «Baynalmilal») jahon kubogini qo‘lga kiritgan (1991). Hozirgi kunda respublikada 362 ta stadion, 7113 ta Futbol maydoni mavjud, 460658 kishi (ulardan 4642 nafari ayollar) Futbol bilan shug‘ullanadi, 1916 nafar murabbiy faoliyat ko‘rsatadi (2004). «O‘zbekiston futboli» (Toshkent), «FutbolEkspress» (Andijon), «Asr futboli» (Namangan), «Inter futbol» (Kosonsoy), «Boks plyus futbol» (Toshkent) kabi ixtisoslashgan gazetalar chiqib turibdi. S. Arutyunov, Ye. Valitskiy, A. Keller, M. Akbarov, R. Akramov, Yu. Sarkisyan, M. Rahimov kabi murabbiylarning o‘zbek Futboli ravnaqida xizmati katta. I. Toshmuhamedov, A. Imomxo‘jaev, B. Belozyorov, N. Rizametov, B. Haydarov singari tajribali hakamlar ishini davom ettirayotgan R. Ermatov va I. Kutsillo rasmiy nufuzli xalqaro musobaqalarni boshqarishdi.

Jonlantirish uchun savollar.

1.Futbol qaerda paydo bo‗lgan va rivojlangan ?

2.Maydon o‗lchamlari haqida tushuncha bering.

3.O‗zbekistonda futbol o‗yinining paydo bo‗lishi.

4.O‘zbek futbolining rivojlanish davri haqida nimalarni bilasiz?

5.Mashhur O‘zbek futbolchilari haqida ma‘lumot bering.

1. Arkadev B.A. Taktika futbolnoy igrm. M., FiS, 1962.

2. Akimov A.M. Igra futbolnogo vratarya. M., FiS, 1978.

3. Akramov R.A. Otbor i podgotovka yunmx futbolistov. Uchebnoye posobiye. Tashkent, «Meditsina», 1989.

4. Akramov R.A. Talipdjanov A.I. Podgotovka futbo-listov vmsokoy kvalifikatsii. Uchebnoye posobiye. Tashkent, 1994.

5. Akramov R.A. Futbolnme universitetm XVII Kubka mira, Tashkent, UzGIFK, 2004.

6. Betti E. Sovremennaya taktika futbola. Perevod s angliyskogo. M., FiS, 1974.

7. Bril M.S. Otbor v sportivnmx igrax. M., FiS, 1980.

8. Gagayeva G.M. Psixologiya futbola. M., FiS, 1980.

9. Gapparov Z.G. Problemm psixologicheskoy podgotoi^i podgotovke k Olimpiyskim igram. V sbornike nauchnmx trudov, Tashkent. 1999.

10. Gapparov Z.G. K voprosu o sredstvax psixologicheskoy nauchnmx trudov. Tashkent, 2001.

11. Grindler K., Palke X., Xemmo X. Fizicheskaya podgo-tovka futbolistov. Perevod s nemetskogo. M., FiS, 1976.

12. Godik M.A. Kontrol trenirovochnmx i sorevnova-telnmx nagruzok. M., FiS, 1980.

Reja:

1. Futbol o‘yinining paydo bo‘lishi va rivojlanishi.

2.Futbol texnikasining klassifikatsiyasi.

3.Harakatlanish texnikasi

4. Maydon o‘yinchisining texnikasi.

5. Darvozabon o‘yin texnikasi.

Tayanch tushunchalar: Qo‘yilgan maqsadga erishmoq uchun o‘yinda xilma–xil tarzda qo‘shib turib qo‘llaniladigan maxsus usullar to‘plami futbol texnikasini tashkil etadi.

Texnik usullar – bu futbol o‘yinini vujudga keltirish vositasi demak. Yuksak sport natijalariga erishish ko‘p jihatdan futbolchining ana shu xilma–xil vositalarni qanchalik to‘liq bilishiga, raqib jamoao‘yinchilari qarshilik ko‘rsatayotgan, ko‘pincha charchoq orta borayotgan sharoitda o‘yin faoliyatidagi turli holatlarda ularni qanchalik mohirlik bilan, samarali qo‘llanishga bog‘liq. Futbol texnikasini yaxshi bilish futbolchining har tomonlama tayyorgarlik ko‘rishi va garmonik kamol topishidagi ajralmas qismdir.

O‘yin taraqqiyotining yuz yildan ortiq tarixi mobaynida futbol texnikasida muayyan o‘zgarishlar bo‘ldi. Bu evolyutsiyaning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: boshning chakka qismi va orqasi bilan zarba berish, to‘pni boldir bilan to‘xtatish singari noratsional usullarni qullanish ancha kamayib ketdi; oyoq yuzi bilan zarba berishdan, to‘pni son va ko‘krakda to‘xtatishdan, to‘pni qo‘l bilan tashlash (darvozabon texnikasi) dan foydalanish koeffitsiyenti oshdi, aldash harakatlarni (fintlar) ko‘paydi.

Hozirgi futboldagi texnik usullar uyin harakatlari tezligi va aniqligini oshirish uchun kuchdan yetarlicha tejab foydalanish imkonini beradigan, biomexanika nuqtai nazaridan maqbul harakat tizimi bilan xarakterlanadi. Tez va ishonchli, sodda va samarali bo‘lsin! Futbol texnikasini qo‘llanishga qo‘yiladigan xozirgi kundagi talab ana shundan iborat

Futbol o‟ynining paydo bo‟lishi va rivojlanishi.

Futbol qadim zamonlarda paydo bo‘lgan. Qadimgi yunonlar to‘p o‘yinini shunchalik qadrlaganlarki, uni hatto gimnasiylar-maxsus maktablarning jismoniy mashqlar dasturiga kiritganlar.

Ozgina bo‘lsa ham futbolga o‘xshash to‘p o‘yini 180 yilda tilga olinadi. Polluksning yunoncha lug‘atida o‘ynovchilar ikki jamoaga (komandaga) bo‘linganligi yozilgan. Har qaysi partiya to‘pni raqib o‘yin maydoni orqasiga o‘tkazishga harakat qilardi. Xarakter jihatidan bu o‘yin ko‘proqhozirgi regbi o‘yiniga o‘xshab ketadi. Lekin u o‘yinda qo‘l bilan o‘ynash taqiqlangan edi. Qadimgi to‘p o‘yinlarining qaysi biridan hozirgi futbol kelib chiqqanini aniqlashning iloji yo‘q.

Biroqjismoniy madaniyat va sport tarixi mutaxasislarining aksariyati, futbol ko‘proq «garpastum» degan qadimgi Rim o‘yinidan kelib chiqqan bo‘lib, Britaniya, Galliya va G‘arbiy yevropaning boshqa mamlakatlariga bu o‘yinni rim legionerlari olib kelganlar,deb taxmin qiladilar.

Inglizlar oyoq to‘pi o‘yini Britaniya orollarida IX asrlardayoq ma‘lum bo‘lgan,deb da‘vo qiladilar. G‘arbiy yevropa davlatlarida bu singari o‘yinlar shu asr o‘rtalarida mustaqil tarzda ham, ayrim elementlarni bir-biridan o‘rganish yo‘li bilan ham rivojlana borgan, deb taxmin qilsa bo‘ladi.

1313 yili ingliz podshosi Eduard II shahar ichkarisida futbol o‘yini o‘ynashni taqiqlaydi. Podshoning ana shu farmoyishi ingliz futbol ittifoqining arxivida saqlanib qolgan. «Katta to‘p quvgandagi ur-yiqit shaharlarda katta to‘polon chiqarayotgani va yomon ta‘sir ko‘rsatayotgani uchun,-deyiladi farmoyishda,-itoat etmaganlar qamoqqa tashlanishini ta‘kidlab,bu o‘yin endilikda shaharlarda o‘ynalishini podsholik nomimdan taqiq etaman». Bunday taqiqlashning sababi o‘yin paytidagi tartibsizliklardagina emas,balki shaharliklarning kamon otishdan va hatto hunarmandchilik ishidan chalg‘itishida ham edi. Sh boisdan 1349 yili ingliz podshosi Eduard IIIham Londonda futbol o‘yini o‘ynashni man qiluvchi farmoyish chiqaradi. Fransuz podshosi KarlV esa undan ham o‘tib tushdi-1369 yili xalqo‘yinlarining hammasini man etdi. Italiyada futbol birinchi bor 1400 yilda tilga olinadi. Angliya bilan Fransiyada oyoq to‘pi o‘yini xalqning ko‘ngil ochar mashg‘uloti bo‘lsa, Italiyada ko‘proq kibor doiralarning o‘yini bo‘lib qoladi.

X1X asrning, xususan shu asr o‘rtalariga kelib, sport metodi jismoniy tarbiyaning eng maqbul metodi deb topilib, sport hamda sport o‘yinlari jismoniy rivojlanishning samarali vositasi bo‘lib qolgandan keyin futbol tarixida yangi bosqich boshlanadi.

Oyoqda to‘p o‘ynash birinchi galda ingliz kollejlari hamda universitetlarida yoyiladi. XIX asrning ikkinchi yarmidan futbol o‘yinida ochiq–oydin ikki yo‘nalish tarkib topadi. Ulardan birini London hamda Kembrij kollejlari qo‘llab–quvvatlar edi. Bular 1863 yili futbol assotsiatsiyasi tuzadilar va yumaloq to‘pni faqat oyoqda o‘ynashni rasm qilishga qaror qiladilar. Regbi shahridagi universitet ikkinchi yo‘nalish tapafdori bo‘lib, u yerda tuxumsimon, cho‘zinchoq gardish shaklidagi to‘pni ham qo‘lda, ham oyoqda o‘ynashga qaror beriladi.

Birinchi bor yagona o‘yin qoidalari joriy qilishga urinib ko‘rish kembrij futbol klubiga tegishlidir. 1848 yili bu qoidalarni nashr etishga qaror qilinadi. Afsuski, ular bosmadan chiqmay, qolib ketadi. Shunga qaramay, bu qoidalar ko‘p ingliz kollejlarida «kembrij qoidalari» tarzida ma‘lum .

Bizgacha yetib kelgan daslabki qoidalar esa 1863 yil,8 dekabrda e‘lon qilingan. Quyida o‘sha qoidalar teksti «Futbol: tarixi uyushtirish, texnika, trenirovka va taktakasi» (Moskva, 1927 yil) kitobida qanday e‘lon qilingan bo‘lsa, xuddi o‘shanday keltiriladi:

1. Maydonning bo‘yi 200 yard (183 m) dan, eni 100 yard (91,5 m) dan oshmaydi. Maydonning burchaklarida bayroqchalar o‘rnatiladi. Ustiga tusin yotqizilmagan darvoza 8 yard (7,32 m) oraliqda o‘rnatilgan bo‘lib, ikkita ustundan iborat.

2. Kim qay tomonda o‘ynashi qur‘a tashlab xal qilinadi. Qur‘ada yutqazgan komanda maydon markaziga qo‘yilgan to‘pni tepib,o‘yinni boshlab beradi. Ikkinchi komanda o‘yinchilari to‘p tepulgunga qadar unga 10 yard (9,1 m) dan yakin kela olmaydilar.

3. Darvozaga to‘p urilgandan keyin, komandalar tomonlarni almashadilar.

4. To‘p qo‘lda uloqtirilmay, qo‘lda zarba berilmay yoki qo‘lda ko‘tarib kirilmay, ikki ustun oralig‘idan yoki ularning davomi oralig‘idan utsa darvoza zarb etilgan hisoblanadi.

5. Agar to‘p yon chiziqdan tashqariga chiqib ketsa, unga hammadan avval tega olgan o‘yinchi to‘p chiziqni kesib o‘tgan joydan, chiziqqa nisbatan to‘g‘ri burchak hosil qiladigan yo‘nalishda to‘pni qo‘lda maydonga tashlab beradi. To‘p yerga tekkan zahoti o‘yinga kirgan hisoblanadi.

6. O‘yinchi zarb berayotgan paytda uning komandasining zarb beruvchidan ko‘ra raqib darvozasiga yaqinroq turgan o‘yinchilari o‘yindan tashqari holatda hisoblanadi va ular to‘pga tega olmaydilar yoki raqiblarga xalaqit bera olmaydilar…

7. To‘p darvoza chizig‘idan tashqariga chiqib ketib, chiziqning nariyog‘ida himoyalanayotgan komanda o‘yinchisi birinchi bo‘lib unga teksa, shu komanda darvoza chizig‘ining o‘yinchi to‘pga tekgan joy ro‘parasidagi nuqtasidan to‘p tepish huqiqini oladi: bordiyu hujum qilayotgan komanda o‘yinchisi to‘pga birinchi bo‘lib tegsa, unda shu komanda darvoza chizig‘ining o‘yinchi to‘pga tekkan joy ro‘parasidagi nuqtasidan 15 yard (13,6 m) maydon ichkarisidagi nuqtadan erkin to‘p tepish huquqini oladi. Erkin to‘p tepish paytida himoyadagi komanda to to‘p tepulgunga qadar darvoza chizig‘idan tashqarida turadi.

8. Agar o‘yinchi boshqa o‘yinchi zarbasidan uchib kelayotgan to‘pni bevosita qo‘li bilan ilib olsa, shu holat ro‘y bergan joyni belgilab olib, o‘sha joydan erkin tepishi mumkin.

9. O‘yinchilar to‘pni qo‘llariga olib yugira olmaydilar.

10. O‘yinchilarni chalish va urish man etiladi, shuningdek o‘yinchini qo‘l bilan ushlab tuxtatib qolish yoki turtish man etiladi.

11. To‘pni qo‘l bilan uzatish man etiladi.

12. Maydon ichida to‘pga qo‘l tekkizish man etiladi.

13. Temir yoki guttaperchadan qilingan joylari turtib chiqqan poyabzalda o‘ynash man etiladi.

Ko‘rinib turibdiki, 1863 yilgi qoidalar hozirgi qoidalardan anchagina farqqilgan.

1866 yilda «o‘yindan chiqqanlik» qoidasi yengillashtirildi. Endiki raqiblar sirt chizig‘i bilan o‘zi o‘rtasida qarshi tomon o‘yinchilaridan uch kishi bor bo‘lsa, bu o‘yinchi «o‘yindan chiqqan» bo‘lmaydi. Yana shu yili darvoza ustunlarini gorizontal arqon tortib birlashtirishga qaror qilinib, arqonning yerdan balandligi 5,5 m qilib belgilandi. 1871 yildagina golpekir «darvozabon»ga qo‘lda o‘ynash ruxsat etildi. To‘p himoyadagi o‘yinchiga tegib, sirt chiziqdan maydon tashqarisiga chiqib ketganda burchakda to‘p tepish qoidasi 1873 yilda kiritildi.

1875 yili ustunlarni birlashtirib turgan arqon yerdan 2,44 m balandlikda yotqizilgan to‘singa almashtiriladi. O‘sha yili darvozaga to‘p «kiritilgan»dan keyin tomonlar almashinish qoidasi, o‘rniga o‘yinchilar tanaffusdan qaytgandan keyin almashish qoidasi joriy qilindi.

1882 yili to‘rtta mustaqil futbol ittifoqi – Angliya, Shotlandiya, Uels va Irlandiya futbol ittifoqlari birlashadilar. Yagona qoidalar qabul qilinadi va futbol qoidalariga biron bir o‘zgarish kiritish huquqiga ega bo‘lgan Xalqaro kengash tasdiqlanadi.

Futbol maydonida sudya birinchi marta 1880-1881 yillarda ishtirok etadigan bo‘ldi. O‘yinni belgilangan qoidalarga muvofiqo‘tkazish, urilgan gollar nechta bo‘lganini aniqlash va boshqalar, hatto o‘sha vaqtlardayoq sudyaning vazifasi edi. 1891 yildan sudya maydonga ikkita yordamchisi bilan chiqadigan bo‘ldi.

1871 yilda Angliyada mamlakat kubogi uchun o‘yin ta‘sis etildi. Ingliz futbol klublari hozirgi vaqtda ham o‘sha kubok uchun kurashib kelmoqdalar.

Xalqaro miqiyosdagi daslabki futbol o‘yini 1873 yili Angliya bilan Shotlandiya futbol komandalari o‘rtasida bo‘lgan edi. Komandalardagi o‘yinchilar soni 11 kishidan ko‘p bo‘lmasada,ularning joy joyiga qo‘yilishi, hozirgi vaktdagidan boshqacharoq bo‘lgan. Angliya komandasida yetti o‘yinchi hujumda, bittasi yarim himoyada musobaqalashgan, ularda yana ikkita himoyachi va bitta darvozabon bo‘lgan. SHotlandiya komandasi olti hujumchi, ikkita yarim himoyachi, ikki himoyachi va darvozabondan iborat edi. Keyingi yili ingliz futbol komandalari ham o‘yinchilarni shotlandchasiga joylashtirishga o‘tadi, chunki ana shunday joylashtirish o‘zini oqlagan bo‘lsa kerak.

Qoidaga kirgan uzgarish va takomillashuvlar, so‘zsiz, o‘yin texnikasi va taktikasiga ta‘sir qilmay qolmas edi.

X1X asrning 80-yillarida futbol o‘yini kontinental Evropa qit‘asi mamlakatlariga ham tarqaldi. Futbol 1875 yilda Gollandiyada, sal keyinroq Daniyada o‘ynala boshladi. Daniya ko‘p o‘tmay qit‘ada futbol bo‘yicha yetakchi o‘ringa chiqib, birinchi jahon urushiga qadar shu mavqeini saqlab keldi. Futbol 1882 yildan Shveysariyada, 1890 yildan Chexiyada, 1894 yildan Avstriyada o‘ynala boshladi.

1. Futbol texnikasining klasifikatsiyasi.

Futbol texnikasining klassifikatsiyasi texnik priyomlarni umumiy (yoki o‘xshash) spetsifik belgilariga qarab guruhlarga bo‘lishdan iborat.

O‘yin faoliyati harakteriga qarab futbol texnikasida ikkita yirik bo‘lim ajratiladi: maydon o‘yinchisi texnikasi va darvozabon texnikasi. Har qaysi bo‘lim esa quyidagi: harakatlanish texnikasi va to‘pni boshqarish texnikasi bo‘limlariga bo‘linadi. Kichik bo‘limlar turli usullarda ijro etiladigan konkret texnik priyomlardan: harakatlanish texnikasi va priyomlari va usullaridan iborat. Bulardan maydon o‘yinchilari va darvozabon foydalanadi . Ammo ayrim priyom va usullar o‘zining muayyan turlariga ega. Usul va turlarda harakatning asosiy mexanizmi bo‘lib, detallaridagina farq bo‘ladi. Har xil priyom, usul va turlarni ijro etish shartlari futbol texnikasini yanada turli-tuman qiladi.

Futbol texnikasining klassifikatsiyasi berilgan. O‘rganilayotgan materialni sistemalashtirish, priyom, usul, turlarni tuzukroq tushunishga, ularni to‘g‘ri tahlil qilishga, ta‘lim va olingan bilimlarni takomillashtirish vazifalarini muvaffaqiyatli hal qilishga yordam beradi.

Futbol texnikasining harakteristikasi maydon o‘yinchisi va darvozabon uchun umimiy kichik bo‘lim bo‘lgan harakatlanish texnikasidan boshlanadi.

2.Harakatlanish texnikasi

Harakatlanish texnikasi quyidagi priyomlar guruhini o‘z ichiga oladi: yugurish, sakrash, to‘xtash, burilish. Harakatlanish texnikasining klassifikatsiyasi ko‘rsatilgan. O‘yin vaqtida harakatlanish texnikasi priyomlaridan xilma-xil tarzda qo‘shib foydalaniladi. Mana, masalan, futbolchining harakatlanish tezligi nihoyatda xilmaxil, sekin yurishdan boshlab startdagi tezlanishu maksimal tezlikka qadar o‘zgaradi, yugurishning maromi va yo‘nalishi qo‘qqisdan o‘zgarib turadi. Ygurishning xilmaxil priyomlarini sakrash, to‘xtash, burilish bilan birga ko‘shib olib borish futbolchi harakatlanishiga xos xususiyat hisoblanadi.

Harakatlanish texnikasining priyomlari maydon o‘yinchilari va darvozabonning to‘pni boshqarish san‘ati bilan chambarchas bog‘liq. Harakatlanish texnikasi priyomlarini keragicha hamda kompleks tarzda qo‘llanish ko‘p taktik vazifalarni (to‘p olish uchun ochilish va raqibini chalg‘itish, pozitsiya tanlash, o‘yinchini to‘sib olish va h.k) samarali hal qilish imkonini beradi.

Yugurish. Futboldagi asosiy harakatlanish vositasi yugurishdir. To‘pni boshqarayotgan futbolchilar yugurish yordamida maydonda turlicha joylashib oladilar. Bundan tashqari yugurish tarkibiy qism sifatida to‘pni boshqarish texnikasiga ham kiradi.

Futbolda yugurishning quyidagi priyomlari qo‘llaniladi: oddiy yugurish, tisarilib yugurish, chalishtirma qadam tashlab yugurish, juftlama qadam tashlab yugurish. Oddiy yugurishdan asosan to‘g‘ri borayotgan o‘yinchilar bo‘sh joyga chiqish, raqibni quvish va hokazolarda foydalanadi. Harakat sistemasi ham (bir oyoqqa tayanish va havoda uchish fazalariga bo‘linishi) tuzilishi ham yengil atletika yugurishdan farqqilmagani uchun uni oddiy yugurish deyiladi. Qadam uzunligi, chastotasi va ritmidagina farqibor, xolos.

Yugurish qadamining uzunligi sprinterlarda 2-2,2 m ga teng bo‘lsa, katta yoshli futbolchilarda o‘rtacha 1,3-1,5 m ga teng. Qadamlar chastotasi sprinterlarda sekundiga 4-4,5 qadamga teng. Futbolchilarda chastota sal ortiqroq, sekundiga 5,15,5 qadam bo‘ladi. Bu esa, havoda uchish fazasi qisqaroq bo‘lgani sababli tez to‘xtashga yoki tez burilib olishga yordam beradi.

T i s a r i l i b yu g u r i sh d a n asosan to‘pni olib qo‘yishda va to‘sib olishda qatnashayotgan himoyadagi o‘yinchilar foydalanadi. Yugurishning bu turi ham siklik (qo‘shaloq qadamli) bo‘ladi. Qisqa–qisqa, lekin tez-tez qadam tashlash, havoda uchish fazasininig qariyb yuqligi unga xos xususiyatdir. Buning sababi siltanish oyog‘i orqaga uzatilganda sonning yozilishi cheklangan ekanidadir.

O‘yin sharoiti ko‘pincha maksimal tezlikda tisarilib yugurishni talab qilib qoladi. Bunda tezlik qadam chastotasini oshirish hisobiga ortadigan bo‘lib, bu ko‘proq oyoqninig orqaga aktiv harakat qilishiga bog‘liq.

Tisarilib yugurayotganda o‘yinchi ba‘zan muvozanatni yo‘qotib yiqilib tushadi. Tayanch oyoq vertikal turgan paytda gavdaning ogirliq markazi o‘qi tayanch yuzasining tepasida turishi o‘yinchining holati turg‘un bo‘lishi shartlaridan biridir.

Ch a l i sh t i r m a q a d a m t a sh l a b yu g u r i sh d a n harakat yo‘nalishini o‘zgartirish uchun, turgan joydan o‘ngga yoki chapga siltanib yugurish paytida, burilib olgandan keyin foydalaniladi. U harakatlanishning spetsifik vositasi bo‘lib, asosan boshqa yugurish turlari bilan birga qo‘shib qo‘llaniladi.

Chalishtirma qadam tashlab yugurish yon tomonga ijro etiladigan yugurish qadamlari bilan harakterlanadi. Qadam tashlash siklining birida (qo‘shaloq qadamda) siltanuvchi oyoqni oldiga chalishtirib o‘tkaziladi. Yugurish paytda havoda uchish fazasi juda qisqa.

J u f t l a m a q a d a m t a sh l a b yu g u r i sh d a n taktik jihatdan kerakli holatga o‘tishda (masalan, o‘yinchi oldini to‘sib olishda) foydalaniladi. U dastlab harakatlanish fazasi sifatida foydalaniladi, keyinroq o‘yindagi vaziyatga qarab, harakatlanish texnikasining turli priyomlari sifatida ijro etiladi.

Juftlama qadam tashlab yugurish oyoklarni sal bukib bajariladi. Birinchi qadamni harakat yo‘nalishiga yaqin oyoqdan boshlab, yon tomonga tashlanadi. Ikkinchi qadamda oyoqlar juftlanadi. Depsinish va siltanish harakatlarida zo‘r berish yuqori tomonga emas, balki yon tomonga yo‘naltiriladi.

Sakrash. To‘xtash va burilish priyomlarining ba‘zilarini ijro etishda sakrashdan foydalaniladi. Sakrash zarba berishning ayrim usullari, to‘pni oyoqda, ko‘krakda, kalla bilan to‘xtatib qolish va ba‘zi fintlar texnikasining tarkibiy qismiga kiradi. O‘yinda oldinga, yon tomonlarga, yuqoriga hamda shularga yaqin yo‘nalishlarda sakraladi. O‘yindagi vaziyat ko‘pincha maksimal uzun sakrashni talab qilmaydi. Bunda sakrashning samaradorligi futbolchining koordinatsion qobiliyati bilan belgilanib, futbolchi turli dastlabki holatlardan fazo, vaqt va kuch xarakteristkalari optimal bo‘lgan harakatlar qilish kerak bo‘ladi.

Barcha xil sakrashlarda depsinish, havoda uchish va yerga tushish fazalari bo‘ladi.

Sakrashning ikki xil priyomi bor: bir oyoqda depsinib sakrash va ikki oyoqda depsinib sakrash.

Bir oyo q dad e psinibsakrasholdinga, yon tomonlarga, yuqoriga bajariladi. Bunday sakrashda aktiv depsinib,ikkinchi oyoqni silkitib, gavda og‘irlik markazining o‘qi sakrashtomonga o‘tkaziladi. Sakrashning trayektoriyasi va kuchi o‘yindagi vaziyatga bog‘liq. Bir oyoqda yoki ikki oyoqda yerga tushiladi. Qisqa masofali, qattiq amortizatsiya keyingi harakatlarga tezroq va samaraliroqo‘tish imkonini beradi. Og‘irlik markazi o‘qining proyeksiyasi tayanch yuzasining chegarasida yoki undan tashqarida bo‘lishi ham shunga yordam beradi.

Sakrab to‘pga kalla urayotganda ko‘pincha maksimal baland ko‘tarilish kerak bo‘ladi. Bunda yugurib kelib depsinadigan oyoqni taqqa to‘xtaydigan qilib (tayanchga nisbatan burchak hosil qilib) qo‘yish yordam beradi. Sal cho‘nqaygandan keyin yuqoriga yoki yuqorilab-oldinga tomon aktiv depsinish kerak bo‘ladi, bunda qo‘llarni ko‘krak baravar silkitib ko‘tarish depsinishning samarasini oshiradi.

Ikkioyo q dad ye psinibsakrash. Bunday usul bilan oldinga, oldinlab-yon tomonga va oraliq yo‘nalishlarida sakraladi.

Turgan joydan sakraganda o‘yinchi depsinish oldidan tezda salgina cho‘nqayadi. Oyoqlarini aktiv to‘g‘rilash bilan birga gavda og‘irlik markazining o‘qi sakrash tomoniga o‘tkaziladi va qo‘llar silkitiladi. Yugurib kelib sakrayotganda so‘nggi qadamda bir oyoqni taqqa to‘xtaydigan qilib qo‘yiladi. Cho‘nqayish paytida ikkinchi oyoq birinchisi yoniga tezlik bilan juftlanadi. Depsinish havoda uchish va yerga tushish fazalari turgan joydan sakragandagi kabi bo‘ladi.

To‟xtash. Harakatlanish texnikasida to‘xtashga harakat yo‘nalishini o‘zgartirishning samarali vositasi deb qoraladi. To‘satdan to‘xtab qolganda, raqiblarning qayerda, joylashganiga qarab turibto‘p bilan ham, to‘psiz ham o‘sha ketayotgan tomonning o‘ziga yoki qarshi tomonga otilib ketiladi, o‘ngga yoki chapga qochib qolinadi.

To‘xtashda ikki xil priyom qo‘llaniladi: sakrab to‘xtash va tashlanib to‘xtash. Sakrabt o‘ xtash uchun sal yuqoriga qisqaroq sakrab, siltangan oyoqda yerga tushiladi – bunda turg‘unlik bo‘lsin uchun shu oyoq sal egiladi. Ammo ko‘pincha yerga ikki oyoqlab tushiladi.

Tashlanibt o‘ xtash so‘nggi yugurish qadami hisobiga bajariladi. Bunda siltangan oyoqni oldinga uzatib, tovonga tiralinadi-da, keyin oyoqni rostmana yerga qo‘yiladi. Tashlanib to‘xtash oyoqlarni anchagina bukib, ikki oyoqqa tayanib qolish bilan harakterlanadi.

Barcha xil to‘xtashlardan keyin, odatda, turli yo‘nalishlarda harakat davom ettiriladi. Shuning uchun to‘xtashdagi so‘nggi holat keyingi harakatning start holati bo‘lishi kerak.

Burilish. Burilish yordamida futbolchilar tezlikni minimal kamaytirib, yugurish yo‘nalishini o‘zgartiradilar. Odatda turgan joyda burilgandan keyin start harakatlari boshlanadi. Burilish, shuningdek, zarba berish, to‘pni to‘xtatish, to‘pni olib yurish va fintlarning ayrim usullarini bajarish texnikasi tarkibiga kiradi.

Burilishning quyidagi priyomlaridan foydalaniladi: hatlab o‘tib burilish, sakrab burilish, tayanch oyoqda burilish. O‘yin sharoitiga qarab yon tomonlarga va orqaga burilish mumkin. Burilish turgan joyda ham, harakat paytida ham ijro etilaveradi.

H atlabo‘ tibburilgandaqisqa-qisqa 2-3 qadam tashlash hisobiga kerakli yo‘nalishga qarab olinadi.

Harakat yo‘nalishini to‘satdan va tez o‘zgartirishda sakrab burilish samaraliroqdir. Bu ish burilish tomonga aktiv depsinib bajariladi. Silkinch oyoqning kafti ham shu tomonga aylantiriladi. Sakrash unchalik baland bo‘lmasa ham to‘lato‘kis bajariladi.

Tayanch oyo q daburilishning ikki turi bor. Birinchisida burilishyo‘nalishidan uzoqdagi oyoqqa tayanib burilinadi. Bunda futbolchi gavda og‘irlik markazi o‘qining proyeksiyasini tayanch satx chegarasidan chiqarib, tayanch oyoq uchida burilish tomonga aylanadi. Ikkinchisida harakat yo‘nalishiga yaqin oyoqqa tayanib burilinadi, gavda og‘irlik markazining o‘qi burilish tomonga ko‘chadi. O‘tkaziladigan oyoqni ham shu yo‘nalishda tayanch oyoqning old tomoniga chalishtirib qo‘yiladi. Burilish sal bukilgan tayanch oyoq uchida bajariladi.

Maydon o‘yinchisining texnikasi ikkita kichik bo‘limdan iborat. Bulardan biri harakatlanish texnikasi bo‘lsa, ikkinchisi to‘pni boshqarish texnikasidir.

Maydon o‘yinchilari harakatlanish texnikasining yuqorida tahlil qilingan xilma-xil priyomlari, usul va turlarining barchasidan foydalanadilar.

To‘pni boshqarish texnikasiga quyidagi priyomlar guruhi kiradi: zarba berish, to‘pni to‘xtatish, to‘pni olib yurish, aldash harakatlari (fintlar), to‘pni olib qo‘yish. Bundan tashqari, qo‘lda bajariladigan spetsifik priyom-yon chiziqningnariyog‘idan to‘pni tashlab berish ham to‘pni boshqarish texnikasiga kiradi.

O‘yin vaqtida qaysi priyom qancha miqdorda ijro etilishi futbolchilarning o‘yindagi funksiyalariga bog‘liq. Priyomlarning ijro etish sifati esa maydon o‘yinchilarining hammasida yuksak darajada bo‘lishi kerak.

To‘pga zarba berish futbol o‘ynashning asosiy vositasi hisoblanadi. To‘pga oyoq bilan va kalla bilan turli usullarda zarba beriladi. Zarba berishning klassifikatsiyasi berilgan.

Zarba berishning barcha usullari muayyan maqsadga qaratilgan bo‘lib, bu to‘pning keraklicha trayektoriya bo‘ylab harakatlanishi va optimal (ko‘pincha esa maksimal) tezligi bilan harakterlanadi. To‘pning uchish tezligi zarba beruvchi bo‘g‘in (oyoq yoki kalla) bilan to‘pning o‘zaro to‘qnashgan paytdagi boshlang‘ich tezligiga, shuningdek ular massasining bir-biriga nisbatan bog‘liq. O‘zaro ta‘sir etuvchi bo‘g‘inlarning massasi nisbatan muhim bo‘lgani sababli to‘pning uchish tezligini oshirish uchun, zarba beruvchi bo‘g‘intezligini oshirish kerak bo‘ladi.

To’pga oyoq bilan zarba berish

To‘pga oyoq bilan zarba berish oyoq kaftining ichki tomoni bilan, oyoq yuzining ichki, ichki va tashqi qismlari bilan, oyoq uchi bilan, tovon bilan bajariladi. Zarbalar harakatsiz turgan to‘pga, shuningdek turli yo‘nalishlarda dumalab va uchib kelayotgan to‘pga turgan joydan, harakat vaqtida sakrab turib, burilib, yiqila turib beriladi.

Oyoq bilan to‘p juda xilma-xil bo‘lishiga qaramay, ular texnikasini sistemastruktura jihatidan taxlil qilish ko‘p usullar uchun umumiy bo‘lgan asosiy harakat fazalariga ajratib ko‘rsatish imkonini beradi.

Dastlabki faza-yugurib kelish. Yugurib kelishning uzun-qisqaligi, uning tezligi futbolchining individual xususiyatlari va taktik vazifalariga qarab belgilanadi. Biroq har gal yugurib kelayotganda, to‘p oldindan o‘ylab qo‘yilgan oyoq bilan tepiladigan qilib mo‘ljal olinishi kerak. Bunga eng so‘ngidan bitta oldingi qadamni qisqartirib yoki uzaytirib erishsa bo‘ladi. Yugurish qadamlarining o‘rtacha uzunligi katta yoshli futbolchilarda 130-150 sm ga teng bo‘ladi.

Yugurib kelish zarba beruvchi bo‘g‘inlar tezligini oldindan oshirib olishga yordam beradi.

Tayyorlov fazasi- zarba beruvchi oyoqni orqaga silkish va tayanch oyoqni yerga qo‘yish. So‘nggi yugurish qadami vaqtida ortki depsinishdan juda muhim kichik faza- zarba beruvchi oyoqni orqaga tortish fazasi ijro etiladi. Sonni anchagina, goho esa maksimal darajada orqaga tortib, tizzani bukish pirovardida keraklicha kuch bilan tepish imkonini beradi, chunki bunda oyoqning to‘pgacha yetib keladigan yo‘li uzayadi va son oldingi yuzasining muskullari tarang tortiladi. Bundan tashqari, son anchagina orqaga tortilganda harakatlantiruvchi muskullarning hammasi ham cho‘ziladi va keyingi bukish harakatida ishtirok etadi. Bularning hammasi harakat oxirida katta tezlikga erishish imkonini beradi.

Zarba beruvchi oyoq orqaga tortilishini to‘g‘ri bajarish uchun yugurib kelishdagi so‘nggi qadamni sal uzaytirish kerak. Bu qadam, odatda, boshqalaridan 35-45% uzun bo‘lib, 200-250 sm.ni tashkil etadi. Tayanch oyoq To‘pdan o‘ng yoki so‘l tomonga qo‘yiladi.

Ishchi faza- zarba berish harakati va surib borish. Zarba berish harakati tayanch oyoqni yerga quyish paytida sonni olg‘a tomon aktiv bukishdan boshlanadi. Bunda son bilan bukilgan boldir orasida hosil bo‘lgan burchak saqlanib turadi. Boldir bilan oyoq kaftining son harakatidan orqaroqda qolishi butun oyoqning og‘irlik markazini tos-son bo‘g‘imi tomon yaqinlashtiradi, bu esa oyoqning aylanish tezligini oshirishga olib keladi. Zarba berish oldidan son sal tormozlanadi («Chxaidze paradoksi»). Bunga oyoqning massasi kichikroq qismi (boldir va oyoq kafti qismi) tezligini oshirish uchun unga kattaroq massali bo‘g‘indagi harakat miqdorini (mv) asta-sekin o‘tkazib berish kerakligi sabab. To‘pga boldir bilan oyoq kaftini shiddatli qilichdek harakatlantirib zarba beriladi.

Zarba berish paytida oyoqning to‘piq bilan tizza bo‘g‘imini qotirib tutish kerak. Zarba beruvchi oyoqning «qattiq richagga» aylanishi zarba beruvchi bo‘g‘im massasini ko‘paytirish imkonini beradi.

Zarba paytidagi o‘zaro ta‘sir boshlanishida oyoqning to‘pga tekkan joyi to‘pning shaklini o‘zgartiradi – deformatsiyalaydi. Oyoq bilan to‘pning birgalikda surilish tezligi nolga tenglashguncha to‘p qisila boradi. Keyin elastik kuchlar to‘p shaklini tiklaydi-da, to‘pning tezligi muayyan miqdorga qadar keskin ortadi. Bu tezlik zarba berayotgan oyoqning zarba boshidagi tezligidan sal kamroq bo‘ladi. Energiyaning bir qismi sarflangandan qolgan deformatsiyaga va qizitishga ketadi. Futbol to‘pining elastik deformatsiyasi anchagina. Deformatsiya fazalari bilan shaklning tiklanishi 0,008-0,013 sekundga yaqin davom etadi. Oyoq to‘pga tegib turgan vaqtni mumkin qadar uzoqroq davom ettirish kerak, chunki to‘pning uchish tezligi berilgan kuch (F) bilan shu kuch ta‘siri qancha vaqt (t) davom etganiga bog‘liq. Shunday qilib ishchi fazasi surib borish degan faoliyat bilan tugaydi. Bunda zarba beruvchi oyoq to‘p bilan birga harakat qilib boradi. Surib borish kattaroq kuch impulsi (Ft) hosil qilish imkonini beradi va o‘z navbatida bu to‘pning uchish tezligini oshiradi. Bundan tashqari to‘pning harakat yo‘nalishi ham ko‘p jihatdan surib borish yo‘nalishi bilan belgilanadi.

Yakunlovchi faza-keyingi harakatni boshlash dastlabki holatga o‘tish. Zarba berilgandan keyin oyoq yuqorilab olg‘a tomon harakatda davom etadi. Zarba paytida tayanch satxi ustida bo‘lgan gavda og‘irlik markazi o‘qi oyoqharakati tomonga ko‘chadi.

Shu tariqa keyingi harakatlar uchun eng yaxshi sharoit vujudga keladi.

Oyoq bilan to‘p tepishning ko‘p usullariga bu singari harakat strukturasi xosdir. Yuqorida bayon etilgan talablarga qat‘iy rioya qilish turli usullarda anchagina kuch bilan to‘p tepish imkonini beradi. Biroq taktik mulohazalar ko‘pincha harakat fazalarini bajarish vaqtini qisqartirish, amplituda va muskullar kuchayishini kamaytirishini taqozo etadi. Bundan tashqari, to‘p tepishning bir qancha usullari texnikasida ba‘zi spetsifik xususiyatlar ham bor.

To‘pga oyoq bilan zarba berishning asosiy usullari ikki xil bajariladi: to‘g‘ri zarba berish, burama zarba berish.

To‘g‘ri zarba berganda zarba impulsiningyo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan yoki bevosita uning yaqinidan o‘tadi. Burama zarba berish uchun esa zarbaning yo‘nalishi to‘p og‘irlik markazi o‘qida anchagina chetdan o‘tishikerak.

Amalda yuqorida ko‘rsatilgan hamma usullar to‘g‘ri zarba berish mumkin. Faqat oyoq yuzining tashqi qismibilan shunday zarba berish sal noqulayroq. Burama zarba berish oyoq kaftining ichki tomoni bilan, oyoq yuzining ichki qismi va ayniqsa tashqi qismi bilan eng samarali bajariladi.

To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi.

Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi).

Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.

To‘pning uchish trayektoriyasi burama zarba berilganda anchagina o‘zgaradi. Zarbaning yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan o‘tmaydi. Bu hol to‘pni anchagina aylantirib yuboradi. To‘p gorizontal o‘q atrofida (tagidan tepilganda), veritikal o‘q atrofida (pastiga burama tepganda) va qiya o‘q atrofida (yuqorisiga burama tepganda) aylanishi mumkin.

Qattiq aylanib uchayotgan to‘p havo qarshiligiga uchrab, boshlangich trayektoriyasini o‘zgartiradi (Magnus effekti). Masalan, to‘p vertikal o‘q atrofida aylanib borayotgan bo‘lsa, uchish trayektoriyasi aylanish tomoniga og‘adi.

Qattiq aylanayotgan to‘p yerdan sapchib qaytganda uning keyingi uchish yo‘nalishi o‘zgaradi. Trayektoriya to‘p aylanayotgan tomonga qiyshayadi.

To‘pning uchish xususiyatlarini bilish futbolchi harakatining ishonchliligini oshiradi.

Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepish asosan qisqa va o‘rta masofaga to‘p uzatishda, shuningdek mo‘ljalga yaqin masofadan tepilayotganda qo‘llaniladi.

Shunday zarba berish texnikasining ba‘zi xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Yugurish boshlanadigan joy, to‘p va mo‘ljal (nishon) taxminan birchiziqda bo‘ladi. Zarba beruvchi oyoqni orqaga tortish so‘nggi yugurish qadamidagi ortki depsinish hisobiga bajariladi. Tepish harakati sonni oldinga bukish bilan bir vaqtda zarba beruvchi oyoqni tashqari tomon burishdan (supinatsiyadan) boshlanadi. Zarba berish paytida taranglangan oyoqning uchi tashqari tomon burilgan, uning kafti esa to‘p uchadiganyo‘nalishga nisbatan aniq to‘g‘ri burchak hosil qilgan bo‘lishi kerak. Oyoq uchi sal ko‘tarilgan bo‘ladi. Zarba berish oyoq kafti ichki sathining o‘rtasi bilan ijro etiladi. Oyoqning zarba berish vaqtidagi holati surib borish vaqtida ham saqlanib qoladi.

Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepilganda to‘pga oyoqning kattaroq sathi tekkani uchun bunday tepish anchagina aniq bo‘ladi. Biroq zarba beruvchi oyoqning orqaga tortilishi maksimal darajaga yetmagani sababli, bu uslda berilgan zarbaning kuchi boshqa usullardagiga nisbatan kamroq bo‘ladi. Bu esa tos son suyagi boshini bo‘g‘in chuqurchasiga siqib, sonning zarba berish harakati uchun zarur bulgan supinatsiyasini yuqqilib qo‘yishi bilan bog‘liq.

Oyoq yuzining ichki qismi bilan tepish «o‘rtacha» va «uzun» uzatishlarda, darvozaning uzunasiga «o‘qdek» berishlar va hamma masofalardan nishonga tepish paytlarida qo‘llaniladi.

Mazkur tepishni bajarishda to‘p va nishonga nisbatan 45⁰hosil qilib yugurib kelinadi. Yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan xususiy chetlanishlar 30⁰ dan 60⁰ gacha bo‘lishi mumkin. Bunda zarba beruvchi oyog‘ining orqaga tortilishi maksimal darajaga yaqin bo‘ladi. Tizzasi sal bukilgan tayanch oyoq kaftining tashqi qismi (oyoq tagining tashqi cheti) yerga qo‘yiladi. Gavda tayanchoyoq tomonga sal engashadi. Tepish harakati sonni bukishdan boshlanib, boldirni keskin yozib yuborish bilan tugaydi. Oyoq uchi pastga cho‘zilgan, oyoq tarang bo‘ladi. Zarba paytida to‘p bilan tizza bo‘g‘imini birlashtirib turuvchi shartli o‘q frontal tekislikda og‘ibroq turadi. Ana shu shart, shuningdek zarbani to‘pning o‘rta qismiga berish natijasida to‘p past trayektoriya bo‘ylab uchadi.

Oyoq yuzining o‟rta qismi bilan tepishni bajarish texnikasiko‘p jihatdan oyoq yuziningichki qismi bilan tepishga o‘xshaydi, lekin uni bajarish detallari bir oz farqqiladi.

YUgurib kelish chizig‘i, to‘p va nishon taxminan bir chiziqda bo‘ladi. Oyoqni orqaga tortish ham, zarba berish harakati ham qat‘iyan sagittal tekislikda (oldingaorqaga yo‘nalishida) bajariladi. Tayanch oyoqning tovoni to‘pning yon tomoniga qo‘yiladi – bunda oyoq bilan to‘p baravarlashadi. Tepish harakati davomida to‘p tayanch oyoq kafti tovonidan yumalab uchiga ko‘tariladi. To‘p bilan tizza bug‘imini birlashtirib turuvchi shartli o‘q zarbapaytida qat‘iyan vertikal bo‘ladi. Bu holat surib borish vaqtida saqlanib qoladi.

To‘p bilan oyoqning to‘qnashish sathi kattagina ekani zarba berishni anchagina aniq bajarish imkonini beradi. YUgurib kelish, oyoqni orqaga tortish va tepish bir tekislikda bajarilgani uchun harakat tizimi biomixanika jihatidan kerakligicha ishlatiladi hamda boshqa usullariga nisbatan kattaroq kuch bilan tepiladi. Biroq oyok yuzining kafti yerga tegib ketib, oyoq og‘rishi va lat yeyishimumkin. Bu esa ehtiyot tormozlanish oqibatida ko‘pincha harakat amplitudasi o‘zgarishiga, zarba kuchi kamayishiga, uning samaradorligi pasayib ketishiga olib kelishi mumkin.

Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepish burama zarba berish paytida eng ko‘p qo‘llaniladi. Oyoq yuzining o‘rta va tashqi qismlari bilan tepishdagi harakatlarning struktarisi o‘xshash bo‘lib, farqi bunda tepish harakati vaqtida boldir bilan oyoq kafti ichkari tomon buriladi.

Oyoq uchida tepish kutilmaganda, tayyorgarlik ko‘rmay turib, nishonga tepib qolish zarur bo‘lib qolganda bajariladi. Bundan tashqari bu tepish raqibdagi to‘pni tashlanib yoki shpagat qilib tepib yuborishda ancha samaralidir.

Tepish paytida yugurib kelish ham to‘p va nishon ham, bir chiziqda bo‘ladi. YUgurib kelganda so‘nggi qadamdagi depsinish, tepish uchun oyoqni tortish uchun ham hisoblanadi. Tepish harakati tizza sal bukilgan tarang oyoqda bajariladi. Tepish paytida oyoq uchi sal ko‘tarilgan bo‘ladi.

Oyoq uchining zarba beruvchi sathi juda kam bo‘lgani uchun bu usulda, to‘p yumalab ketayotgan bo‘lsa, tepish unchalik aniq chiqmaydi.

Tovon bilan tepish o‘yinda kamroqqo‘llaniladi. Buning sababi bajarishning murakkabligida, zarba kuchi va aniqligi juda kamligidadir. Bunday tepishning afzalligi esa uning raqib uchun kutilmaganligida.

Tayyorlov fazasi tayanch oyoqni to‘p yoniga qo‘yishdan boshlanadi. Oyoqni tortish uchun uni to‘p ustidan oldinga uzatiladi. Ishchi faza-tepish oyoqni orqaga keskin harakatlantirishbilan bajariladi. Zarba berish paytida oyoq taranglashgan bo‘lib, oyoq kafti yerga parallel turadi.

Tovon bilan chalishtirma zarba berish shunday tepish variantlaridan biri hisoblanadi. O‘ng oyoq bilan shunday beriladigan bo‘lsa, tayanch oyoq to‘pning o‘ng yoniga qo‘yiladi. Zarba beruvchi oyoq oldinga o‘tkazib tortiladi-da, tayanch oyoqqa nisbatan chalishtirib, keskin orqaga harakatlantirib zarba beriladi. Ozroqqina surib borilgandan keyin oyoqharakati tormozlanadi.

To‘pni tayanch oyoq tovoni bilan tepsa ham bo‘ladi. Bunda tayanch oyoq to‘pdan o‘tkazib, 10-15 sm nariga qo‘yiladi. SHundan keyingi qadamda oyoqni balandlatib orqaga harakatlantirib beriladi. SHu turtki berishning o‘zi tepish harakati hisoblanadi.

Harakatsiz to‟pni tepish. Boshlang‘ich, jarima va erkin to‘p tepish, burchakdan to‘p tepishda, shuningdek darvozadan to‘p tepishda o‘yinchi harakatsiz yotgan to‘pni tepadi. Zarba berishning barcha usullaridagi ijro texnikasining yuqorida zikr etilgan struktura xususiyatlari harakatsiz yotgan to‘pni tepishga ham to‘lig‘icha taalluqli bo‘lib, faqat taktik vazifalar qandayligiga qarab tayyorlov fazasida yuguribkelishning uzoq-qisqaligi va tezligi har xil bo‘ladi.

Dumalab kelayotgan to‟pni tepish. Dumalab kelayotgan to‘pni tepishda ham zarba berish asosiy usullari va turlarining hammasi qo‘llaniladi.

Bunday zarba berishdagi texnik harakatlar yerda harakatsiz yotgan to‘pni tepishdagi harakatlardan farqqilmaydi. Asosiy vazifa o‘z harakati tezligini to‘p harakatining yo‘nalishi va tezligi bilan muvofiqlashtirib olishdan iborat. To‘pning quyidagi asosiy harakat yo‘nalishlari bor: o‘yinchidan nari ketish, o‘yinchi ro‘parasidan, yon (o‘ng va chap) tomondan, shuningdek shu yo‘nalishlar oralig‘idan kelish.

Tayanch oyoqni yerga qo‘yish, ya‘ni kichik fazani qanday bajarishning xususiyatlari ana shu yo‘nalishlarga qarab belgilanadi. O‘yinchidan nariga dumalab ketayotgan to‘pni tepishda tayanch oyoq to‘pdan nariroq o‘tkazilib uning yon tomoniga qo‘yiladi. Ro‘paradan dumalab kelayotgan to‘pni tepishda tayanch oyoq to‘pga yetib bormaydi. Agar to‘p yon (o‘ng yoki chap) chap tomondan dumalab kelayotgan bo‘lsa, uni to‘pga yaqinroq oyoq bilan tepgan ma‘qul.

Hamma hollarda ham tayanch oyoqni to‘pdan qancha oraliqda qo‘yish to‘pning harakat tezligiga bog‘liq bo‘lib, buni zarba berish harakati vaqtida to‘p tayanch oyoq bilan tenglashib qoladigan qilib mo‘ljallash kerak. Ana shu holat zarba berish uchun eng qulay hisoblanadi.

Uchib kelayotgan to‟pni tepish. Uchib kelayotgan to‘pni tepishdagi ijro texnikasining xususiyatlari to‘pning harakat trayektoriyasiga qarab belgilanadi.

Tushib kelayotgan yoki pastdan uchib kelayotgan to‘pni tepishda harakat strukturasi dumalab kelayotgan to‘pni tepishda qanday bo‘lsa, shundaydir. To‘pning harakat yo‘nalishi dumalab kelayotgan to‘pni tepishdagi singari bunda ham tayanch oyoqni aniq mo‘ljallab yerga ko‘yishga muayyan e‘tibor berishni talab qiladi. Uchib kelayotgan to‘pning tezligi odatda yumalab ketayotgan to‘pdan ko‘ra ortiqroq bo‘lgani uchun, asosiy qiyinchilik uchib kelayotgan to‘p bilan oyoq uchrashadigan joyni mo‘ljal qilish va topishdan iborat bo‘ladi. To‘pni burilib tepish, endigina sapchiganda tepish va boshdan oshirib turib tepish texnikasini tahlil qilganda, struktura jihatdan ba‘zi xususiyatlari mavjudligini ko‘rish mumkin.

Burilibt ye pishto‘pning uchish yo‘nalishini o‘zgartirish uchun qo‘llaniladi. Bunda tushib kelayotgan yoki pastlab uchib kelayotgan to‘pni oyoq yuzining o‘rta qismi bilan tepiladi.

Tayyorlov fazasida to‘p tomonga yugurishda qo‘yilgan so‘nggi qadamdagi depsinish zarba beruvchi oyoqning tortilishi bo‘lib xizmat qiladi. Tayanch oyoq tizza sal bukilib, to‘pning uchib ketishi mo‘ljal qilingan tomonga burilib kaftning tashqi yoniga qo‘yiladi. Gavda tayanch oyoq tomonga og‘diriladi. Gavdani burish bilan birga oyoqning gorizontal tekislikdagi tepish harakati boshlanadi. Surib borish tugagandan keyin zarba beruvchi oyoq olg‘a tomon harakatda davom etib, yerga tayanch oyoq bilan chalishib tushadi.

Boshdanoshiribt ye pishkutilmaganda nishonga tepib qolish yoki boshdan oshirib orqaga to‘p uzatib berish zarur bo‘lib qolganda, uchib kelayotgan va sakrab chiqqan to‘pga zarba berishda oyoq yuzining o‘rta qismi bilan bajariladi.

Oyoqni tortish to‘p tomonga yugurishda qo‘yilgan so‘nggi qadamdagi depsinish hisobiga bajariladi. Tayanch oyoq tovonidan boshlab oldinga qo‘yiladi. Gavdaning olg‘a harakati tormozlanib, yuqoriga va orqaga tarzda bajariladi. Bu vaqtda tayanch oyoqda tovondan oyoq uchiga o‘tiladi. Ozroqqina surib borilgandan keyin zarba beruvchi oyoq pastga tushib, gavda to‘g‘rilanadi. Oyoq bilan to‘p qancha pastroqda uchrashsa, to‘pning uchish trayektoriyasi shuncha baland bo‘ladi. To‘pni pastroq trayektoriya bo‘ylab yo‘naltirish uchun to‘p tayanch joy tepasida, o‘yinchining boshi bilan baravar bo‘lganida tepish kerak. Yiqila turib boshidan oshirib tepish ham shunga yordam beradi. Gavda orqaga og‘ganda o‘yinchi ikki qo‘li bilan yerga tushib, chalqancha yotib qoladi. Orqaga zarba berish harakati yiqilayotganda ko‘rimliroq bajariladi.

Yfnada kuchliroq tepish uchun «qaychi» qilib sakrab, boshdan oshirib tepishdan foydalaniladi. Bunda bir oyoqda depsinib, tushib kelayotgan to‘p tomon sakraladi. Depsinuvchi oyoq yuqoriga harakatlanadi. Gavda orqaga og‘a boshlaydi. Keyin depsinish oyog‘i zarba beruvchi bo‘lib, yuqoriga keskin ko‘tariladi. Depsinuvchi oyoq esa past tushadi. Gavda gorizontal holatda ekanida to‘p orqaga tepiladi. Oldin ikki qo‘l, keyin ko‘krak yerga tegadi.

Endiginasapchigant o‘ pnit ye pishodatda u yerdan salgina sapchigan zahoti bajariladi. Bunday tepishni oyoq yuzining o‘rta va tashqi qismi bilan bajargan ma‘qul. Bunda to‘p yerga tushadigan joyni to‘g‘ri mo‘ljallab, tayanch oyoqni mumkin qadar shu joyga yaqinroqqo‘yish juda muhim. Zarba berish harakati to‘p yerga tekkungacha bo‘lgan paytdan boshlanadi. Zarbaning o‘zi esa bevosita to‘p yerdan sapchib qaytgan zahoti beriladi. Zarba paytida boldir qat‘iyan vertikal, oyoq kafti maksimal bukilgan (oyoq uchi pastga qarab cho‘zilgan) bo‘ladi. Surib borish vaqtida ham oyoqning shu holatini saqlash kerak, bu past trayektoriyali qilib tepish imkonini beradi. Agar tayanch oyoq to‘p chizig‘idan anchagina oraliqda qo‘yilgan bo‘lib, «qiyin» to‘p tepiladigan bo‘lganda ana shu shartga rioya qilish ayniqsa muhim.

To’pga kalla bilan zarba berish

Bu texnik priyom o‘yindagi muhim vosita hisoblanadi. To‘pga kalla qo‘yish o‘yin jarayonida yakunlovchi zarba berishda ham, sheriklarga to‘p oshirishda ham qo‘llaniladi.

Peshona bilan zarba berish va shuning variantlari bu priyomdagieng ko‘p foydalaniladigan usullardir. Ammo o‘yin vaziyatlari shunchalik ko‘p, to‘pning yo‘nalishi, trayektoriyasi va tezligi shu qadar xilma-xilki, o‘yin jarayonida kalla bilan zarba berishning asosiy usulini va uning variantlarini ishlatish imkoniyati bo‘lmaydigan paytlar ham uchrab turadi. Bunday paytlarda chekka bilan, ensa bilan, boshning tepa qismi bilan zarba berishlari ancha samara beradi. Biroq bunday zarbalar kamdan-kam qo‘llaniladi, shuning uchun ularni maxsus qarab chiqmaymiz.

Kalla bilan to‘pga zarba berish tayyorlov, ishchi va yakunlovchi fazalarni o‘z ichiga oladi.

Tayyorlov fazasi-kallani orqaga tortish. Buni bajarish uchungavda bilan kalla orqaga tortiladi. Bunda gavdani rostlaydigan antagonist-mushaklar cho‘ziladi. To‘p o‘yinchining nazarida pastda qolmasligi, boshni esa orqaga juda tashlab yubormaslik kerak.

Ishchi faza-zarba beruvchi harakat va surib borish. Zarba beruvchi harakatni bajarish gavdani keskin rostlashdan boshlanadi. Bevosita zarba berish gavda bilan kalla frontal tekislikdan o‘tayotgan paytda bo‘lgani ma‘qul. Ana shu holatda kalla harakati eng katta tezlikka erishgan bo‘lib, bu kuchli kalla urish imkonini beradi.

YAkunlovchi faza-keyingi harakatlar uchun dastlabki holatga o‘tish. Surib borish tugagandan keyin gavda harakati tormozlanadi. Oldinga tomon juda engashib ketish yaramaydi, chunki kalla urgandan keyin boshqa harakat va holatlarga tayyor turishi kerak bo‘ladi.

Peshona bilan zarba berishda kallani oldi-orqa kalla urish imkonini beradi. SHunda uchib kelayotgan to‘pni va mo‘ljal qilinadigan nishonni ko‘rib turish mumkin, bu esa muayyan darajada (boshqa muhim shartlarga rioya qilingan taqdirda) zarba aniq chiqishiga sabab bo‘ladi. O‘yindagi vaziyatga qarab peshona bilan zarba berishning ikki xil varianti qo‘llaniladi: sakramay zarba berish va sakrab zarba berish.

Sakramayp e shonabilanzarba b e rishdagi dastlabki holat kichikroq odimlab tik turishdir. Kallani orqaga tortishda o‘yinchi gavdasini orqaga engashtiradi, orqadagi oyog‘ini bukib, gavda og‘irligini shu oyoqqa o‘tkazadi. Qo‘llar tirsakdan sal bukilgan bo‘ladi.

Zarba berish harakati orqada turgan oyoqni to‘g‘irlash va gavdani rostlashdan boshlanib, kallaning olg‘a tomon keskin harakati bilan tugallanadi. Gavdaning og‘irligi oldindagi oyoqqa o‘tkaziladi.

Sakrabp e shonabilanzarbab e rishbir oyoqda yoki ikki oyoqda depsinib, yuqoriga qarab bajariladi. Sakrash zarbaning tayyorlov fazasi bo‘ladi. Tirsagi sal bukiladi va qo‘llar ko‘krakkacha shiddat bilan ko‘tariladi, bu esa pirovardida sakrash balandligini oshirishga yordam beradi. Depsingan zahoti kalla orqaga tortiladi-gavda orqaga engashtiriladi. Zarba berish harakati sakrash eng yuqori nuqtaga yetganda yoki sal oldinroq boshlanadi.

To‘pning uchib kelayotgani trayektoriyasi bilan sakrashini aniq mo‘ljal qilish kerak, To‘pga zarba berishni sakrashning eng yuqori nuqtasi va gavda bilan kalla frontal tekislikdan o‘tayotgan paytda bajarilish lozim.

Erga oyoq uchida tushiladi, amortizatsiya bo‘lsin uchun oyoqlar sal bukiladi.

Burilibp e shonabilanzarbab e rish to‘pning uchish trayektoriyasini o‘zgartirish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi.

Bu usul bilan sakramay zarba berganda orqaga engashiladi va ayni vaqtda gavdani zarbani mo‘ljal qilingan tomonga (ko‘pincha 90⁰ gacha) buriladi. 30-50 sm oraliqda bir-biriga parallel turgan oyoqlar ham gavda bilan birga buriladi. Oyoqlar uchida burilish qulayroq. SHunda sakramay peshona bilan zarba bergandagi singari holat yuzaga keladi. SHuning uchun bu zarbaning fazalari ham, ularga bo‘lgan talabalar ham yuqorida ko‘rgan usulimizda qanday bo‘lsa shunday.

Sakrab turib burilib zarba berishda depsinganzaxoti butun gavda zarba beriladigan tomonga burilib, ayni vaqtda gavdaning yuqori qismi orqaga engashadi.SHundan keyingi harakatlar sakrab peshona bilan zarba bergandagi singari bo‘ladi.

Chakkabilanzarbab e rishto‘p o‘yinchining yon (o‘ng yoki chap) tomonidan uchib kelayotgan bo‘lib, burilib peshona bilan zarba berishning iloji bo‘lmaganda ishlatiladi.

Bu usul bilan sakramay zarba berishda dastlabki holat oyoqlarni kerib tik turishdir. Agar to‘p chap tomondan kelayotgan bo‘lsa, zarba berishga chog‘lanish uchun gavda o‘ng tomonga engashtiriladi. Bunda o‘ng oyoqning to‘piq va tizza bo‘g‘imlari bukiladi. Gavda og‘irligi shu oyoqqa o‘tkaziladi. Boshni to‘p tomonga buriladi. Zarba berish harakati oyoqni chap oyoqqa o‘tkaziladi. Zarba berish peshonaning do‘ng joyiga to‘g‘ri keladi.

Sakrab zarba berishda tayyorlov fazasida depsingandan keyin zarba berishga chog‘lanish uchun gavda frontal tekislikdagi nishonga qarshi tomonga engashtiriladi. Zarba berish harakati oldin cho‘zilgan mushaklarni keskin qisqartirish hisobiga bajariladi. Zarba sakrashning eng yuqori nuqtasida beriladi.

Yi q ilaturibt o‘ pgakallabilanzarba berishdagi harakatlar kalla bilan zarba berishdagi yuqorida tasvirlangan harakatlangandan butunlay farqqiladi.

Depsinish-u uchishning kichik fazasi tayyorlov fazasi hisoblanadi. YUgurib kelishning so‘nggi 3-4 qadamida gavda bir qadar oldinga engasha boradi. Depsinish to‘p bilan to‘qnashish kutilgan tomonga bir oyoqda bajariladi. O‘yinchi yerga parallel uchib boradi. Qo‘llar tirsakdan bukilgan. To‘pning harakati nazarda tutiladi. Zarba berilganda futbolchining massasi va uchish tezligi to‘pga o‘tadi.

Zarba peshona bilan yoki chakka bilan beriladi. Peshona bilan zarba berishda gavdaning uchish yo‘nalishi bilan zarba berish nishoni bir chiziqda bo‘ladi. CHakka bilan zarba berishda to‘p ko‘pincha sirpanib ketib, uning trayektoriyasi butunlay o‘zgarib qolishi mumkin.

Yakunlovchi faza yerga tushish bo‘lib, bunda o‘yinchi sal bukilgan tarang qo‘llariga tiralib tushadi. Qo‘llar amortizatsiya qilib bukiladi-da, keyin ko‘krakdan qorin, oyoqqa yumalab o‘tiladi.

60-100 sm balandlikda uchib kelayotgan to‘pga yiqila turib kalla bilan zarba bersa bo‘ladi. To‘pga yetish kiyin bo‘lib (o‘yinchidan u 3-4 m nari bo‘lganida), boshqa texnik priyom va usullardan foydalanish mushkul bo‘lib qolganida ana shu usul ancha samarali bo‘ladi.

To‘pni to‘xtatish to‘pni qabul qilish va egallash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. To‘xtatishdan maqsad keyingi kerakli harakatlarni amalga oshirish uchun dumalab yoki uchib kelayotgan to‘pning tezligini so‘ndirishdan iborat. «To‘pni to‘xtatish» termini ba‘zida «to‘pni moslash», «to‘pni qabul qilish» deb yuritiladigan ma‘noda tushunish kerak bo‘ladi. Shuning uchun to‘pni to‘xtatish usullarini ko‘rib chiqayotganda futbolchi to‘pni butunlay to‘xtatib olmay, balki uni keyingi harakatlarni bajarish uchun moslab (o‘tkazib)olishini nazarda tutamiz.

To‘pni oyoq bilan, gavda va kalla bilan to‘xtatiladi. To‘xtatishlarning klassifikatsiyasi berilgan.

To`pni oyoq bilan to‟xtatish-eng ko‘p qo‘llaniladigan texnik priyom. Uni turli usullarda bajariladi. Harakatning asosiy fazalari hamma usullar uchun umumiy.

Tayyorlov fazasi-dastlabki holatda turib olish. Bu faza bir oyoqqa tayangan holat bilan harakterlanadi.

Turg‘unlik bo‘lsin uchun gavda og‘irligi sal bukilgan tayanch oyoqqa tashlanadi. To‘xtatuvchi oyoq to‘p tomon uzatilib, to‘xtatuvchi yuzasi to‘pga qaratiladi.

Ishchi faza-bir oz bo‘shashtirilgan to‘xtatuvchi oyoq bilan so‘ndiruvchi (amortizatsiyalovchi) harakat qilishdan iborat. Amortizatsiyalovchi yo‘lning uzunqisqaligi to‘p harakatining tezligiga bog‘liq. Agar tezlik katta bo‘lmasa, to‘pni bo‘shashtirilgan oyoq bilan so‘ndiruv harakatsiz to‘xtatiladi.

To‘xtatuvchi yuza to‘p bilan to‘qnashgan paytdan (yoki sal oldin) orqaga harakat qilish boshlanib harakat bir oz sekinlatib boriladi-da, to‘pning tezligi so‘ndiriladi.

YAkunlovchi faza-keyingi harakatlar uchun kerakli dastlabki holatga o‘tish. Og‘irlik markazining o‘qi to‘xtatuvchi oyoq bilan to‘p tomonga o‘tkaziladi. To‘xtatgandan keyin ko‘proq zarba berish (uzatish) yoki to‘p bilan birga harakatlanish (to‘pni olib yurish) bajariladi.

Oyo q kaftiningichkitomonibilant o‘ xtatish yumalab va uchib kelayotgan to‘plarni qabul qilishda qo‘llaniladi. To‘xtatuvchi yuza bilan amortizatsiyalash yo‘li anchagina katta bo‘lgan sababli bu to‘xtatish usulining darajasi yuqori bo‘ladi.

Dumalab kelayotgan to‘pni to‘xtatish uchun dastlabki holat-to‘p tomonga qarab turish. Gavdaning og‘irligi sal bukilgan tayanch oyoqda. To‘xtatuvchi oyoq olg‘a tomon (to‘p qarshisiga)uzatiladi.Oyoq kafti tashqariga 90⁰ buriladi.

To‘p bilan oyoq kafti to‘qnashgan paytda to‘xtatuvchi oyoq tayanch oyoq darajasiga qadar orqaga olinadi. To‘xtatuvchi yuza oyoq kafti ichki yuzasining o‘rtasiga to‘g‘ri keladi.

Pastlab, ya‘ni tizza baravar uchib kelayotgan to‘plarni to‘xtatishdagi harakatlar dumalab kelayotgan to‘plarni to‘xtatishdagi harakatlardan unchalik farqqilmaydi. Biroq, past uchib kelayotgan to‘pni to‘xtatadigan oyoq tayyorlov fazasida bukilib, to‘p balandligiga qadar ko‘tariladi.

Balandlab uchib kelayotgan to‘plar sakrab to‘xtatiladi. Bir yoki iki oyoqda depsinib, yuqoriga sakraladi.

To‘xtatuvchi oyoqning tos-son va tizza bo‘g‘imlari qattiq bukiladi. Oyoq kafti tashqari tomonga buriladi. To‘p to‘xtatilgandan keyin bir oyoqda yerga tushiladi.

Tagcharmbilant o‘ pt o‘ xtatishdumalab kelayotgan va pastga tushayotgan to‘plarni to‘xtatishda qo‘llaniladi.

Dumalab kelayotganto‘pni to‘xtatishdagi dastlabki holat-to‘p tomonga qarab turish, gavdaning og‘irligi tayanch oyoqda. To‘p yaqinlashib qolganda to‘xtatuvchi oyoq sal tizzadanbukilib to‘p tomonga uzatiladi. Kaftining uchi 30-40⁰yoziq (yuqori ko‘tarilgan) bo‘ladi. Tovon yer yuzasidan 5-10 sm yuqoriroqda turadi.

To‘p bilan tagcharm to‘qnashgan paytda ozroqqina orqaga so‘ndiruvchi harakat qilinadi.

Pastga tushib kelayotgan to‘pni tagcharm bilan to‘xtatish uchun uning yerga tushadigan joyini aniq mo‘ljal qila bilish kerak.To‘xtatuvchi oyoq tizzadan bukilib, to‘p tushadigan joy tepasiga keltiriladi, oyoqning uchi sal ko‘tarilgan, ammo oyoqning o‘zi bir oz bo‘shashtirilgan bo‘lishi kerak.

To‘pni u yerga tekkan paytda to‘xtatish mumkin. Bunda oyoq kafti to‘pni yerga qisib qoladi (lekin bosib yubormaydi).

Oyo q yuzibilan t o‘ pt o‘ xtatish keyingi yillarda keng tarqalgan bo‘lib, harakat sistemasini aniq idora qilishni talab qiladi. To‘xtatuvchi yuza, ya‘ni oyoqning yuzi anchagina qattiq va o‘lchami kichik bo‘lgani sababli harakat strukturasida salgina adashish yoki to‘pning trayektoriyasi va tezligini noaniq mo‘ljallash to‘xtashida jiddiy hatoga olib keladi.

Oyoq yuzasi bilan ko‘pincha o‘yinchining oldiga kelib tushayotganto‘p to‘xtatiladi. Pastlab kelayotgan, ya‘ni trayetoriyasi past to‘pni to‘xtatishda tos-son va tizza bo‘g‘imlari taxminan 90⁰ bukilgan to‘xtatuvchi oyoq oldinga uzatiladi. Uning uchi bukik (pastga tortilgan). To‘p bilan oyoq yuzi to‘qnashgan (to‘p juda tez kelayotganda esa sal oldiroq) orqaga amortizatsiyalovchi harakat qilinadi. To‘xtatuvchi satx oyoq yuzining o‘rta qismiga to‘g‘ri keladi.

Baland trayektoriyali, tushib kelayotgan to‘pni to‘xtatishda to‘xtatuvchi oyoqning kafti yerga parallel turadi. To‘p oyoq yuzining pastki qismiga (barmoqlarga yaqin joyga) tushiriladi. Pastlatib orqaga tomon sundiruvchi harakat qilinadi.

Sonbilant o‘ pt o‘ xtatish hozirgi futbolda ko‘p qo‘llaniladi. Buning sababi shundaki, tushib kelishdagi trayektoriyasi har xil to‘plarni son bilan to‘xtatish mumkin. Bundan tashqari, to‘xtatuvchi satx bilan amortizatsiyalash yo‘li anchagina katta bo‘lgani uchun bu juda ishonchli usul hisoblanadi. Tayyorlov fazasida son oldinga chiqariladi. Tushib kelayotgan to‘pga nisbatan son to‘g‘ri burchak hosil qilib turishi kerak bo‘lgani uchun, uning bukilish burchagi uchib kelayotgan to‘pning trayektoriyasiga bog‘liq.

To‘p sonning o‘rta qismiga tegadi. Pastlatib orqaga tomon so‘ndiruvchi harakat qilinadi.

O‟tkazib yuborib to‟p to‟xtatish. Hozirgi futbolda to‘pni o‘tkazib yubormay to‘xtatish tobora kam qo‘llanilmoqda, chunki unda o‘yin sur‘ati sekinlashadi-da, o‘yin vaziyatidan yaxshiroq foydalanish uchun qo‘shimcha harakatlar kilish kerak bo‘ladi. O‘yindagi ba‘zi holatlar o‘yinchidan to‘pni o‘tkazib yubormay to‘xtatishni talab qiladigan vaziyatlar ham, so‘zsiz uchrab turadi. Biroq, zamonaviy futbol to‘pni xali to‘xtatmasdan oldin futbolchi bilan harakterlanadi. Ayni shu o‘tkazib yuborib to‘xtatish dumalab yoki uchib kelayotgan to‘pning tezligini so‘ndiribgina qolmay, balki uning yo‘nalishini kerakli tomonga o‘zgartirish, keyingi harakatlarga qulayroq tayyorlanib olish imkonini beradi.

To‘pni ko‘pincha yon tomonga (o‘ngga-chapga) yoki orqaga o‘tkazib olinadi.

Harakat xususiyatlarini oyoq kaftining ichki tomoni bilan orqaga to’p o’tkazish misolida ko‘rib chiqamiz. To‘xtatuvchi oyoq dumalab yoki uchib kelayotgan to‘pni tayanch oyoqdan oldinda kutib oladi. Bunda orqaga maksimal so‘ndiruvchi harakat qilinadi. Gavda tayanch oyoq uchida 180⁰ orqaga buriladi. Tezligi anchagina kamaygan to‘p harakatda davom etadi. Gavda oldinga engashib, og‘irlik markazining o‘qi o‘yinchining nazaridan chetda qolmagan to‘pning harakati tomonga o‘tadi.

To‘pni yon tomonga (masalan, o‘ngga) o‘tkazib olishda orqaga o‘ngroq tomonga so‘ndiruvchi harakat qilinadi. Futbolchi taxminan 90⁰ buriladi. Bunda to‘pning tezligi so‘nibgina kolmay, balki uning yo‘nalishi ham o‘zgaradi.

Boshqa usullar bilan to‘p o‘tkazib olishdagi harakatlar birmuncha o‘xshashdir.

Oyo q yu z i ningichki q ismibilant o‘ p o‘ tkazish. Bu usul bilan ko‘pincha yon tomonga yoki orqaga to‘p o‘tkaziladi. Dastlabki holat-tushib kelayotgan to‘p tomonga yarim burilib turish. To‘pga yaqinroq turgan to‘xtatuvchi oyoq tizzadan sal bukilgan bo‘lib, yon tomonga, to‘p qarshisiga uzatiladi. To‘p yaqinlasha boshlaganda oyoq uning ketidan harakat qilaveradi. To‘p yerdan sapchish paytida unga yetib olib, oyoq kafti bilan uni bosib tushish kerak. Bo‘shashtirib turilgan oyoq kaftiga kelib tekkan to‘pning harakati anchagina sekinlashadi.To‘xtatuvchi oyoq to‘p ketidan harakatda davom etadi, gavda to‘p tomonga buriladi.

Oyo q yuziningtash q i q ismibilant o‘ p o‘ tkazish. Dastlabki holat-tushib kelayotgan to‘p tomonga qarab olish. To‘xtatuvchi oyoq oldinga uzatiladi. Oyoq kafti tashqariga buriladi. O‘yinchining holati oyoq kaftining ichki tomoni bilan to‘p to‘xtatgandagi singari bo‘ladi. Bu usulda to‘p o‘tkazib yuboriladi-da, sapchish paytidagi to‘pni oyoq yuzi tashqi qismi bilan bosib tushadigan qilib oyoq to‘p ketidan orqaga harakatlantiradi. Gavda tayanch oyoq uchida tezligi ancha kamaytirilgan to‘pning keyingi harakati tomon buriladi.

Ko‟krak bilan to‟xtatish. Bunda ham to‘pni to‘xtatish amortizatsiya va so‘ndiruvchi harakatga asoslangan bo‘ladi. Harakat strukturasining uch fazali ekani ko‘krak bilan to‘p to‘xtatishga xos xususiyatdir.

Tayyorlov fazasida to‘pni to‘xtatish uchun qulay holatda mana bunday turib olinadi: futbolchi to‘p tomonga qarab oladi;oyoqlar kerilgan yoki kichikroqqadam (50-70 sm) kengligida ochilgan holda turiladi; ko‘krak sal oldinga olingan, qo‘llar tirsagi sal bukilib, past tushirilgan. Ishchi faza so‘ndiruvchi harakat bilan xarakterlanadi. To‘p yaqinlashib kelganda gavda orqaga tortilib, yelka bilan ikki qo‘l oldinga chiqariladi. YAkunlovchi fazada og‘irlik markazi o‘qi to‘p bilan harakat qilish mo‘ljallangan tomonga o‘tkaziladi.

Ko‘krak balandligida uchib kelayotgan hamda turli trayektoriyada uchib kelayotgan to‘plarni to‘xtatishdagi harakat mexanizmi asosan bir xil bo‘lib, ayrim detallaridagina farq bor.

Ko‘krak balandligida kelayotgan to‘pni to‘xtatishda o‘yinchi ko‘pincha oyoqlarini kichikroqqadam kengligida ochib, to‘ppa-to‘g‘ri tik turadi, gavdaning og‘irligi oldinda turgan oyoqqa tushadi. So‘ndiruvchi harakat qilganda gavda og‘irligi orqadagi oyoqqa o‘tkaziladi.

Pastga tushayotgan to‘pni to‘xtatishda gavda orqaga tortiladi. Og‘ish burchagi to‘pning uchish trayektoriyasiga bog‘liq (ko‘krak tushib kelayotgan to‘pga nisbatan to‘g‘ri burchak hosil qilishi kerak).

Ko‘krak bilan to‘p to‘xtatishdagi amortizatsiya yo‘li qisqa bo‘lgani sababli, to‘pning tezligi va trayektoriyasini juda aniq mo‘ljallay bilish hamda so‘ndiruvchi harakatni o‘z vaqtida bajarish lozim.

Orqaga to‘p o‘tkazishning ikki xil xususiyatini ko‘rib chiqamiz. Ko‘krakning o‘rta qismi to‘p o‘tkazish uchun orqaga engashish va ozgina so‘ndiruvchi harakat qilish kerak. SHunda to‘p ko‘krakning o‘rta qismiga tegib, boshdan oshib ketadi. O‘yinchi 180⁰burilib, to‘pni egallab oladi.

Samaraliroq usul-ko‘krakning o‘ng (chap) qismi bilan to‘p o‘tkazish. Bunda gavdani o‘rniga qarab o‘ng yoki chap tomonga burish hisobiga so‘ndiruvchi harakat qilinadi. To‘xtatuvchi qism bo‘shashtirib turilgan ko‘krak mushaklariga to‘g‘ri keladi. Tezligi anchagina kamayib qolgan to‘pni o‘yinchi 180⁰burilib, diqqat qilib kuzatadi.

Yon tomonlarga (o‘ngga yoki chapga) o‘tkazish ham shu tarzda bajariladi.

Kamroq so‘ndiruvchi harakat qilish (40-60⁰burilish) to‘pni to‘xtatishgina emas, balki uning trayektoriyasini o‘zgartirish imkoniyatini ham beradi.

Baland uchib kelayotgan to‘pni sakrab ko‘krak bilan to‘xtatiladi. To‘p yaqinlashib qolganda bir oyoqda yoki ikki oyoqda depsinib yuqoriga sakraladi. So‘ndiruvchi harakatni sakrashning eng yuqori nuqtasiga yetganda boshlab, qaytib tushayotganda tugallash kerak.

To‘pni ko‘krak bilan to‘xtatish o‘yinda tez-tez qo‘llaniladigan samarali texnik priyom bo‘lsa ham koordinatsiya jihatidan murakkab harakatlar qatoriga kiradi va nihoyatda jiddiy mashqqilishni talab qiladi.

To‟pni kalla bilan to‟xtatish. Bu texnik priyom o‘yinda kam qo‘llaniladi, chunki uning ijrosi qiyin, qolaversa ishonchliligi boshqa priyom va usullarga qaraganda juda kam. To‘xtatuvchi qismi ko‘proq peshonaga to‘g‘ri keladi. Peshona suyaklari qattiq bo‘lgani uchun so‘ndiruvchi harakat hisobigagina amortizatsiya qilinadi. Bu esa ishonchlilikni kamaytiradi. Biroq, qiyin bo‘lishiga qaramay to‘pni kalla bilan to‘xtatishni o‘zlashtirib olish nihoyatda zarur.

Bo‘y baravar uchib kelayotgan va turlicha trayektoriyada tushib kelayotgan to‘plarni peshona bilan to‘xtatsa bo‘ladi.

To‘p bo‘y baravar uchib kelayotgan bo‘lsa, o‘yinchi kichikroqqadam tashlab to‘p tomonga qarab oladi. Gavda og‘irligi oldindagi oyoqda. Gavda bilan kalla taxminan tayanch oyoq darajasiga qadar ilgari olingan bo‘ladi. To‘p yaqinlashayotganda gavda bilan kalla orqaga tortiladi. Gavdaning og‘irligi orqadagi oyoqqa o‘tkaziladi.

Tushib kelayotgan to‘pni to‘xtatish uchun dastlabki holatda oyoqlar yelka kengligida kerib yoki kichikroqqadam tashlab, oyoq uchida to‘g‘riga qarab turiladi. Kalla orqaga tashlanib, peshona to‘p tomonga qaratiladi. Oyoqlarni bukish va kallani ichga tortish hisobiga so‘ndiruvchi harakat qilinadi.

O‘yin jarayonida shunday vaziyatlar yuzaga kelib qoladiki, unda balandlab kelayotgan to‘plarni sakrab kalla bilan to‘xtatish kerak bo‘ladi. Bu holatda yuqoriga sakrash tayyorlov fazasi bo‘lib, uni bir yoki ikki oyoqda depsinib bajariladi. Sakrashni shunday mo‘ljallash kerakki, bunda kalla bilan to‘pning to‘qnashishi sakrashning eng yuqori nuqtasiga to‘g‘ri kelsin. To‘p kallaga (peshonaga) tegadigan paytda kallani ichga tortish hisobiga so‘ndiruvchi harakat qilinadi. Keyingi amortizatsiya o‘yinchi pastga qaytayotgan va yerga tushayotgan vaqtda bo‘ladi.

Peshona bilan yana asosan yon tomonlarga to‘p o‘tkazish ham mumkin. Lekin buni ijro etish nihoyatda qiyin. O‘ngga yoki chapga to‘p o‘tkazishda so‘ndiruvchi harakat qilibgina qolmay, balki gavda to‘p o‘tkaziladigan tomonga buriladi ham.

To‘p olib yurish yordamida o‘yinchi har xil joyga ko‘chib yurishi mumkin. Bunda to‘p doim o‘yinchi nazoratida bo‘ladi. To‘p olib yurishda yugurib, (ba‘zan yurib) to‘pga turli xil zarba beriladi. Zarba berish ketma-ket va turli maromda, oyoq bilan yoki kalla bilan ijro etiladi. To‘p olib yurishning klassifikatsiyasi berilgan. To‘p olib yurishning ba‘zi usullari mustaqil ahamiyatga ega bo‘lmay, o‘yinda o‘z holichakamdan-kam qo‘llaniladi. Ammo ularni to‘p olib yurishning boshqa xillari bilan birga qo‘shib olib borilishi o‘rinli bo‘ladi. Masalan, son yoki kalla bilan (ho‘qqabozlikdagi singari) to‘p olib yurish jihatdan noo‘rin. Lekin o‘yinda ko‘pincha shunday vaziyatlar yuzaga kelib qoladiki, unda to‘pni oldin bir necha marta kallada urib, keyin sonda ozroqo‘ynatib, pirovardida oyoq bilan kerakli usulda olib yurishga o‘tiladi.

Oyoq bilan to‟p olib yurish. To‘p olib yurishning asosiypriyomi yugurish (goho yurish) hamda to‘pga oyoq bilan turli usullarda zarba berib borishning birga qo‘shilganidir. YUgurish va to‘pga oyoq bilan zarba berish texnikasining analizi alohida-alohida yuqorida berilgan. Shuning uchun to‘p olib yurishning eng muhim detallari va xususiyatlariga to‘xtalib o‘tamiz.

To‘p olib kelayotganda taktik vazifalardankelib chiqib to‘pga har xil kuch bilanzarba beriladi. Kattaroq masofani tez bosib o‘tish kerak bo‘lsa, to‘pni o‘zidan 10-12 m uzoqlashtirib yuguriladi. Bunda raqib qarshilik ko‘rsatsa, to‘pni oldirib qo‘yish mumkin. SHuning uchun uzluksiz nazorat qilib borish va 1-2 m dan ortiq uzoqlashtirib yubormaslik kerak. SHuning bilan birga to‘pga tez-tez zarba beraverish ham to‘pni olib yurish tezligini kamaytirib yuborishini unutmaslik lozim.

Ko‘rilgan ikkala holda ham zarba berish uchun maxsus silkinch harakatlar qilishningzarurati yo‘q. Orqadagi oyoqda depsinish zarba berish uchun tayyorlov fazasi bo‘ladi. Tayanch oyoq to‘pningyonginasiga qo‘yiladi. Silkinch oyoq to‘p tomon harakat qilib zarba beradi.

To‘p olib yurishning o‘yinda eng ko‘p qo‘llaniladigan bir necha turi bor. Ular zarba berish usuli bilangina farqqiladi.

Oyoq yuzining o‘rta qismi bilan va oyoq uchi bilan to‘p olib kelayotgandaasosan to‘g‘ri chiziqli harakat qilinadi. Oyoq yuzining ichki qismi bilan to‘p olib yurish yoy bo‘ylab harakatlanish imkonini beradi. Oyoq kaftining ichki tomoni bilan to‘p olib yurish harakat yo‘nalishini keskin o‘zgartirishga imkon beradi. Oyoq yuzining tashqi qismi bilan to‘p olib yurishni universal usul deb hisoblasa bo‘ladi. Bu usul to‘g‘ri chiziqli harakat qilish, yoy bo‘ylab harakatlanish va yo‘nalishni o‘zgartirish imkonini beradi.

Sakrab borayotgan to‘pni olib yurishda oyoq yuzining o‘rta qismi bilan yoki son bilan zarba berib boriladi. Bu ikki usulda to‘pni yerga tushirmay olib yurish mumkin.

K a l l a b i l a n t o‘ p o l i b yu r i sh. Bu priyomni qo‘llanganda o‘yinchi turli yo‘nalishlarda harakatlar qiladi va ketma-ket kalla qo‘yish yordamida to‘pni yerga tushirmay olib yuradi. Asosan peshona bilan zarba beriladi. To‘pni oldinga tomon uning ketidan yetib borib yana kalla urishga ulguradigan darajada kuch v trayektoriya bilan yo‘naltiriladi.

Futbol texnikasining raqib bilan bevosita yakkama-yakka kurashda bajariladigan priyomlar guruhi aldash harakatlarini tashkil etadi. Fintlar raqib qarshiligini yengish va o‘yinni davom ettirish uchun qulay sharoit yaratish maqsadida ishlatiladi.

Fintlardan foydalanish hujumda ham, himoyada ham ko‘p taktik masalalarni muvaffaqiyatli hal qilish imkonini beradi.

Futbol texnikasida aldash harakatlarining quyidagi asosiy priyomlari ko‘zga tashlanadi: «qocha turib» aldash, «zarba berib» aldash, «to‘pni to‘xtatib» aldash. Bu fintlarni va ularning turlarini bajarishning xilma-xil usullari bor. Fintlarning klassifikatsiyasi berilgan.

Aldash harakatlari texnikasini taxlil qilganda ikkita umumiy bosqich ajratib ko‘rsatiladi. Bulardan biri tayyorlov bosqichi bo‘lsa, ikkinchisiasl niyatni amalga oshirish bosqichidir. Aldash harakatlari birinchi bosqichda raqibda qarshilik ko‘rsatish uchun javob reaksiyasi o‘yg‘otishga qaratilgan bo‘ladi. SHu bosqichdagi harakatning tabiiyligi raqibning javob reaksiyasi qanday bo‘lshini belgilab beradi. Ikkinchi bosqichda aldash harakatiga javoban raqib reaksiyasidan keyin futbolchining asl niyati amalga oshiriladi. O‘yindagi vaziyat va taktik mulohazalarga qarab variantlar ko‘p bo‘lishi asl niyatini amalga oshirish bosqichiga xos xususiyatdir. Fintlarni bajarishda to‘p bilan (olg‘a, o‘ngga, chapga, orqaga) qochib qolish, to‘pni olib qochish, kelayotgan to‘pga tegmay sherigiga o‘tkazib yuborish hamda shularning birgalikdagi turli variantlari qo‘llaniladi.

Aldash harakati birinchi bosqichning tezligi qo‘llanilayotgan texnik priyomning tayyorlov bosqichini tabiiy qilib bajarish uchun zarur bo‘lgan vaqt bilan belgilanadi. Ikkinchi bosqichni bajarish tezligi esa taktik sharoitga bog‘liq bo‘lib, odatda maksimumga yaqin bo‘ladi.

«Qochib qolish» finti. Turli usullarda bajariladigan bu texnik priyom harakat yo‘nalishini to‘satdan va tez o‘zgartirish prinsipiga asoslangan. O‘yinchi tayyorlov bosqichida muayyan yo‘nalishda raqibdan qochib qolmoqchi ekanini ko‘rsatmoqchiday harakat qiladi. Raqib ham shu tomonga intilib, buning o‘tmoqchi bo‘lgan zonasini to‘sib chiqmoqchi bo‘ladi. O‘yinchi asl niyatni amalga oshirish bosqichida tezda harakat yo‘nalishini o‘zgartirib, tupni qarama-qarshi tomonga olib qochadi.

Qochib qoladigan aldash harakatlari ko‘pincha oyoqlarni yarim bukib bajariladi, chunki bu hol harakat amplitudasikeng bo‘lishini, demak raqib ancha chetda qolishini, shuningdek harakat yo‘nalishini tez o‘zgartirishni ta‘minlaydi.

T a sh l a n i b «q o ch i sh». Raqib oldindan ataka qilganida, o‘yinchi uning o‘ng yoki chap tomonidan o‘tib ketmoqchidek harakat qiladi.

Futbolchining chap tomonga aldash harakati qilib, ung tomonga qochib qolishdagi harakatini ko‘rib chiqamiz. O‘yinchi raqibga 1,5-2 m cha yaqin qolganda o‘ng oyog‘ida depsinib, oldinlatib chap tomonga katta odimlab tashlanadi. Lekin og‘irlik markazi o‘qining proyeksiyasining tayanch satxgacha yetib bormaydi. Bunda muvozanat qandaydir omonatroq bo‘lib qolsa ham, u shundan keyingi harakatga yordami tegadi. Raqib uning o‘tib ketish zonasini to‘smoqchi bo‘lib, tashlanish tomoniga o‘tadi. SHunda fint qilayotgan o‘yinchi ung tomonga katta qadam tashlaydi. To‘pni o‘ng oyoq yuzining tashqi qismi bilan oldinlatib o‘ng tomonga yo‘naltiriladi.

O yo q n i t o‘ p u s t i d a n o‘ t k a z i b «q o ch i sh». Bu fint ko‘pincha raqib orqadanataka qilganda qo‘llaniladi. To‘p o‘zida bo‘lgan o‘yinchi tayyorlov harakatlarida yon tomonga (masalan, chapga) ketmoqchi ekanini ko‘rsatadi. Gavdasini chap tomonga buradi, o‘ng oyog‘ini chalishtirib to‘p ustidan o‘tkazadi-da, chap tomonga tashlanadi. Orqadan ataka qilayotgan raqib to‘pni ko‘rmaydi. Tashlangan o‘yinchiga ergashib, u ham chapga tashlanadi. Ana shu paytda to‘p o‘zida bo‘lgan o‘yinchi tezlik bilan o‘ngga aylani, to‘pni oyoq yuzining tashqi qismi bilan olga yo‘naltiriladi-da, keyin o‘yindagi vaziyatga qarab, harakatini davom ettiradi.

To‟pni «tepib» fint qilish. Ana shu fintni bajarishning ba‘zi xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Yakkama-yakka tortishuvda qatnashayotgan raqib ro‘paradan yoki oldindan sal yon tomondan kelayotgan bo‘lsa, unga yaqinlashayotib, zarba beruvchi oyoq orqaga tortiladi. Bunday holat to‘p nishonga tepilishi yoki uzatib yuborilishidan dalolat beradi. Buni ko‘rgan raqib to‘pni tortib olishga yoki to‘p uchib o‘tishi kerak bo‘lgan zonani to‘sishga harakat qiladi. Buning uchun u harakatni sekinlashtiradigan va to‘xtatib qo‘yadigan tashlanish, shpagat, sirpanish harakatlarini bajaradi. Bundan tashqari, ana shunday holatlarda yakkama-yakka tortishuv harakatlariga o‘tish uchun birqadar vaqt kerak bo‘ladi. O‘yindagi vaziyat, sheriklari-u raqiblarining turishi, qarshilik ko‘rsatayotgan raqibning holati qandayligiga qarab,asl niyatni amalga oshirish bosqichini tegishli usulda sekingina tepilib, raqibdan oldinga, o‘ngga, chapga yoki orqaga qochib ketiladi.

Bordi-yu, to‘p uzatilgan bo‘lib, sheriklardan biri to‘pning harkat yo‘lida (qulayroq) vaziyatda turgan bo‘lsa, asl niyatni amalga oshirish bosqichida tup ochiq turgan sherikka o‘tkazib yuboriladi.

To‟pga kalla «urib» fint kilish. Tayyorlov bosqichida to‘pga kalla bilan zarba beriladigan dastlabki holatga o‘tiladi. Gavda orqaga engashib, zarba bermoqchidek harakat qilinadi. To‘p olayotgan o‘yinchi oldida yoki o‘ng tomonida bo‘lgan raqib buni ko‘rib, zarba berilishini kutib to‘xtaydi(old tomondagi raqib) yoki to‘p uchib ketishi kerak bo‘lgan tomonga harakatlanadi. O‘yinchi kalla urish o‘rniga o‘z taktik rejasini amalga oshirib, to‘pni ko‘krak bilan to‘xtatadi (ko‘pincha o‘ngga, chapga, orqa tomonga o‘tkazib) yoki to‘pni tegmay o‘tkazib yuborib, keyin 180⁰ aylanadi va to‘pni egallab oladi.

To‟pni oyoqda «to‟xtatib» fint qilish. To‘pni oyoqda to‘xtatib qilinadigan aldash harakatito‘p olib yurganda va uni sheriklaridan biri oshirib bergandan keyin turli usullarda bajaradi.

To‘p olib ketayotganda raqib uni yon tomondan va yondan-u orqaroqdan kelib olib qo‘yishga harakat qilganda to‘pni tagcharm bilan bosib va bosmasdan

«to‘xtatish» finti ishlatiladi.

Birinchi holda to‘p olib ketayotganidagi yugurish qadamining navbatdagisida o‘yinchi tayanch oyog‘ini to‘la to‘p ortiga yaqin qo‘yib, uni raqibdan uzoqroq oyog‘i tagcharmi bilan bosib qoladi. Go‘yo to‘p bilan birga to‘xtamoqchidek aldamchi harakat qilinadi. Raqib bunga javoban harakatini sekinlashtiradi, ana shu paytda to‘pni olg‘a tomon sekingina tepiladi-da, yana olib ketilaveradi.

Ikkinchi holda esa tayyorlov bosqichidato‘pni to‘xtatayotganga o‘xshash harakat qilinadi. O‘yinchi harakatini sal sekinlatib, oyoq kaftini to‘p ustiga qo‘yadi. Asl niyatni amalga oshirish bosqichi oldingi yo‘nalishda tezlab ketilaveradi.

Sherik to‘pni uzatgandan keyin «to‘xtatib» aldash harkatini bajarishda bir oyoqqa tayangan holatga o‘tib, to‘xtatuvchi oyoq to‘p kelayotgan tomonga uzatiladi. Raqib to‘pni qabul qilib olayotgan o‘yinchiga hujum qiladi. Ana shu paytda o‘yinchi to‘pni to‘xtatish o‘rniga, uni o‘tkazib yuboradi-yu,180⁰ga aylanib, yana egallab oladi.

To‟pni ko‟krakda va kallada «to‟xtatib» fint qilish. To‘pni kallada va ko‘krakda «to‘xtatib» aldashdagi tayyorlov bosqichi shu usulda to‘pni chinakkam to‘xtatish texnikasidagi tayyorlov bosqichiga esa to‘xtatib qolish o‘rniga to‘pni o‘tkazib yuboriladi-da, o‘yinchi 180⁰ga aylanib, to‘pni egallayveradi.

Asosan raqib to‘pni olib ketayotganda yoki qabul qilib olayotganda undan to‘pni olib qo‘yishga harakatkilinadi. To‘pni olib qo‘yishning samarali chiqishi futbolchining vaziyatini raqibgacha va to‘pgacha bo‘lganmasofani, ularning harakatlanishi tezligini, o‘yinchilar qanday turganligini va h.k.ni aniq mo‘ljallay bilish, qobiliyatiga bog‘liq. Raqibga yaqinlasha borayotib yoki ungacha bo‘lgan oraliq masofani saqlab turib, raqib to‘pni sal o‘zidan uzoqlashtirganda unga ataka qilish kerak. Ana shu paytda ataka qilgan o‘yinchi otilib borib, to‘pni tepib, to‘xtatib yoki raqibni yelka bilan turtib, to‘pni tortib oladi.

To‘p olib qo‘yish ikki xil bo‘ladi: to‘la olib qo‘yish va chala olib qo‘yish. To‘lasida olib qo‘yuvchining o‘zi yoki uning sherigi to‘pni egallab oladi. CHalasida esa to‘pni ma‘lum masofaga tepib yuboriladi yoki yon chiziqdan chiqarib yuboriladi. Bunda to‘pni raqib egallab olsa ham uning hujum qilish harakatiga halaqit beriladi va himoyani oqilona qayta tuzib olish uchun vaqtdan yutiladi. Raqib ataka sur‘ati va jabhasini o‘zgartirishga majbur bo‘ladi. Murakkab o‘yin vaziyatlarida to‘pni olib qo‘yish degan murakkab usullar qo‘llaniladi. To‘pni olib qo‘yishning klassifikatsiyasiberilgan.

To‘pni tashlanib olib qo‘yish raqibdan o‘zib 1,5-2 m masofadagi to‘pni olib qo‘yish imkonini beradi. Raqib o‘ng yoki chap tomondan o‘tib ketmoqchi bo‘lganida shu usul qo‘llaniladi. To‘p tomonga tez harakat qilib unga tashlanadi. Tashlanish kengligi to‘pgacha bo‘lgan masofa qanchaligiga bog‘liq. yetish qiyin bo‘lgan to‘plarni yarim shpagat qilib olib qo‘yiladi. Tashlanib to‘pni olib qo‘yishda to‘pni tepish yoki to‘xtatishdan foydalaniladi. Birinchisida raqib oyog‘idagi to‘p ko‘proq oyoq uchi bilan tepib yuboriladi. To‘xtatishga qilinganda esa oyoq kafti bilan to‘p yo‘li to‘siladi va uning harakati yo‘nalishida olib ketilishiga imkon berilmaydi.

S i r p a n i b t o‘ p n i o l i b qo‘ y i sh o‘yinchidan 2 m dan ham narida bo‘lgan to‘pni egallab olish imkonini beradi. Bunda to‘p ko‘proq orqadan yoki yon tomondan kelib olib qo‘yiladi. Ataka qiluvchi o‘yinchi raqibga yaqinlashib qolganda yiqila turib oyoqlarini oldinga uzatib yuboradi. O‘yinchi o‘t ustida sirpanib borib, to‘p yo‘lini to‘sib ko‘yadi yoki uni tepib yuboradi.

R a q i b n i ye l k a d a t u r t i b yu b o r i b t o‘ p n i o l i b qo‘ -y i sh o‘yin koidalariga muvofiq ijro etilishi kerak. To‘pni boshqarayotgan o‘yinchi o‘yin masofasida faqat yelka bilan raqibning yelkasiga turtishga ruxsat etiladi. Faqat to‘pni olib qo‘yish maqsadida turtish mumkin bo‘lib, bu xech qachon qo‘pol va xavfli xarakterda bo‘lmasligi lozim. Bu priyomdan muvaffaqiyatliroq foydalanish uchun yelkada turtishni raqib bir oyoqqa (uzoqroqdagi oyog‘iga) tayanib turganida bajarishi kerak.

To‘pni tashlash-maydon o‘yinchilari qo‘lda bajaradigan yagona priyom. To‘p tashlash harakatining strukturasi ko‘p jihatdan futbol qoidalarining talabiga qarab belgilanadi va unchalik murakkab hisoblanmaydi. Biroq to‘pni uzoqroq (25-30 m) masofaga yetkazib tashlash uchun maxsus ko‘nikma hosil qilingan bo‘lishi va qorin, yelka kamari hamda qo‘ldagi mushak guruhlariga muayyan darajada kuch berilishi kerak.

To‘pni tashlashda uni keng yozilgan barmoqlar yon tomonlaridan (o‘yinchiga qaragan tomoniga yakinroq) qamrab turadigan qilib, bosh barmoqlari qariyb birbiriga tegadigan darajada qo‘lga olinadi.

To‘pni tashlash ko‘rsatilgan. Qo‘lni yuqoridan orqaga tortish tayyorlov bosqichi hisoblanadi. Dastlabki holat-oyoqlarni (elka kengligida) kerib turish yoki bir qadam tashlagan holatda turish. To‘pni tutgan qo‘llar tirsakdan sal bukiladi va yuqori ko‘tarilib, boshdan orqaga o‘tkaziladi. Gavda orqaga egiladi, oyoqlar tizzasi bukilib, gavdaning og‘irligi (qadam tashlab turgan holatda) orqadagi oyoqqa tushadi.

Ishchi bosqich-oyoqlar, gavda, qo‘llarni keskin rostlashdan boshlangan to‘pni tashlash harakati uloqtirish tomonga barmoqlar yordamida kuch berish bilan tugallanadi.

Yakunlash bosqichini bajarish tashlash vaqtida futbolchining ikkala oyog‘i yerga tegib turishi lozimligi to‘g‘risidagi qoida talablariga muvofiq bo‘lishi kerak. Shunga binoan yakunlovchi bosqichni bajarishning bir qancha variantlari bor. Birinchi holda o‘yinchi qo‘llari frontal tekislikdan o‘tayotganda to‘pni qo‘yib yuboradi va gavdaning olg‘a tomon harakati darhol tormozlanadi. Ba‘zan uloqtirish paytida orqadagi oyoqni oldingi oyoqqa keltirib juftlanadi.

Nihoyat, yakunlovchi bosqichda ataylab yiqilish mumkin. Bunda gavda frontal tekislikdan o‘tgandan keyin to‘p tashlab yuborilgan zahoti olg‘a tomon pastga harakat davom etadi. Qo‘llar gavdadan ilgarilab ketib, yerga tushadi-da, yiqilishni amortizatsiyalaydi.

Tashlash uzoqligini oshirish uchun ba‘zan yugurib kelib uloqtiriladi. Yugurib kelish to‘pni tashlashda qatnashadigan a‘zolarning tezligini oshirishga yordamlashadi.

Darvozabonning o‘yin texnikasi maydon o‘yinchisining o‘yin texnikasidan tubdan farqqiladi. Bu darvozabonga qoidaga binoan jarima maydoni ichida qo‘l bilan to‘p o‘ynashga ruxsat etilgani bilan bog‘liqdir.

Quyidagi priyomlar gruppasi darvozabonning o‘yin texnikasiga kiradi: to‘pni ilib olish, qaytarish, o‘tkazib yuborish va tashlash. O‘yinda sheriklar va raqib komandasi o‘yinchilarining qayerda turganiga, shuningdek to‘p harakatining yo‘nalishi, trayektoriyasi va tezligiga qarab darvozabon harakatining xilma-xil priyomlari, usul va turlari qo‘llaniladi. Ularning klassifikatsiyasi berilgan.

O‘yin jarayonida darvozabon maydon o‘yinchisi ixtiyoridagi kerakli texnik priyomlardan foydalanaveradi.

Texnik priyomlarning muvaffaqiyatli bajarilishi ko‘p jihatdan darvozabonning harakatga qanchalik tayyor turganligi bilan belgilanadi. Darvozabonning to‘g‘ri dastlabki holatda bo‘lishi uning harakatga tayyor ekanligi omillaridandir. Bunday dastlabki holat oyoqlarni yelka kengligida kerib, sal bukib turish bilan xarakterlanadi. YArim bukik qo‘llar ko‘krak balandligida oldinga uzatig‘lik. Kaftlar olg‘a tomon ichkariga qaragan. Barmoqlar sal bushashtirilgan. Dastlabki holatning to‘g‘ri bo‘lishi darvozabonga og‘irlik markazi o‘yini tezlik bilan tayanch satxidan tashqari chiqarib olib, lozim bo‘lgan harakatlarni oddiy, juftlama yoki chalishtirma qadam tashlab, sakrab va yiqilib bajarish imkonini beradi.

To‘pni ilib olish-darvozabon o‘yin texnikasining asosiy vositasi. Bu ko‘pincha ikki qo‘llab amalga oshiriladi.

To‘pning yo‘nalishi, trayektoriyasi va tezligi qandayligiga qarab, uni pastdan, yuqoridan yoki yondan ilib ushlab olinadi. Darvozabondan anchagina naridan uchib borayotgan to‘plarni yiqila turib olinadi.

T o‘ p n i p a s t d a n i l i b o l i sh darvozabon tomon yumalab kelayotgan, yuqoridan tushibkelayotgan va past (ko‘krak balandligida) uchib kelayotgan to‘plarni egallab olishda qo‘llaniladi.

Yumalab kelayotgan to‘pni ilib olishning tayyorlov bosqichida darvozabon oldinga engashib, qo‘llarini pastga tushiradi. Bunda kaftlar to‘pga qaragan, sal yoziq, yarim bukik barmoqlar yerga tegay deb turadi. Qo‘llar xaddan tashkari tarrang tutilmasligi kerak. Oyoqlar juftlangan, hech bukilmagan yokisal bukilgan bo‘ladi.

Ishchi bosqich shundan iboratki, to‘p ko‘lga tegish paytida barmoqlar uni ostidan tutib oladi, qo‘llar tirsakdan bukilib, to‘pni qorin tomontorta boshlaydi. Pastga tushirilgan qo‘llar vazning amortizatsiyasi ta‘siri va bukilishi hisobiga to‘pning tezligi so‘ndiriladi.

Yakunlovchi bosqichda darvozabon qaddini rostlaydi.

Hozirgi zamon futbolida yumalab kelayotgan to‘pni ikki qo‘llab pastdan ilib olishning boshqa variantlari ham qo‘llaniladi. Bu variantning xususiyati shundaki, unda oldinga engashishi o‘rniga taxminan 50-80⁰ tashqariga burib turib bir oyoqda cho‘nqayiladi. Tizzasi anchagina bukilib, uchiga tayanib turilgan ikkinchi oyoqham tashqariga buriladi. Pastga tushirilgan qo‘llarning kafti to‘pga to‘g‘rilangan bo‘ladi. To‘pni bevosita ilib olish yuqorida tasvirlangan variantdagisingari bo‘ladi. YAkunlovchi bosqichda oyoqlarni burish va to‘g‘irlash hisobiga darvozabon qaddini rostlab, keyingi harakatlar uchun kerakli dastlabki holatni oladi. To‘siqning straxovka qilish satxi anchagina bo‘lgani uchun to‘pilib olishning bu varianti dinamik ishonchliroqdir.

Past (qorin balandligi darajasida) uchib kelayotgan va darvozabonning old tomonidan yuqoridan tushib kelayotgan to‘plarni ilib olishda tayyorlov bosqichida salgina bukilgan qo‘llar kaftlari oldinga qaratib, to‘p qarshisiga uzatiladi, barmoqlar bir oz yoziq va yarim bukik bo‘ladi. Ayni vaqtda gavda ozroqqina oldinga engashadi, oyoqlar esa sal bukiladi. Oyoqlarning qay darajada bukilishi to‘pning uchib kelish trayektoriyasiga bog‘liq. To‘p qo‘lga tegish paytida darvozabon uni ostidan barmoqlari bilan tutib oladi-da, qorni yoki ko‘kragi tomon torta boshlaydi. To‘p anchagina tez kelayotgan bo‘lsa, oyoqlarni to‘g‘rilashva gavdani oldinga engashtirish hisobiga orqaga tomon qo‘shimcha so‘ndiruvchi harakat qilnadi.

O‘yin jarayonida darvozabonning yon tomoniga yumalab va past uchib kelayotgan, shuningdek uning old tomonidan ancha nariga tushayotgan to‘plarni ilishga ham to‘g‘ri keladi. Bunday hollarda oldin to‘pning harakat yo‘nalishi tomonga qarab jilinadi. Bu ish yugurish qadami, juftlama qadam yoki chalishtirma qadam bilan, shuningdek ko‘proq bir oyoqda depsinib yuqoriga, oldinlab yuqoriga yoki yon tomonga yuqorilab sakrash bilan amalga oshiriladi. SHundan keyingi harakatlar sistemasining taxlili yuqorida berilgan.

T o‘ p n i yu q o r i d a n i l i b o l i sh o‘rtacha trayektoriyada (ko‘krak va bo‘y baravar) uchib kelayotgan, shuningdek baland uchib kelayotgan va pastga tushib kelayotgan to‘plarni egallab olish uchun qo‘llaniladi.

Darvozabon tayyorlov bosqichida dastlabki holatni egallayotganda qo‘llarini sal bukib, oldinga yoki yuqorilatib oldinga (to‘pning uchib kelish balandligiga karab) uzatadi. Oldinga qaratilgan kaftlarning barmoqlari yoziq, yarim bukilgan bo‘lib, «yarim sfera» singari shakl hosil qilib turadi. Bosh barmoqlar bir-biridan uncha uzoq bo‘lmaydi (3-5 sm dan oshmaydi).

Ishchi bosqichda to‘p qo‘lga tegish paytidabarmoqlar sal uni oldinroq yonidan tutib oladi, barmoqlar salgina bir-biriga yaqinlashadi. Barmoqlarning so‘ndiruvchi harakati va qo‘llar bukilishi hisobiga to‘pning tezligi so‘ndiriladi.

YAkunlovchi bosqichda darvozabon qo‘llarini maksimal darajada bukib, to‘pni eng qisqa yo‘l bilan ko‘kragiga tortadi.

O‘yin sharoitida darvozabon to‘pni asosan u uchib kelayotgan tomonga kerakligicha jilgandan keyingina ilib oladi. Buning uchun harakatlanish texnikasining turli priyomlari va ularning birga qo‘shilgan variantlari qo‘llaniladi.

Baland to‘plarni, ya‘ni baland trayektoriyada uchib kelayotgan to‘plarni qo‘lga kiritish uchun sakrab ikki qo‘llab yuqoridan ilib olish qo‘llaniladi. To‘pning uchish yo‘nalishiga qarab bir yoki ikki oyoqda depsinib yuqoriga, yuqorilab oldinga yoki yuqorilab yonga sakraladi. Harakatlanayotgan paytda asosan bir oyoqda, joyda turganda esa ikki oyoqda depsinib sakraladi. Depsinish paytida qo‘llar silkinch qilib, to‘p tomon yuqoriga uzatiladi. To‘pni ilib olgandan keyin oyoqlarni bir oz bukib yerga tushiladi.

T o‘ p n i yo n d a n i l i b o l i sh darvozabonning yon tomoniga o‘rtacha trayektoriyada uchib kelayotganto‘plarni qo‘lga kiritish uchun qo‘llaniladi.

Tayyorlov bosqichida qo‘llar oldinlatib yonga, to‘p uchib kelayotgan tomonga uzatiladi. Panjalar deyarli parallel, barmoqlar sal yoziq va yarim bukik. Gavdaning og‘irligi to‘p ilinadigan tomondagi oyoqqa o‘tkaziladi. Ishchi va yakunlovchi bosqichlar bajarilish strukturasi jihatidan to‘pni yuqoridan ikki qo‘llab ilib olishdagiga o‘xshaydi.

T o‘ p n i y i q i l a t u r i b i l i b o l i sh darvozabondan chetga qo‘qisdan, aniq, goho esa juda qattiq yo‘naltirilgan to‘plarni qo‘lga kiritishning samarali vositasidir. To‘p uzatilganda (darvoza bo‘ylab «g‘izillatib» berilganda) ushlab qolish va raqib oyog‘idagi to‘pni olib qo‘yishda qo‘llaniladi.

Yiqila turib to‘p ilishning ikki varianti bor: uchish bosqichisiz ilish va uchish bosqichi bo‘lganda ilish.

Birinchi variantda odatda darvozabonning yon tomoniga undan 2-2,5 m narida yumalab yoki past uchib kelayotgan to‘plarni ilib olish uchun qo‘llaniladi. Tayyorlv bosqichida to‘p harakati tomonga katta qadam tashlanadi. To‘pga yaqin turgan oyoqqattiq bukiladi. Og‘irlik markazining o‘qi tayanch satxidan chiqarilib, pastroq tushiriladi. Qo‘llar to‘p tomon keskin uzatiladi, bu gavdaning harakatlanishiga ham, yiqilishiga ham yordam beradi. yerga tushish bunday tartibda bo‘ladi: oldin oyoqning boldir qismi, keyin tos-son va gavdaning yon qismlari yerga tegadi. Parallel uzatilgan qo‘llar to‘p yo‘lini to‘sib chiqadi. Panjalarning turishi,shuningdek bevosita to‘p ilib olish yiqilmay ikki qo‘llab yuqoridan ilishda qanday bo‘lsa, shunday. Darvozabon g‘ujanak bo‘layotganda qo‘llarini bukib, to‘pni ko‘kragiga tortadi. Ayni vaqtda oyoqlarini ham bukadi.

Darvozabon ancha narida dumalab va uchib kelayotgan to‘plarni ilib olish uchun uchish bosqichli yiqilish qo‘llaniladi. Dastlabki bosqichda darvozabon uchib kelayotgan tomonga tezda bitta yoki ikkita juftlama yoki chalishtirma qadam tashlaydi. Bunday paytda qaysi harakatlanish usulini tanlash va undan foydalanish darvozabonning hosil qilgan shaxsiy ko‘nikmalariga bog‘liq. Depsinishga tayyorlanish gavdani oldinga engashtirib, og‘irlik markazi o‘qini tayanch sathida chetga chiqarishdan boshlanadi. To‘p kelayotgan tomonga yaqin oyoqda depsiniladi. Qo‘llar to‘p tomonga keskin uzatiladi. Ularning harakati va ikkinchi oyoqning silkib bukilishi depsinish kuchi oshishiga yordam beradi. Depsinish burchagining qanday bo‘lishi to‘pning uchish balandligiga bog‘liq. Baland kelayotgan to‘plarni ilib olishda yuqorilab yon tomonga, o‘rtacha balandlikda kelayotganlarini ilishda esa yon tomonga depsinib chiqadi.

Dumalab kelayotgan va past uchib kelayotgan to‘plarni ilib olishda gavda ko‘proq engashadi, depsinuvchi oyoqning bukilishi ko‘proq, darvozabonning uchish trayektoriyasi past, yer bilan parallel bo‘ladi. To‘p darvozabonning uchish bosqichida ilibolinadi. To‘p qo‘lga kiritilgandan keyin g‘ujanak bo‘linadi (oyoqning tos-son bo‘g‘imi va qo‘llar bukiladi), bu old-ort o‘qi atrofida olga tomon aylanishga olib keladi. Tortish kuchi ta‘sirida quyidagi tartibda yerga tushiladi: oldin bilak, keyin yelka, gavda va tosning yon qismlari, oyoqlar yerga tegadi.

To‘pni ilib olish mumkin bo‘lmagan hollarda (raqibning halaqit berishi, juda qattiq tepilganligi, to‘pga yetish qiyinligi va h.k. sababli) to‘p qaytarib yuboriladi. Darvozabonning darvozaga ketayotgan to‘p yo‘lini to‘sishdagi, to‘g‘ridan g‘izillatib uzatilgan va yuqoridan uzatib tushirilgan to‘plarni olib qolishdagi harakatlari to‘pni qaytarib yuborishga kiradi. Bunda darvozabon to‘pni egallab olmaydi.

To‘pni ikki qo‘llab ham, bir qo‘llab ham qaytarib yuboriladi. Birinchi priyom ishonchliroq bo‘ladi. Biroq ikkinchi priyom darvozabondan ancha naridan o‘tayotgan to‘plarni qaytarib yuborish imkonini beradi.

To‘pni bir qo‘llab yoki ikki qo‘llab qaytarishda dastlabki va tayyorlov bosqichlaridagi harakatlar ko‘p jihatdan to‘pni yuqoridan va yondan ilib olishdagi harakatlarga o‘xshaydi. To‘pning harakat yo‘nalishi va trayektoriyasiga moslab, darvozabon taranglashgan, barmoqlari sal yoziq bitta qo‘lini yoki ikkala qo‘lini tezlik bilan to‘p qarshisiga uzatadi. To‘pni ko‘pincha kaftlar bilan qaytariladi. Gohida ko‘p bilakka tegib qaytadi. To‘pni qaytarib yuborganda darvozadan yon tomonga yo‘naltirish tavsiya qilinadi.

Darvozabondan ancha naridagi to‘plarni yiqila turib bir yoki ikki qo‘llab qaytarib yuborish kerak. Bunda qaytarib yuborish qiyinroq bo‘lgan to‘plarga bir qo‘lda yetib olish mumkinligini nazarda tutish kerak.

To‘p harakatining yo‘nalishi, trayektoriyasi va tezligi qandayligiga qarab, yiqila turib to‘p ilishdagi singari dastlab to‘p tomonga jilinadi-da keskin depsiniladi. Tarang uzatilgan bir yoki ikkala qo‘l to‘p qarshisiga chiqib, bir yoki ikkala kaft bilan yoxud bir yoki ikkala qo‘lni musht qilib to‘p qaytarib yuboriladi. Yakunlovchi bosqichda to‘pni yiqila turib ilishdagi harakatlarga o‘xshab g‘ujanak bo‘lib yerga tushiladi.

To‘g‘ridan g‘izillatib uzatilgan va yuqoridan uzatib tushirilgan to‘plarni to‘sib qolayotganda darvozabon raqib o‘yinchilari bilan kurashda to‘pni anchagina nariga qaytarib yuborishi kerak. Buning uchun to‘pni u bir yoki ikkala qo‘lini musht qilib urib yuboradi.

Musht bilan to‘p qaytarishda zarba berishning ikki varianti bor: yelkadan boshlab urish va bosh ortidan boshlab urish.

E l k a d a n b o sh l a b u r i sh n i n g tayyorlov bosqichida darvozabon tirsagi bukilgan zarba beruvchi qo‘lini yelkasi tomon tortadi. Gavdasi ham shu tomonga buriladi. Zarba berish harakati dastlabki holat tomonga burishdan boshlanib, qo‘lni keskin to‘g‘irlash bilan tugaydi. Qo‘l to‘la to‘g‘irlanib olgunga qadar to‘p mushtga tegadi. Zarba barmoqlarining birinchi suyagiga to‘g‘ri keladi.

B o sh o r t i d a n b o sh l a b urish uchun sal bukilgan qo‘l yuqori ko‘tarilib, bosh orqaga tortiladi. Gavda ham orqagaegiladi. Gavda bilan qo‘lning keskin to‘g‘irlanishi hisobiga zarba beriladi. To‘pga u darvozabondan sal oldinda paytida bevosita zarba berish kerak. Zarba barmoqlarning o‘rta suyagi bilan beriladi.

To‘pni ikkala qo‘lni mushtlab qaytarib yuborish ishonchliroq bo‘lgan vaziyatlar ham (masalan, to‘p ho‘l va og‘ir bo‘lsa) uchrab turadi. Zarba berishdan oldingi dastlabki holat-tirsaklar bukilgan, musht tugilgan qo‘llar ko‘krak oldida. (Bunda xar ikkala musht tugilgan qo‘l barmoqlari juftlanib, bir-biriga tegib turishi kerak). Tarang tutilgan ikkala qo‘lni baravariga to‘g‘irlab, mushtlar bilan to‘pga zarba beriladi.

To‘pni joyda turib, qadam tashlab, turli harakatlanishlardan keyin va ayniqsa sakrab turib bitta yoki qo‘lni musht qilib urib qaytarib yuborish mumkin. Sakrab to‘p qaytarish darvozabonga baland to‘plar uchun raqib bilan muvaffaqiyatli kurashish imkonini beradi. Bunda bir yoki ikkala oyoqda depsinib yuqorilatib olg‘a tomon sakraladi. Uchish bosqichida tayyorgarlik harakatlari qilinadi. Zarba berish harakati ko‘tarilishning eng yuqori nuqtasiga yetganda (yoki shundan sal oldinroq) boshlanadi. yerga oyoqlarni sal bukib tushiladi.

To‘pning qo‘ldan sirg‘alib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun barcha hollarda to‘pga mushtning o‘rta qismi bilan zarba berilishi kerak.

T o‘ p n i t e p a d a n o sh i r i b yu b o r i sh

Darvozaga uchib kelayotgan to‘pni yuqori to‘sin ustidan o‘tkazib yuborishga tepadan oshirib yuborish deyiladi. Asosan darvozabondan yuqori yoki uning yon tomonidan qattiq va baland trayektoriyada uchib kelayotgan to‘p tepadan oshirib yuboriladi.

Darvozabonning to‘pni tepadan oshirib yuborishdagi harakatlari ko‘p jihatdan to‘pni qaytarib yuborishdagi harakatlarga o‘xshaydi. Tepadan oshirib yuborish ham bir yoki ikki qo‘llab bajariladi. yetish qiyin bo‘lgan to‘plarni yiqila turib tepadan oshirib yuboriladi.

Tayyorlov bosqichida bir yoki ikki qo‘lni tarang qilib, to‘pning uchish yo‘nalishiga uzatiladi. Uchib kelayotgan to‘p to‘siqqa-burchak hosil qilib qo‘yilgan bir yoki ikkala qo‘l kaftiga tegib, trayektoriyasini o‘zgartiradi. To‘pni kaftlar bilan tepadan oshirib yuborish eng ishonchli usul. Lekin hamma vaqt buning iloji bo‘lavermaydi. Ko‘pincha yuqori to‘sin tagiga kirib borayotgan to‘pni tepadan oshirib yuborish uchun tarang barmoqlarni unga yetkazib, yo‘lini to‘sish va trayektoriyasini o‘zgartirish kifoyadir. Bunday to‘plar musht bilan ham tepadan oshirilib yuboriladi. Bunda yuqorilatib ort tomonga yo‘naltirilgan musht bilan sekingina urish hisobiga to‘pning uchish trayektoriyasi o‘zgartiriladi.

Bir qo‘llab tepadan oshirib yuborish darvozabondan anchagina narida uchib kelayotgan to‘p yo‘lini to‘sish imkonini beradi. Bunda yiqila turib to‘pni chetdan o‘tkazib yuborish samaraliroq chiqadi. Tayyorlov bosqichining (depsinish va uchishning) va yakunlovchi bosqichning bajarilishi darvozabonning to‘p qaytarib yuborishdagi harakatlariga uxshashdir. Asosiy bosqichda to‘p kaft yoki musht bilan tepadan oshirib yuboriladi.

To‘pning uchish yo‘nalishi va darvozabondan ungacha bo‘lgan masofa qanchaligini hisobga olgandan keyin joyda turib, sakrab va harakatlana turib tepadan oshirib yuboriladi.

Hozirgi futbolda darvozabonlar to‘pni ko‘pincha tashlab beradilar, chunki bunda to‘pni tepgandagidan aniqroq yo‘naltirib berish mumkin. Tashlash masofasiga kelganda esa, tegishlicha jismoniy tayyorgarligi va a‘lo daraja ratsional texnikasi bo‘lgan darvozabon to‘pni anchagina (35-40 m) masofaga tashlab bera oladi.

Bu texnik priyom odatda asosan bir qo‘llab, ahyon-ahyonda ikki qo‘llab bajariladi.

To’pni bir qo’llab tashlab berish yuqoridan, yondan va pastdan bajariladi.

T o‘ p n i yu q o r i d a n t a sh l a b b e r i sh — eng ko‘p tarqalgan usul. Bu usulda sheriklarga turli trayektoriyada, anchagina masofaga va yetarlicha aniq to‘p tashlab berish mumkin.

To‘p tashlashdan oldingi dastlabki holat - bir qadam tashlab tik turish. To‘p shundoqqina kaft ustida bo‘lib, yoziq va yarim bukilgan barmoqlar uni tutib turadi. Tayyorlov bosqichida qo‘l tortiladi. To‘p tutgan qo‘l tirsagi bukilib, yon tarafdan orqaga tortilib, bosh balandligida (yoki yana sal balandroq) yuqori ko‘tariladi. Gavda shu qo‘l tortilgan tomonga burilib, sal oldinga engashadi. Tana og‘irligi orqadagi sal bukilib turgan oyoqqa o‘tkaziladi. Oldindagi oyoqning uchi yerda bo‘ladi. Asosiy bosqichdagi tashlash harakati oyoqlarni tug‘irlab, gavdani burishdan boshlanadi. SHundan keyin qo‘l aktiv yozilib, uloqtirish tomonga harakatlanadi-da, bu harakat panjaning keskin yo‘naltiruvchi harakati bilan tugaydi. Tananing og‘irligi orqadagi oyoqqa o‘tkaziladi.

T o‘ p n i yo n d a n t a sh l a sh d a u anchagina uzoqqa yetib borsa ham uning aniqligi unchalik bo‘lmaydi.

Tayyorlov bosqichida bir qadam tashlab turgan dastlabki holatda qo‘l tortiladi. To‘p tutgan qo‘l yonlatib orqaga (elkadan sal pastroq) uzatiladi. Gavda shu tomonga buriladi. Tana og‘irligi orqadagi sal bukilgan oyoqda. To‘p tashlash oyoqning uchiga ko‘tarilib, keskin to‘g‘irlanish va gavdaning burilishi hisobiga bajariladi. Bu o‘zuvchi harakatlar qo‘lning to‘g‘ri tutilib, yon tomondan olg‘a keskin harakat qilishi bilan tugaydi. To‘p frontal tekislikka yaqinlashib qolganda panjadan «uziladi». Tashlashning bundan oldin bo‘lishi yoki kech qolishi to‘pning uchish yo‘nalishida anchagina hatolar bo‘lishiga olib keladi.

T o‘ p n i p a s t d a n t a sh l a sh uni past trayektoriyali qilib (asosan yerda dumalatib) tashlashda ishlatiladi.

Dastlabki holatda bir qadam tashlangan holda oyoqlar anchagina bukilib turadi. Panjasi to‘pni tagidan tutib turgan qo‘llar qo‘yi tushiiladi. Keyin darvozabon qo‘lini orqaga tortib, tanasi og‘irligini oldindagi oyog‘iga o‘tkazadi. To‘p tutgan qo‘l yerga parallel tarzda olg‘a tomon keskin harakat qiladi. Gavda ozgina engashadi. SHu tarzda eng oxirgi holatda to‘p qo‘ldan tushib, mo‘ljal tomon otilib ketadi.

To’pni ikki qo’llab tashlash ko‘pincha yuqoridan, bosh ortidan boshlab bajariladi. Bundagi harakatlar ko‘p jihatdan yon chiziq nariyog‘idan to‘p tashlashdagi harakatlarga o‘xshash, shuni qayd etish lozimki, qoidaning to‘p tashlash paytida ikki oyoqqa tayanib turish haqidagi talabi darvozabonning to‘p tashlashiga aloqador emas.

To‘pni joy turib, qadam qo‘yib tashlayversa bo‘ladi. YUrib yoki yugurib borib to‘p tashlab berish qoidada qat‘iy chegaralangan bo‘ladi.

4-MA`RUZA: FUTBOL O‟YINI TAKTIKASI (2-SOAT)

Reja:

1. O‘yinchilarning vazifasi:

a) Darvozabon.

b) Himoya qatorining o‘yinchilari.

v) O‘rta qator o‘yinchilari.

g) Hujum qatorining o‘yinchilari.

2. Darvozabonning o‘yin taktikasi:

a) Darvozabonning mudofaadagi harakatlari.

b) Darvozabonning atakadagi harakatlari.

v) SHeriklar faoliyatini boshqarish.

3. Hujum taktikasi:

a) Individual taktika.

b) Guruh taktikasi.

v) Komanda taktikasi.

4. Himoya taktikasi:

a) Individual taktika.

b) Guruh taktikasi.

v) Komanda taktikasi.

Tayanch ibora:Taktika deganda o‘yinchilarning raqib ustidan g‘alaba qozonishiga qaratilgan individual va kollektiv harakatlarini tashkil qilishni, ya‘ni komanda futbolchilarining muayyan planga binoan aynan shu, konkret raqib bilan muvaffaqiyatli kurash olib borishga imkon beradigan birgalikdagi harakatlarini tushunish kerak.

Taktikadagi asoiy vazifa hujum va himoya harakatlarining maqsadga erishtira oladigan eng qulay vosita, usul va formalarini belgilashdan iboratdir.

Qanday taktikani tanlash har bir alohida holda komanda oldida turgan vazifalarga, kuchlar nisbati va o‘yinchilarning o‘zaro kurashuvchi guruhlariga, maydonning ahvoliga , iqlim sharoiti va hokazolarga bog‘liq. Futbol taktikasining klassifikatsiyasi berilgan.

Futbol matchi ko‘p martalab hujumdan himoyaga va himoyadan hujumga o‘tishdan iborat bo‘lgani uchun ham, tabiiyki, har qaysi komandaning hujum va himoya harakatlari uyushgan bo‘lishi kerak.

Taktika uchrashuv vaqtida butun o‘yin faoliyatining asosiy mazmuni hisoblanadi. Konkret raqibga qarshi to‘g‘ri tanlangan kurash taktikasi muvaffaqiyat qozonishiga yordam beradi, noto‘g‘ri tanlangan yoki uchrashuv mobaynida asqotmagan taktika esa odatda mag‘lubiyatga olib keladi.

Raqiblarni neytrallash vazifalarini to‘g‘ri hal qila bilish va atakadagi o‘z imkoniyatlaridan muvaffaqiyatli foydalana olish umuman komandaning ham, uning alohida o‘yinchilarining ham taktik yetukligini ko‘rsatadi. Hujum va himoyada hamma futbolchilarning harakatlari yaxshi uyushtirilgan hamda, albatta, aktiv bo‘lgandagina komanda muvaffaqiyatga erisha oladi.

Trenir matchning taktik planini qanday qilib tuzgan bo‘lmasin. Bu plan alohida futbolchilarning harakatlari bilan amalga oshiriladi. Ana shuning uchun individual taktik kamolotga erishmay turib, komandaning o‘yinni chiroyli va risoladagidek qiladigan aniq taktik harakatlar qilishini hayolga ham keltirib bo‘lmaydi.

Futbol o‘yinida taktika bilan texnika bir-biriga chirmashib ketgan bo‘ladi. To‘pni kimga va qanday uzatishni, raqibni dog‘da qoldirish uchun aylanib o‘tishni ishlatish kerakmi yoki to‘pni sherikka oshirgan ma‘qulmi, darvozaga qaysi paytda zarba berishni hal qilayotgan o‘yinchi taktik tafakkurdan foydalanadi, axd qilgan harakatini amalga oshirayotganda esa u texnik mahoratini namoyish qiladi. Demak, texnika o‘yinchining taktik rejalarini amalga oshirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Texnik tayyorgarlik a‘lo darajada bo‘lsagina xilma-xil taktik harakatlarni bajarish mumkin.

Kuchi teng komandalar uchrashuvidagi g‘alabaga ko‘pincha mag‘lub bo‘lganlarda iroda kamlik qilgani yoki jismoniy va texnik tayyorgarlik bo‘sh bo‘lgani sabab qilib ko‘rsatiladi. Biroq futbol o‘yinidagi g‘alaba ko‘pincha taktik rejalar kurashi bilan belgilanadi. Taktika ikki komandaning jismoniy, texnik va ma‘naviy-irodaviy tayyorgarlikdagi darajalari teng bo‘lganda, ulardan birining g‘alaba qilishini ta‘minlab beradigan muhim omilidir. Yirik musobaqalardagi ko‘plab misollar shundan dalolat beradi.

Ustalik bilan ishlatilgan taktikagina muvaffaqiyat keltira oladi. Ba‘zan komandalar har qanday raqibga qarshi o‘ynaganda ham bir xil taktika ishlata beradilar. Taktik jihatdan bunday qashshoqlik, bir xillik mahoratning o‘sa borishiga to‘sqinlik qiladi. Har bir komanda, ayniqsa yuqori razryadli komanda xilma-xil taktik planda o‘ynay bilishi kerak, bo‘lmasa u, ayrim yutuqlari bo‘lishiga qaramay, musobaqalarda katta g‘alabaga erisha olmaydi.

O‘quv-trenirovka jarayonida taktik tayyorgarlikka jiddiy e‘tibor beriladi. Har bir o‘yinchi va umuman komanda harakatlarning xilma-xil variantlarini mukammal egallagan bo‘lishi kerak.

Hujum harakatlari bilan himoya harakatlarining doimiy kurashi natijasida o‘yin taktikasi uzluksiz takomillashib boradi. Huddi ana shu kurash futbol taktikasi taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi.

O‟YINCHILARNING VAZIFALARI.

Raqibga qarshi kurashayotgan komanda harakatlaridagi uyushqoqlikka alohida futbolchilar o‘rtasida vazifalarni aniq taqsimlash bilan erishiladi. Hozirgi vaqtda o‘yinchilarni vazifalariga (o‘yindagi ixtisosiga) ko‘ra bo‘lish ular tayyorgarligidagi universallikka asoslangan bo‘ladi. Bu hamma ishni barcha birdek bajara oladi, degan so‘z emas, albatta. Ammo har bir futbolchi o‘yinning xamma texnik priyomlarini egallagan bo‘lishi, hujumda ham, himoyada ham bilib harakat qilishi kerak. O‘yindagi ayrim vazifalarni esa o‘yinchi ayniqsa yaxshi ijro etadigan bo‘lishi lozim.

Futbolchilar vazifalariga ko‘ra darvozabonlarga, qanot himyachilari, markaziy himoyachilar, o‘rta qator o‘yinchilari va markaziy hujumchilarga bo‘linadi.

Har qaysi ixtisos o‘yinchilariga bo‘lgan talablar va ularning asosiy vazifalarini qisqacha ko‘rib chiqamiz.

Hozirgi vaqtda darvozabonning o‘yini turli-tuman va murakkabdir. Darvozabonning jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligi, uning psixikasi mustahkamligiga yuksak talab qo‘yilayotganligi ham ana shundan.

Odatda, darvozabon – baland bo‘yli (175 sm va undan ham daroz), a‘lo darajada jismoniy tayyorgarlik ko‘rgan, reaksiyasi juda tez, start tezligi yuqori o‘yinchi bo‘ladi. U dovyurak va jur‘atli, sakrovchan, epchil va hozirjavob bo‘lishi; harakatlarni yaxshi muvofiqlashtira oladigan, yaxshi mo‘ljal oladigan va rejalay biladigan bo‘lishi; to‘pning extimol bo‘lgan uchish yo‘nalishi, tezligi va trayektoriyasini darhol aniqlay oladigan bo‘lishi; himoya qatorlarini mohirona idora qilishi, ya‘ni unga izchillik va uyushqoqlik kiritishi kerak.

Darvozabon joyda turganda ham, harakat va sakrab o‘ynaganda ham texnik priyomlarning hammasini a‘lo darajada bilishi zaraur. Darvozabonning mahorat darajasi ana shu priyomlarning nechog‘lik to‘g‘ri, aniq va ishonchli bajarilishiga bog‘liq. Darvoza oldidagi o‘yin bilan, darvozadan chiqib harakat qilishni muvaffaqiyatli qo‘shib olib borish hamda o‘z darvozasini himoya qilish va ataka uyushtirishda sheriklar bilan bahamjihat mohirona harakat qilish ham darvozabonning yuksak mahoratini ko‘rsatadi.

Hozirgi futbolda qanot himoyachilarining vazifalari kengayib ketdi. Ularningvazifasi endilikda raqib hujumini «buzish»dan iborat bo‘lmay, balki himoyada ishonchli va mohirona o‘ynash bilan o‘z komandasining hujum harakatlariga aktiv qo‘shilishni birga qo‘shib olib borishdan bo‘lib qoldi. Ish hajmining juda ortib, harakat turlarning jismoniy tayyorgalik darajasi ortishini-kuchi, tezkorligi, tezkor chidamligi, epchilligi, sakrovchanligi, start tezligining yuksakligi rivoj topishini talab qilib qoldi. Bu o‘yinchilarda harakat muvofiqligi yaxshi yerda va havoda mohirona yakkama-yakka tortisha oladigan bo‘lishi kerak. Ular jamiki texnik priyomlarni yaxshi bilishi, raqiblarga (to‘pi boriga ham, to‘pi yo‘g‘iga ham) mohirona bas kelishi, himoya va atakani uyushtirishda kerak vaqtida, bilib birgalashib harakat qilishi kerak.

M u d o f a d a q a n o t h i m o ya ch i l a r i g a b o‘ l g a n a s o s i y t a l a b l a r:

a) zonada moxirona harakat qilish;

b) raqib darvozaga yaqinlashib qolganda qattiqqo‘riqchilik qilishga o‘tish

(yakkama-yakka kurashda ham mohirona o‘ynash bilan birga);

v) havoda kurash olib borish (yuqoridan to‘p uzatilganda);

g) sheriklarini, lozim bo‘lib qolganda esa darvozabonni ham straxovka qilish;

d) raqib zarba berganda va to‘p uzatganda shunga yarasha vaqtida harakat qilish.

H u j u m d a q a n o a t h i m o ya ch i l a r i g a h u j u m v a q t i d a qo‘ y i l a d i g a n a s o s i y t a l a b l a r:

a) to‘pni raqiblardan olib qo‘ygandan keyin uni sheriklariga vaqtida va aniq

uzatib berish;

b) to‘p komandadosh olib qo‘ygandan keyin uni sheriklariga vaqtida va aniq

uzatib berish;

v) raqib uchun kutilmaganda hujumga qo‘shilish; bunda to‘p shu himoyachida bo‘lib, u qanotda harakat qiladi, shuningdek qanot hujumchisi bilan o‘rin almashadi yoki qanotdagi zona bo‘sh qolganda shu hujumchi o‘rnida o‘ynaydi.

Mudofaaning markaziy qismida o‘ynaydigan futbolchilar haqli ravishda asosiy o‘yinchilar hisoblanadi. CHunki ular darvoza zabt etiladigan eng xavfli joyda raqib bilan kurash olib boradilar.

Qanot himoyachilarining jismoniy va texnik fazilatlariga qo‘shimcha tarzda markaziy himoyachilar havoda kurasha olish uchun baland bo‘yli va juda sakrovchan ham bo‘lishlari kerak.

Oldingi markaziy himoyachi o‘ziga topshirilgan vazifa bilan zonada harakat qilishni mohirlik bilan qo‘shib olib borishi kerak. O‘ziga topshirilgan o‘yinchini nazorat qilib borish uning uchun birinchi galdagi vazifa bo‘lib, zonada harakat qilish ikkinchi navbatdagi vazifadir.

Oldingi markaziy himoyachi mudofaada markaziy hujumchining harakatlarini e‘tibor bilan kuzatadi, zarur bo‘lganda esa ortki himoyachi bilan o‘rin almashib, mudofaadagi sheriklarini straxovka qiladi. Hujumda u to‘p olgandan keyin hujum harakatlariga qo‘shilib tezlik bilan olg‘a boradi yoki sheriklariga to‘p oshirib beradi. Ayrim paytlarda ikkinchi eshelondagi hujumni qo‘llanadi va iloji bo‘lsa darvozaga to‘p tepadi.

Ortki markaziy himoyachi taktik sharoitni nozik did bilan tushunishi, raqiblarning taktik yo‘llarini «o‘qiy» olishi hamda to‘pni egallab olish va sheriklarini straxovka qilish uchun mudofaada to‘g‘ri pozitsiya tanlash kerak. Uning asosiy ishi – mudofaa qiluvchilarning hamma harakatlarini muvofiqlash, zonada o‘ynash, darvozabon va sheriklar bilan hamkorlik qilish. Sun‘iy «o‘yindan tashqari holat»ni to‘g‘ri uyushtirishga hammadan ko‘p javob beradigan ham shu o‘yinchidir.

Hujumga o‘tayotganda ortki markaziy himoyachi darvozabon yoki sheriklaridan to‘p olish uchun ochiq joyga chiqadi, keyin esa aniq va xilma-xil uzatishlar qilib, atakaning davom ettirilishiga imkon yaratadi. Nisbatan erkinroq ekanidan keskin holatlar yaratish uchun maksimal foydalanishga intilib, gohida uning o‘zi ham hujumga qo‘shilishadi, ba‘zan esa uzoq yoki o‘rtacha masofadan to‘p tepib, hujumni yakunlaydi. Hozirgi vaqtda himoyachilarning vazifalari universallashuv tomon taraqqiy etib, ularning harakatlari yarim himoyachi va qanot hujumchilarining harakati bilan yaqinlashib bormoqda.

Hozirgi futbolda o‘rta qator o‘yinchilarining harakatlariga ko‘p jihatdan komandaning muvaffaqiyat qozonishiga aloqador omillardan biri, deb qaraladi. Bu ixtisosdagi futbolchilar butun match davomida yuksak ishchanlikni ta‘minlaydigan a‘lo darajada har tomonlama tayyorgarlikko‘rgan bo‘lishlari kerak. Ular hujum va mudofaa harakatlarida aktiv bo‘lishlari, o‘yinni yuksak sur‘atli o‘tkazishlri va birdam ham susaytirmasliklaridarkor. Taktik tayyorgarlik yuzasidan, komanda bo‘lib o‘ynash vositalari va metodlarini tanlashda epchil va ixtirochi bo‘lish yuzasidan o‘rta qator o‘yinchilari oldiga oshirilgantalablar qo‘yilmoqda. Ular hujumda ham, himoyada ham hamma sheriklarining hamkorligini uyushtirib turadilar. O‘rta qator o‘yinchilari mudofaada ham, hujumda ham bir xilda yaxshi o‘ynashlari, butun komanda o‘yininitashkil eta bilishlari kerak. Ularning harakatlari yuksak darajadagi ijrochilik mahoratiga asoslangan va doimo mustahkam, yaxshi bo‘lishi lozim. Ular nihoyatda xilma-xil o‘zatishlardan, aylanib o‘tish va hokazolardan foydalanadilar. Odatda o‘rta qatordagi yuksak mahoratli o‘yinchilar juda qattiq, a‘lo darajada, zarba bera oladigan bo‘lishlari kerak.

H u j u m d a o‘ r t a q a t o r o‘y i n ch i l a r i g a qo‘ y i l a d i g a n a s o s i y t a l a b l a r:

a) mudofaadan hujumga o‘tishni tashkil etish va hujum rivojini davom ettirish;

b) maydon o‘rtasini nazorat qilish va komanda uzoq vaqt to‘pni boshqarib

turishini, binobarin, tashabbusni ko‘ldan bermay turishini ta‘minlash;

v) hujumni yakunlashda qatnashish;

g) ham yaqinda turgan, ham uzoqdagi sheriklar bilan hamkorlik qilish;

d) hujum rivojlanishida to‘pni qanotdan tez oshirish va bo‘shagan zonaga tez

ochilib chikish yordamida tasodifiylikni yuzaga keltirish.

M u d o f a a d a o‘ r t a q a t o r o‘ y i n chi l a r i g a qo‘ y i l a d i g a n a s o s i y t a l a b l a r:

a) maydonning butun bo‘yi va eni bo‘ylab to‘g‘ri taqsimlanib turish,

joylashish hisobiga raqibningjavob atakasi tez rivoj topishiga to‘sqinlik qilish;

b) o‘zi turgan zonadagi eng yaqin raqib o‘yinchisini yoki shaxsan birkitib

qo‘yilgan raqibni kuzatib borish;

v) to‘p uzatilishi va darvozaga to‘p tepilishiga yo‘l qo‘ymaslik;

g) sheriklarni straxovka qilish;

Komandaning o‘rta qatori ko‘pincha turli taktik planda harakat qiluvchi futbolchilardan tuzilib, yarim hujumchi, dispetcher va yarim himoyachidan iborat bo‘ladi.

Yarim hujumchi asosan hujum qiluvchi o‘yinchi vazifasini bajaradi. Goho u hujumchining boshida harakat qiladi va harakatni aktiv yakunlaydi. Dispetcher hujumda gruppa va komanda harakatlarini uyuushtiradi hamda ularni ikkinchi eshelondagi harakatlar bilan birga qo‘shib olib boradi. Yarim himoyachi birinchi galda o‘z darvozasi mudofaasini tashkiletishga yordam berib, ba‘zi-ba‘zidagina komandasining hujum qatorlariga yorib kirib boradi.

Futbolda hujum qatorining qanot hujumchilari ham boshqa o‘yinchilari singari tezkor, chaqqon, qo‘rqmas va bardoshli bo‘lishlari kerak. Harakat sur‘ati va maromini o‘zgartira bilish, raqib kutmaganda «portlay bilish» forvardlar (qanot hujumchilari) uchun shart bo‘lgan xislat. yerda va havoda samarali kurasha olish uchun hujumchilar sakrovchan va kuchli bo‘lishlari kerak. To‘psiz mohirona manyovr qilish hamda zarba berish, to‘pni moslash, to‘p olib yurish, raqibni aldab o‘tishdek xilma-xil texnik priyomlarni yuqori tezlik bilan bajara bilish hujumchilarning bisoti bo‘lishi shart. Qolgan hujumchilar kabi ular ham ataka harakatlarining yakunlovchi bosqichida qat‘iylik va mustaqillikko‘rsatishlari, kombinatsion o‘yinda sheriklar bilan mohirona, hamjihatlik bilan harakat qilishlari, buni individual improvizatsiya bilan birga qo‘shib olib borishlari kerak. A t a k a d a q a n o t h u j u m ch i l a r i g a qo‘ l l a n a d i g a n a s o s i y t a l a b l a r:

a) «o‘yindan tashqari» holat chegarasida mohirlik bilan o‘ynash, shuningdek,

ortki va o‘rta qator o‘yinchilari uzatgan to‘pni olish uchun orqaga qayta bilish;

b) qanotda tezkor shaxsiy manyovr qilib, keyin to‘pni raqibning jarima

maydoniga uzatib yoki g‘izillatib oshirib berish;

v) hujum qatoridagi sheriklar bilan, yoyinki hujumga qo‘shilgan himoyachilar-

u o‘rta qator o‘yinchilari bilan hamkorlik qilish;

g) hujumni yakunlashda qatnashish.

Komanda hujumi bekor ketgandan keyin mudofaaga o‘tayotganda qanot hujumchisi raqib tomon qanot hujumchisini ta‘qib qiladi. Qanot hujumchisi natijali hujum qilishuchun kuch saqlab mudofaa harakatlarida kam, lekin aktiv qatnashadi.

Hujumni keskin davom ettirish yo‘llariniuzluksiz izlash, hujum qatorining «uchida» o‘ynash, komanda urinishlarini natijali yakunlashda aktiv qatnashish bu futbolchining asosiy vazifasi hisoblanadi. Markaziy hujumchi zarba pozitsiyasiga eng qisqa yo‘l bilan yetishga intilib, maydonning butun kengligi bo‘ylab ko‘p martalab va xilma-xil ochilib chiqadi. U tezkor manyovr qiladigan, bitta, ba‘zan esa bir nechta himoyachi bilan kurashda darvozaga qarata zarba bera oladigan, sheriklari tepalatib uzatgan to‘pdan mohirona foydalana biladigan, qaytgan to‘pga uzatgan to‘pdan mohirona foydalana biladigan, qaytgan to‘pga qo‘shimcha zarba berishga intiladigan bo‘lishi kerak. Kurashda qo‘rqmaslik, qat‘iylik, fidoiylik bu xislatlarning hammasi yuqori mahoratli markaziy hujumchilarga xos fazilatdir.

Aslida markaziy hujumchilarning mudofaada konkretvazifalari bo‘lmaydi. Ularning hujumdagi aktivligining o‘zi bir necha himoyachilar harakatini bug‘ib turadi, ort tomonidan tezkor, manyovrli raqib bo‘la turib, himoyachilar o‘z hujum qatori yakkama-yakka kurash va vaqt kamligi sharoitida individual harakatlar bilan guruhharakatlarini mohirona qo‘shib olib boradigan, pozitsiyani ustalik bilan tanlaydigan, yakunlovchi harakat yoki priyomlarni bajara oladigan bo‘lishi kerak.

Hozirgi futbol darvozabondan ustalik bilan darvozani himoya qilishigina emas, balki jarima maydoni ichida aktiv harakat qilishi, shuningdek hamma himoyachilarni aktiv boshqarib turishni ham talab qiladi. U komandasining hamma mudofaa harakatlarini muvofiqlashtirib turadi. Darvozabon turadigan (hammadan orqadagi) joyning o‘zi unga hujumchilar qanday tizilib kelayotgani va ular nima maqsadda ekanini ko‘rib turish imkonini beradi. Vaholanki, bu narsa ba‘zida maydonning ayrim joylaridagi o‘yinchilar nazaridan chetda qoladi. SHuning uchun mudofaadagi sheriklariga vaqtida «shipshitib qo‘yish» himoya harakatlarining mustahkamligiga muhim ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Buning ustiga, darvozabon o‘z komandasining ko‘pgina atakalarini boshlab beradigan (to‘pni qo‘lga kiritganida yoki darvozadan to‘p tepib berganida) futbolchi, shuning uchun ham hujum qatorlarida tashabbus va izchillikning saqlanib turishi ko‘p jihatdan uning mahoratiga bog‘liq.

Komandaning himoya va hujumdagi umumiy o‘yini darvozabonning individual taktik tayyorgarligiga anchagina bog‘liq. Darvozabon texnik mahorat va jismoniy tayyorgarlikdan o‘yinda to‘laroq foydalanishiga uning taktik bilimi yanada ko‘proq ta‘sir qiladi. Ana shuning uchun ham darvozabonlarning taktik tayyorgarlik masalasiga nihoyatda jiddiy e‘tibor berish kerak.

Darvozabon taktikasini quyidagilarga bo‘lish mumkin: a) mudofaadagi harakatlar;

b) hujumdagi harakatlar;

v) sheriklar harakatini boshqarish.

Darvozabonning mudofaadagi harakatlari

Darvozabonning asosiy vazifasi bevosita darvozasinni himoya qilishdir. Bunda «darvozadagi harakatlar» bilan «darvozadan chiqadigan harakatlar»ni ajratib ko‘rsatish mumkin.

D a r v o z a d a g i h a r a k a t l a r

Raqibning yakunlovchi zarbalaridan darvozani bevosita himoya qilishda darvozabon quyidagilarga rioya qilishi kerak:

1. Pozitsiya (joy) tanlash. To‘g‘ri tanlangan pozitsiya darvozabonga eng kam kuch sarflab, raqiblar darvozaga yo‘naltirilgan to‘plarni ishonchli qabul qilib olish imkonini beradi. Bunda hujum qilayotgan komandaning to‘pni boshqarayotgan o‘yinchisi holatini, ya‘ni qanday burchak hosil qilib zarba berilishini hisobga olish zarur. Burchak qanchalik o‘tkir bo‘lsa (masalan, raqiblar komandasining o‘yinchisi qanotda darvoza chizig‘iga yetib qolsa), darvozabon to‘pi bor o‘yinchi tomondagi ustunga shunchalik yaqinlasha boradi. Markazdan hujum bo‘lganda darvozabon nishonga urish burchagini toraytirish va darvozaning istalgangan burchagiga yo‘naltirilgan to‘pni olishni osonlashtirish uchun bir oz oldinroqqa chiqishi kerak. Pozitsiyani yaxshi tanlovchi darvozabon to‘pga kamdan-kam yiqilib tashlanadi. Bu esa hujumchi go‘yo darvozabonni poylab to‘p yo‘naltirganday taassurot hosil qiladi. Huddi shuning o‘zi pozitsiya tanlay bilishga berilgan eng yuksak bahodir.

2. Qaysi hujumchi qanday yo‘nalishda zarba berishni yaxshi ko‘rishini bilish. Tajribali darvozabonlar raqiblar harakatini sinchiklab o‘rganib, ba‘zan har qaysi yetakchi hujumchiga kartotekadek bir nima tuzib boradilar. Bu umumiy qonuniyatlargagina emas, balki mazkur konkret raqibning xususiyatlariga asoslanib pozitsiya tanlashni ko‘p jihatdan osonlashtiradi. SHuning uchun darvozabon gohida «to‘g‘ri pozitsiya»ga nisbatan u yoki bu tomonga ko‘proq siljib fikran to‘g‘ri qiladi.

3. O‘z harakatlarining kuchli va zaif tomonlarini bilish. Ayrim hollarda darvozabon yiqila turib to‘p olish qulayroq tomonda darvozaning kattaroqqismini to‘sish uchun eng qulay pozitsiya tanlash imkonini beradi. Joy tanlashni takomillashtirish sistematik suratda trenirovka qilishni, har bir match davomida yig‘inchoqlikni, nihoyatda e‘tibor berib o‘ynashni, bosiqlik va shoshilmaslikni talab qiladi.

Harakat usulini tanlab olish darvozabonga berilgan zarbani bir yoqlik qiladigan texnik priyomni to‘g‘ri ijro etish imkonini beradi. Bunda darvozabon quyidagilarni e‘tiborga oladi: darvozadagi o‘z pozitsiyasini, to‘pning uchish trayektoriyasini (to‘p yuqoridan, pastdan, yon tomonga yaqinroqdan yoki uzoqroqdan va hokazo kelayotganini); zarba kuchini, ya‘ni to‘pning uchish tezligini (to‘pni ilib olish tomoniga surilish yoki uni yiqila turib ilish kerakligi shunga bog‘liq); o‘z o‘yinchilari va raqib o‘yinchilari qanday joylashganini (shunga qarab to‘pni ilib olish, qaytarib yuborish yoki tashqariga o‘tkazib yuborish kerakligi hal qilinadi); maydon va to‘pning ahvolini (to‘pning sirti va yer ho‘lmi yoki quruq ekani va hokazo).

Harakat usulini aniqlab olgandan keyin darvozabon tegishli texnik priyom yordamida uni amalga oshiradi.

D a r v o z a d a n ch i qq a n d a g i h a r a k a t l a r

O‘yindagi ahvol darvozabonni ko‘pincha darvozani tashlab chiqib, jarima maydoni doirasida harakat qilishga majbur etadi. Bunday hollarda darvozabon yo jarima maydoni doirasiga yo‘naltirilgan (uzatilgan yoki g‘izillatilgan) to‘plarni tutib qoladi, yo bo‘lmasa, to‘pni qo‘lga kiritish uchun raqib bilan yakkama-yakka kurash boshlaydi (bunda to‘p darvozabon bilan yakkama-yakka chiqib hujumchi nazoratida bo‘lishi, uchib kelayotgan to‘p esa «hech kimda» bo‘lmasligi kerak). Darvozabon quyidagi hollarda darvozani tashlab chiqishi mumkin: darvozadan chiqish nihoyatda zarur bo‘lsa;

darvozabon tepalatib uzatilgan to‘pga yeta olishiga, ya‘ni o‘z o‘yinchilarining va narigi tomon o‘yinchilarining joylashishi bir muncha bemalol harakat qilish imkonini berishiga ishonsa; raqib g‘izillatib uzatgan to‘p darvoza yaqinidan o‘tayotgan bo‘lsa. Darvozabon quyidagi hollarda darvozani tashlab chiqmasligi kerak:

to‘pni qo‘lga kiritish uchun kerakli pozitsiyaga o‘tib ulgurishiga ishonmasa; himoyachilardan birortasi to‘pi bor hujumchi bilan yoki «neytral to‘p» uchun

kurashib turgan bo‘lsa; jarima maydoni o‘yinchilarga to‘lib ketib, ular darvozabonning kerakli

pozitsiyaga chiqishiga halaqit berishi mumkin bo‘lsa.

Tashlab chiqilgan darvoza raqib uchun ochilib qolishini darvozabon hamma vaqt esda tutishi, shuning uchun kanday bo‘lmasin, to‘pni qo‘lga kiritib, hujumdagilarni zarba berish imkoniyatidan mahrum qilishi kerak.

O‘yin vaqtida to‘pni qo‘lga kiritilgandan keyin yoki darvozadan tepish huquqini olgandan keyin o‘z komandasining ataka harakatlari boshlang‘ich bosqichini uyushtirib berish darvozabonning muhim vazifasi hisoblanadi.

D a r v o z a d a n t e p i sh d a h u j u m u yu sh t i r i sh

Darvozadan tepishda hujum uyushtirishning ikki xil varianti bor:

1. Darvozabon to‘pni qo‘lga kiritish huquqini olish ko‘zlangan kombinatsiya. Darvozabon to‘pni himoyachilardan biriga, kuproqqanot himoyachisiga oshiradi, u esa to‘pni darvozabonning o‘ziga qaytaradi. Darvozabon to‘pni qo‘lga kiritib, atakani turli usulda (qo‘lda tashlab berib, qisqa, o‘rtacha va uzoq masofalarga tepib berib) davom ettirishi mumkin.

Darvozadan tepib o‘zaro o‘ynashdagi hamma kombinatsiyalar trenirovkalar paytida to‘pni raqib tutib qolishiga yo‘l qo‘ymaydigan darajada obdon ishlanganbo‘lishi kerak.

2. To‘pni ochilgan sheriklardan biriga uzatib berish. Darvozabon to‘pni qulay pozitsiyaga chiqib ochilgan sheriklaridan biriga oshiradi. To‘p qancha uzoq masofaga uzatilsa, hujum shunchalik tez rivoj topa oladi., chunki bu xildagi birinchi uzatishdayoq raqibning bir qator o‘yinchilari mudofaada aktiv qatnashishdan mahrum bo‘lib qoladi.

Darvozabon turli masofalarga to‘p uzatishning umumiy qonunlarini bilishi shart: to‘p qanchalik qisqa masofaga uzatilsa, uni oldirib qo‘yish protsenti shunchalik kam; qanchalik uzoq masofaga uzatilsa, o‘yin shunchalik keskinroq bo‘ladi. SHuning uchun qanot tomonda o‘yinchi ochiq joyga chiqqandagina qisqa masofaga uzatgan ma‘qul, chunki raqib to‘pni tutib qolganda ham darvozaga bevosita xavf sola lmaydi.

O‘yin vaqtida to‘pni qo‘lga kiritgandan keyin darvozabon uni qo‘li bilan uzatib, javob hujumi harakatlari boshlab beradi yoki oyoq bilan tepib uzatadi. Bunda qo‘l bilan tashlangan to‘p sherikka juda aniq yo‘naltirilsa ham, qisqa masofaga yetib borishini (to‘g‘ri, to‘pni ko‘l bilan 30-40 m ga yetkazib beradigan darvozabonlar ham bor), tepilganda esa masofa uzaysa-da, yetkazib berish aniqligi kamayib ketishini hisobga olish kerak.

Darvozabon javob hujumi boshlanayotganda muayyan taktik vazifani hal qiladi, chunki bu vaqtda uning sheriklari komanda harakatlarining taktik planini amalga oshirish uchun eng qulay pozitsiyaga chiqish niyatida manyovrlar qilishayotgan bo‘ladi. Bu vazifaning to‘g‘ri hal etilishi komandaga tashabbusni qo‘lda saqlash, o‘zi uchun qulay o‘yin sharoitida o‘ynashga raqibni majbur qilish imkonini beradi. Darvozabon javob atakasi uyushtirayotganda undan nima talab qilinishini yaxshi bilishi kerak. Agar komanda qanot hujumchilarining tezkor harakatlaridan bot-bot foydalanayotgan bo‘lsa, to‘pni qanotdagi uzoq joyga uzatib bergan ma‘qul.

To‘pni o‘yinga kiritish usulini tanlash yoki javob hujumini boshlashda darvozabon uchun quyidagilar: darvozadan tepish yoki darvozabon boshlaydigan javob hujumida komanda

harakatlarini uyushtirish plani;

o‘yindagi vaziyat va sheriklardan har biri pozitsiyani qanchalar tez baholay

bilishi; o‘z hujumchilarining «neytral to‘p» uchun raqiblarga qarshi, ayniqsa havoda yakkama-yakka kurashi natijalari qandayligi (agar himoyachilar osongina yutib chiqishayotgan bo‘lsa, unda to‘pni uzoq joyga, himoyachilar orqasiga uzatib berishdan foydalanish mumkin va hokazo); o‘z darvozasi xavfsizligini (ayniqsa qo‘l bilan to‘p uzatayotganda) maksimal

saqlab qolish vazifasi asos bo‘ladi.

Hozirgi vaqtda butun komandaning hujum qilishini va ayniqsa mudofaasini uyushtirishni boshqarmaydigan darvozabonni tasavvur ham qilib bo‘lmaydi. Darvozabon o‘yin vaziyatini tezgina baholab, hujumning qanday yo‘nalishi haqida, straxovka qilish uchun qanday joylashib olish to‘g‘risida sheriklariga qisqa va lo‘nda ko‘rsatma berishi shart. Bu ishni u to‘pni e‘tibordan chetda qoldirmay, hatto o‘zi kurash olib borayotgan paytlarda ham qilishi kerak. Mudofaada ishonch bilan harakat qilish, mudofaaning muhim va mustahkam bo‘lishi ko‘p jihatdan darvozabon bilan himoyachilarning (birinchi galda markaziy himoyachilarning) bir-birlarini nihoyatda yaxshitushunishlariga bog‘liq. Bevosita darvoza yaqinida jarima yoki erkin to‘p tepilayotganda, shuningdek, burchakdan tepish paytlarida «devor» yasashga darvozabonning bir o‘zi boshchilik qiladi.

Darvozabonning taktik tayyorgarligini takomillashtirishda quyidagilar ko‘zda tutilishi:

a) tanlanadigan harakatlarni belgilab olish aniq, vaqtida va tez bo‘lishi;

b) darvozada, jarima maydonida mo‘ljal ola bilishi;

v) yuksak mahorat bilan «o‘yinni o‘qiy bilish», ya‘ni mudofaa va hujumda o‘yin sharoitini a‘lo darajada tushunish asosida sheriklar bilan hamkorlik qila olishi kerak.

Hujum taktikasi deganda to‘p ixtiyorida bo‘lgan komandaning raqib darvozasini zabt etish uchun qiladigan harakatlarini uyushtirish tushuniladi. Hujum harakatlari tuzilishining xilma-xilligi, hujum rivoji sur‘atining, asosiy yorib o‘tish yo‘nalishining o‘zgartirilishi, nihoyat, yakkama-yakka kurash, texnik priyomlarning xilma-xil bo‘lishibularning hammasi hujumni barbod etishga intilayotgan himoyachilarni nihoyatda qiyin ahvolda qoldiradi.

Hujumdagi harakatlar individual harakatlarga, gruppa harakatlari va komanda harakatlariga bo‘linadi.

I n d i v i d u a l t a k t i k a

Hujumdagi individual taktika bu futbolchining muayyan maqsadni ko‘zda tutgan harakatlari, uning mazkur o‘yin vaziyatida bir qarorga kelish mumkin bo‘lgan bir qancha imkoniyatlardan eng to‘g‘risini tanlay bilishi, futbolchining to‘p o‘z komandasida bo‘lganda raqibning diqqat-e‘tiboridan chetga chiqa olishi, o‘zi va sheriklari uchun o‘ynaydigan bo‘sh joy topishi hamda paydo qila bilishi, kerak bo‘lib qolgan taqdirda esa himoyachi bilan kurashda yutib chiqa olishiga asoslanadi.

T o‘ p s i z h a r a k a t l a r

To‘psiz harakatlar quyidagilardan: ochilish, raqibni chalg‘itish va maydonning ayrim qismida o‘yinchilarni son jihatdan ortiqligini yaratishdan iboratdir.

Ochilish-bu futbolchining sheriklaridan to‘p olish uchun sharoit qulay bo‘ladigan joyga o‘tishi. Mohirlik bilan ochilish uchun hujumchi u yoki bu vaziyatning qanchalar qulayligini juda yaxshi baholay oladigan bo‘lishi kerak. Eng qulay pozitsiyaga vaqtida chiqib olish hujumchi va unga qarshi o‘ynayotgan himoyachining tezkorlik hislatlariga, sheriklarning harakatiga va boshqa omillarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Muvaffaqiyat ko‘p jihatdan hujumchining to‘p qabul qiladigan pozitsiyasiga qanchalar tez chiqib olishiga va to‘p olgandan keyin qanday harakat qilishiga bog‘liq.

Hujumchilar asosan maydon bo‘ylab manyovr qilib, to‘psiz harakatlanib yuradilar. Manyovr qilish-bu futbolchining ochilib chiqishiga va raqibni chalg‘itishga qaratilgan ko‘p martalab joy almashtirishi. Hamma harakatlarning natijasi, pirovardda matchning qanday tugashi, o‘yinchilar qanchalar to‘g‘ri pozitsiya tanlashiga, ayni paytda to‘pni diqqat-e‘tibordan chetda qoldirmay futbolchiga sheriklaridan qanchasi o‘zini «taklif etishi» ga bog‘liq.

Qanotda o‘ynaydigan hujumchining qanday ochilgani ma‘qulroq ekani ko‘rsatilgan. 3-o‘yinchi to‘pni qanotga uzatib bermoqchi; uning sherigida ochilishning ikkita varianti bor:

a) to‘pning himoyachi orqasiga, uzoqdagi bo‘sh joyga uzatilishi uchun qulay sharoit yaratib, himoyachi bilan qariyb bir chiziqqa chiqish (bu variant hujumchi himoyachiga nisbatan tez yugura olsagina ish beradi); b) o‘zi bilan himoyachi orasidagi masofani uzoqlashtirib hamda shundoqqina oyog‘iga uzatib berishlari yoki «chala» uzatishlari uchun sharoit yaratib, o‘z darvozasi tomon harakatlana boshlash.

Sheriklaridan hech biri markazdan hujum qilmayotgan bo‘lsa, qanot hujumchisi raqib darvozasiga bevosita havf solish uchun eng qulay pozitsiyaga chiqib, butun maydon kengligi bo‘ylab ochilishi mumkin.

Hamma hollarda ham futbolchi pozitsiya tanlashda quyidagilarga amal qilishi kerak:

1. Ochilish raqib uchun kutilmaganda va katta tezlikda ijro etilishi kerak. Bu himoyachidan uzoqlashib, tup olish uchun ma‘lum darajada zapas vaqt yutish imkonini beradi.

2. Ochilish hali to‘p tegmagan sheriklar harakatini qiyinlashtirib qo‘ymasligi lozim.

3. To‘p tekkan o‘yinchiga ortiqcha yaqinlashib borish tavsiya etilmaydi-bu hujum rivojlanishini sekinlashtirib qo‘yadi.

4. «O‘yindan chiqib qolmaslik» uchun juda ehtiyot bo‘lish zarur.

Raqibni chalg‟itish-bu sheriklariga individual harakat uchun qulay sharoit yaratib berish maqsadida futbolchining harakatlanishi. Qo‘riqchisini ergashtirib ketish maqsadida ma‘lum zonaga soxta harakatlana borib, yo to‘pi bor o‘yinchining, yoki darvozaga bevosita xavf solish uchun qulay pozitsiyada turgan sherigining bemalol harakat qilishini ta‘minlab berish yaxshi monyovr hisoblanadi.

Hujumchi o‘yinchilarning qanot himoyachilari hujum qilishi uchun bo‘sh zona hosil qiladigan chalg‘itish harakatlari tasvirlangan. To‘p 8-o‘yinchida, 9-va 7hujumchilar chap tomonga harakatlanib, qo‘riqchilarini ergashtirib ketadilar-da, 2qanot himoyachi hujumga bemalol qo‘shilishi uchun zonani ochiq qoldiradilar. Bu paytda maydonning darvozani zabt etish eng qulay qismiga to‘p uzatish uchun juda yaxshi imkoniyat yuzaga keladi.

Hujumchi o‘yinchilarning ikkinchi eshelondan hujum qiluvchi 8-o‘yinchiga qulay sharoit yaratadigan chalg‘itish harakatlari ko‘rsatilgan. 9-va 4-o‘yinchilar oldinlab yon tomonga keskin yugurib, himoyachilarni ergashtirib ketadilar-da, 8o‘yinchiga yanada ilgarilab borish va darvozaga qarata zarba berishi uchun yaxshi sharoit yaratib beradilar. Bordi-yu himoyachilar yugurib ketganlar ortidan bormasalar, unda to‘pni ochilgan sheriklarga uzatib yuborish mumkin. CHalg‘itish harakatlari qilganda quyidagilar yodda turishi kerak:

1. Harakatlanishlar «rostakam» bo‘lishi, ya‘ni chinakkam xavf solib, ximoyachilarni harakatlanayotganlar ortidan quvishga majbur etadigan bo‘lishi zarur.

2. Harakatlanishlar maksimal tezlikda bo‘lmasligi kerak, chunki raqib uning harakatlarini ilg‘amay qolib, quvishni boshlamasligi mumkin (tez harakatlanish chalg‘itish bo‘lmay, balki yuqorida aytilganidek ochilish bo‘ladi).

3. Chalg‘itish harakatlarining bir qancha variantlarini bilgan ma‘qul, shundagina himoyachilar faoliyati nihoyatda qiyinlashib qoladi.

Maydonning ayrim qismida o‟yinchilarni son jihatdan ortiqligini hosil qilish. Hujumchi o‘yinchilar maydonning biror qismida himoyachilar bilan yakkama-yakka kurashni uddalay olmayotgan bo‘lsa, o‘yinchilardan biri to‘pi bor hujumchi o‘ynab turgan zonaga o‘tgan ma‘kqul. SHunda maydonning ma‘lum qismida miqdor ortiqligi hosil qilinib, bundan raqibni yutib chiqish uchun foydalansa bo‘ladi.

Son jihatdan ortiqlikka manyovr qilish bilan, shuningdek yakkama-yakka kurashda raqibni yutib chiqish bilan hamda kombinatsiya yordamida erishiladi. Bu taktik yo‘l ko‘pincha hujumga anchagina o‘yinchilar qo‘shiladigan tadrijiy hujum paytida ishlatiladi.

6-o‘yinchining to‘pni boshqarib turgan 7-o‘yinchi tomonga o‘tib, son jihatdan ortiqlik hosil qilishi ko‘rinib turibdi. Bordi-yu 10-yarim himoyachi 6-yarim himoyachini ta‘qib qilib bormasa, unda 6-o‘yinchida aktiv individual harakat qilish imkoniyati paydo bo‘ladi.

Maydonning ayrim qismida ko‘p martalab ochilib chiqib turish, chalg‘itishlar va son jihatdan ortiqlikni hosil qilishni birin-ketin takrorlayverish muvaffaqiyatni ta‘minlab boradi. To‘pni boshqarayotgan komandaning o‘yinchilari qanchalik aktiv manyovr qilsalar, atakani rivojlantirishda turli kombinatsiya variantlaridan shunchalik ko‘p foydalanish mumkin va aynan bir hujumni muvaffaqiyatli tugashi aniqroq bo‘ladi. Ayrim o‘yinchilarning ham, umuman komandaning ham taktik jihatdan qanchalar savodli ekanini manyovr kilishiga qarab aytsa bo‘ladi.

To‘pni boshqarayotgan futbolchi harakatlarning asosiy variantlari to‘p olib yurish, aylanib o‘tish, zarba berish, to‘pni uzatish va to‘xtatishdan iborat.

O‘yinchilarning hamma texnik harakatlari «O‘yin texnikasi» bobida mufassal taxlil qilingan. Bu yerda esa turli o‘yin vaziyatlarida qaysi bir harakatdan foydalanish ma‘qulroq ekani haqida ba‘zi tavsiyalar berish bilangina cheklana qolamiz.

To‟pni olib yurish. To‘pi bor o‘yinchining sheriklarini raqiblar to‘sib olgan bo‘lib, to‘pni uzatish imkoni bo‘lmasa, ana shunda mana shu taktik vosita ishlatilgani ma‘qul. Bunday hollarda o‘yinchi quyidagi maqsadlarda to‘p bilan birga maydonda uzunasiga yoki ko‘ndalangiga qarab harakat qila boshlashi kerak:

a) sheriklarining ochilishiga, shuningdek, ularning qaysidir biri hujum

zonasiga o‘tishiga imkoniyat yaratib berish. Bu holda sheriklarining yangi pozitsiyalarga chiqib olishiga vaqt yetarli bo‘lsin uchun harakatlanish tez bo‘lmasligi lozim;

b) raqib darvozasiga bevosita havf solish uchun o‘z-o‘ziga sharoit yaratish. Bunda aksilchora ko‘rishni qiyinlashtirish uchun to‘pni maksimal tezlikda olib yuriladi. Bundan tashqari, sheriklarining pozitsiyasi qulayligidan darhol foydalanib qolish uchun to‘pni boshqarayotgan futbolchi ularning harakatlanishini e‘tibor bilan kuzatib borishi kerak.

To‘pni futbolchi to‘pi bor futbolchiga nisbatan tezroq yugurishini hamma vaqt yodda tutish kerak: shuning uchun ham to‘pni uzatish imkoniyati bo‘lmagan taqdirdagina uni olib yurgan ma‘qul. To‘pni ortiqcha ushlab turish ataka rivojlanishini sekinlashtirib qo‘yadi va sheriklar ishini qiyinlashtiradi, chunki ular qulay pozitsiyaga chiqib, to‘p olmaganlaridan keyin yana pozitsiya almashtirishga majbur bo‘ladilar.

Aylanib o‟tish. Aylanib o‘tish, ya‘ni to‘pni boshqarayotgan o‘yinchining raqib bilan ko‘rashda yutib chiqish maqsadidagi harakatlari mudofaadan individual o‘tishning muhim vositasidir. Aylanib o‘tish priyomlari qanchalik xilma-xil va samarali bo‘lsa, ataka shunchalik xavfliroq bo‘la boradi.

Aylanib o‘tishning quyidagi turlari mavjud: harkat tezligini o‘zgartirib aylanib o‘tish; harakat yo‘nalishini o‘zgartirib aylanib o‘tish; aldash harakatlari (fintlar).

H a r a k a t t e z l i g i n i o‘ z g a r t i r i b a l d a b o‘ t i sh mana bunday bajariladi: to‘pi bor futbolchi unga yondan, oldinroq yon tomondan yoki orqaroq yon tomondan hujum qilayotgan himoyachi yaqinroq kelishini kutib, o‘rtacha tezlikda harakat qila boradi. Taxminan himoyachi bilan uchrashadigan paytda, oraliq 2-3 metrcha qolganda, ya‘ni himoyachi bevosita hujum qilish masofasiga kelib qolganida hujumchi harakat tezligini keskin oshiradi. Bunda u go‘yo himoyachi bilan shartli uchrashish nuqtasidan o‘tib ketib qoladi. Aylanib o‘tishning bu turi maydonning yon chizig‘i bo‘ylab to‘p olib kelayotganda yoki to‘pi bor o‘yinchi diagonal harakatlanayotganida ko‘proq foyda beradi. Aylanib o‘tishning bu usulini boshqacharoq, muayyan harakat uchastkasida tezlikni kamaytirib ham qilsa bo‘ladi.

H a r a k a t y o‘ n a l i sh i n i o‘ z g a r t i r i b a y l a n i b o‘ t i shn i n g

ikki asosiy varianti bor. Bulardan birinchisi himoyachi to‘pni boshqarayotgan o‘yinchidan oldinda bo‘lganida ishlatiladi. To‘pi bor o‘yinchi o‘rtacha tezlikda to‘ppa-to‘g‘ri himoyachiga qarab ketaveradi. Taxminan 5-6 m qolganda to‘pi bor o‘yinchi tezlikni o‘zgartirmay olg‘a tomon chaproqqa harakat qila boshlaydi. Agar himoyachi harakat yo‘nalishi o‘zgarganiga e‘tibor qilmasa, unda tezlikni birdan oshirib, raqibni orqada qoldirib ketish mumkin. Bordi-yu, himoyachi to‘pi bor o‘yinchining yangi harakat yo‘nalishini to‘smoqchi bo‘lib, shu tomonga o‘ta boshlasa. Unda to‘la tezlikda yo‘nalishni o‘zgartirib, olg‘a tomon o‘ngga ketib qolsa bo‘ladi. Agar himoyachi to‘pi bor o‘yinchi harakatining yo‘nalishlari o‘zgarishiga tez e‘tibor berib, bu yo‘nalishni ham to‘sib ulgarsa, unda yo‘nalishni bir necha bor o‘zgartirgan tuzuk. Xullas, muayyan yo‘nalishda ilgarilashga himoyachi halaqit bermaydigan bo‘lib qolgandagina maksimal tezlikka o‘tishni (ya‘ni bu tur aylanib o‘tishning asosiy prinsipi ekanini) yoddan chiqarmaslik kerak.

Ikkinchi variant himoyachi orqada yoki ortki yon tomondan bo‘lib, to‘pi bor o‘yinchi bilan bir tomonga harakatlanayotgan va unga yetib olayotgan bo‘lganda qo‘llaniladi. Himoyachi yaqinlashib qolgan paytda hujumchi to‘pni to‘xtatadi-da, 180⁰ga burilib, o‘tib ketib qolgan himoyachini chetlab harakatda davom etadi. Aylanib o‘tishning bu turi maydonda uzunasiga ham, ko‘ndalangiga ham to‘p olib yurishda qo‘llaniladiki, bu to‘pi bor o‘yinchi maydonning uzunasiga va dioganaliga harakatlanib borayotganida ayniqsa foydali.

A l d a sh h a r a k a t l a r i (f i n t l a r) yo r d a m i d a a y l a n i b o‘ t i sh- o‘yin joyi nisbatan chog‘roq sharoitda (raqibning jarima maydonidagi va h.k. harakatlar sharoitida) kurash olib borishning eng samarali vositasidir. Fintlarning quyidagi turlari mavjud;

1. Zarba berib fint qilish. To‘pi bor o‘yinchi himoyachiga yaqinlasha turib, unga 3-4 m qolganda, go‘yo to‘pni shundoqqina raqibga tepmoqchidek, oyog‘ini qattiq orqaga tortadi. Raqib zarba tegishiga chog‘lanib odatda, o‘yinchi yonidan o‘tib ketganiga tez e‘tibor berolmay qoladi. Bu fint himoyachining yonida bu joy bo‘lgan hollardagina qo‘llanida. Yo‘qsa hujumchi o‘zi bilan kurashayotgan himoyachining yonidagi himoyachiga ro‘para kelib qoladi.

2. Qochib qolib fint qilish. To‘pi bor hujumchi to‘ppa to‘g‘ri himoyachiga qarab ketaveradi. Orada 2-3 m masofa qolganida hujumchi chap tomonga ketmoqchidek hxarakat qiladi-da, keyin maksimal tezlikda himoyachining o‘ng tomonidan aylanib o‘tib ketishga harakat qiladi. Aylanib o‘tishning bu turi maydonning istalgan joyida va turlicha o‘yin vaziyatida muvaffaqiyat bilan qo‘llanilishi mumkin.

3. To‘pni to‘xtatib turib fint qilish. To‘pi bor o‘yinchi izma-iz kelayotgan himoyachi yetib olayotganini ko‘rib, tezligini bir oz kamaytiradi. Orada 1,5-2 m masofa qolganda hujumchi to‘pni to‘xtatadi, keyin esa ilgarigi yo‘nalishda maksimal tezlikda harakatni davom ettiradi.

Fint qilib aylanib o‟tishning umumiy prinsiplari. Aylanib o‘tish ikki harakatdan-soxta va chin harakatlardan iborat bo‘ladi. Soxta harakat «har bir mazkur himoyachining tezligida» bajarilishini, ya‘ni fintni raqib «ko‘rish» kerak, yo‘qsa u soxta hujumchi raqibni soxta yo‘nalishda qarshilik ko‘rsatishga majbur etishni, binobarin, aylanib o‘tishni davom ettirish uchun kerakli yo‘nalishni bo‘shatib olishni mo‘ljallab harakat qiladi.

Fint iloji boricha tabiiy bo‘lishi kerak, shundagina himoyachi bajarilayotgan harakatning chinakam ekaniga ishonadi.

Himoyachidan aylanib o‘tib olgandan keyin gavda bilan to‘sib olib, raqib to‘pni ola olmaydigan holatga o‘tish lozim.

Aylanib o‘tishdan maqsad uni namoyish qilishdangina iborat bo‘lmasligi kerak. Aylanib o‘tish hamma vaqt zarba berish, to‘p uzatish, maydonning ayrim qismida miqdor ortiqligi hosil qilish va hokazolar uchun qulay sharoit yaratish imkonini beradigan vosita bo‘lib qolishi lozim.

Aylanib o‘tishni raqiblar jarima maydoni va unga yaqin joylarda ishlatgan ma‘qul. Maydonning o‘rta qismida va ayniqsa o‘z jarima maydonila aylanib o‘tishni kamroqqo‘llanish tavsiya etiladi, chunki bunda oldirib qo‘yilgan har qanday to‘p uz darvozasi uchun xavfli bo‘lib qoladi.

Darvozani mo‟ljallab zarba berish. Bu barcha hujum harakatlarini amalga oshirishningeng asosiy vositasi hisoblanadi. Ana shu «pirovard» harakatlar taktik jihatdan mohirona ishlatilmasa, komandaning yutib chiqishiga qaratilgan barcha urinishlari zoye ketadi.

Darvozani mo‘ljallab zarba berish taktikasining umumiy asoslari:

1. Zarbaberish oldidan darvozabonning pozitsiyasini mohirona baholash va uning yaxshi ko‘rgan harakatlarini bilish (u to‘pni chap tomonidanmi yoki o‘ngidan, yerdanmi yoki havodan-yaxshi ilishni bilish) kerak.

2. Konkret o‘yin vaziyatiga qarab zarba berish usulini to‘g‘ri tanlash lozim.

3. Bajarish harakteri (kuchliligi, aniqligi, buramaligi, pastdanligi va hokazo) jihatidan aynan shu vaziyatda qullay bo‘lgan zarbadan foydalanish zarur.

4. Zarba darvozabon uchun iloji boricha kutilmagan bo‘lishi (zarba tayyorgarliksiz, oldindan moslab olmay, darvozaning ilib olish eng qiyin joyi tomon va h.k. berilishi) darkor.

5. Darvozani zabt etish uchun qulayroq pozitsiyada turgan sherikka to‘p oshirib bergan ma‘qul.

6. O‘yinchi turli usullarda zarba berishni bilishi kerak. Darvozani mo‘ljallab kalla bilan zarba berish nihoyatda muhim, chunki to‘p havolatib uzatilganda hujumni yakunlash uchun bu juda qo‘l keladi.

To‟p uzatish. To‘pni uzatish ikki o‘yinchining biri ikkinchisiga to‘p yo‘naltirayotgandagi o‘zaro hamkorligi bo‘lib, buni futboldagi individual va guruhharakatlari o‘rtasidagi oraliq zveno desa bo‘ladi. Kimga, qachon va qanaqa qilib to‘p uzatib berish masalasini hal qilayotgan, shuningdek, bu maqsadni amlga oshirayotgan futbolchi individual mahoratini namoyish qiladi. Ayni vaqtda to‘p uzatish ikki-uch sportchining birgalikdagi harakatlarini amalga oshirish vositasi hisoblanadi.

«Guruh taktikasi» bo‘limida to‘p uzatish taktikasi haqida mufassal so‘z yuritiladi.

Futbol matchi davomida yuzaga keladigan taktik vazifalarning ko‘pchiligi kombinatsiyalar vositasida hal etiladi. Kombinatsiya-bu muayyan taktik vazifani hal etayotgan ikki yoki bir necha o‘yinchining harakatlari bo‘lib, butun o‘yin kombinatsiyalar-u unga qarshi harakatlar zanjiridan iborat. Bunda kombinatsiyalar oldindan trenirovkalar vaqtida tayyorlab qo‘yilgan va tayyorlab qo‘yilmagan, ya‘ni matchning o‘zi davomida yuzaga kelgan bo‘ladi.

Har bir komanda o‘yinning muayyan paytlarida qandaydir bir vazifani birgalikda hal qiladigan zvenolardan, ya‘ni taktik birgalikdan iborat. Mutlaqo ravshanki, kombinatsiya qatnashchilarining hammasi bir-biriga mos harakat qilsalargina muvaffaqiyat qozonsa bo‘ladi. Ana shuning uchun ham konkret kombinatsiya tanlash va amalga oshirishda bir-birini tushunish yoki, ba‘zan aytilishicha, «sheriklik hissi» alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. O‘yinni bir xilda tushunadigan sportchilargina qo‘yilgan vazifani yagona planda hal eta olishlari va kerakli kombinatsiya tanlab, uni muvaffaqiyatli amalga oshira olishlari mumkin.

Kombinatsiyalarning ikkita asosiy turi bor, deb hisoblanadi: standart holatlardagi kombinatsilar va o‘yin epizodi davomidagi kombinatsiyalar.

Standart holatlardagi kombinatsiyalar. Bunday holatlardagi (to‘pni yon chiziq nariyog‘idan tashlab berish, jarima to‘pni tepish, erkin to‘p tepish, darvozadan tepish paytidagi) kombinatsiyalar o‘yinchilarni maydon zonalarida kombinatsiyani amalga oshirish uchun eng qulay qilib joylashtirib olish imkonini beradi. Odatda har qaysi kombinatsiyaning variantlari ham bo‘ladi.

Yon chiziq nariyog’idan to’p tashlab berishdagi kombinatsiya. Birinchi variantda to‘pni o‘z komandasida saqlab qolish ko‘zda tutiladi. Ikkinchi variantdagi maqsad esa-o‘yinchini zarba berish pozitsiyasiga olib chiqishdir.

Burchakdan to’p tepishdagi kombinatsiyalar. Birinchi variant-to‘pni jarima maydoniga oshirish. To‘p odatda tepalatib uzatiladi, bunda futbolchi to‘pni darvoza tomonga kaytarib (to‘p darvoza to‘riga bevosita borib tushadigan hollar ham bo‘ladi), yoy bo‘ylab uchadigan qilib burab tepishga harakat qiladi. Bu darvozabon bilan himoyachilar faoliyatini qiyinlashtirib qo‘yadi. Gohida to‘pni darvozadan (darvozabondan ham) qochibroq, ammo yugurib kelayotgan hujumchiga yetib boradigan qilib, yoy bo‘ylab uchadigan qilib burab tepiladi. Kamdan-kam hollarda sherigining oyoqqo‘yib qolishidan yoki raqib oyog‘iga tegib darvoza tomon burilishini mo‘ljallab, to‘pni darvozaning uzunasi bo‘ylab pastdan «g‘izillatib» beriladi. Ikkinchi variant-burchakdan tepishda o‘zaro o‘ynash. Burchakdan tepuvchi to‘pni yonginasidagi sherigiga uzatadi, u esa bir tepib qaytarib beradi. Keyin to‘pni bor o‘yinchi yo o‘zi zarba berish pozitsiyasiga chiqadi, yo bo‘lmasa to‘pni qulay pozitsiyaga chiqqan sherigiga uzatib yuboradi.

Har kaysi variantning ham yaxshi tomonlari bor, ammo to‘pni burama tepish yordamidatepalatib zarba bilan uzatib berilganda, darvozaga burchakdan tepishda o‘zaro o‘ynalgandagiga nisbatan ko‘proqxavf solinadi.

Bevosita raqib darvozasi yaqinida jarima to’pi tepishdagi kombinatsiyalar. Birinchi variant bevosita darvozani mo‘ljallab tepish. Bunda ko‘pincha burama tepishdan foydalaniladi, chunki raqiblar to‘p yo‘lini to‘sish uchun, odatda, «devor» yasab turadilar. To‘pni darvozaning «devor» yopib turgan tomoniga yo‘naltirilgan qulayroq, chunki darvozabon darvozaning to‘g‘ridan-to‘g‘ri zarba berish uchun ochiqqolgan tomoniga ko‘proq e‘tibor beradi. Ikkinchi variant-sheriklardan birini darvozani zabt etish uchun qulay pozitsiyaga chiqarish.

Jarima maydoning chap qanotidagi o‘yinchini hujumga qo‘shish kombinatsiyasi ko‘rsatilgan. 8-va 9-o‘yinchilar yonma-yon turadilar. 8-o‘yinchi zarba berish uchun yugura boshlaydi-da, to‘pga tegmay o‘tib ketadi. Bu bilan himoyachilarning 9-o‘yinchi harakatlarini kuzatishlarini qiyinlashtirgan edi. 9o‘yinchi esa kutilmaganda oldinga o‘ng tomonga jarima maydoni yaqinida turgan 7o‘yinchiga to‘p uzatib beradi. 7-o‘yinchi bir tepib to‘pni jarima maydoniga yetib kelishga ulgurgan 8-o‘yinchiga oshiradi.

Bevosita raqib darvozasi yaqinida erkin to’p tepishdagi kombinatsiyalar. Bunday kombinatsiyalardan maqsad-jarima to‘pi tepishdagi kombinatsiyalarning ikkinchi variantida qanday bo‘lsa, huddi shunday, ya‘ni sherigini darvozani zabt etish uchun qulay pozitsiyaga chiqarish.

Darvozadan tepishdagi kombinatsiyalar. Bu kombinatsiyaning ikki ko‘rinishi bor. Birinchi holda darvozabon ochilgan sheriklaridan biriga, ko‘pincha yon chiziq yaqinida ochilgan sherigiga to‘pni tepib chiqarib beradi. Ikkinchisida esa darvozabon jarima maydonining yon chizig‘i yaqinida ochilgan himoyachiga to‘pni tepib chiqarib beradi, himoyachi esa to‘pni darvozabonga qaytaradi. Keyin darvozabon to‘pni oyog‘i bilan tepib maydonga chiqaradi, yoki qo‘li bilan sheriklaridan biriga tashlab beradi.

Maydonning boshqa qismlarida jarima to‘pi tepish va erkin to‘p tepishdagi kombinatsiyalar «o‘yin epizodlaridagi kombinatsiyalar» bo‘limida qarab chiqiladi, chunki ular aslida bir-biridan kam farqqiladi.

Standart holatlardagi kombinatsiyalar bir xilda bo‘ladi, deb o‘ylash kerak emas. YUksak mahoratli komanda bir xildagi dastlabki holatda xilma-xil kombinatsiyalar chiqara bilishi kerak.

Qo‘yilgan vazifa qandayligiga qarab kombinatsiyani yo kuchli, yoki a‘lo darajada to‘g‘ri tepa oladigan, yoki taktik tafakkuri zur o‘yinchi boshlab beradi. SHunda raqiblar to‘p darvozani mo‘ljallab tepiladimi yoki o‘yinga tepib beriladimioldindan bila olmaydilar.

O‟yin epizodlaridagi kombinatsiyalar komanda to‘pni olishga erishgandankeyin yuzaga keladi. Ravshanki, to‘p olgan komandaning o‘yinchilari kombinatsiyani amalga oshirish davomida joydan-joyga o‘tib, harakatlanib turishlari zarur. SHuning uchun ham bu xildagi kombinatsiyalar tayyorgarliklarsiz bajarilganga o‘xshab ketadi. Aynan shu xildagi kombinatsiyaning asosiy prinsiplarini saqlab qolgan holda o‘yin vaziyatiga qarab uning mazmunini o‘zgartira bilish faqat taktik tafakkuri yuksak darajada bo‘lgan futbolchilarninggina qo‘lidan keladi.

Shunday qilib, ayrimfutbolchilarning va umuman komandaning taktik tayyorgarligi eng yuqori darajada bo‘lishi trener belgilagan planni ijodiy bajara bilishda, tayyorlab qo‘yilgan kombinatsiyalar bilan tayyorgarliklarsizyuzaga kelgan kombinatsiyalarni mohirona birga qo‘shib olib borishdan iborat.

O‘yin epizodlaridagi guruhharakatlari ikki kishi, uch kishi va h.k. o‘rtasida hamkorlik qilishga bo‘linadi. Biroq, bevosita kombinatsiyalar tafsilotiga o‘tishdan olidin uzatishlar taktikasiga to‘xtalib o‘tish lozim.

Kombinatsiyalar manyovr qilish va uzatishlar yordamida amalga oshirilishi yuqorida aytilgan edi. Biroq, o‘yinchilar qancha manyovr qilishmasin, to‘pni uzatish ularni bir-biriga bog‘lovchi bo‘g‘in ayni «kombinatsiya tili» bo‘lib qolaveradi.

Uzatish taktikasi. Futboldagi hamma uzatishlarni mazmuniga binoan quyidagi tarzda klassifikatsiyalasa bo‘ladi:

1. Nimaga mo‘ljallanganiga qarab: a) oyoqqa borib tushadigan; b) yugurib borishga-himoyachilar orqasiga, bo‘sh joyga; v) zarba berishga; g) «chala»-o‘z darvozasi tomoniga yoki maydonning ko‘ndalangiga-ochilgan sherigiga; d) g‘izillatib.

2. Masofaga qarab: a) qisqa (5-10 m); b) o‘rtacha (10-25 m); v) uzoq (25 m dan ortiq).

3. Yo‘nalishiga qarab: a) uzunasiga; b) ko‘nlangiga; v) dioganaliga.

4. Trayektoriyasiga qarab: a) pastlatib; b) tepalatib; v) yoy bo‘ylab.

5. Ijro usuliga qarab: a) sekingina (aniq mo‘ljallab); b) burama; v) orqaga.

6. Ulgurishiga qarab: a) vaqtida; b) kechikib; v) barvaqt.

Hujum qilayotganlar xilma-xil uzatishlar ishlatish natijasida himoyachilarnigoh olidinga chiqib (ko‘ndalangiga uzatganda), gohqanot tomonlarga yaqinlashib (uzunasiga uzatganda) harakatlanib yurishga majbur qiladilar, shuningdek hujum yo‘nalishini tezlik bilan qanotdan-qanotga o‘tkazib (uzoq joyga dioganaliga uzatganda) o‘ynaydilar.

Uzatishlarning har bir muayyan sharoitidagina (himoyachining tezkor yoki sustkashligiga, to‘pni olib qolishga ustaligi yoki olib qo‘yishni ma‘qul ko‘rishiga, kallasi bilan yaxshi yoki yomon o‘ynashiga va h.k. qarab) samarali chiqishi mumkin. To‘p uzatayotganda o‘yinchi bularni albatta hisobga olishi kerak.

Maydonning ko‘ndalangiga qisqa va o‘rtacha masofaga uzatish ishonchliroq bo‘ladi. Biroq bunday uzatishlar hujumda tezkor manyovr qilishni qiyinlashtiradi, raqiblarga o‘z kuchini atakaning eng xavfli uchastkasidan qayta guruhlab olish imkonini beradi. Uzoq masofaga, uzunasiga va dioganaliga (qisman o‘rtacha masofaga) uzatish esa yuqori tezlikda hujum qilish imkonini beradi. Bunga kutilmaganlik elementi qo‘shiladi-da, mudofaadagilar harakatini qiyinlashtiradi. Natijada o‘yinchilarga zarba berish pozitsiyasigachiqish uchun qulay sharoit yuzaga keladi. Shubhasiz, bu uzatishlarda to‘pni oldirib qo‘yish xavfi oz emas. Biroq bundan qo‘rqmaslik kerak, chunki uzatish yaxshi chiqib qolsa, raqib darvozasi bevosita xavf ostida qoladi.

Shunday qilib, uzatish qanchalik qisqa bo‘lsa, to‘p shuncha kam oldirib qo‘yiladi, qanchalik uzoq va keskin uzatilganda esa yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan oldirib qo‘yish xavfi shunchalik ko‘p bo‘ladi. Biroqhar ikkala holda to‘pni boshqarayotgan futbolchi uzatganda to‘pni oldirib qo‘yishi minimum darajaga tushirilishiga, har galgi uzatish o‘yinni keskinlashtiradigan bo‘lishishiga erishish kerakligini yodda tutish lozim.

Quyidagilar uzatish samaradorligiga ta‘sir ko‘rsatadigan omillar hisoblanadi:

futbolchining texnik mahorati; maydonni (sheriklari va raqiblar qayerda va qanday pozitsiyada turganini) ko‘ra bilishi; to‘pni boshqarayotgan o‘yinchining taktik tafakkur qilishi, uning to‘pni mazkur o‘yin vaziyatida sheriklaridan qaysi biriga va qanday tarzda uzatib berish ma‘qul ekanini tez va to‘g‘ri aniqlay bilish; sheriklarining manyovrchangligi, ya‘ni to‘pni boshqarayotgan o‘yinchiga qilinayotgan «takliflar» miqdori.

Ikki kishilik kombinatsiyalar. Quyidagi kombinatsiya turli ikki sherik o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikka kiradi: «devor», «kesishuv» va «to‘p uzatish».

«D e v o r » k o m b i n a s i ya s i himoyachi bilan kurashni sherik yordamida yutib chiqishning eng samarali usuli hisoblanadi. Buning mohiyati shundan iboratki, to‘pni boshqarayotgan o‘yinchi sherigiga yaqinlashib kelib (yoki sherigi yaqinlashib kelganda) to‘satdan unga to‘p uzatib yuboradi-da, o‘zi maksimal tezlikda himoyachining orqasiga o‘tib ketadi. Sherigi bir tepishdayoq to‘pning tezligi va yo‘nalishini to‘p uzatib bergan o‘yinchi yugurish tezligini sekinlashtirmay turib to‘pni yana egallab oladigan, himoyachilar esa bunga halaqit berolmaydigan yoki to‘pni olib qololmaydigan qilib o‘zgartirib yuboradi.

Kombinatsiyaning bu turi sheriklar bir-birini a‘lo darajada tushunadigan bo‘lishi va texnik jihatdan mahoratli bo‘lishini talab qiladi. «Devor» rolini o‘tovchi

futbolchi to‘pi bor tomonidagi pozitsiyada bo‘lishi mumkin. «Devor» kombinatsiyasi maydonning istalgan qismida qo‘llanilishi mumkin. Biroq ko‘plab o‘yinchilar to‘planib qolagan joyda uning samaradorligi kamayib ketadi. Ana shuning uchun ham hozirgi mudofaadagi taktik joylanishlarda bu kombinatsiyani raqiblar jarima maydonida bajarish qiyinlashib qolgan bo‘lib, bu esa juda ham aniqo‘yin tashkil etishni talab qiladi.

«K e s i sh u v» k o m b i n a s i ya s i (to‘pi bor o‘yinchi bilan uning sherigi ro‘parama-ro‘para kela turib, uchrashuv nuqtasida to‘pni sherigiga qoldirib ketadigan hamkorlik) ko‘proq maydon to‘pni o‘rtasida yoki jarima maydoni bo‘sag‘asida qo‘llaniladi. O‘yinchilarning «kesishuv»dagi hamkorligi yaxshi ko‘rinib turibdi. To‘pni boshqarayotgan 8-o‘yinchi maydonning ko‘ndalangiga harakatlanib boradi, 9-sherigi esa unga ro‘para kelaveradi. Ma‘lum bir nuqtada ular uchrashib, andakkina pauza qiladilarda, olidingi yo‘nalishda harakatni davom ettiradilar (endi ular birbirlaridan uzoqlasha boradilar). SHundan keyingi tashabbus to‘pni boshqarib kelgan o‘yinchida bo‘ladi. Agar 6-himoyachi juda ham qo‘riqchilikda hech ham 9-o‘yinchi ketidan qolmasa, undan 8-o‘yinchi individual harakat qilaverishi uchun zo‘r imkoniyat paydo bo‘ladi. Bordi-yu, 6-himoyachi to‘pi bor o‘yinchini hujum qilishga jazm etsa, bu o‘yin pauza paytida to‘pni qo‘riqchidan kutilgan va erkin harakat qilish imkoniyatiga erishgan 9-o‘yinchiga qoldirib ketadi.

«T o‘ p u z a t i sh» k o m b i n a s i ya s i ko‘pincha vaqtdan yutish maqsadida qo‘llaniladi. Kombinatsiyaning mohiyati shundaki, unda to‘p yetib kelgan o‘yinchi uni moslab turmay, sheriklaridan biriga oshirib yuboradi. Bunda sheriklaridan birining tezlik bilan yangi pozitsiyaga chiqishi nazarda tutiladi. Bir tepish bilan uzatish yordamida hujumchilar himoyachilarning hujum qaysi yo‘nalishda rivojlanishini aniqlab olishini qiyinlashtiradilar, shuningdek raqiblar darvozasigacha bo‘lgan masofani kamaytirish bilan bir vaqtda himoyachilarning to‘pni olib qo‘yish uchun hujumchilardan birortasiga yaqin kelishiga yo‘l qo‘ymaydilar.

Uch kishilik kombinatsiyalar. Quyidagi kombinatsiya turlari uch sherik o‘rtasidagi hamkorlikka kiradi: «to‘pni tegmay o‘tkazib yuborish», «joy almashuv» va «bir tegishdayoq uzatib o‘ynash».

«J o y a l m a sh u v» k o m b i n a s i ya s i. Bu juda samarali kombinatsiya bo‘lib, asosiy maqsad sherigi bunga qarshilik ko‘rsatayotgan raqibni ergashtirib ketgandan keyin, o‘yinchi uning zonasiga o‘tish hisobiga raqiblarni yutib chiqish.

«Joy almashuv» kombinatsiyasi ko‘rsatilgan. O‘ng qanot himoyachisi hujumga qo‘shiladi. To‘pni boshqarayotgan o‘ng qanot himoyachisi, ya‘ni 2himoyachi raqiblar himoyachisi ro‘parasiga ketayotgan o‘ng qanotdagi 7-hujumchiga uzatadi. Qo‘riqlab turgan himoyachi hujum qilmoqchi bo‘lganida, 7-o‘yinchi to‘pni o‘zining 6-sherigiga oshirib yuboradi, u o‘z navbatida to‘pni o‘ng qanotda juda katta tezlik bilan hujumga qo‘shilgan 2-himoyachiga darhol uzatib yuboradi. SHunday qilib qanotdagi 7-hujumchi bilan qanotdagi 2-himoyachi joy almashib qoladi. Kombinatsiya natijasida maydonning o‘zi tomonidagi yarimidan chiqib kelib hujumga qo‘shilgan o‘ng qanot himoyachisi uchun o‘yin joyi kengayadi. Maydonning istalgan qismida «joy almashuv» kombinatsiyasini muvaffaqiyat bilan qo‘llansa bo‘ladi. Buning ustiga shu xildagi bir nechta kombinatsiya ishlatish hujumining muayyan uchastkasida miqdor ortiqligi hosil qilish hisobiga raqiblarni yutib chiqish bilan ancha vaqtgacha olga tomon bajaraverish imkonini beradi.

«T o‘ p n i t e g m a y o‘ t k a z i b yu b o r i sh» k o m b i n a s i ya s i-n i qanot hujumlarini bevosita raqiblar jarima maydonida tugallashda muvaffaqiyat bilan qo‘llaniladi.

Qanot bo‘ylab hujumni yakunlayotgan hujumchilar ko‘pincha darvozaning uzunasi bo‘ylab ko‘ndalangiga kuchli (g‘izillatilgan) to‘p uzatishadi. Bunday uzatish, odatda, oldinda turgan yoki yugurib chiqayotgan sherikka yo‘naltirilgan bo‘ladi. Biroq bu futbolchini raqiblar odatda juda qattiqqo‘riqlashadi, sharoit yo‘qligidan darvozaga tepish yoki to‘pni moslab olishning epini qilolmaydi. SHuning uchun har ikkala holatda ham to‘p yo‘naltirilgan o‘yinchi uni sherigiga o‘tkazib yuborish mumkin. Futbolchi g‘izillatib uzatilgan to‘pni qabul qilishga aktiv chiqib boradi-da, darvozani mo‘ljallab zarba bermoqchidek harakat qilib, to‘pni sherigiga tegmay o‘tkazib yuboradi. Himoyachilarning tamomiy e‘tibori, odatda, boshqalardan ko‘ra to‘pga yaqin turgan o‘yinchidan bo‘lgani uchun ham, to‘pni o‘tkazib yuborgan o‘yinchining orqasida kelayotgan sherigida darvozani mo‘ljallab zarba berish uchun qulay sharoit hosil bo‘lib qoladi.

«B i r t e g i sh d a yo q u z a t i b o‘ y n a sh» k o m b i n a s i ya s i uchta sherik o‘rtasida ham ikki sherik o‘rtasidagi prinsiplar asosida bajariladi. Farq faqat shundaki, endi to‘p boshqa-boshqa yo‘nalishlarda uzatilishi mumkin bo‘ladi. Ko‘proq uchburchak shaklida kombinatsiya qilinadi. Bir tegishdayoq uzatish hujumning rivojlanish yo‘nalishini kutilmaganda, katta tezlik bilan o‘zgartirib yuborish, zarur bo‘lib qolganda esa kuchlarni qayta jamlab olish yoki pozitsiyadarni o‘zgartirib olish uchun vaqtdan yutish imkonini beradi.

K o m b i n a s i o n o‘ y i n yu z a s i d a n u m u m i y k o‘ r s a t m a l a r

1.Trenirovkalar vaqtida kombinatsiya strukturasini, uning mazmuni bajarish prinsiplarini o‘zlashtirib olish kerak. SHundagina kombinatsiyalarni konkret o‘yin sharoitiga moslab bajarish mumkin.

2.Taktik kombinatsiya individual taktik tafakkur bilan guruhda bir-birini tushunishning, ya‘ni o‘zaro hamkorlikning sintezi hisoblanadi. Shuning uchun guruhharakatining u yoki bu strukturasini tushunmasdan yodlab olish emas, balki o‘z bilim va mahoratini match mobaynida ijodiy tadbiq etish kombinatsiyasini amalga oshirishdagi asosiy vazifa hisoblanadi.

3. Futbol uchrashuvi boshdan oyoq oddiy, o‘ynab tobiga yetkazilgan va amalga oshirishda ko‘p o‘yinchilar ishtirok etadigan, murakkab, ko‘p yurishli taktik kombinatsiyalardan iborat. Lekin ko‘p yurishli taktik kombinatsiyalar ham, aslida, ketma-ket bajariladigan bir-nechta kombinatsiyalardan iborat. Ko‘p yurishli taktik kombinatsiyalarni mashqqilish anchagina qiyin bo‘lib, ular uchrashuv davomida yuzaga kelib, ko‘pincha tayyorgarliksiz bajariladigan bo‘lsa ham, ularning qanday saviyada bajarilishi ko‘p jihatdan futbolchining oddiy, o‘ynab tobiga yetkazilgan kombinatsilarni qanchalik bajara olish maxoratiga bog‘liq.

4. Kombinatsiyalarning turli variantlarini o‘rganayotganda ilgari o‘rganilgan biron kombinatsiyaning qanchalik ko‘p qismi yangi o‘rganiladigan kombinatsiyaga qo‘shilsa, uni o‘zlashtirish shunchalik oson va tez bo‘lishini yodda tutish lozim. Bir standart holatdan boshlanadigin kombinatsiyalar rivojlanishining xilma-xil variantlarini bilishning foydasi ko‘p. Kombinatsiyalarning bunday ko‘p xilligi raqibning mudofaa uyushtirishini juda qiyinlashtirib kuyadi.

5. Kombinatsiyalarni amalga oshirishda komandadagi sheriklarning chalg‘ituvchi harakatlari alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. O‘zlarining harakatlanishlari bilan ular raqib darvozasiga potensial xavf soladilar va mudofaadagilarning e‘tiborini chalg‘itadilar.

Komanda taktikasi bu konkret o‘yin sharoitida paydo bo‘lgan vazifalarni hal qilishda butun komandaning kollektiv harakatlarini uyushtirishdir. Butun komandaning hujum va mudofaa harakatlari aniq uyuushtirilmasa, o‘yin betartib, bemaqsad bo‘ladi, unda o‘yinchilar o‘rtasida vazifa taqsimlashning iloji bo‘lmaydi. Bunday hollarda o‘yinchilar qanday bo‘lmasin to‘pni egallab olib bir amallab darvozaga kiritish uchun u yoqdan bu yoqqa yugurishaveradi.

Futbolning yuz yildan ortiqroq tarixi mobaynida o‘yinchilarni aniq joylashtirib, ular o‘rtasida vazifalar aniq taqsimlanishini nazarda tutgan ko‘plab taktik sistemalar yaratilgan. Hujumdagi komanda taktikasining, ya‘ni konkret o‘yin sharoitida paydo bo‘ladigan vazifalarni hal qilishda butun komanda kollektiv harakatlarini uyushtirishning asosiy prinsiplarini ko‘rib chiqamiz.

Har qanday taktik sistemada ham komanda taktikasi ikki tur harakat, ya‘ni tez hujum va tadrijiy hujum vositasida amalga oshiriladi.

Tez hujum

Tez hujum komanda ataka harakatining eng samarali usuli hisoblanadi. Buning mohiyati shundan iboratki, unda bittta-uchta uzatishda o‘yinchilardan birini darvozani zabt etish uchun qulay pozitsiyaga chiqaradigan ataka yoki javob atakasi uyushtiriladi. Hujum-bu komandaning raqib darvozasini zabt etishga qaytarilgan harakatlarini uyushtirish. Tez hujumning afzalligi shundaki, bunda mudofaadagi kuchlarini qayta uyushtirib olishga raqiblarning vaqti bo‘lmaydi. Hujumdagilarning hamma harakatlari kutilmaganlik elementlariga boy bo‘lib, yuqori tezlikda bajariladi. O‘yinchilar maydonda ko‘p manyovr qiladilar va to‘pni uzatish bilan eng qisqa vaqt ichida sheriklaridan birini zarba berish pozitsiyasiga chiqarish imkoniyatini yaratadilar. Tez hujum javob atakalari vaqtida, ya‘ni o‘yin epizodi davomida to‘pni qo‘lga kiritgan komandaning harakatlarini uyushtirish vaqtida eng ko‘p samara beradi.

Hozirgi futbolda komanda to‘pni qo‘lga kiritgandan keyin, o‘yin epizodi davomida atakaning uchta fazasi bo‘ladi.

Birinchi faza-«o‘tish», ya‘ni mudofaadan tez hujum usulida hujumga o‘tishdagi tayyorgarlik harakatlari. Bu harakatlar to‘pni oldindagi o‘yinchiga tez o‘zatib berishini va mudofaada qatnashgan hujum o‘yinchilarining hujum qatoridagi o‘z joylariga qaytishini o‘z ichiga oladi.

Ikkinchi faza-«hujum», ya‘ni raqiblar hujumning oldini olish hamda bartarf etish harakatlarini kuchaytirish va uyushtirishga ulgurmasdanoq uning mudofaasini yorib o‘tish.

Uchinchi faza «hujum tugallash», ya‘ni gol vaziyati hosil qilish va darvozani mo‘ljallab zarba berish.

O‘z jarima maydonida o‘ng qanot bo‘ylab to‘p yo‘naltirilganda-hujum qilganda yutib chiqqan komandaning keyingi tez hujum varianti ko‘rsatilgan. O‘ng tomon markaziy himoyachisi-3-o‘yinchi tepalab kelgan to‘p uchun kurashda yutib chiqib, to‘pni 8-o‘yinchiga oshiradi. Bu darhol qo‘riqchisiz bo‘lgan 11-hujumchiga uzatadi-da, o‘zi katta tezlikda olg‘a o‘tib, oldingi qatorda miqdor ortig‘ligi hosil qiladi. 11-o‘yinchining bundan keyingi harakati ikki variantda bo‘lishi mumkin: biri sheriklarining chalg‘ituvchi manyovridan foydalanib, zarba berish pozitsiyasiga chiqish bo‘lsa, ikkinchisi oldinga tomon utib, himoyachilardan birini o‘ziga jalb etgandan keyin darvozani mo‘ljallab zarba berish uchun bo‘shagan sherigiga to‘pni uzatib yuborishdir.

T e z h u j u m n i u yu sh t i r i sh g a b o‘ l g a n a s o s i yt a l a b l a r

1. Raqib hujumchilari mudofaaga qaytib ulgurmasligi uchun ularni «kesib qo‘yish» maqsadida to‘pni oldinga, albatta, tez uzatib yuborish. 11-o‘yinchiga to‘p uzatib yuborilgandan keyin raqiblarning 10-, 2-, 8- va 6-o‘yinchilarning «kesilib qolganligi» ko‘rinib turibdi. Albatta, bularning har biri mudofaaga mumkin qadar tez qaytishga harakat qiladi, lekin hujumdagilarning vaqtdan yutganligi va ular bundan mohirlik bilan foydalanib, darvozani zabt etish uchun real imkoniyat hosil qilishlari mumkinligi aniq ko‘rinib turibdi.

2. O‘yinchilarning ikkinchi va uchinchi fazadagi harakatlari o‘ynab topiga yetkazilgan, yuksak tezlikda bajariladigan kombinatsiyalar asosida bo‘lishi kerak.

3. Tezlik bilan yorib o‘tish manyovr qanot bo‘ylab, markazda va maydonning butun kengligi bo‘ylab amalga oshirilishi mumkin. Bungi asosiy maqsad – zarba berish pozitsiyasiga chiqishning eng qisqa yo‘lini topish. Hujumni rivojlantirishda sal bo‘lsa ham sustkashlik qilish raqibning oldin «kesilib» qolgan o‘yinchilari mudofaaga qaytib olishiga imkon berishini, binobarin, atakani qiyinlashtirib qo‘yishni doim yodda tutish kerak.

4. Hujumning oldingi qator o‘yinchilari yakkama-yakka kurash san‘atini yaxshi egallagan bo‘lishlari, ya‘ni bir o‘zi raqibni yengib chiqishni bilishi kerak. Zarba berish pozitsiyasiga chiqish uchun qisqa yo‘llardan foydalanib, dastlabki imkoniyat paydo bo‘lgani zahoti darvozani mo‘ljallab zarba berish yoki darvozani zabt etish uchun sheriklarga sharoit yaratib berish kerak.

5. Komandada dastlabki uzoqqa uzatib berishni kutadigan ma‘lum bir o‘yinchi bo‘lishi shart. SHeriklari eng kam vaqt ichida unga to‘p yetkazib berishlari kerak. Komanda harakatlarining kutilmagan bo‘lib chiqishi to‘pni atakaning oldingi qatoriga ana shunday maksimal tezlikda o‘tkazib berilishiga bog‘liq. Ko‘pincha dastlabki uzoqqa uzatishda to‘p komandaning dispetchiriga yo‘naltiriladi. U o‘yindagi sharoitni boshqa sheriklariga qaraganda tez va aniqroq baholaydigan bo‘lgani uchun shiddatli hujumni hammadan ko‘ra yaxshiroq davom ettira oladi.

6. Agar tez hujum ko‘ngildagidek chiqmasdan, raqiblar mudofaani uyushtirib olsalar, unda o‘rta qator o‘yinchilari maksimal tezlikda raqiblar jarima maydoniga yaqinlashib, hujum ikkinchi eshelonini yaratishlari kerak.

Tadrijiy hujum yoki javob hujumni uyushtirishda biron o‘yinchini juda ko‘p uzatishlar yordamida darvozani zabt etish uchun qulay pozitsiyaga chiqariladi. Bu tadrijiy hujumni tez hujumdan asosiy farqidir. Bu tur hujumdagi komanda harakatlarini bajarishda kombinatsiyalar qisqa va o‘rtacha uzatishlar yordamida amalga oshirilgani uchun to‘pni uzoq vaqt nazorat qilib turish imkoniyati tug‘iladi. Yana shuni aytish kerakki, to‘plar qisman ayniqsa himoya qatori o‘yinchilari hujumga qo‘shilganda, maydonning ko‘ndalangiga uzatiladi. To‘p uzoq vaqt boshqarib turilganiga qaramay, tadrijiy hujumning samaradorligi aytarlik ko‘p bo‘lmaydi. Ataka rivojlanishiga ko‘p vaqt sarflanishi mudofaadagilarga kuchlarni bemalol qayta guruhlab olishga imkon yaratib beradi. Uyushqoqlik bilan amalga oshirilgan mudofaa esa hujum qilayotganlardan himoya qatorini bo‘g‘inlardan birida yorib o‘tish niyatida yana bir turkum kombinatsiyalar qilishni talab etadi. Hujumning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan hujumchilarning mohirona harakatiga bog‘liq. Tamomila ravshanki, yaxshi mudofaadan oz kuch bilan o‘tib ketish qiyin, demak hujumga ko‘proqo‘yinchi qo‘shilishi kerak. Bunda maydonning ayrim qismida son jihtdan ortig‘lik hosil qilib, shuning hisobiga raqiblar mudofaasini yorib o‘tish mumkin bo‘ladi.

Maydonning butun uzunasiga va ko‘ndalangiga manyovr qilish hujum kengligini kengaytirish imkonini berish bilan birga himoyachilar harakatlarini qiyinlashtiradi, ayni chog‘da hujum qiluvchilardan puxta va maxsus tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lishlarini talab etadi. Hozirgi zamon futbolida hujum va himoyada o‘yinchilarning katta guruhi qatnashadigan bo‘lgani uchun o‘yin mobaynida komanda bajaradtgan ish hajmi ham ancha ko‘payib ketadi. Bu esa o‘yinning taktik qiyofasini murakkablashtirish, maydonning butun bo‘yi va eni bo‘ylab ko‘p yurushli kombinatsiyalar qilish imkonini beradi. Bularsiz tadrijiy hujumda komanda yutib chiqishini umid qilmasa ham bo‘ladi.

Darvozabon boshlagan hujumga 10-yarim himoyachining qo‘shilishi ko‘rsatilgan. Tadrijiy hujum paytidagi ko‘p yurishli kombinatsiyalar natijasida maydon o‘rtasining 10-o‘yinchisi zarba berish pozitsiyasiga chiqariladi.

T a d r i j i y h u j u m u yu sh t i r i sh g a b o‘ l g a n a s o s i y t a l a b l a r

1.To‘p olgan o‘yinchi uni mudofaa zonasida ochilgan sheriklaridan biriga aniq oshirib berish kerak. To‘pni hammadan ko‘ra yon chiziq yaqiniga uzatib bergan ma‘qul, chunki u yerda o‘yinchilar ko‘p bo‘lmaydi, hato qilib qo‘yilgan taqdirda ham raqib tomon darvozasiga bevosita xavf sola olmaydi.

2. Oldingi va o‘rta qatordagi hamma o‘yinchilar maydonning bo‘yi va eni bo‘ylab aktiv manyovr qilishlari lozim. To‘pi bor o‘yinchiga eng yaqin bo‘lganlarning mohirlik bilan ochila bilishi ayniqsa muhim.

3. O‘yinchilar hujum oldingi qatoriga istalgan vaqtda uzunasiga yoki dioganaliga tezlik bilan to‘p uzatilib qolishi, ya‘ni tezkor yorib o‘tishga kirishib ketilishi mumkinligini nazarda tutishlari kerak.

4. Komanda hujumni rivojlantirishda harakat maromini o‘zgartirishdan, tezlikni oshirish va sekinlashtirishdan («portlay olish» dan) foydalanish kerak. SHunday qilish mudofaani uyushtirishni hamma vaqt nihoyat darajada murakkablashtirib qo‘yadi.

5. O‘yinchilar uzunasiga, ko‘ndalangiga va diagonaliga uzatishlar hisobiga ataka yo‘nalishlarini bir qanotdan ikkinchi qanotga o‘tkazishni bilishlari kerak. Bu atakani maydonning butun kengligida rivojlantirishni ta‘minlaydi va raqiblar himoya qatorini uzaytirib yuboradi.

6. Oldindan tayyorlab qo‘yilgan, ma‘lum bir o‘yinchini zarba berish pozitsiyasiga chiqaradigankombinatsiyalarni ko‘proqqo‘llanish kerak. Bunday komanda harakatlarini o‘yinchilar guruhi ijodiy amalga oshiradi. Ular bunda ba‘zan yuzaga kelayotgan sharoitga qarab tayyorlab qo‘yilmagan harakatlar ham qilishi mumkin.

7. Hujum qilayotgan komandaning o‘rta qatordagi, ba‘zan esa orqa qatordagi o‘yinchilari zarba berish pozitsiyasiga qo‘shilib turishidan foydalanish juda ham muhim, chunki oldingi qator o‘yinchilari bularga nisbatan kaqqikroqqo‘riqlanadi.

8. Hujum qilayotganlar to‘pni nihoyatda e‘tibor bilan, aniq uzatishlari kerak, chunki ular ikkala komanda o‘yinchilari g‘uj bo‘lib to‘plangan sharoitda harakat qiladilar, bu esa raqiblar to‘pini yo‘lda olib qolishini osonlashtiradi.

9. Hujum qilayotganlarning joylanishi albatta eshelonlangan, boshqacha qilib aytganda tabaqalangan bo‘lishi kerak. SHunda raqiblar vaqti kelib to‘pni adressiz qaytara yuborgan taqdirda ham hujumni davom ettirish mumkin bo‘ladi.

Hozirgi vaqtdagi hamma sarflanishlarda himoya qatorida kamida to‘rt o‘yinchi bo‘lishi nazarda tutiladi. Shuning bilan birga sof hujumchilarning (oldingi qatorining) va maydon o‘rtasi o‘yinchilarining miqdori o‘zgarib turishi mumkin. Ana shuning uchun ham muayyan ampluadagi (ixtisosdagi) o‘yinchilarning hujumdagi harakatlari xususiyatlari hakida gapirganda komandaning har qaysi qatorida qanchadan futbolchi borligini hisobga olib mulohaza yuritish lozim.

Agar komandada ikkita qanot hujumchisi bo‘lsa, o‘rta qator o‘yinchilari bilan birgalikda hujum ikkinchi eshelonini hosil qilish uchun himoyachilar oldinroqqa chiqqani ma‘qul. Himoyachi epizodik tarzda hujumning oldingi safiga chiqib turishi mumkin. Bunda u qanot hujumchisi bilan o‘rin almashadi, bo‘lmasa himoyachi hujumchilarning o‘yin joyini toraytirib qo‘yadi, natijada mudofaadagilarning straxovka qilishi, bir-biriga yordam berish osonlashib qoladi.

Agar komandada qanot hujumchisi bitta bo‘lsa, unda qanot hujumchisi yo‘q tomondagi himoyachi hujumni yakunlashda oldingi eshelon harakatlarida aktiv ishtirok etish uchun bo‘sh joyga yorib kirishi mumkin. Bunda uning harakatlari hujum jabxasi keng bo‘lishini ta‘minlaydi. Biroq, himoyachining bunday reydlari hamma vaqt raqib uchun kutilmagan va o‘z mudofaasining mustahkamligini buzmaydigan bo‘lishi kerakligini yodda tutish kerak. Hujumga qo‘shilgan himoyachi tashlab ketgan zonaga uning sheriklaridan qaysi biridir chiqishi kerak.

Markaziy himoyachilardan ayni paytda raqibni qo‘riqlamayotganigina atakaga qo‘shilishi mumkin. Bunda uni sheriklaridan biri (yaxshisi-o‘rta qator o‘yinchilaridan biri) straxovka qiladi-bu markazda mudofaa mustahkamligi buzilmasligini ta‘minlaydi.

Markaziy himoyachi hujumda mohirlik bilan o‘ynay oladigan va uzoq masofadan yaxshi zarba bera oladigan bo‘lgandagina uning atakaga qo‘shilishi samarali bo‘ladi. Hujumga o‘tgan markaziy himoyachini odatda hech kim qo‘riqlamagani uchun u raqib darvozasi to‘g‘risidan bostirib boraverishi kerak. SHuning uchun ham markaziy himoyachining atakaga qo‘shilishi hamma vaqt begona darvozani real xavf ostida qoldiradi.

Hujumga moyil bo‘lgan o‘yinchi (uni yarim hujumchi desa ham bo‘ladi) oldingi marraga o‘tadi va zarba berish pozitsiyasiga chiqish imkoniyatini oladi, chunki uning manyovri maydonning ichkarisidan yuqori tezlikda boshlanadi-da, uni qo‘riqlashni nihoyatda qiyinlashtirib yuboradi. O‘rta qator o‘yinchilari hujumning oldingi safiga muntazzam ravishda qo‘shilib turadilar. Bunda ular raqibini chalkashtirib yuborish maqsadida manyovrlari yo‘nalishini o‘zgartirib turishga harakat qiladilar. Bu esa komandadagi sheriklari o‘rta qator o‘ynchisining yaxshi ko‘rgan harakat zonalarini yaxshi bilishlari va qulay pozitsiyaga chiqqan zahoti unga darhol to‘p oshirib berishlari kerak degan so‘z. Bunday futbolchi raqiblardan kimgadir yoki konkret paytlarda mudofaada ishtirok etish kerak. Unday hollarda u vaziyatga qarab ish tutadi.

Asosiy vazifasi komandaning hujum harakatlarini uyushtirishdan iborat bo‘lgan o‘yinchini dispetcher deb atashadi. To‘p komandaga o‘tgani zahoti dispetchr maydon o‘rtasidagi uchastkalaridan biriga ochilib chiqadi. To‘pni olganidan keyin u darhol hujumni qanday usulda (tez yoki tadrijiy) uyushtirish haqida qarorga keladi. U hujumni boshlab, o‘zi odatda ikkinchi eshelonda harakat qiladi va epizodik tarzdagina hujumning old qismiga yorib chiqib turadi. Hujumni muvaffaqiyatli yakunlash uchun dispetcher qattiq va yaxshigina tepa oladigan bo‘lishi kerak, chunki u ko‘pincha 18-25 m masofadan to‘p tepishi kerak bo‘ladi.

Asosiy vazifasi mudofaa harakatlarida qatnashishdan iborat bo‘lgan (ko‘pincha ma‘lum raqib o‘yinchisiga o‘yin bermaslik-uni neytrallashdek shaxsiy vazifasi bo‘ladigan) maydon o‘rtasi o‘yinchisining atakada ishtirok etishi odatda ikkinchi eshelonda harakat qilish bilan cheklanadi. Bu hujumning oldingi saflariga o‘tish uning uchun mumkin emas degan ma‘noni anglatmaydi, albatta. O‘yin sharoiti tavsiya etgan ayrim epizodlarda bunday o‘yinchi hujumning oldingi marrasida to‘satdan paydo bo‘lishi va yakunlovchi zarba berish uchun to‘p olishi mumkin.

Maydon o‘rtasi o‘yinchilarining umumiy vazifalari to‘p komandada bo‘lganida tashabbusni uzoq vaqt saqlab turishga yordamlashish, maydon o‘rtasini nazorat qilish, hujum oldingi qatorlariga qo‘shilish, ya‘ni tadrijiy hujum qilayotganda ko‘p o‘yinchilarni qatnashtirib eshelonlarga (tabaqalangan) hujum uyushtirishni yoki tez hujum qilayotganda o‘yinni sekinlashtiradigan qilib to‘p uzatib berishni ta‘minlashdan iborat. Hujumni komanda bo‘lib uyushtirish birinchi galda komanda o‘rta qatorining turli ixtisosdagi o‘yinchilari qanchalik to‘g‘ri tanlangani va ularning mahoratiga bog‘liq.

Qanotdagi harakatlaryo to‘pni boshqarayotgan qanot himoyachisi yoki maydon o‘rtasi o‘yinchisi bilan hamkorlik qilish uchun orqaga qaytib, yoki olg‘a tomon aktiv ilgarilab (sherigining himoyachilar ortidagi bo‘sh joyga uzoqdan to‘p uzatib berishiga sharoit yaratish maqsadida «o‘yindan chiqqan» holat chegarasiga yaqin borib) bajarilishi mumkin.

Maydonning eni bo‘ylab harakatlanishlar to‘pni boshqarayotgan maydon o‘rtasi o‘yinchisi bilan hamkorlik qilish uchun orqaga qaytish bilan yoki hujumning oldingi marrasiga tez ilgarilab chiqish bilan birga qo‘shib bajarilishi mumkin.

Qanot hujumchisi to‘p olgandan keyin o‘zini yakka yoki sherigi bilan birgalikda qo‘riqlayotgan o‘yinchidan o‘tib ketishga qariyib raqib darvozasi chizig‘igacha yetib borish va to‘pni jarima maydonidagi sheriklariga g‘izzilatib yoki uzatib berishga harakat qiladi. Sheriklaridan birontasi to‘p olish uchun ochiq turgan bo‘lsa yoki xujumchilar himoyachilarga qarshi havoda muvaffaqiyat bilan kurashayotgan bo‘lsa, bunday hollarda to‘pni yuqorilatib uzatgan samaralidir. G‘izillatib uzatishlar esa hamma hollarda hujumchilardan birontasi chiqib kelishi mumkin bo‘lgani uchungina emas, balki vaqt nihoyatda zich sharoitda qolganidan, buning ustiga goho o‘z vazifasini ko‘ngildagiday bajarolmay qoladigan himoyachilarning oyog‘idan «rekoshet» bo‘lishi mumkinligidan ham mudofaadagilarning harakati murakkablashib ketadi. Bunday holda qarshi tomon qanot hujumchisi darvozaning uzoqdagi ustuni yaqinigacha yetib boradi.

Qanot hujumchisi raqib himoyachilari orasini maksimal darajada uzaytirib ketish uchun yon chizig‘iga yaqin joyda o‘ynaydi. Markaziy hujumchi yon chiziq yaqiniga o‘tib, maydon markazi bo‘shab qolgan hollarda esa qanot hujumchisi bo‘shab qolgan zonaga katta tezlikda yorib kiradi.

Ayrim o‘yin epizodlarida qanot hujumchilari o‘rin almashadilar. Maydonning eni bo‘ylab bunday manyovr qilish mudofaa uyushtirishni qiyinlashtiradi va qanot himoyachilarining biror hujumchi harakat xususiyatlariga moslashib olishiga halaqit beradi. Goh u, goh bu qanotda uzoq vaqt qolib ketish muvaffaqiyat qozonishiga yordam bersa ham, lekin hujum rivojlanishi mobaynida o‘rin almashish ayniqsa samarali chiqadi.

Qanot hujumchisi doimo tezkor manyovr qilishga tayyor turishi va shuning bilan birga yakkama-yakka kurashning hamda zarba berishning xilma-xil usullarini a‘lo darajada bilishi kerak.

Bu ihtisosdagi futbolchi hamma vaqt darvozaga intilib turadi va zarba berish pozitsiyasiga chiqish uchun eng yaqin yo‘l izlaydi. U hamma vaqt raqiblardan bir nechtasining qattiq nazorati ostida bo‘ladi, shuning uchun ham ochilib chiqishlar bilan raqib mudofaasidagi asosiy o‘yinchilarni chalg‘itishlarni birga qo‘shib ko‘p manyovrlarni amalga oshirish kerak. Markaziy hujumchi qanot hujumlari vaqtida jarima maydoni markaziga yoki darvozaning o‘ziga yaqin turgan ustuniga qanot hujumchisi g‘izillatib yoki uzatib bergan to‘p qarshisiga chiqib, to‘p uchun kurashda himoyachilardan ko‘ra ildamlik qilishga intiladi.

Markaziy hujumchi to‘p olgandan keyin asosan raqibni aylanib o‘tish vositalaridan foydalanib, darvozani mo‘ljallab zarba berish uchun sharoit yaratishga harakat qiladi. Biroq sheriklarni ham unitib bo‘lmaydi. Markaziy hujumchilar ular bilan hamkorlik qilishdan raqibni yutib chiqishni osonlashtirish uchun va darvozani zabt etishga qulayroq pozitsiyada turgan sherigiga to‘p oshirib berish uchun foydalanish kerak.

Ayrim epizodlarda markaziy hujumchi orqaga chekinib ochilishi ham mumkin. SHerigiga zonani bo‘shatib berish yoki raqib qo‘riqchilaridan nariroqda to‘p olib, keyin tezkor manyovr qilish uchun shunday qilinadi.

To‘rtta hujumchi bilan bo‘ladigan hujumda qanotlardan foydalangan ma‘qul. Tezkorlik hislatlari yuksak bo‘lgan qanot hujumchilari yakka kurashda yoki eng yaqin turgan sherigi yordamida uni qo‘riqlayotgan o‘yinchini dog‘da qoldirib, ilgarilab keta boshlaydi. Bunda quyidagicha harakatlarni amalga oshirishi mumkin.

a) darvoza chizig‘i yaqiniga chiqish va to‘pni kalla qo‘yib hujumni yakunlash

uchun mumkin qadar uzoqdagi ustun yaqiniga tepalatib uzatish;

b) darvoza chizig‘i yaqiniga chiqib, keyin sherigi zarba berishini yoki raqib oyog‘idan rikoshet bo‘lishini mo‘ljallab to‘pni darvozaning uzunasiga yoki sal oldinroqqa pastdan g‘izillatib berish;

v) qanot hujumchisining darvoza ro‘parasida zarba berish pozitsiyasiga

chiqishi, ya‘ni «burchak kesib» chiqishi.

Markaziy hujumchilarning asosiy vazifalari – markazdan yorib o‘tishni uyushtirish. Darvozani zabt etishga qulay pozitsiyada bo‘lganlari uchun ular aylanib o‘tishlar va sherik bilan hamkorlik qilishlarni birga qo‘shib olib borishdan keng foydalanib, dadil, keskin harakat qilishlari kerak. Bu ixtisosdagi o‘yinchilar darvozabondan yoki shtangdan qaytgan to‘plarni qayta urib kiritishga, darvozani mo‘ljallab zarba berish uchun paydo bo‘lib qolgan ozgina imkoniyatdan ham foydalanib qolishga hamma vaqt tayyor turadilar. Agar hujum markazdan bo‘layotgan bo‘lsa, unda markaziy hujumchilar soxta manyovrlardan va joy almashinishlardan foydalanib, o‘zgaruvchan tezlikda o‘ynab, zarba beradigan pozitsiyaga ochilib chiqishiga harakat qiladilar. Markaziy himoyachilardan birining orqasidan ochilib chiqish eng foydali ochilish hisoblanadi. O‘rta qator o‘yinchisini hujumga qo‘shib kombinatsiya qilishda markaziy hujumchi soxta manyovr qilib, sherigi kirib keladigan zonadan markaziy himoyachini olib ketishi kerak.

O‘rta qatorning o‘yinchilari oldingi marralarga chiqishi mumkin. Bunda ulardan biri hujumda aktiv ishtirok etadi, ikkinchisi esa qanot himoyachilari bilan birgalikda hujumni quvvatlab sal orqaroqda harakat qiladi. Biroqo‘rta qator o‘yinchilari epizodik tarzdagina xujumning birinchi esheloniga qo‘shilishlari kerak. O‘rta qator o‘yinchilarining hadeb ilgarilab ketaverishi to‘rtta hujumchining harakatlarini qisib, ularni operativ o‘yin joyidan mahrum qilib qo‘yadi.

Qanot himoyachilari ham hujumga epizodik tarzda qo‘shilib turadilar. Mudofaadagilar to‘p olganlaridan keyin javob hujumi vaqtida asosan shunday qilganlari ma‘qul. Markaziy himoyachilar esa kamdan-kam hujumga tashlanadilar, chunki maydon markazida raqiblarning hamkorlik qilayotgan o‘yinchilari borligini, buning oqibatida o‘z darvozalari xavfda qolishi mumkinligini hamma vaqt yodda tutadilar.

Agar raqiblar faqat zona himoyasi tizimini qo‘llasalar unda hujumchilar harakatiga quyidagilar xos bo‘ladi:

a) o‘rta qator o‘yinchilari va qanot himoyachilari hujumga qo‘shilib, kollektiv manyovr qilish hisobiga hujumning ayrim uchastkasida son jihatdan ortiqlik hosil qilish;

b) darvoza oldiga ma‘lum zonada raqiblardan birini yakka kurashda shaxsan yutib chiqib, keyin qo‘shni zonada son jihatdan og‘irlik hosil qilish yoki hujumni zarba berib tugatish.

Agar raqiblar aralash himoya tizimini qo‘llab, asosiy o‘yinchilarni juda yaqindan qo‘riqlasalar, unda hujum qilayotganlar quyidagi harakatlarni bajarishlari kerak:

a) himoyachilarni tarqatib yuborish va ayni vaqtda qanot hujumchisi bilan ikki kishilik kombinatsiyalar uchun yaxshi imkoniyat yaratish maqsadida dispetcherlik vazifasini sheriklaridan biriga o‘tkazib, dispetcherning o‘zini shaxsiy qo‘riqchisi bilan birga qanotga o‘tkazib yuborish;

b) maydonning eni bo‘ylab va qisman maydon ichkarisida aktiv manyovr qilish.

Uchta o‘yinchisini oldinga chiqarib hujum qiladigan komandalar, odatda ikkita qanot hujumchisi va bitta markaziy hujumchi bilan, ahyon-ahyonda esa ikkita markaziy hujumchi vabitta qanot hujumchisi bilan o‘ynaydilar.

Bundagi ataka uyushtirishning quyidagi holatlari yuqorida bayon etilganlardan farq qiladi:

a) hujumchining birinchi esheloniga maydon o‘rtasidagi uch o‘yinchidan ikkitasi aktiv qo‘shiladi (ko‘pincha bu orqaroqda o‘ynaydigan yarim hujumchi va dispetcher bo‘ladi);

b) yarim himoyachi hujumga tizim tarzda qo‘shilib turadigan qanot

himoyachilari bilan birgalikda hujum ikkinchi eshelonini hosil qiladi;

v) ikkita markaziy himoyachilardan biri epizodik tarzda hujumga qo‘shilib

turadi (odatda bu katta tezlikda bajariladi va raqib darvozasiga real xavf solinadi).

Hujumga qo‘shiladigan o‘yinchilarning hammasi hujumchining harakatlarini mohirona bajara olishi, ya‘ni universal tayyorgarlik ko‘rgan o‘yinchilar anchagina bo‘lishi hujum chinakkam zo‘r bo‘lishini ta‘minlash uchun zaruriy shart hisoblanadi.

Zonalariga hujum ikkinchi eshelonidagi sheriklaridan birontasi kirib kelishi mumkin bo‘lgani uchun ham qanot hujumlari maydonning eni bo‘ylab tez-tez manyovr qilib turadilar. Bularning hammasi hujumchilarga hujum yo‘nalishini uzluksiz o‘zgartirish, kuchlarni qayta guruhlab turish imkonini beradi. Ana shuning uchun ham hozirgi zamon futbolida uchta «sof» hujumchisi bor hujum uyushtirish juda keng tarqalgan.

Agar komanda ikkita markaziy hujumchi bilan o‘yin qilayotgan bo‘lsa, unda qanotlardan biri bo‘shab qoladi. Undan qanot himoyachisini yoki o‘rta qator o‘yinchilaridan birini hujumga qo‘shish uchun foydalangan ma‘qul.

Ikkita hujumchi bilan hujum qilish oldingilaridan anchagina farqqiladi. Bu xil hujumni uyushtirishda qamida ikkita yarim hujumchining va diyespetcherning qatnashishi shart. Yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan va shunday ixtisosdagi o‘yinchilar bo‘lmasa, ikkita hujumchili sxema ochiqdan-ochiq mudofaa jadvali bo‘lib qoladi, oqibatda match davomida tashabbusni qo‘lga olishni qiyinlashtirib qo‘yadi.

Bu jadvaldagi asosiy taktik variantlardan sheriklardan birining (qanot himoyachisining, o‘rta o‘yinchisining) hujumga aktiv qo‘shilishi uchun biron qanotni sun‘iy bo‘shatib qo‘yishdir. O‘rta qatordagi to‘rt o‘yinchining deyarli har bir hujumchivazifasini zimmasiga ola biladi. Bu individual tarzdagina emas, balki ikki, uch kishi bo‘lib improvizatsiya qilish imkonini yaratib, maydonning turli pozitsiya va nuqtalaridan muvaffaqiyatli hujum qilishga yordam beradi.

Hujumchilar hujumni tayyorlashda maydonning eni bo‘ylab manyovr qiladilar. Ular tez hujum paytida o‘yinni keskinlashtiradigan qilib uzatilgan to‘pni olib, zarba pozitsiyasiga chiqish imkonini yaratadilar yoki o‘ziga hos «ochiqlik»larsheriklar kelib qo‘shilishi uchun zonalar hosil qiladilar. Bu «ochiqlik»larga o‘rta qator o‘yinchilari, qanot himoyachilari va hatto markaziy himoyachiilar uzliksiz yorib kirib turadilar. Bularning hammasi orqadagi ahvoldan xavfsiramaydigan va ko‘p yurishli kombinatsiyalarda hamkorlik qiladigan 5-6 aktiv o‘yinchi hujumga qo‘shilib, tadrijiy hujum qilishiga qulaylik yaratadi.

Hujumda o‘rta qator o‘yinchilariga juda muhim o‘rin ajratilgan.

Ular hujum harakatlarini uyushtiribgina qolmay, balki ko‘pincha hujumni yakunlaydilar ham. Vazifasi hujumda muntazzam ravishda va o‘ynab ishtirok etishdan iborat qanot himoyachilari ham ko‘tarinki aktivlik bilan harakat qiladilar. Ular yo qanot hujumchilari singari harakat qilib, qanotdan o‘tib boradilar, yoki ikkinchi eshelonda harakat qilib, sheriklarini quvvatlab turadilar.

Markaziy himoyachilar hujum harakatlarining roli ham ortib, ular raqiblar mudofaa qatoriga tez-tez yorib kiraveradigan hamda nisbatan «nazoratsizliklari»dan foydalanib, zarba berish pozitsiyasiga tez-tez chiqadigan bo‘lib qoladilar. SHunday paytlarda ular yo darvozani zabt etishga o‘rinib ko‘radilar, yoki mudofaadagi o‘yinchilarni chalg‘itib, sheriklarining harakati uchun qulay sharoit yaratib beradilar.

Himoya taktikasi to‘pni boshqarmayotgan komandaning harakatlarini raqiblar hujumini bir yoqlik qiladigan neytrallaydigan qilib uyushtirishni nazarda tutadi.

Himoyada o‘ynashning umumkomanda metodi shaxsiy, zona va aralash bo‘lishi mumkin. Biroqqisman bo‘lsa ham boshqa metod elementlaridanfoydalanmasdan birgina metodda o‘ynayverish xato. CHunki bu hol himoya taktikasini qashshoqlashtirib qo‘yadi. Himoyada o‘ynash metodlarini himoyachilarning individual hislatlari va imkoniyatlarini hisobga olib tanlash kerak.

Himoyada o‘ynashning taktik san‘ati raqibni qachon o‘z holiga qo‘ymaslik va uni ta‘qib etishni, qachon sheriklardan biriga berib yuborish va qachon zonada o‘ynashni bilishdan iborat.

Mudofaa qilayotgan komanda harakatlarining hammasi hujum qilayotganlar harakatiga javob tariqasida bo‘lib, raqiblar taktikasining hususiyatlariga qarab uyushtiriladi. Mudofaaning yaxshi uyushtirilganligi komandaga hujum harakatlarini muvaffaqiyatli bajarish imkonini beradi.

Himoyada o‘ynash xilma-xil va ko‘p planli bo‘lib, darvozani mudofaa qilishga, to‘pni qo‘lga kiritish uchun aktiv kurashish va hujum uyushtirishga qaratilgan bo‘ladi. Himoyadagi o‘yin ham hujumdagi singari individual , guruh va komanda harakatlaridan iborat.

Mudofaadagi muvaffaqiyat bir guruh o‘yinchilarning to‘g‘ri straxovka qilishlariga, o‘zaro almashuvchanligi va ularning bir-biriga mos harakatlarigagina emas, balki himoyachilarning to‘pi bor va to‘pi yo‘q qarshi individual harakat qilish mahoratiga, ya‘ni himoyachining konkret vaziyatda o‘z «homiy»ligidagi o‘yinchiga nisbatan kanchalik to‘g‘ri joy tanlashiga ham bog‘liq. Oqilona pozitsiya tanlash mudofaada muvaffaqiyatli harakat qilishning asosi hisoblanadi.

To‘p boshqarayotgan va to‘p boshqarmayotgan o‘yinchiga qarshi harakatlar himoyadagi individual taktik harakatlarga kiradi.

Himoyachi to‘pni boshqarmayotgan o‘yinchiga qarshi harakat qilayotganda quyidagilarga intiladi:

a) raqibning to‘p olishiga yo‘l qo‘ymaslikka, ya‘ni to‘pni «to‘sib» olishga;

b) raqibga yo‘naltirilgan to‘pni yo‘lda olib qo‘yishga, ya‘ni «olib qolish»

harakatini bajarishga.

To‟sib olish-bu mudofaadagi komanda o‘yinchisining raqib o‘yinchisi yo‘lini to‘sib, uning to‘p olish imkoniyatini qiyinlashtiradigan harakati. Raqib yo‘lini to‘sib olish uchun himoyachi shu o‘yinchi bilan o‘z darvozasi orqasiga o‘tish (darvozaga nisbatan yonlamaroq yoki orqa o‘girib turish) kerak. Himoyachi bilan hujumchi orqasidagi masofa to‘p bilan o‘yinchi darvozaga yaqinlashgan sari yoki darvozadan uzoqlasha borgan sayin kamayib yoki ko‘payib borishi mumkin. Pozitsiya, shuningdek himoyachining yugurish tezligiga, o‘zaro kurashayotganlarning kuchlari nisbatan va boshqa omillarga bog‘liq bo‘lishi mumkin.

To‘sib olishda himoyachi quyidagilarga amal qilishi kerak:

1. Raqib darvozaga xavf solayotganida yoki o‘z harakatlari bilan darvozani zabt etishga qulay vaziyat yaratib berish mumkin bo‘lib qolganda uning yo‘li to‘siladi.

2. Raqib darvozaga qanchalik yaqin kelsa, unga shunchalik yaqin masofada yo‘lini to‘sish kerak.

3. O‘yin vaaziyatiga va o‘yinchilar qanday turganligiga qarab, «o‘yindan chiqqan» holat hosil qilish mumkin.

Olib qolish-bu mudofaadagi komanda o‘yinchisining o‘ziga bevosita yaqin turgan raqib o‘yinchisiga yo‘naltirilgan to‘pni qo‘lga kiritish niyatidagi harakati. To‘sib olishdagi singari olib qolishdagi muvaffaqiyat ham himoyachining to‘g‘ri pozitsiya tanlashiga, to‘pga vaqtida chiqishiga, vaziyatni to‘g‘ri baholashiga, tezkorligiga va h.k.larga bog‘liq. Olib qolishda himoyachi bilan hujumchi o‘rtasidagi masofa, odatda, to‘sib qolishdagiga nisbatan ko‘proq bo‘ladi. Boisi bunda himoyachi aktiv tomon bo‘lib to‘p uchishi kerak bo‘lgan tomonga otilib chiqishga ulguradi.

Olib qolishga o‘ynaganda himoyachi quyidagilarga amal qilishi kerak:

a) to‘p yoki to‘pni olayotgan raqib qayerdaligiga qarab, hujumchiga bo‘lgan

masofani keragicha saklash;

b) sharoitni to‘g‘ri baholash va harakat boshlash paytini to‘g‘ri aniqlash;

v) to‘pni olib qolishning eng ma‘qul vositasini tanlash;

To‘pi bor o‘yinchiga qarshi individual o‘yin ilgarilama mudofaa taktikasiga, ya‘ni raqib o‘yinchisini kuzatish va unga qarshi o‘ynashga asoslangan bo‘ladi.

Ko‘p hollarda mudofaadagilar raqib o‘yinchisi to‘p olayotganda yoki to‘pni nazorat qilib turganda kurash boshlaydilar. Yakka kurashning muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz chiqishi mudofaadagilarning to‘p olib qo‘yishda, kerakli vosita va usullarni tanlash va qo‘llanishda qanchalar tajribali ekaniga bog‘liq.

Himoyachi to‘pni raqibdan u to‘p qabul qilayotgan paytda olib qo‘yishga intilishi kerak, chunki bu paytda hujumchining e‘tibori asosan texnik priyomni qanday bajarishga qaratilgan bo‘lib, u keyingi taktik harakatiga kamroq e‘tibor berayotgan bo‘ladi.

To‘pni boshqarayotgan o‘yinchiga qarshi harakatda himoyachi quyidagilarni bajarishga intiladi:

a) to‘pni raqibdan olib qo‘yish;

b) to‘p uzatilishiga to‘sqinlik qilish;

v) to‘p olib yurilishiga tusqinlik qilish;

g) zarba berilishiga to‘sqinlik qilish.

To‟pni olib qo‟yish. To‘pni olib qo‘yishda tezkorlikning, masofani his etish va vaqtni mo‘ljallashning, shuningdek butun o‘yin vaziyatini baholay bilishning ahamiyati kattadir.

Futbolda bir xilda takrorlanadigan holat va vaziyatlar bo‘lmaydi, shuning uchun hujum qilayotgan o‘yinchiga to‘p bermaslik uchun qachon va qayerda bo‘lishini himochini o‘zi aniqlashi kerak. Ba‘zan o‘yinchiga juda yaqin kelib, uning ketidan qolmaslik, ba‘zida esa o‘z joyidan ketmaslik kerak bo‘ladi. Ammo har qanday holda ham hujum qiluvchiga bemalol to‘p olish imkonini bermaslik lozim.

Himoyachi hujum qilayotgan o‘yinchi harakatlarini kuzatayotib, unga darhol unga hujum qilish kerakmi yoki ozroq kutish-o‘zi hal qiladi. Raqib ro‘parada ekanida u aylanib o‘ta boshlashini kutgan ma‘qul. Raqib aylanib o‘tishga tayyorlanib, himoyachiga yaqin kelganida, himoyachi to‘pni olib qo‘yish yoki tepib yuborish. yelkada turish va shu kabi usullardan foydalansa bo‘ladi.

T o‘ p u z a t i sh g a q a r sh i h a r a k a t. Goho himoyachi qulay pozitsiyaga chiqib qolgan o‘yinchiga to‘p uzatilishiga qarshilik ko‘rsatishi kerak bo‘lib qoladi. Bunday vaziyatda to‘pni olib qo‘yishiga yoki yakka kurash boshlashga kirishmagan ma‘qul bo‘ladi, chunki himoyachining noo‘rin harakati ahvolni keskinlashtirib yuborishi mumkin. Bunday vaziyatda to‘p tepalatib yoki yonlamasiga uzatilishiga to‘sqinlik qilish uchun himoyachi to‘pni boshqarayotgan o‘yinchiga 2-3 m qolguncha yaqin boradi. Uning asosiy maqsadi mudofaadagi sheriklari o‘z pozitsiyalariga borib olishlari uchun vaqtdan yutishdir.

T o‘ p o l i b yu r i l i sh g a q a r sh i h a r a k a t. Basharti himoyachi to‘pni olib qolishga yoki raqib to‘p olayotganda uni olib qo‘yishga ulgurmasa, unda butun harakati-yu ishg‘ol qilingan pozitsiyasi bilan to‘pi bor raqibning tez ilgarilashiga halaqit beradi. Bordi-yu hujumchi har qalay olg‘a harakat boshlab qolsa, himoyachi unga parallel harakat qila boshlab, uni yon chiziqqa qisib qo‘yishga harakat qiladi. SHunda hujumchining harakat joyi torayib, sheriklarining bevosita yordamidan mahrum bo‘lib qoladi.

Raqib jarima maydoni yaqinida diagonaliga yoki darvoza chizig‘iga parallel tarzda to‘p olib kelayotgan bo‘lsa, himoyachi to‘p olib yurishga to‘sqinlik qilibgina qolmay, balki hujumchini to‘pni orqaga yoki maydonning ko‘ndalangiga uzatib yuborishga majbur qilishi kerak.

Z a r b a b e r i sh g a q a r sh i h a r a k a t. Hujumchi jarima maydoni yaqinidadarvozani mo‘ljallab zarba bermoqchi bo‘lganida eng havfli vaziyat yuzaga kelishi barchaga ayon. Bunday holda himoyachi o‘z darvozasiga orqa o‘girib yoki yonlama turib, o‘z pozitsiyasi yoki harakati bilan darvoza tomon zarba berilishiga qarshilik ko‘rsatish kerak. Himoyachining butun e‘tibori raqibning oyoqlarida bo‘lishi kerak: to‘p uchib ketishi kerak bo‘lgan yo‘lga o‘z oyog‘ini qo‘yib qolish uchun uning zarba beruvchi oyog‘i orqaga tortilgan paytni payqab olishga harakat qilishi lozim.

Guruh taktikasi.

Bu futbol o‘yini boshdan oyoq kombinatsiyalar asosiga qurilgan bo‘lib, o‘yinning mazmuni ham aslida shu kombinatsiyalardan iborat. O‘yin vaqtida qayta takrorlanmaydigan holatlar ko‘p uchraydi. Bu hollar har birining o‘z asosi bor. Bunday asoslarni har bir o‘yinchi, eng avvalo himoyachilar bilishi va tushunishi lozim. SHunda taktik planda hujumchilarga qarshi harakat qilish va zarur priyomlar qo‘llanish oson bo‘ladi.

Mudofaadagi guruho‘yinining asosiy mazmuni himoya o‘yinchilarining hujum qilayotgan raqiblariga qarshi uyushgan harakatlari hisoblanadi. Mudofaadagilar o‘zining raqib bilan yakkama-yakka kurashayotgan har bir sherigiga yordam beradi yoki yordam berishga tayyor turadi. SHunday qilib, sherigiga bevosita va kerakli yordam berishdan tashqari, straxovka qilish ham uyushtiriladi. Mohirlik bilan joy tanlash esa aniqhamkorlik qilishga yordam beradi.

Himoyadagi guruh taktikasi darvozaga xavf solayotgan har qanday raqibga qarshi guruh bo‘lib harakat qilishni nazarda tutadi va sheriklariga yordam berishga qaratilgan bo‘ladi.

Straxovka, shuningdek «devor» va «kesishuv» kombinatsiyalariga qarshi harakatlar himoyada ikki o‘yinchining hamkorlik qilish usullariga kiradi.

Maxsus uyushtirilgan qarshi harakatlar, chunonchi, «devor» yasash, sun‘iy «o‘yindan tashqari» holat hosil qilish va darvozabon ishtirokidagi harakatlar uch va undan ortiqo‘yinchining hamkorlik qilish usullariga kiradi.

S t r a x o v k a. O‘yini vaqtida o‘z sherigiga yordam berish usullaridan biri traxovka hisoblanadi. Himoya straxovkaning to‘g‘ri va vaqtida bo‘lishi uning mustahkamligi va ishonchliligining garovidir. Straxovka qilish uchun tanlangan pozitsiya zarur hollarda sherik yo‘l qo‘ygan hatoni tuzatadigan bo‘lishi kerak. Bunday pozitsiya hamma vaqt orqada, o‘yinchining o‘z darvozasiga yaqinroq joyda bo‘ladi.

Straxovka qilayotgan 3-o‘yinchi to‘g‘ri joy tanlaganligi ko‘rsatilgan. To‘p raqiblarning 10-yarim himoyachisida, 11-qanot hujumchisi 2-himoyachidan qochib, bo‘sh joyga chiqadi. 10-o‘yinchi to‘pni o‘sha tomonga uzatadi. Biroq 2-himoyachini straxovka qilish uchun pozitsiyani to‘g‘ri tanlagan 3-himoyachi qanot hujumchisidan oldin to‘pga yetib boradi.

«Devor», «kesishuv», «to‘pni tegmay o‘tkazish» va «bir tegishdayoq uzatish» kombinatsiyalariga qarshi kurashish mudofaalar uchun anchagina murakkab bo‘lishiga qaramay, himoyachi bir o‘zi va mudofaadagi sheriklari bilan kelishib o‘ynab, bu kombinatsiyalarga qarshi muvaffaqiyatli harakat qila oladi.

«D e v o r» k o m b i n a s i ya s i g a q a r sh i h a r a k a t. «Devor» kombinatsiyalarga qarshi kurashda bu kombinatsiya qayerda bo‘layotganini hisobga olish kerak. Ba‘zan hujumchilardan birini juda yaqin qo‘riqlashdan voz kechib, zonada o‘ynagan yoki «devor» kombinatsiyasini amalga oshirishga bo‘sh joy qoldirmaslik maqsadida mudofaa kuchlarini jarima maydoni yaqiniga to‘plagan ma‘qul bo‘ladi. Birinchi uzatilgan to‘pni olayotgan raqibga nisbatan pozitsiyani tanlash bu kombinatsiyaga qarshi harakatdagi asosiy payt hisoblanadi. To‘pni tepib chiqarib yuborishni, raqibning javob uzatishini qiyinlashtirishni yoki uni dastlabki yoki uni dastlabki rejasidan qaytishga majbur qilishni mo‘ljallab raqib yaqinidan joy tanlash kerak. Bunda orqadagi o‘yinchining roli juda ham muhim bo‘ladi. Voqealarning keyin qanday bo‘lishi ko‘p jihatdan uning kombinatsiya qanday davom etishini ko‘ra bilishiga, shuningdek vaqtida yordamga kela bilishiga bog‘liq.

«K e s i sh u v» k o m b i n a s i ya s i g a q a r sh i h a r a k a t. Bu kombinatsiya darvozaga taxdid solish nuqtai nazaridan «devor» kombinatsiyasidek xavfli emas. Odatda bu kombinatsiya ancha uzoqqo‘llanilib, asosan tashabbusni saqlab turishga qaratilgan bo‘ladi. «Kesishuv» paytida himoyachilar o‘zi qo‘riqlayotgan o‘yinchilarning harakatiga, ayniqsa to‘p bilan qolgan o‘yinchining harakatiga qattiq e‘tibor berib, darvoza yo‘lini to‘sib olganlari ma‘qul.

«T o‘ p n i t e g m a y o‘ t k a z i sh» k o m b i n a s i ya s i g a q a r sh i h a r a k a t. Bu kombinatsiya jarima maydoni darvozasida eng samarali chiqadi. U kutilmagan harakatlarga asoslangan bo‘lganligi uchun ham himoyachilar nihoyatda ehtiyot bo‘lishlari kerak. Odatda, o‘zi qo‘riqlayotgan o‘yinchi bilan ozgina fursat qarovsiz qoldirgan hujumchi o‘rtasida to‘g‘ri pozitsiya tanlangan himoyachi bu kombinatsiyaga qarshi harakat qila olishi mumkin. Himoyachi to‘p uzatilgan hujumchidan epchillik qilish va unga darvozani mo‘ljallab zarba berishga imkon bermaslikka harakat qilishi kerak.

Ayni vaqtda hujumchi tepmokchidek chog‘lanib turib, to‘pni sherigiga o‘tkazib yuborishi mumkin. SHuning uchun himoyachi darvozani mo‘ljallab tepishga halaqit berishigina emas, balki tegmay o‘tkazib yuborilgan to‘pni olib qolishning ilojini qilishga ham tayyor turishi darkor. Birinchi bo‘lib kurashga kirayotgan himoyachining sheriklari uning harakatlari muvaffaqiyatsiz bo‘lgan taqdirda uni straxovka qilishga va hujumchi tegmay o‘tkazib yuborgan to‘pni olib qolishga tayyor bo‘lishlari kerak.

S u n ‗ i y «o‘ y i n d a n t a sh q a r i» h o l a t n i v u j u d g a k e l t i r i sh. Bunday holatni vujudga keltirish mudofaadagi samarali metod hisoblanadi. Odatda quyidagi hollarda sun‘iy «o‘yindan tashqari» holatni vujudga keltiriladi:

a) raqib komandasi tashabbusni qo‘lga olib, zur berib hujum qilaverganda va

olg‘a intilaverganda;

b) raqib hujumchilari keskin ochilishiga intilib, mudofaa ichkarisida bo‘sh

joyga chiqmoqchi bo‘lganda;

v) tashabbus sizning komandada bo‘lib, raqiblarning mudofaaga o‘tib olishdan boshqa iloji qolmay, oldinda bir-ikki o‘yinchigina qoldirib, to‘plarni uzoqdan nuqul shularga uzatib bermoqchi bo‘lganda.

«O‘yindan tashqari» holatni vujudga keltirish san‘ati avvalo himoya qatoridagi o‘yinchilar harakatining bir-biriga mosligiga bog‘liq. Odatda o‘z darvozasiga hammadan ko‘ra yaqin turgan himoyachining «o‘yindan tashqari» holatniuyushtirish imkoniyatlari ko‘p bo‘ladi. U boshqa ximoyachilarning harakatlari va qanday turganligini, shuningdek to‘pni boshqarayotgan raqiblarning harakatlari va niyatlarini zo‘r e‘tibor bilan kuzatib borishi kerak. To‘p darvozaga qanchalik yaqin bo‘lsa, himoyachining o‘z harakatlarini moslab olishlari va «o‘yindan tashqari» holatni uyushtirishlari shunchalik murakkablasha boradi. Tajribalar bunday holatni vujudga kelitirish hammadan ko‘ra maydonning markaziy chizig‘i oralig‘ida muvaffaqiyatli chiqishini ko‘rsatmoqda.

«O‘yindan tashqari» holatni to‘g‘ri uyushtirish ko‘rsatilgan. 10-o‘yinchi to‘pni uzoqdan 11-yoki 9-o‘yinchiga uzatib beradi. Ikkala holda ham 3-himoyachi shundaygina zarba berilishi oldidan ilgariga o‘tib, hujumchilarni o‘z orqasida «o‘yindan tashqari» holatda qoldirib, hujumni tez to‘xtatib qolishi mumkin.

«Devor» yasash va uni uyushtirish mudofaada o‘ynashning juda yaxshi taktik vositasi hisoblanadi. Darvozasiga erkin to‘p tepish yoki jarima to‘pi tepish belgilangan komanda «devor» yasashdan foydalanadi. Raqib tomon mudofaadagilar darvozasi yaqinida jarima yoki erkin to‘p tepayotgan bo‘lsa, to‘p yo‘lini to‘sish maqsadida mudofaadagilarning bir guruho‘yinchilari qator saf tortib turadi. To‘g‘ri yasalgan «devor» ko‘p jihatdan darvoza xavfsizligini ta‘minlab beradi. Odatda 4-5 o‘yinchi (ko‘pincha ikki himoyachi, ikki yarim himoyachi va bir yarim himoyachi) «devor» yasashga turadi. Zarba beriladigan joy darvozadan qancha uzoqda bo‘lsa, shuncha kam o‘yinchi «devor» yasashga turadi.

Mudofaadagilarning «devor» yasashdan maqsadi o‘z darvozasining burchagini to‘ppa-to‘g‘ri zarba berishidan saklashdir (uzokdagi burchakni darvozabon qo‘riqlaydi).

«Devor»ning turlari taktik rejalarga, o‘yinchilarning saf tortishi va soniga bog‘liq. «Devor» yasaganda raqibning burama zarba berishi mumkinligini ham hisobga olish kerak.

Himoyada o‘ynashning umumiy taktik prinsiplari bor ekaniga qaramay, himoyachilar harakatida qator husuiyatlar mavjudki, bular ayrim o‘yinchilarning yoki bir guruho‘yinchilarning asosiy vazifa va majburiyatlaridan kelib chiqadi. Ana shu xususiyatlarni hujum endigina yuzaga kelayotgan paytda va hujumning boshida himoyalanayotgan komanda o‘yinchilarining harakatlarida ko‘rish mumkin. SHundan keyin, hujum rivojlanayotganda va yakunlanayotganda esa komandalar bir xil prinsiplarga rioya qiladilar. Biroq himoyada o‘ynashning prinsip va individual usullarini bir-biriga bog‘lamay qarash noto‘g‘ri bulur edi. Ularni bu xilda ajratish shartli xarakterda bo‘lishi mumkin, holos. Mana, masalan, himoyada zona usulida o‘ynayotgan komanda ayrim o‘yinchi yoki bir necha o‘yinchi zona prinsipi doirasidan chiqadigan individual vazifalarni bajarishi mumkin.

Agar raqib tomon hujumga o‘tayotganda taktik vosita sifatida markaz bo‘ylab yoki qanot bo‘ylab to‘p uzatib berishdan foydalanib, asosan tez atakaga zo‘r beradigan bo‘lsa, himolanayotgan komanda o‘yinchilari mudofaaning birinchi bosqichida to‘p boshqarayotgan raqibni aktiv hujum qilib, bunda quyidagilarga intilishlari kerak:

a) hujumning muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz chiqishini belgilaydigan

birinchi uzatishga to‘sqinlik qilish;

b) raqibni xato qilishga, eng yaqin turgan sheriklariga keraksiz uzatishlar

qilishiga majbur etish;

v) har kim o‘zi qo‘riqlayotgan o‘yinchisini juda yaqindan to‘sib oladi, chunki

to‘pi bor o‘yinchi oldi to‘siq sherigiga to‘p uzatmaydi, uzoq pozitsiyadagi o‘yinchiga to‘p uzatishga urinish esa himoyachilarning to‘p uchun kurashini osonlashtiradi.

Raqib aktiv manyovr qilayotgandagi mudofaaning ikkinchi bosqichi qattiq personal qo‘riqlashni yoki (zona sistemasidagi mudofaada) ayrim zonalarda paydo bo‘lib turgan raqiblarni sinchiklab kuzatib, ularning hujumni rivoj toptirishga urinishlarini barbod qilishni nazarda tutadi.

Agar raqiblar markaz bo‘ylab o‘ynayotgan bo‘lsa, himoya qatori o‘yinchilari markaziy zonani mustahkamlash va hujum qilish burchaklarini kuchaytirish uchun jarima maydoni rayoniga zichroq to‘planib oladilar. Bordi-yu qanot bo‘ylab hujum qilinayotgan bo‘lsa, unda himoya qatori o‘yinchilari hujum yo‘nalishi tomonga yaqinlasha borib, ishonchliroq straxovka qilish maqsadida qarshi tomondan qanotni ko‘pincha kimsasiz qoldiradilar. Birinchi holat, ya‘ni raqiblar markazdan hujum qilayotganida, straxovka orqaga qaragan burchak shaklida bo‘lib, bundan ortki markaziy himoyachi bosh rol o‘ynaydi. Ikkinchi hoda esa o‘ynchi bilan aktiv kurashdan ozod va darvoza tomonga yaqin diagonal bo‘ylab orqada turgan qanot himoyachisi ham straxovka uchun ortdagi markaziy himoyachi bilan bab-baravar javobgar bo‘ladi.

Mudofaaning uchinchi bosqichida to‘p va o‘yin joyi uchun bevosita kurash nazarda tutiladi.

Tez hujumga qarshi himoya variantlaridan biri ko‘rsatilgan. 3-ortki markaziy himoyachi ochilib chiqqan 9-o‘yinchiga yo‘naltirilgan to‘pni olib qolgan 3himoyachi to‘pni olib qo‘yganiga qaramay, 9-o‘yinchi 7-o‘yinchining va qisman 6o‘yinchining yordamida to‘p uchun kurashni davom ettiradi.

Tez hujumga qarshi himoyaga bo‘lgan asosiy talablar:

1. To‘pni yana qo‘lga kiritish yoki raqibning uzoqqa birinchi to‘p uzatishiga halaqit berish uchun, albatta to‘p uchun kurashga kirishish.

2. Raqiblarning tezkor manyovr qilishi olidini olish bilan bir vaqtda maydoning hal qiluvchi qismlarida o‘yinchilar guruhlarini ko‘paytirish hisobiga darvozatomon o‘tadigan hamma yo‘llarni yopib qo‘yish uchun ikkinchi va uchinchi bosqichlarda o‘yinchilar aniqharakat qilishlari.

3. Uzoqdan to‘p birinchi marta kimga uzatib berilsa, o‘shani neytrallash.

Tadrijiy hujumga qarshi kurash komanda mudofaa harakatlarini uyushtirishning juda keng tarqalgan turi hisoblanadi.

Mazkur himoyada komanda harakatlarini amalga oshirayotganda bunday o‘yin raqiblar uchun foydaliroqday tuyulishi mumkin. Chunki tashabbus ular qo‘lida bo‘ladi, vaqtdan ham ular tanqislik sezmaydilar. Biroq, himoyadagilar bir-biriga mos harakat qilib, raqibni muhim omil– darvozaga o‘tadigan yo‘ldan maxrum qilib qo‘yadilar.

Agar raqib tomon hujumga o‘tayotganda taktik vosita sifatida qisqa va o‘rtacha uzatishlardan foydalanib, asosan tadrijiy hujumga zur beradigan bo‘lsa, himoyalanayotgan komanda atakaning birinchi bosqichida aktiv kurash qilmay orqaga chekinganni ma‘qul topadi. Bunda raqiblar to‘pni olg‘a surib borishni qiyinlashtirishni maqsad qilib qo‘ygan bo‘ladilar.

Tadrijiy hujumning ikkinchi bosqichida darvozaga yaqinlashgan sari raqiblarning to‘pi borlari ham, to‘pi yo‘qlari ham harakat tezligini, ayni chog‘da hujumdagi o‘yinchilar sonini ham oshira borayotgan bir paytda himoyachilar zich tusiqhosil qilishlari va raqiblarning zarba berish pozitsiyasiga chiqishlarini qiyinlashtirib qo‘yishlari kerak.

T a d r i j i y h u j u m g a q a r sh i h i m o ya g a b o‘ l g a n a s o s i y t a l a b l a r

1. O‘yinchilarning orqaga chekinishi. Bu manyovr qulay pozitsiya ishg‘ol qilib, raqiblarni ko‘ndalang uzatishlarga o‘tishga majbur qilish maqsadida qo‘llaniladi. Ayni vaqtda mudofaadagi o‘yinchilar raqiblarning ham, to‘pning ham harakatlanishini e‘tibor bilan kuzatib boradilar.

2. Himoyachilarning to‘p va joy uchun bevosita kurashda ishtirok etishi. Odatda bunday kurash raqiblar maydonining himoyalanayotgan komanda tomoniga o‘tib, harakat tezligi va hujumda qatnashayotgan o‘yinchilar sonini oshirgandan keyin boshlanadi.

3. Straxovka va o‘zaro almashinish vaqtida mudofaa qatorlari batartibligini saqlab qolish, shuningdek o‘yinchilarning raqiblar hujumi yo‘nalishida harakatlanishi bular tadrijiy hujumga qarshi himoyaga quyiladigan asosiy choralardir.

M u d o f a a d a o‘ y n a sh n i n g a s o s i y p r i n s i p l a r i

1. Butun komanda bilan mudofaalanish. Komandaning hamma o‘yinchilari o‘yinning turli bosqichlarida mudofaada ishtirok etadilar. Hujumchilar berib qo‘yilgan to‘pni qaytarib olishga yordam beradigan aktiv mudofaa harakatlari qilishlari kerak.

2. Havfli zonada hujum qilayotgan komandaning hamma o‘yinchilari yo‘lini to‘sib olish. Agar hujum qilayotgan komandaning o‘yinchilari to‘pni boshqarayotgan sheriklaridan qisqa yokio‘rtacha uzatish yetib boradigan masofada bo‘lsa va to‘pni to‘ppa-to‘g‘ri ular oyog‘iga tushirib berishi mumkin bo‘lsa, bu o‘yinchilar yo‘li personal to‘silgan bo‘lishi kerak.

3. Straxovka va o‘zaro straxovka prinsiplariga qat‘iyan rioya qilish. Straxovka qilayotgan o‘yinchi sherigining xatosini vaqtida tuzata oladigan pozitsiya bo‘lishi kerak. Bunday pozitsiya qariyb hamma vaqt straxovka qilinayotgan sherikning ortida, o‘z darvozasiga yaqinroq joyda bo‘ladi.

4. Aytib turishdan foydalanish. Odatda, o‘z darvozasiga yaqinroq joyda bo‘lgan o‘yinchi sheriklarining harakatini boshqarib turadi. SHu ma‘noda darvozabonning o‘rni alohidadir. Uning pozitsiyasi raqiblar atakasi rivojlanishi va sheriklarining xatosini olidini olish va uni tuzatish imkonini beradi.

5. Sun‘iy «o‘yindan tashqari» holatdan foydalanish. Agar raqiblar mudofaani yorib o‘tishga juda qattiq kirishib ketgan, hujumchilar esa o‘yinni keskin davom ettiradigan bo‘sh joyga ochilib chiqishga zo‘r berayotgan bo‘lsalar, sun‘iy «o‘yindan tashqari» holatdan bemalol foydalansa bo‘ladi. Bu taktik priyomni qo‘llanganda darvozalarga boshqalardan ko‘ra yaqinroq turgan maydon o‘yinchisiga eng ko‘p huquq beriladi.

6. Raqib zarba berayotgan paytda o‘z darvozasi tomonga chiqish. Raqib qaytgan to‘pga zarba berib, darvozani zabt etmasin uchun raqib to‘pga zarba berayotganda undan oldin o‘z darvozasi tomonga chiqib olish kerak.

O‘yinchilarning hujum qilayotgan raqiblarga qarshi uyushqoq taktik harakatlari mudofaada komanda bo‘lib o‘ynash negizida yotadi. Bunday harakatlar atakani muvaffaqiyatli qaytarish va mudofaa holatidan chiqib, hujumga o‘tish imkonini beradi. Bu harakatlar himoya qismi xavfli zonada tezlik bilan kuch to‘plash sistemasidan, himoya qatori o‘yinchilarini qayta joylashtirish va bir-birini almashlashdan iborat bo‘ladi. Ko‘proq qanday vazifani hal etishga qaratilganligiga qarab himoyadagi komanda harakatlarini personal himoya, aralash himoya va zona himoyasiga bo‘lish mumkin.

P e r s o n a l h i m o ya – bu mudofaa qilayotgan har bir o‘yinchi o‘ziga topshirilgan raqib o‘yinchisi uchun qat‘iyan javobgar qilib uyushtirilgan mudofaa. Bunda komandaning har bir o‘yinchisiga raqiblarning ma‘lum bir o‘yinchisini qattiq ―tutib‖, uning harakat qilishini, sheriklari bilan hamkorlik qilishini qiyinlashtirish topshirib qo‘yiladi.

O‘yinchi qattiq «tutish»dan ko‘zlangan maqsad raqibning o‘yin harakatlarini boshlashiga yo‘l qo‘ymaslik, uning boshlab ulgurgan o‘yinini buzishdan ko‘ra oson ekanligidir.

Buning uchun hujumchi bilan oraliq masofani shunday saqlash kerakki, toki unga yo‘naltirilgan to‘pni olib qolish, yoki hujumchi bilan birga harakatlana borish yoxud to‘pni qabul qilish paytida unga hujum qilish mumkin bo‘lsin.

Biroq, ko‘pincha shunday bo‘ladiki, unda qat‘iyan personal himoyaga qarshi hujum to‘g‘ri uyushtirilsa, hujum qilayotgan tomon manyovrlar yordamida o‘ziga kerakli zonani bo‘shatib olish yoki qo‘riqlovchilarini ular uchun o‘rganish bo‘lmagan, qolaversa o‘zlariga hos vazifalarini bajara olmaydigan pozitsiyalarga olib ketish imkoniyatiga ega bo‘ladi. SHunda himoyachilarning o‘zaro hamkorligi, straxovka qilish imkoniyati buziladi.

Personal qo‘riqlash o‘yinchilardan o‘yinni taktik jihatdan juda nozik tushunishni, tez harakat qilishni va o‘xshash vazifalarni bajara bilishni talab qiladi.

Hozirgi futbolda himoyada personal o‘ynash usuli sof ko‘rinishda ishlatilmaydi-yu, lekin himoyaning taktik vositalari xazinasida u hamon muhim rol o‘ynab kelmoqda.

Z o n a h i m o ya s i bu himoyada o‘yin o‘ynashning himoya qatori o‘yinchilaridan har biri maydonning ma‘lum uchastkasini nazorat kqlib, shu zona doirasida paydo bo‘lgan har bir raqib o‘yinchisi bilan to‘p uchun kurashga kirishadigan taktik usulidir.

Zona himoyasida mudofaadagi o‘yinchi darvozaga nisbatan paydo bo‘lgan har bir xavf uchun o‘zini javobgar his etishi kerak. Bundan tashqari zona himoyasida sheriklarning straxovka tarzida bir-biriga yordam berishi ham bo‘ladi.

Qo‘riqlayotgan o‘yinchilarni bir-biriga «oshirish» bunday himoyadagi zarur element hisoblanadi. Bunday «oshirish» hujum boshlanishi oldidan yoki ataka endigina boshlangan vaqtdan amalga oshirilishi kerak. Hujumning yakunlovchi bosqichida o‘yinchilarni bevosita o‘z darvozasi yaqinida «oshirish» elementini bajarish tavsiya etilmaydi.

Himoyadagi o‘yin zona tizimining personal qo‘riqlashga nisbatan afzalligi shundaki, bunda maydonning hech bir qismi mudofaadagilarning nazoratidan chetda qolmaydi. Biroq bu tizim ham kamchilikdan holi emas. Bunda hujumchilar nisbatan bemalol harakatlanib joylarini o‘zgartiradigan bo‘lib, bu ularga har qalay bexalakit to‘p kabul qilish. Son jihatdan ortiqlik hosil qilish va h.k. imkoniyatlarni yaratadi.

A r a l a sh h i m o ya hozirgi futbolda himoyada o‘ynashning eng ko‘p tarqalgan va eng oqilona taktikasi hisoblanadi. Bunda personal himoya bilan zona himoyasining prinsiplari uzviy qo‘shilgan bo‘ladi: ba‘zi bir o‘yinchilar topshiriqqa binoan faqat o‘ziga topshirilgan raqib o‘yinchisini qo‘riqlab yursalar, boshqa birlari ko‘proq zonada o‘ynaydilar.

Shuningdek, bitta o‘yinchi ham bu ikkala metodni birga qo‘shib qo‘llanilishi mumkin. SHunday qila bilish himoyada o‘ynash metodlarini ko‘paytirib, komandaning mudofaa harakatlari xazinasini boyitadi va bu harakatlarni kuchaytiradi.

Taktik tizim-bu har bir o‘yinchining vazifalari va ularning futbol maydonidagi o‘yinlari belgilab qo‘yilgan holda komanda bo‘lib o‘ynash harakatlarini uyushtirish.

Har taktik tizimning ozmi-ko‘pmi doimiy alomatlari ko‘p bo‘lib, o‘yinchilar joylashtirilishi va o‘yinning qanday usul hamda shaklda olib borilishi, shuningdek o‘yinchilarning vazifalari shular jumlasiga kiradi.

Hujum bilan himoya o‘rtasidagi kurash har qanday sport o‘yining rivojlana borishiga ta‘sir qiladigan asosiy omil hisoblanadi. Huddi shu kurash futbol taktikasi doimo taraqqiy etib turishini rag‘batlantirib boradi.

O‘z taraqqiyotida eng o‘zgaruvchani individual taktikadir. Burama zarba berish, to‘p to‘xtatish, fint qilish singari texnik priyomlarning yangi-yangilari paydo bo‘lib, ular individual taktika vositalari bo‘lib qoladi. Bu yerda taktik yechimlarni amalga oshirish vositalari nisbatan tez o‘zgarib turadi. Chunki hujumning yangi vositasi topildimi, bas, sal o‘tmay mudofaaning yangi vositasi yordamida uni bartaraf etish yo‘li ham topiladi.

Komanda o‘yinini uyushtirish esa boshqa gap. Taktik tizimlar ham komanda o‘yinining ifodasi hisoblanadi. Odatda, hujum bilan himoyadagi kuchlar nisbati yaxshi balanslangan bo‘lsa, o‘yin juda qiziqo‘tadi. Biroqqaysidir bir trener mudofaada komanda harakatlarini uyushtirishning yangi variantini ishlab chiqadi deylik. Ma‘lum paytgacha mudofaa hujumdan ustun kelib yuradi. Vaqti kelib qarshi chora tariqasida hujum harakatlarini uyushtirishning zarur usuli ishlab chiqiladi. SHunday qilib, bir taktik sistema o‘rniga boshqa, progressiv bo‘lgan sistema vujudga keladi. Lekin, individual taktik harakatlarda yangiliklar tez-tez paydo bo‘lib tursa-da, batamom o‘yin taraqqiyotiga bog‘liq bo‘lgan taktik sistemalar ancha-ancha vaqtda o‘zgaradi.

O‘tgan asrning 80-yillarida ingliz klubi-«Notengem Forest» yaratgan «qator besh kishi» tizimi aniq ishlab chiqilgan dastlabki tizimi bo‘ldi. Uning nomi oldingi qatorda o‘yinchilarning joylashish shaklidan olingan edi.

Bu tizimda komandada ikkita himoyachi, o‘rta yarim himoyachi va beshta hujumchilar bilan himoyachilarni bir-biriga bog‘lar va shu zayl butun komanda o‘yinini uyushtiruvchi bo‘lardi.

1925 yilda Xalqaro futbol federatsiyasi qoidaning «o‘yindan tashqari» holat haqidagi moddasining izohiga o‘zgarish kiritdi. Endi hujum qilayotgan o‘yinchi to‘p olayotganda undan oldinda raqib o‘yinchilaridan ikki kishi bo‘lsa kifoya edi.

Qoida o‘zgargandan keyingi yillar hujumning himoya ustidan batamom ustunligida o‘tdi. Maydonning uzunasi bo‘ylab bemalol manyovr qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan hujumchilar jarima maydoniga anchagina oson o‘tib, ko‘p-ko‘p gol uradigan bo‘lib qoladilar. Darvozani samarali himoya qiladigan vositalar topish kerak edi. Natijada yangi taktik tizim paydo bo‘ldi. Bu tizimning vatani ham Angliya bo‘ldi.

30-yillar boshida mashhur ingliz klubi- «Arsenal»ning treniri CHepmen darvoza oldidagi eng xavfli zona mudofaasini mustahkamlash uchun markaziy yarim himoyachi qilib qo‘ydi. Tabiiyki, bu boshqa o‘yinchilarning joylari o‘zgarishiga, qolaversa yangi taktik tizim ishlab chiqilishiga asos bo‘ldi. Tizim «dubl-ve» nomini olib, hammaga ma‘qul keldi.

Bu tizimda himoyachilar yon chiziqlariga yaqinroq turib, qanot hujumchilarini qo‘riqlaydigan bo‘ldilar. Qanot yarim himoyachilar esa aksincha oldinroqqa chiqib, maydon o‘rtasiga yaqinroqo‘ynaydigan bo‘ldilar. Markaziy hujumchi bilan ikkala qanot hujumchilar esa sal orqaroqda o‘ynaydigan bo‘ldilar.

Shunday qilib maydon o‘rtasida ikkita yarimmiyona hujumchi bilan ikkita yarim himoyachini o‘z ichiga olgan «sehrli kvadrat» paydo bo‘ldi. Huddi shu to‘rt kishi komandaning hujum haraktlarini ham, mudofaa harakatlarini uyushtirardi.

«Qatorbesh kishi» tizimida faqat qanot hujumchilarini neytrallashtirish uchun qanot yarim himoyachilarining personal javobgarligini nazarda tutilgan, mudofaadagi boshqa o‘yinchilar zonada o‘ynagan bo‘lsalar, yangi tizimda to‘rtala qatorning har biridagi kuchlar taxminan tengligi har qaysi o‘yinchi o‘zi qo‘riqlayotgan o‘yinchi personal javobgar bo‘lishidan keng foydalanishga olib keldi. Bunda qanot himoyachilari qanot hujumlariga qarshi, markaziy himoyachiga qarshi, yarim himoyachilar, yarimmiyona hujumchilarga qarshi o‘ynar edi.

Ma‘lum vaqtga qadar hujum bilan mudofaadagi kuchlar nisbati teng bo‘lib keldi. Biroq yaratishdan ko‘ra barbod etish hamma vaqt oson bo‘lgani uchun, ozroq vaqtdan keyin himoya ustunroq keladigan bo‘lib, bu gollar miqdori kamayib ketishiga, binobarin o‘yinning tomosha tomoni susayib ketishiga olib keldi. Har bir o‘yinchi torgina cho‘zik zonada harakat qilib, faqat maydonning uzunasi bo‘ylab«yo‘laklar» bo‘ylab o‘ynash prinsipi ko‘p jihatdan bunga sabab bo‘ldi. O‘zlari qo‘riklayotgan o‘yinchilar qayerda ekani mudofaadagilarga hamma vaqt ma‘lum bo‘lgani uchun ham harakatlar qolipga tushib qolgan, bu esa mudofaadagi o‘yinchilarning vazifasini ancha osonlashtirib qo‘ygan.

Yana hujumni kuchaytirish yo‘llarini izlash kerak edi.

1+4+2+4 tizimi

Shvetsiyada bo‘lgan 1958 yilgi jahon chempionati Braziliya terma komandasining ishonchli g‘alabasi bilan yakunlandi. Braziliyaliklarning bu muvaffaqiyatiga butun jahon darhol e‘tirof etgan yangi taktik tizim ko‘p jihatdan sabab bo‘ldi. Braziliya terma komandasining o‘yinchilari uch qator bo‘lib, ya‘ni himoya qatorida to‘rt kishi, hujum qatorida to‘rt kishi va o‘rta qatorda ikki kishi tizimining afzalligi bo‘lib, bu hol komanda bo‘lib harakat qilishning zona tizimiga o‘tish va darvozaning zabt etilish havfi eng ko‘p zonada ishonchli-roq straxovka qilish imkonini berdi. Ikkita markaziy himoyachidan biri sal orqaroqda o‘ynab, sheriklarini straxovka qilardi. Oldinda o‘ynaydigan uch hujumchiga qarshi endi to‘rt himoyachi o‘ynayotgani uchun ham shu tariqa himoyalanish mumkin bo‘ldi. Yarim himoya qatori miqdor jihatdan o‘zgarmadi. Oldingi qatorda o‘yinchilar bir oz kamayishi esa har bir hujumchining operativ o‘ynaydigan joyi kengayishi (Braziliya komandasida hamma hujumchilar yuksak mahoratli o‘yinchilar bo‘lganligini unutmaslik kerak), hujum rivojlanadigan eng muhim uchastkada raqiblarning bitta markaziy himoyachisiga qarshi ikkita hujumchi o‘ynaydigan bo‘lishi va qanot himoyachilarining hujumga aktiv qo‘shilishi hisobiga bilinmasdi.

Yangi taktik tizimning afzalliklarini tez tushunib olib, hamma komandalar shu taktikaga o‘ta boshladilar. Natijada 1962 yil CHilida bo‘lgan chempionatda hamma qatnashchilar «braziliya tizimi»da o‘ynadilar. Biroq faqat bitta komanda - Braziliya terma komandasi boshqacha tizimda o‘ynadi.

1+4+3+3 tizimi

Braziliyaliklar navbatdagi jahon chempionati o‘yiniga anchagina o‘zgarishlar bilan kirib keldilar. Ular himoya qatorini o‘zgartirmay qoldirdilar-da, boshqa ikki qatorni, hujumchilardan birini o‘rta qatorga o‘tkazib, boshqacha tuzdilar. Hujum harakatlarini ham, mudofaa harakatlarini ham uyushtirishda o‘rta qator muhim rol o‘ynashini to‘g‘ri aniqlab, braziliyaliklar xuddi shu zvenoni mustahkamladilar.

Biroq, bu sistemada himoya qatorlari hujumchilardan ustunroq ko‘rinsa ham, uni himoya varianti deb qarab bo‘lmaydi, o‘rta qatorda uch o‘yinchi borligi ulardan kamida ikkitasiga aktiv qo‘shilish imkonini beradi. O‘rta qator o‘yinchilaridan qaysi biri hujumga qo‘shilishini raqiblar oldindan bilan olmasligini ham unutmaslik kerak. Bu hujum qilayotganlar harakatiga kutilmaganlik elementini kiritib, qarshi tomonning mudofaauyushtirishini qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, qanot himoyachilari hujumga qo‘shilganda, ularni straxovka qilish imkoniyati ko‘payadi. Nihoyat, bu tizimda markaziy himoyachilardan biri hujumda aktiv qatnashish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Huddi ana shu afzalliklar 1+4+3+3 tizimini hozirgi futbolda ko‘p qo‘llaniladigan qilib qo‘ydi.

1+4+4+2 tizimi

Bu tizim «to‘rt himoyachili» tizimning variantlaridan biri sifatida juda mashhur.

O‘yinchilar uch qatorda mana bunday joylashadilar himoya qatori to‘rt o‘yinchidan, o‘rta qator ham to‘rt o‘yinchidan va hujum qatori ikki o‘yinchidan iborat bo‘ladi.

Ataka yo‘nalishini uzluksiz o‘zgartirayotgan va shu yo‘sin mudofaa qiyinlashtirayotgan maydon o‘rtasi o‘yinchilari, shuningdek qanot himoyachilari hujumning bo‘sh qolgan zonalarini to‘ldirib turadilar. Ozgina bo‘lsa ham, imkoniyati bo‘ldi deguncha markaziy himoyachilardan biri ham hujumga qo‘shiladi.

Hozirgi futbol taktikasi o‘yinchilardan texnik jihatdan mohir bo‘lishni va ularning taktik tafakkuri rivojlangan bo‘lishigina emas, balki funksional imkoniyatlari ortiq bo‘lishini ham talab qiladi.

O‘yinchilar harakatchanligini, universalligini oshirish va o‘yinni yanada aniqroq uyushtirish hisobiga komandaning hujum qudratini kuchaytirish tendensiyasi zamonaviy futbol taraqqiyotidagi bosh yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.

Futboldan X jahon chempionatida o‘yinni yangicha uyushtirish prinsipi, ya‘ni total futbol prinsipi e‘tirof etildi.

Total futbol deganda hamma o‘yinchilarning uyushqoqlik bilan harakat qilishi, hujumdagi va mudofaadagi har qanday holatda ularning juda aktiv bo‘lishi tushuniladi. O‘yinchilarning universalligi total futbolning muhim xususiyatidir. Bunda ham hamma futbolchilar ilgarigidek konkret o‘yin pozitsiyasida bo‘ladilar. Biroq uyin davomida zarurat bo‘lganiga o‘yinchilar o‘zaro almashinib o‘ynaydilarki, bu hol hamma pozitsiyalarga chiqaverish, qatorlar bir-biridan uzilib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik, raqiblarni operativ kenglikdan mahrum qilish imkonini beradi.

O‘yinchilar uzluksiz harakatda bo‘ladilar, juda ko‘p improvizatsiya qilib o‘ynaydilar va o‘yin xarakterini komandaga kerakli yo‘nalishdato‘satdan va tez o‘zgartira oladigan bo‘ladilar.

Yuksak darajadagi tezkor texnika, o‘yin maromi va sur‘atini boshqara bilish, manyovrchilik bugungi kunda o‘yinchilarning alohida qatorlar orasidagi jafovutni yo‘qotishga yordam beradigan, o‘yinchilar o‘zaro almashinib o‘ynashga, ya‘ni ular tayyorgarligini universallashtirishga imkon beradigan individual va texnik hislatlari hisoblanadi.

Hozirgi futbolda hujum ham, mudofaa ham yalpi bo‘lib, individual o‘yin metodlari bilan qo‘shib olib boriladi. Bunday «balanslangan» futbol juda samarador va tomoshabop bo‘ladi. Turli qator o‘yinchilarining o‘zaro anik almashib o‘ynashlari mudofaaga xalal yetkazmay turib, yarim himoyachi va himoyachilardan hujumda foydalanish imkonini beradi.

Hozirgi futbolda ayrim «yulduz»larning individual harakatlari kollektiv o‘yiniga tobora ko‘p bo‘ysundirilmoqda. Biroq, bu komandada yetakchilik qiladigan individual kuchli o‘yinchilarning rolini zarracha ham kamaytirmaydi. SHuningdek improvizatsiya qilish ham endilikda individual emas, balki kollektiv xarakterda bo‘lib, bu komanda harakatlariga kutilmaganlik tusini berib, raqiblar rejasini buzib yubormoqda.

O‘yin uslubi deganda individual o‘yinga, konkret komandaga yoki biror mamlakat futboliga xos, boshqalardan farqqiladigan alomatlar yig‘indisini tushunish kerak.

Uslub bu o‘ynayotganlarning psixik va jismoniy hislatlari, ularning o‘yin olib borishdagi texnik-taktik madaniyati ifodasidir. Masalan, sovet futbolining uslub xususiyatlariga eng avvalo o‘yinni kollektivizm prinsiplari asosida uyushtirishni kiritish mumkin. Kollektivizm asosida esa, o‘z navbatida, individual mahorat namoyon bo‘ladi, komandaning barcha imkoniyatlari ishga tushadi.

O‘yin taktikasi, sistemasi va uslubi uzviy bir butunlik bo‘lib, o‘zaro bir-birin to‘ldirib turadi.

Hozirgi mavjud o‘yin metodlari va taktik sxemalar o‘yin jarayonida turlana oladigan universal o‘yin sistemasi yaratishga intilish borligi haqida gapirish imkonini beradi.

Yangi, progressivrok 1+4+2+4 o‘yin tizimiga o‘tish 50-yillardagi futbol taktikasi evalyutsiyasiga yakun yasadi, desa bo‘ladi.

Yangi tizimning «uch himoyachili» klassik tizimidan asosiy farqi to‘rtta qator o‘rniga uchta qat‘iy qator tashkil topib, ulardagi o‘yinchilarning taktik vazifalari aniq belgilab qo‘yilganligidan iborat. Endi futbolda hujum qiluvchi kuchlar bilan mudofaa qiluvchi kuchlar taxminan teng bo‘lib qoldi. YAngi tizimda orqa qator turt himoyachidan – o‘z darvozasi ro‘parasida zonada o‘ynovchi ikkita (chap va ung) markaziy himoyachidan va sal oldinroqda o‘ynovchi ikkita qanot himoyachisidan iborat. Ularning hammasi mudofaada o‘ynashning zona prinsipiga rioya qiladi. Oldingi qatorda asosan oldinda o‘ynovchi ikkita markaziy hujumchi va ikkita qanot hujumchisi bo‘ladi. Bu tizimda komandaning ilgarigi insaydlardan iborat bo‘lgan ikkinchi «eshelon» hujumchilari-yarimmiyona hujumchilari bo‘lmaydi.

«Sehrli to‘rtburchak» ham yo‘q bo‘lib ketdi. Endilikda hujum va mudofaaning bosh yo‘nalishida bir o‘yinchi o‘rniga ikki o‘yinchi harakat qiladigan bo‘lgani uchun komandaning uzuna o‘qi mustahkamlandi.

O‘yinchilarning yangicha joylashtirilishi komanda qatorlari orasida yangicha taktik bog‘lanishlar ko‘paydi. To‘g‘ri, yangi tizimqanot himoyachilari o‘yiniga uncha ta‘sir etmadi, ammo boshqa o‘yinchilarning funksiya va vazifalari anchagina o‘zgardi. Masalan, mudofaaning markazi ikkita markaziy himoyachiga ishonib berildi. Qanot himoyachilari singari bular ham zona mudofaasi prinsiplariga rioya qilib, o‘zlari qo‘riqlaydigan o‘yinchilarni darvozani zarbga tutish mumkin bo‘lgan masofada qarshi oladilar. Bunda o‘zaro straxovka qilish alohida rol o‘ynaydigan bo‘lib qoldi.

O‘rta qator o‘yinchilarining asosiy vazifasi himoyachilar bilan hujumchilar o‘rtasida bog‘lanish bo‘lishini ta‘minlashdan, shuningdek u yoki bu tomonga aktiv yordam berishdan iborat. SHuning uchun o‘rta qator o‘yinchilaridan biri dispetcherlik vazifalari bor yarim hujumchi bo‘ladi. Bu futbolchining texnik mahorati yuksak va taktik tafakkuri a‘lo darajada bo‘lishi kerak. Uning sherigi esa mudofaada ishonch bilan o‘ynaydigan yarim himoyachilik qiladi.

Hujum qatoridagi ikkala qanot hujumchisi ham qat‘iyan o‘z joyida o‘ynab, jabha bo‘ylab kamdan-kam harakat qiladi. Raqiblar hujumi chiqmay qolgandan keyin himoyachilar bilan aloqa saqlanishi uchun qanot hujumchilari tezda orqaga qaytib keladilar. Markaziy hujumchilar esa aksincha, maydonning kengligi bo‘ylab manyovr qilib, bir-biri bilan joy almashib o‘ynaydilar, qanot hujumchilariga kerakli yordam beradilar, lekin hujumni yakunlashda eng aktiv qatnashadilar. Hujum chiqmay qolgandan keyin markaziy hujumchilar maydon markazidagi o‘zlarining dastlabki pozitsiyalariga qaytadilar.

Ataka vaqtida mudofaada ko‘p o‘yinchi to‘plangan va mudofaadagilar bilan hujumdagilar son jihatdan teng bo‘lgan sharoitda hujumchilar himoyachilarning doimiy nazoratida bo‘lganligi uchun ularda keskin manyovr qilishga keraklicha keng joy yo‘qligin 1+4+2+4 tizimining kamchiliklaridan, deb hisoblash kerak. Shuning bilan birga mudofaa vaqtida bitta qatorda turadigan ikki o‘yinchi nazoratidagi markaziy zona, straxovka uyushtirish murakkabligi sababli, yetarlicha mustahkam bo‘lmaydi.

O‘yinchilarni ularning har biriga nagruzka teng tushadigan qilib joylashtirishni izlash yangi 1+4+3+3 tizimi paydo bo‘lishi sabablaridan biridir. Bundan tashqari, o‘rta qatorni mustahkamlash maydon o‘rtasini tuzukroq nazorat qilish imkonini beradi.

1+4+2+4 tizimida o‘ynashga nisbatan 1+4+3+3 tizimida o‘ynashning taktik mazmunidagi asosiy farq komanda hujum va mudofaa harakatlarining operativ masofasi anchagina uzayganligi, deb hisoblash mumkin. Hujum bmlan yarim himoya aralashib ketdi, ya‘ni hujumchilar bilan yarim himoyachilarning harakat zonalari aniq chegaralanmay qoldi. Bu esa hujumchilarning bir qismi mudofaaga o‘tishi va yarim himoyachilarning hujumdagi aktivligi oshishi hisobiga mumkin bo‘ldi.

Mudofada aralash metodga alohida e‘tibor berilishi esa qanot himoyachilariga zonada bemalol harakat qilish, eng yaqindagi sherigini straxovka qilish, maydon o‘rtasi bilan aloqa o‘rnatishga chiqish, shuningdek hujumga qo‘shilish imkonini beradi. Oldingi himoyachi markaziy hujumchiga ko‘p e‘tibor beradi, uning harakatlanishini kuzatib boradi va u bilan yakkama-yakka kurashga kirishadi. Orqadagi himoyachi esa sheriklarini straxovka qilishni ta‘minlaydi va mudofaa markazidagi muhim pozitsiyada o‘ynaydi. Bu o‘yinchilar yuzaga kelgan sharoitga karab o‘yin davomida o‘rin almashib turadilar.

O‘rta qator o‘shyinchilari hujum va mudofaa harakatlarida aktiv qatnashishdan tashqari xujumchilarga raqiblar masofasini yorib o‘tish uchun imkoniyat yaratib beradilar. Bunda dispetcher, ya‘ni kombinatsiyani boshlovchi futbolchining o‘rni alohidadir.

Hujum qatoridagi uch o‘yinchi to‘rtta himoyachi nazoratida bo‘ladi. Demak, jabha bo‘ylab ular orasi ancha cho‘zilib, bir-biriga boqliqlik ancha bo‘shashadi. Biroq, hujumchilar hujumda aniq chiziq prinsipiga rioya qilib, jabha hamda maydon uzunasi bo‘ylab manyovr qilib, himoyachilardan qutulish yo‘llarini topibgina qolmay, balki hujum uzoq masofa bo‘ylab davom etishini hamda zvenolarda bog‘liqlik bo‘lishini ta‘minlab beradilar.

1+4+3+3 tizimidagi kollektiv harakatlar uchun keng qo‘lamli manyovrlar, maydon o‘rtasidan o‘tishda uzoq masofaga to‘p uzatib berishlar va bir-ikki tegishdayoq to‘p uzatiladigan taktik kombinatsiyalardan foydalanib o‘tkaziladigan tez hujumlar xarakterlidir. Futbol taktikasi evolyutsiyasining davom etishi 1+4+4+2 tizimi paydo bo‘lishiga olib keldi. Buning xususiyati shundaki, unda o‘rta qator to‘rt kishidan iborat bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘rta qator bilan himoya qatori o‘yinchilari o‘rtasida nagruzka bir bir tekisroq taqsimlangan bo‘ladi.

O‘rta qatorni mustahkamlaganda maydon o‘rtasida o‘yinchilar ko‘payib ketadi. Mudofaada zonada o‘ynash mumkin bo‘lib, himoyachilarning harakatlari tezkorroq, manyovrchanroq bo‘lib qoladi. Raqiblar oldingi qatordagi ikki-uch o‘yinchining har qanday harakatlanishi hamma vaqt o‘rta himoyachining nazoratida bo‘lishi shunday qilishga yo‘l qo‘yib beradi.

Bu sistemada «sof» forvardlar ikkitagina bo‘lib qolganiga qaramay, hujumda aktiv ishtirok etuvchi futbolchilar besh oltitaga yetadi. Ular maydonning turli nuqtasidan hujum qilaveradilar. O‘yinchilar individualgina emas, balki kollektiv tarzda ham improvizatsiya qila oladilar, bunda komanda manyovrlari raqib uchun kutilmagan bo‘lib qolaveradi va o‘yin taktikasini o‘zgartirib turish imkonini beradi.

Mudofaa qatori son jihatdan o‘zgarmagan bo‘lsa ham taktik planda olga tomon bir qadam tashlandi. Himoyachilar o‘zlarining odatdagi mudofaa harakatlaridan tashqari, goho-goho, emas balki butun o‘yin davomida komandaning hujumkorlik ishlarida qatnashadilar.

Mudofaada o‘ynaganda komanda ko‘pincha zona metodiga rioya qiladi.

O‘rta qator komandaning negizi hisoblanadi. Maydon o‘rtasida qudratli bufer hosil qilish maqsadida bir gruppa o‘yinchilar shu yerga yig‘iladi. Bufer o‘yinchilar soni hisobigagina emas, balki hujum va mudofadagi vazifalariga qarab ham tuziladi. Uyushtiruvchanlik roli asosan o‘rta qator o‘yinchilarida bo‘ladi. Ular odatda, maydonning har qanday nuqtasida ishonch bilan o‘ynaydigan, universal futbolchilar bo‘ladi. Ularning o‘yini to‘pni uzoq vaqt boshqarib turishga, ko‘p yurishli kombinatsilarga, a‘lo darajada hamkorlikka asoslangan bo‘ladi. Ular hujumchi va himoyachilar bilan tez-tez almashib o‘ynaydilar, kombinatsion imkoniyatlar izlab topadilar, aldab o‘tish va qisqa masofaga to‘p uzatib berishni bajonidil qo‘llanadilar. O‘rta qator o‘yinchilari maydon o‘rtasida hujum tayyorlanayotganda barcha yo‘nalishlarda o‘rtacha va qisqa masofalarga to‘p uzatish vositasida hujumning rivojlanish yo‘nalishini o‘zgartiradilar. Ular raqib tomon mudofaasidagi zaif joylarni qidirib, kamroq tezlikda ko‘p yurishli kombinatsiyalar qiladilar, keyin maksimal tezlikda kombinatsiya qilib, o‘yinchilardan birini zarba berish pozitsiyasiga chiqaradilar.

Hujum qatori qanotda ham, markazda ham o‘ynay oladigan ikki o‘yinchidan iborat bo‘ladi. Ularning harakatlanishlari va manyovrlari sheriklari uchun o‘ynaydigan kengroq joy va zarba berish pozitsiyasiga ilgaritdan o‘rganib qo‘yilganidek kutilmaganda chiqish uchun imkoniyat yaratib berishga qaratilgan bo‘ladi. Eng ko‘p nagruzka hujumchilarga tushadi, chunki ular nihoyatda katta tezlikda o‘ynaydilar va to‘xtovsiz harakatda bo‘ladilar.

5-ma‟ruza: FUTBOL MUSOBOQALARNI O`TKAZISH UCHUN NIZOM TUZISH

Reja:

1. Musobaqalarning ahamiyati

2. Musobaqa turlari

3. Musobaqalarni rejalashtirish

4. Musobaqa nizomi

5. YOrdamchi jihozlar

Futbol musobaqalari o‘quv-mashg‘ulot ishlarining asosiy qismini tashkil etadi. Ular mashg‘ulotlarda qiziqishni oshiradi, mamlakatda futbolning ommaviy rivojlanishiga yordam beradi. Futbolchi o‘yinlarda muntazam qatnashmay turib yuqori natijalarga erisha olmaydi. Musobaqalar musobaqa qatnashchilarining va umuman komandaning jismoniy, texnik, taktik va axlokiy-irodaviy tayyorgarligi darajasini aniqlaydi, o‘quv-mashg‘ulot jarayonining ahvoli va yo‘nalishini aniqlash imkonini beradi. Musobaqa natijalari o‘quvmashg‘ulot ishlarini yakunlash vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Musobaqalar qat‘iylikni, g‘alabaga erishish yo‘lidagi iroda kuchini, korxona jamoasi, shahar, respublika, mamlakat oldidagi mas‘uliyat hissini tarbiyalaydi. O‘yinlarning emotsional keskinligi futbolchilarning psixolo-gik xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi.

Ochiq havoda o‘tkaziladigan musobaqalar qatnashchi-larni sog‘lomlashtirish jihatidan katta ahamiyatga ega bo‘lib, jismoniy kamolotning hammabop va qimmatli vositalaridan biridir. Musobaqalar ko‘p sonli tomosha-binlarni jalb qilish bilan futbolni targ‘ib qilish va ommalashtirishning qudratli vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ular musobaqa qatnashchilari va tomoshabinlarga uyushtiruvchi ta‘sir ko‘rsatib, tomoshabinlarni jismoniy tarbiya va sport bilan faol shug‘ullanishga jalb etadi.

Futbol hakamining tarbiyachi – pedagog va o‘yin rahbari sifatidagi ahamiyati juda katta. Aniq hakamlik qilish, maydonda ro‘y beradigan qo‘polliklarga va ayrim futbolchilarning intizomsizligiga qarshi qat‘iy kurashish, musobaqalashayotgan komanda o‘yinchilariga o‘z vaqtida tanbeh va ko‘rsatmalar berish musobaqani taktik va texnik jihatdan yuqori darajada o‘tkazishga yordam beradi.

Oldiga qo‘yilgan vazifalarga qarab musobaqalarni asosiy va yordamchi musobaqalarga bo‘lish mumkin.

Yagona sport tasnifi talablariga muvofiq tashkil etiladigan va natijalariga ko‘ra sport tasnifi belgi-lanadigan hamda g‘olib yoki chempion degan nom beriladigan musobaqalar asosiy musobaqalarga kiradi.

Musobaqalarning asosiy turi – taqvim musobaqalar bo‘lib, ular sport tadbirlarining yagona taqvim rejasida nazarda tuziladi va tasdiqlangan nizomga muvofiq ravishda o‘tkaziladi.

Qo‘yidagilar musobaqalarning asosiy turlariga kiradi:

– birinchilik yoki chempionatlar; – kubok musobaqalari; – saralash musobaqalari.

Birinchilik yoki chempionatlar – eng mas‘uliyatli musobaqalar bo‘lib, ularning natijalari bo‘yicha g‘olib komandaga chempionlik nomi beriladi. Musobaqalarni tashkil

etishning bu turi komandalar kuchini oqilona baholashga, olib borilayotgan o‘quv-tenirovka ishining sifatini taqqoslashga imkon beradi.

Kubok musobaqalari juda ko‘p komandalarni jalb etish va g‘olibni nisbatan qisqa muddatlarda aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Kubok musobaqalari eng yaxshilarni izchillik bilan olish prinsipi bo‘yicha o‘tkaziladi.

Saralash musobaqalari musobaqalarning keyingi bosqichida qatnashish uchun eng kuchli komandalarni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.

Musobaqalarning yordamchi turlariga qo‘yidagilar kiradi:

– nazorat uchrashuvlari;

– o‘rtoqlik uchrashuvlari; – namunali uchrashuvlar; – qisqartirilgan musobaqalar.

Nazorat uchrashuvlari komandalarni bo‘lajak musobaqa-larga tayyorlash va ularning tayyorgarligini tekshirish maqsadida o‘tkaziladi.

O’rtoqlik uchrashuvlari o‘quv-mashg‘ulot maqsadlarida yoki an‘anaviy musobaqalar planida o‘tkaziladi.

Namunali uchrashuvlar futbolni ommalashtirishga va sport mahoratini ko‘rsatishga xizmat qiladi.

Qisqartirilgan musobaqalar bir necha soat mobaynida o‘tkaziladi. Ular, odatda, bayram kunlariga va sport mavsumining ochilish yoki yopilish kunlariga rejalash-tiriladi.

Bunday musobaqalarni o‘tkazishda o‘yin vaqti qisqar-tiriladi. Qisqartirilgan musobaqalarning dasturi faqat o‘yin o‘tkazishni emas, balki o‘yinchilarning texnik yoki jismoniy tayorgarligiga doir musobaqalarni ham o‘z ichiga olishi mumkin.

Mamlakatimizda jismoniy tarbiya harakatining tashkiliy tuzilish xususiyatlarini hisobga olgan xolda respublikalar, viloyatlar, shaharlar va jismoniy tarbiya jamoalarida o‘tkaziladigan futbol musobaqalarining muayan tizimi qaror topgan. Bu tizim turli ko‘lamdagi musobaqalarning mintaqaviy va muassasa pritsipini hisobga olgan holda muttasil, izchil bo‘lishini va almashinib turishini talab etadi.

Bu musobaqalarning bir yo‘la ikki joyda bo‘lishi, jamoalarning haddan tashqari band bo‘lib qolishi, uzoq vaqt yo‘lda bo‘lishning oldini olishga hamda jamoalarda to‘la qimmatli o‘quv-mashg‘ulot ishlari uchun sharoit yaratishga imkon beradi. Musobaqaning umumiy yig‘ma taqvim rejasi faqat tadbirlar ro‘yxati emas, balki sport tashkilot-larining futbolini yanada rivojlantirish yuzasidan birgalikda olib boradigan ishlarning chuqur o‘ylangan rejasidir.

U territorial va idoralar bo‘yicha uyushtiriladigan musobaqalarni o‘tkazish bilan aloqador barcha masalalarni o‘z ichiga oladi. Respublika, viloyat o‘lka va shahar musobaqalarining yig‘ma taqvim rejasini yuqori tashki-lotlar tomonidan rejalashtiriladigan musobaqalarni hisobga olgan holda, 4 yillik qilib tuzish maqsadga muvofiqdir. Zarur o‘zgartirishlar kiritilgandan keyin futbol bo‘yicha umumiy yig‘ma reja tegishli jismoniy tarbiya va sport qo‘mitalarining ommaviy sport tadbirlari rejasiga kiritiladi hamda barcha sport tashkilotchilari uchun majburiy hisoblanadi.

Amalda o‘yinning uchta asosiy tizimi qaror topgan: davrali tizim, bir yoki ikki marta yutqazgandan keyin o‘yindan chiqib ketiladigan tizim, avvalgi ikki tizimning kombinatsiyasidan iborat bo‘lgan aralash tizim.

Musobaqaning davrali tizimida har bir komanda, agar musobaqa bir davrali o‘tkazilsa, bir-biri bilan bir marta, agar musobaqa ikki davrali o‘tkazilsa, ikki marta uchrashishi kerak. Uning bunday tizim yoki adolatli musobaqalashuvchilar kuchlari nisbatini ancha oqilona belgilashga va kuchli jamoani aniqlashga imkon beradi, bunda musobaqaning umumiy yakunidagi tasodifiylik elementi ma‘lum darajada bartaraf qilinadi. Bu tizim bo‘yicha musobaqalarni ikki davrali qilib o‘tkazish eng to‘g‘ri hisoblanadi

Davrali tizimda musobaqa ishtirokchilarining barcha o‘rinlari to‘plangan ochkolar soniga qarab aniqlanadi. O‘tkazilgan barcha o‘yinlar natijasida eng ko‘p ochko olgan jamoa (yoki jismoniy tarbiya kollektivi) g‘olib hisob-lanadi. Bir yoki bir necha jamoalarda ochkolar teng bo‘lib qolganda, g‘olibni aniqlash uchun musobaqa tartibida qandaydir qo‘shimcha ko‘rsatkichlar yoki tadbirlar (masalan, shu jamoalar o‘rtasida qo‘shimcha o‘yin yoki shu jamoalar o‘rtasidagi avval o‘ynalgan o‘yin natijalari, yoki kiritilgan to‘plar nisbati) nazarda tutilgan bo‘lishi kerak.

Davrali tizim bo‘yicha o‘ynash tartibida qur‘a tashlash bilan musobaqada qatnashuvchi komandalarning nomerlari aniqlanadi. Jamoalarning aniqlangan raqamlari asosida o‘yinlar jadvali (kalendari) tuziladi. Musobaqalar bir davrali qilib o‘tkazilganda, o‘yin bir-biri bilan bella-shuvchi ikki jamoadan dastlabkisining maydonida o‘tkazi-ladi Agar musobaqada ikki davra nazarda tutilgan bo‘lsa, ikkinchi o‘yin keyingi jamoa maydonida o‘tkazilishi kerak.

Davrali tizim bo‘yicha o‘tkaziladigan o‘yinlar kalendarini uch usul bilan tuzish mumkin.

Birinchi usul. Musobaqada ishtirok etuvchi koman-dalar soniga qarab, jamoalarning umumiy soniga yaqin bo‘lgan tok son olinadi va unga muvofiq ravishda vertikal chiziqlar o‘tkaziladi. Masalan, 6 ta jamoa bo‘lganda, unga (ya‘ni 6 soniga) yaqin bo‘lgan toq son 5 bo‘ladi. Demak, besh vertikal chiziq o‘tkazish zarur. Jamoalar soni 10 ta bo‘lganda, unga yaqin toq son – 9, demak, to‘qqizta vertikal chiziq chizilgan bo‘lishi kerak va xokazo.

Vertikal chiziqlarning ostidan va ustidan, pastdan boshlab chapdan o‘ngga qaratib jamoalar nomeri ketma–ket tartibda birinchidan musobaqada qatnashuvchi jamoalar-ning umumiy soniga eng yaqin bo‘lgan toq songacha, orada bir chiziq qoldirib yozib chiqiladi (10-jadval).

Bu raqamlar keyingi raqamlarni grafik tarzida yozish uchun dastlabki reja bo‘lib hisoblanadi. Birinchi kun o‘yinlar taqvimini tuzish uchun birinchi raqamdan boshlab vertikal chiziq atrofida soat strelkasiga qarshi yo‘nalishda oshib boruvchi tartibda barcha ishtirok etuvchi raqamlar yozib chiqiladi. Qolgan o‘yin kunlarining taqvimini tuzish uchun vertikal chiziqlar o‘rtasidagi barcha raqamlar, avval ularning ostiga va ustiga qo‘yilgan raqamlarni hisobga olgan holda, ilonizi qilib qo‘yib chiqiladi. SHuni ham aytish kerakki, raqamlar birin-ketin vertikal chiziqlar-ning o‘ng tomonidan ortib boruvchi tartibda takrorlanib yoziladi.

Shundan keyin ikkinchi va qolgan taqvim kunlarida bellashuvchi jamoalarni aniqlash uchun har bir vertikal chiziqning chap tomoniga avvalgi taqvim kunidagi barcha raqamlar o‘zgarishsiz o‘tkazilishi kerak.

9-jadval

6 7 8 9
6	5	5	7	7	6	6	8	8	7	7	9	9	8	8	1	1	9
7	4	4	8	8	5	5	9	9	6	6	1	1	7	7	2	2	8
8	3	3	9	9	4	4	1	1	5	5	2	2	6	6	3	3	7
9	2	2	1	1	3	3	2	2	4	4	3	3	5	5	4	4	6

1 2 3 4 5

1- tur	2- tur	3- tur	4- tur	5- tur	6- tur	7- tur	8- tur	9- tur
1- 10	10– 6	2-10	10-7	3-10	10-8	4-10	10-9	5-10
2-9	1-2	3-1	2-3	4-2	3-4	5-3	4-5	6-4
3-8	9-3	4-9	1-4	5-1	2-5	6-2	3-6	7-3
4-7	8-4	5-8	9-5	6-9	1-6	7-1	2-7	8-2
5-6	7-5	6-7	8-6	7-8	9-7	8-9	1-8	9-1

Hamma grafalar to‘ldirilib chiqilganidan keyin, o‘yinlarning taqvimi tuziladi. Buning uchun vertikal chiziqning ikki tomonida turuvchi raqamlar juft-juft qilib birlashtiriladi. Musobaqada ishtirok etuvchi jamoalar soni toq bo‘lsa, har bir vertikal chiziqnig ostida yoki ustida turuvchi raqamlar mazkur taqvim kuni (shu turda) o‘ynamaydigan jamoa ekanini ko‘rsatadi.

Jamoalar soni juft bo‘lganda (masalan, jamoalar soni o‘nta bo‘lganda) ko‘rsatilgan (vertikal chiziqning ostida yoki ustida) raqamlar (jamoalar) oxirgi raqamlar (o‘ninchi) bilan o‘ynaydilar.

Turlar bo‘yicha o‘yinlar jadvali bo‘sh raqamli jamoalar (vertikal chiziq ostida yoki ustidagi raqamlar) bilan so‘nggi raqamli jamoa o‘yinini hisobga olgan holda tuziladi (yuqoridagi misolda 1-raqam bilan, 10-raqam bilan va hokazo).

Odatda, tur jadvalida birinchi bo‘lib ko‘rsatilgan jamoa maydon egasi hisoblanadi. SHuning uchun qur‘aning oxirgi raqami (masalan, musobaqada qatnashuvchi jamoalar o‘nta bo‘lganda 10-raqam) har bir turdan keyin o‘rin almashib turadi. Qolgan bellashuvchi jamoalar vertikal chiziqning o‘ng tomonida turuvchi raqamdan boshlab tuziladi.

SHunday qilib, bu usulda jamoalarning har bir turda navbat bilan maydon almashishiga qat‘iy rioya qilinadi.

Ikkinchi usul («qatorasiga»). O‘yinlar taqvimini o‘yinda ishtirok etuvchi hamma jamoalarni bir qatorga juft-juft qilib yozish usuli bilan tuzishda maydonlar almashishining avvalgidek shartlari, ya‘ni uchrashuv «egasi» huquqi saqlanadi. Mazkur usulda jamoalarning juft soni olinadi (masalan, agar musobaqada 7 jamoa qatnashsa, o‘yinlar taqvimi 8 jamoaga tuziladi; agar 9 ta jamoa bo‘lsa, 10 jamoaga tuziladi va hokazo).

8 ta jamoa bo‘lganda birinchi taqvim kuni quyidagi tartibda tuziladi: bir qatorda birinchi raqam oxirgi 8-raqam bilan, ikkinchi raqam oxirgi raqamdan oldingi 7- raqam bilan birlashtiriladi, ya‘ni bir-biri bilan o‘ynovchi jamoa aniqlanadi va hokazo. SHunda quyidagi jamoalar bellashadigan bo‘lib chiqadi: 1-8, 2-7, 3-6, 4-5.

11-jadval Jamoa uchun o‟yinlar taqvimini «qatorasiga» tuzish

1-kun	1-8	2-7	3-6	4-5
2-kun	5-1	6-4	7-3	8-2
3-kun	1-2	3-8	4-7	5-6
4-kun	6-1	7-5	8-4	2-3
5-kun	1-3	4-2	5-8	6-7
6-kun	7-1	8-6	2-5	3-4
7-kun	1-4	5-3	6-2	7-8
Nazorat qatori	8-1	2-7	3-6	4-5

Keyingi taqvim kunlaridagi o‘yinlar jadvalini tuzish dastlabki juftlikdagi 1-raqamni avvalgi taqvim kunidagi o‘ng tomondagi chekka raqam bilan birlashti-rishdan boshlanadi. Bunda maydonlar almashinishi uchun 1- raqam navbatma-navbat juftlikning goh o‘ng, goh chap tomoniga qo‘yiladi. Qolgan juftliklar (bir-biri bilan o‘ynaydigan jamoalar) qolgan raqamlarni juft-juft qilib bir qatorga yozish bilan tuziladi, bunda birlashtirish o‘ng tomondan boshlanadi.

SHunday qilib, ikkinchi taqvim kuni quyidagi jamoalar bir-biri bilan bellashadi: 5-1, 6-4, 7-3, 8-2.

Ikkinchi va undan keyingi taqvim kunlarini tuzish uchun birinchi juftlikning 1raqamdagi o‘rin boshqa raqamdagi (mazkur holda 8-raqamni) qoldiriladi, keyingi juftliklarni birlashtirish prinsipi avvalgidek bo‘ladi.

Nazorat qatorida hosil bo‘ladigan juftliklarning (birinchidan tashqari) birinchi kalendar kunidagi juft-liklar bilan to‘g‘ri kelishi barcha kunlar bo‘yicha tuzilgan o‘yinlar taqvimining to‘g‘riligini tasdiqlaydi. O‘yinlar taqvimi ikki davrali bo‘lganda, barcha juftliklardagi raqamlar almashtiriladi. O‘yinlar taqvimini tuzish va uni nazorat qilishning oddiyligi – bu usulning afzalligidir.

Uchinchi usul. Bu usul avvalgi ikki usuldan ham oddiy: u musobaqa o‘tkazish jarayonida maydonning almashinishi hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmagan taqdirda (musobaqalar bir joyda o‘tkazilganda) qo‘llaniladi.

Uchinchi usulga binoan o‘yinlar taqvimi bevosita turlar bo‘yicha tuziladi. Musobaqada qatnashuvchi jamoalar soniga mos bo‘lgan raqamlar (jamoalar soni juft bo‘lganda) birinchi raqamdan boshlab ikki ustuncha qilib yoziladi (butunda 1-raqam chap ustunchaning tepasidan boshlanadi). SHundan keyin ikkinchi raqamdan boshlab (bu raqam, ya‘ni 2- raqam ikkinchi ustunchaga, birinchi raqamning qarshisiga yoziladi), ketma-ket tartibda soat strelkasi bo‘ylab qolgan raqamlar qo‘yib chiqiladi Keyingi tur o‘yinlarini tuzish uchun raqamlar soat strelkasiga qarshi yozib chiqiladi, birinchi raqam o‘z o‘rnida qoladi.

12-jadval 8 komanda uchun turlar bo‟yicha o‟yinlarning taqsimlanishi

1-tur	2-tur	3-tur	4-tur	5-tur	6-tur	7-tur
1-2	1-3	1-4	1-5	1-6	1-7	1-0
0-3	2-4	3-5	4-6	5-7	6-0	7-2
7-4	0-5	2-6	3-7	4-0	5-2	6-3
6-5	7-6	0-7	2-0	3-2	4-3	5-4

Agar musobaqada qatnashuvchi jamoalar soni toq bo‘lsa, keyingi juft son o‘rniga «nol» raqami qo‘yiladi, qolganlari esa o‘zgarishsiz qoladi. Taqvim bo‘yicha «nol» raqami bilan o‘ynashi kerak bo‘lganlar mazkur turda o‘ynamaydi.

13-jadval 7 komanda bo‟lganda o‟yinlarni turlar bo‟yicha taqsimlash

1-tur	2-tur	3-tur	4-tur	5-tur	6-tur	7-tur
1-2	1-3	1-4	1-5	1-6	1-7	1-0
0-3	2-4	3-5	4-6	5-7	6-0	7-2
7-4	0-5	2-6	3-7	4-0	5-2	6-3
6-5	7-6	0-7	2-0	3-2	4-3	5-4

Davrali tizim bo‘yicha bir davrali musobaqalar o‘tkazishda kerak bo‘lgan vaqtni aniqlash uchun o‘yinlarning umumiy sonini bo‘lish kerak. Bu quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

К(К1)

И

bunda I – o‘yinlar soni,

K – musobaqada ishtirok etuvchi jamoalar soni.

Masalan: K = 16

И120

Turlar o‘rtasidagi o‘yinlar jadvalini tuzishda jamoalarning o‘quv-mashg‘ulot ishlarini o‘tkazishga imkon beradigan darajada tanaffus bo‘lishini nazarda tutish kerak.

O‘tkazilgan musobaqa natijasida g‘olib va musobaqada ishtirok etgan jamoalar egallagan keyingi o‘rinlar aniqlanadi. SHu musobaqada jamoaning o‘tkazgan har bir o‘yini uning natijasiga qarab, ochkolar berish yo‘li bilan baholanadi. Kollektivdan bitta jamoa qatnashadigan davralar tizimi bo‘yicha o‘tkaziladigan musobaqalarda quyidagicha hisobga olish shkalasi keng tarqalgan bo‘lib, unga binoan g‘alaba uchun – 2, durang uchun – 1, mag‘lubiyat uchun -0 ochko beriladi. Jamoalarning o‘yinga kelmaganligini mag‘lubiyat bilan tenglashtirmaslik uchun boshqacha hisoblash shkalasi qabul qilinadi, masalan: g‘alaba –3 ochko, durang – 2 ochko, mag‘lubiyat – 1 ochko, o‘yinga kelmaslik – 0 ochko.

Klublar bo‘yicha hisobga olishda, jismoniy tarbiya jamoalari musobaqalarda bir necha jamoalar bilan qatnashganda (viloyat, shahar va tuman birinchiliklari o‘ynalayotgan vaqtda shunday bo‘lishi mumkin) hisobga olish shkalasi har bir jamoaga alohida-alohida ochkolar yozishni talab qiladi.

Natijalar klublar bo‘yicha hisobga olinadigan musobaqada oltita jamoa bilan qatnashuvchi jismoniy tarbiya kollektivi jamoalariga beriladigan baholash ochkolari shkalasi misol tariqasida keltirilgan.

Musobaqa o‘tkazishning muayyan sharoitlari va oldinga qo‘yilgan vazifalarga qarab ochkolar differensiatsiyasi turli jamoalar uchun boshqacha bo‘lishi mumkin. Biroq, odatda, mag‘lubiyat g‘alaba uchun beriladigan ochkolarning 1/3 ni, durang uchun beriladigan ochkolarning 2/3 ni, kelma-ganlik uchun 0 qismini berishini nazarda tutish kerak.

Musobaqada o‘rinlar jamoalarning hamma o‘yinlarda to‘plagan ochkolari yig‘indisiga qarab uzil-kesil aniq-lanadi. Eng ko‘p ochko to‘plagan jamoa g‘olib hisoblanadi. Agar dastlabki bir necha jamoalarning to‘plagan ochkolari soni bir xil bo‘lsa, g‘olibni uzil-kesil aniqlash uchun ular o‘rtasida qo‘shimcha o‘yinlar o‘tkazilishi mumkin yoki o‘rinlar kiritilgan va o‘tkazib yuborilgan to‘plar nisbati bo‘yicha, yoki ular o‘rtasida musobaqa jarayonida o‘tkazilgan o‘yin natijalari bo‘yicha aniqlanadi.

Jismoniy tarbiya kollektivining barcha jamoalari musobaqada ishtirok etish natijasida to‘plagan ochkolari yig‘indisiga qarab klublar bo‘yicha g‘oliblar aniqlanadi.

Quyida nisbatan qisqa muddatlarda ko‘p komanda ishtirokida o‘tkaziladigan musobaqalarda qo‘llaniladigan davrali o‘yin tizimining xillarida biri keltiriladi. Bu tizimda hamma jamoalar bir necha guruhga bo‘linadi. Har bir kichik guruhdagi o‘yinlar davrali tizim bo‘yicha ochkolar berish yo‘li bilan o‘tkaziladi. SHundan so‘ng kichik guruh g‘oliblaridan yoki kichik guruhlarda 1-2-o‘rinlarni olgan jamoalardan yangi guruhlar tuziladi va bu guruhlar ham davrali tizim bo‘yicha o‘yinlar o‘tkazadi. G‘olibni aniqlash uchun bo‘ladigan final o‘yin guruh g‘oliblari o‘rtasida o‘tkaziladi. Qolgan hamma o‘rinlar kichik guruhlarda tegishli o‘rinni egallagan jamoalar o‘rtasida o‘yinlar o‘tkazish bilan aniqlanadi.

Masalan: Germaniyada bo‘lib o‘tgan 16 jamoa o‘rtasidagi 1974 yilgi jahon birinchiligi musobaqalari shunday tizim bo‘yicha o‘tkazilgan. Dastlabki bosqichda hamma jamoalar to‘rtta guruhga bo‘lingan edi:

I guruh: 1, 2, 3, 4-nomerlar III guruh: 9, 10, 11, 12-nomerlar

II guruh: 5, 6, 7, 8-nomerlar IV guruh: 13, 14, 15, 16-nomerlar

Jamoalar raqamlari qur‘a tashlash bilan aniqla-nadi. Ayrim hollarda, jahon birinchiligida bo‘lgani kabi, har bir guruhga avvalgi jahon birinchiligida katta natijalar ko‘rsatgan jamoalardan ajratiladi.

Kichik guruhlarda jamoalar davrali tizim bo‘yicha o‘ynaydilar. Kichik guruhlarda o‘tkazilgan o‘yin natija-lariga qarab, har birida 4 tadan jamoa bo‘lgan ikkita guruh tuziladi (mazkur musobaqada 1-bosqichdan keyin 8 ta komanda o‘yindan chiqib ketar va ularning o‘rni aniqlanmas edi, garchi buni xuddi shunga o‘xshash tizim bo‘yicha aniqlash mumkin bo‘lsa ham):

*«A» guruh*		*«B» guruh*
I guruh 1- o’rin		I guruhdagi 2- o’rin
II guruh 2 - o’rin		II guruhdagi 1- o’rin
III guruh 1 –o’rin		III guruhdagi 2- o’rin
IV guruh 2- o’rin		IV guruhdagi 1- o’rin

«A» va «B» guruhlarda jamoalar davrali tizim bo‘yicha bir davra o‘yin o‘tkazadilar. Finalda birinchi o‘rin va chempionlik unvonini olish uchun «A» va «B» guruhlarning g‘olib jamoalari o‘ynaydilar, 3-4 o‘rinlar uchun esa guruh-larda ikkinchi o‘rinni egallagan jamoalar kuch sinasha-dilar. SHunday sxema bo‘yicha 16 jamoa bo‘lganda, dastlabki to‘rt o‘rinni aniqlash uchun 38 ta o‘yin o‘tkazilgan bo‘lishi kerak.

Guruhlarda tegishli o‘rinlarni egallagan jamoalar o‘rtasida o‘tkaziladigan shunday o‘yinlar yordamida barcha sakkiz o‘rinni aniqlash mumkin.

Sovrinli o‘rinlar, shuningdek, musobaqada qatna-shuvchi jamoalar yoki jismoniy tarbiya jamoalari (natijalar klublar bo‘yicha hisobga olinganda) egallay-digan barcha keyingi o‘rinlar aniqlanadigan biron-bir rasmiy musobaqa o‘tkazishdan avval musobaqa haqidagi nizom tuzilgan bo‘lishi kerak. Bu nizom futbol Federatsiyasi yoki musobaqani o‘tkazuvchi boshqa biror tashkilot tomonidan tasdiqlanadi.

Musobaqa nizomi katta yuridik kuchga ega bo‘lgan hujjatdir. Unda asosiy tashkiliy va texnik shart-sharoitlar aniq bayon qilingan bo‘ladi. Nizom o‘quv-mashg‘ulot ishlarining mazmunini belgilab beradi, chunki jamoalarning tashkiliy-uslubiy tayyorgarligi bo‘lajak musobaqalarning xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘tkaziladi. Musobaqada qatnashuvchi jamoalarning tayyor-garlik ko‘rish uchun yetarli vaqtga ega bo‘lishlari nazarda tutilib, nizom oldindan tasdiqlanishi va tarqatilishi kerak.

Musobaqani o‘tkazish davrida tasdiqlangan nizomdan chetga chiqishga yo‘l qo‘yilmaydi, aks holda mazkur muso-baqani o‘tkazayotgan tashkilotning obro‘yiga putur yetadi va keraksiz nizolarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi, xolos.

Musobaqa nizomida quyidagi masalalar aks ettirilgan bo‘lishi kerak:

O‘tkazilayotgan musobaqaning maqsadi va vazifalari.

Musobaqani kim o‘tkazishi (federatsiya, tashkiliy komitet va hokazolar).

Musobaqa o‘tkazish muddatlari va shartlari.

Musobaqaga qo‘yiladigan jamoalar soni va nomi, talabnomaga kiritiladigan qatnashchilarning maksimal miqdori.

Musobaqa o‘tkaziladigan o‘yin tizimi (davralari – bir yoki ikki davrali, mag‘lubiyatdan keyin o‘yindan chiqib ketiladigan, aralash tizim).

Hisobga olish tizimi va jamoalarning hamda jismoniy tarbiya jamoalarining (natijalar klublar bo‘yicha hisoblanganda) egallagan o‘rinlarini aniqlash tartibi.

Musobaqalarning alohida shartlari (qanday hol-larda o‘yinda qo‘shimcha vaqt belgilanishi va uning davomiyligi, o‘yin durang bilan tugallanganda yoki o‘tka-zilgan musobaqa natijasida ochkolar soni teng bo‘lganda. g‘olibni aniqlash usullari, o‘yin qoidalarida ko‘rsatil-gandan tashqari nechta o‘yinchi almashtirish mumkinligi va hokazolar).

Jamoalarni va musobaqa qatnashchilarini rasmiy-lashtirish tartibi, shakli, o‘yinchilarga talabnomalar berish va qayta talabnoma berish muddati.

Musobaqalarni olib boradigan hakamlar jamoa-sining nomi.

O‘tkazilgan o‘yinga norozilik bildirish va uni ko‘rib chiqish, shuningdek, o‘yinchilarni maydondan chiqarib yuborish yoki ularni ogohlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan intizom masalalarini qarab chiqish tartibi.

11. O‘yinchilar intizomni buzganligi uchun jamoalar-ning javobgarligi hamda stadion va klublar ma‘muriya-tining o‘yin o‘tkazish vaqtida tartib saqlanishi uchun javobgar bo‘lishi.

12. Musobaqa o‘tkaziladigan joylar va ularga qo‘yi-ladigan talablar.

13. G‘oliblarni mukofotlash hamda oxirgi o‘rinlarni egallagan jamoaning yoki jamoalarning keyingi xuddi shunday musobaqada qatnashish shartlari.

O‘quv-mashg‘ulot jaryonida yordamchi jihozlarning qo‘llanilishi futbolchilarning texnik mahoratini oshi-rishda muhim ahamiyatga ega. YAnada takomillashgan jihozlarning paydo bo‘lishi bilan ulardan o‘qitish va mashg‘ulotlarni tashkil etishning individual, uzluksiz va davrali formalarida samarali foydalanish mumkin bo‘ladi. Yordamchi jihozlar mashqlarni ko‘p marta takrorlash prinsipini amalga oshirish, bajariladigan mashqlarning murakkabligi va jadalligini tartibga solish, malakalarning

barqarorligi va ko‘p variantliligini mustahkam-lash, mashqlarni o‘yin sharoitiga yaqinlashtirilgan rejimda bajarish imkonini beradi.

Futbol shaharchalari, futbol mashg‘ulot maydonchalari va zallari yordamchi jihozlar bilan jihozlanadi. Ular statsionar va ko‘chma jihozlarga bo‘linadi.

Mashg‟ulot devorchasi (82-rasm). Qalinligi kamida 50 mm bo‘lgan taxta yoki temirbeton plitadan va diametri kamida 200 mm bo‘lgan g‘o‘lalardan tayyorlanadi. G‘o‘lalardan tayyorlangan ustunlarni chuqurligi 1 m-1 m 20 sm bo‘lgan va bir-biridan 1 m-1 m 20 sm oralatib joylashtiriladigan chuqurlarga vertikal qilib o‘rnatadilar. Ustunlarning pastki qismiga ularning mustahkam bo‘lishi va cho‘kishning oldini olish uchun o‘lchami 80 sm bo‘lgan qoziqlar (krestovinalar) qoqiladi. O‘rnatilishidan oldin qoziq va ustunlarga yaxshilab gidron yoki boshqa izolyatsiya qiluvchi vositalar surtiladi. Ustunlarga futbol shaharchasiga qaragan tomoni randalangan taxta qoqiladi. Taxtalar o‘zaro chorak qismgacha kiradigan darajada shpunt bilan birlashtiriladi

tiriladi. Devorning mashg‘ulot maydonchasiga qaratilgan tomoniga yorqin bo‘yoqlar bilan turli xil belgilar: darvoza, kvadrat, uchburchaklar chiziladi. Mashg‘ulot devorchalarining hajmi turlicha bo‘lishi mumkin. Futbol shaharchasidagi har bir tomon mashg‘ulot devorchasi qilib jihozlanishi mumkin.

Mashg‘ulot devorchasi yordamida harakatsiz turgan to‘pni, dumalab kelayotgan va balanddan uchib kelayotgan to‘pni nishonga to‘g‘ri va kesib tepish, shuningdek, balanddan uchib kelayotgan to‘pni tepish va uni bosh bilan to‘xtatish mashqlarini bajarish mumkin.

To‟plar osilgan kronshteynlar (83-rasm). Tennis yoki futbol to‘plari osilgan kronshteynlar futbol shaharchasi yoki zal devoriga mahkamlanadi. Ular turgan joydan qadam tashlab va yugurib kelib, bir yoki ikki oyoq bilan depsinib, burilib va burilmay turib, to‘pni tepib yuborib sakrashni mashq qilish imkonini beradi.

Osma qopchalar

Osma qopchalar (rasm). Balandligi 3,5-4 m bo‘lgan metall ramaga bokschilar yoki kurashchilar foydalaniladigan 5-8 ta standart qopchalar osib quyiladi. Ular 1,5-2 m oralatib o‘rnashtiriladi. Pol bilan qopcha orasidagi masofa 30-50 sm atrofida bo‘lishi mumkin. Rama uchun kerakli material: metall truba yoki 100-125 mm li shveller.

Osma qopchalarning ramalari uchta va ikkita vertikal ustundan iborat bo‘lishi mumkin, ular 1-1,2 metrlik chuqurga tushirilib sementlanadi. Qopchalar ramaga diametri 810 mm bo‘lgan kapron tizimcha bilan osiladi.

Mashg‘ulotda osma qopchalardan foydalanish mumkin. Bunda ular orasidan turli tezlikda yugurib o‘tiladi yoki qopchani yelka bilan turtish mashqi bajariladi. SHuningdek, tinch turgan qopchalar hamda tebranib turgan qopchalar orasidan to‘p olib yurish mashqi bajariladi. Osma qopchalarni qo‘llanib bajariladigan mashqlarni boshqa yordamchi jihozlar bilan kompleks ravishda bajarish mumkin.

Ko‘chma jihozlar odatda konstruksiyasiga ko‘ra oddiy bo‘lib, ularni bir joydan ikkinchi joyga olib borish qulay. Batutlar, futbol darvozalari, osma to‘p bo‘lgan ustun kronshteyn, aldab o‘tish ustunlari ko‘chma jihozlar jumlasiga kiradi.

Ikki tomonlama ko‘chma batut (rasm) metalldan tayyorlangan ikkita harakatlanuvchi ramadan iborat. Mate-rial: kesimi 25-30 mm bo‘lgan truba, kataklari 50-100 mm bo‘lgan ikkita kapron to‘r va diametri 5-8 mm li amortizatsion tizimcha. Ko‘chma batutlarning o‘lchamlari: rama 2,52,5 m, 3,53,5 m, 4,53 m; to‘r – 22 m, 32 m, 42,5 m.

Ko‘chma batutni foydalanishga tayyorlashda avval rama burchaklariga to‘r mahkamlanadi, so‘ngra uni amortizatsion tizimcha yordamida rama bilan biriktiriladi va bir tekisda tarang qilib rostlanadi.

Batut ramasida to‘rning mustahkamlanish qulay bo‘lishi uchun rama stul yoki skameykalarga gorizontal ravishda joylashtiriladi.

Amortizatsion tizimcha rama burchagida to‘rning eng chetki katagiga tortiladi hamda rama va to‘rning butun uzunligi bo‘yicha o‘tkaziladi, so‘ngra to‘r bilan rama ham qaramaqarshi tomondan, so‘ngra ikkita qolgan tomonlaridan birlashtiriladi. Rama bilan tarang tortilgan to‘r orasidagi masofa 22 sm dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.

A B

Ko‟chma darvozalar (rasm) odatdagi va kichrayti-rilgan o‘lchamda bajariladi. Ko‘chma darvoza maydondagi chimlarni bosilib ketishdan saqlaydi. Buning uchun darvozalar o‘rnatiladigan joy doimo o‘zgartirib turiladi. Ko‘chma darvozalar darvozabonlarni, shuningdek, darvozaga to‘p tepishni bajaruvchi barcha qatorlardagi o‘yinchilarni mashg‘ulot qildirish uchun qo‘llaniladi. Kichraytirilgan o‘lchamdagi ko‘chma darvozalar kichraytirilgan maydonchada kam sonli o‘yinchilar bilan o‘tkaziladigan o‘quv o‘yinlari uchun foydalaniladi.

Futbol shaharchasi. YOrdamchi jihozlar – statsionar va cheklangan maydonchada joylashgan ko‘chma jihozlar komplek-sidan iborat bo‘ladi. Bu futbolchilarning texnik jihatdan samarali tayyorlanishlari uchun sharoit yaratadi. Trenajyor-larning ko‘p bo‘lishi o‘quv-mashg‘ulot jarayonini mashg‘ulot-larning individual va guruhli formalaridan foydalangan holda maqsadga muvofiq tashkil etish imkonini beradi. Guruhli mashg‘ulotlarda aylanma mashg‘ulot alohida qiziqish uyg‘otadi. Bir joydan ikkinchi joyga o‘tish (siljib yurish) texnikasini takomillashtirishga mo‘ljallangan maxsus belgi beto‘xtov yugurish va sakrash mashqlari o‘tkazishni ta‘minlaydi. Futbol shaharchasida yugurish yo‘lakchalari, kvadratlar, aylana va yarim aylanalar chizib qo‘yilgan bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.

FUTBOL O‟YININING QONUN-QOIDALARI.

Rasmiy musobaqalarda qoidalarda ko‗rsatilgan texnik talablarga javob beradigan to‗plargagina ruxsat beriladi.

FIFA tomonidan o‗tkaziladigan musobaqa matchlarida, quyidagi 3 markirovkadan birortasiga ega bo‗lgan to‗plargagina foydalanishga ruxsat beriladi. Rasmiy logotip ―FIFA APPROVED‖ ( FIFA maqullaydi ) Rasmiy logotip ― FIFA INSPECTED‖ (FIFA nazorat qilgan ) yoki ―INTERNATIONAL MATCH – BALL STANDARD‖

( To‗p xalqaro standartga mos )

To‗pning bunday markirovkasi uning rasmiy tekshiruvdan o‗tganini ko‗rsatadi va tekshiruv natijasiga kura to‗p muxim texnik talablarga mos ekanligini bildiradi.

Milliy federatsiyalar musobaqa vaqtida faqatgina shu uch markirovkaga ega har qanday to‗plardan foydalanishni talab qilish mumkin.

Boshqa har qanday matchlardan to‗p qoida talablariga mos kelishi kerak.

FIFA musobaqalarida va milliy federatsiyalar tashkil qilgan musobaqalarda to‗plarga xech qanday savdo sotiqqa oid reklamaga ruxsat berilmaydi, quyidagi xolatni xisobga olmaganda ya‘ni musobaqa nishoni, musobaqa tashkilotchisi va tasdiqlangan tayyorlovchining savdo markasi.Bunday muhrlarning soni va o‗lchami, mustaqil reglamenti bilan cheklanishi mumkin

O„YINCHILAR SONI.

O‗yinchilar.

Match xar qaysisida darvozabonlarni qo‗shgan holda o‗yinchilarning soni 11tadan oshmagan ikki jamoa ishtirokida o‗tkaziladi

Agar jamoalarda o‗yinchilar soni 7ta kam bo‗lsa,match boshlanmasligi mumkin.

Rasmiy musobaqalar.

FIFA yoki milliy federatsiyalar tomonidan tashkil qilinadigan har qanday rasmiy musobaqalarda 3tagacha o‗yinchilarni almashtirishga ruxsat beriladi. Musobaqa nizomida buyurtmaga kiritiladigan zahiradagi o‗yinchilar soni 3dan 7gacha uzaro kelishilgan bo‗lishi kerak,bundan ortiq bo‗lishi mumkin emas.

Boshqa matchlarda.

Boshqa matchlarda zahira almashtirilishi mumkin ,shu shart bilanki,

*Jamoalar almashinadigan o‗yinchilarning maksimal sonini o‗yin oldidan kelishib oladilar *Xakam bu haqda match boshlanishidan oldin xabardor qilinishi kerak.

Agar hakam xabardor qilinmagan bo‗lsa yoki (kelishuv) match boshlangunga qadar bir bitimga kelinmagan bo‗lsa 3tagacha zaxira almashtirishga ruxsat beriladi.

Hamma matchlarda.

Har qanday match boshlanishidan oldin hakamga zaxiradagi o‗yinchilar familiyasi taqdim etilishi kerak .Shu usulda familiyasi ko‗rsatilmagan o‗yinchilar matchda qatnasha olmaydilar.

Almashtirish tartibi.

Asosiy o‗yinchilarni zaxiradagi bilan almashtirish uchun quyidagi shartlarni bajarish zarur.

*Har qanday mo‗ljallangan almashtirish haqida hakam xabardor qilingan bo‗lishi kerak.

*Zaxiradagi o‗yinchi faqatgina asosiy o‗yinchi maydondan chiqqandan so‗ng xakam xushtagidan keyin maydonga chiqadi.

*Zaxiradagi o‗yinchi o‗yin to‗xtatilganda faqat o‗rta chiziqdan o‗yin maydoniga kiradi.

*Zaxiradagi o‗yinchi maydonga chiqqandan so‗ng almashtirish tugallangan xisoblanadi.

*Shu vaqtdan boshlab zaxiradagi o‗yinchi asosiy tarkib o‗yinchisi xisoblanadi, almashtirilgan o‗yinchi esa asosiy o‗yinchi xisoblanmaydi.

*Almashtirilgan o‗yinchi matchda boshka ishtirok eta olmaydi.

*Xamma zaxiradagi o‗yinchilar o‗yinga qatnashish yoki qatnashmasliklaridan qatiy nazar xakam vakolatlariga bo‗ysunadilar.

Darvozabonning almashtirilishi.

Boshqa har qanday o‗yinchilar darvozabon bilan joylarini almashishlari mumkin shu shart bilanki; *Xakam bu xaqda almashinishdan oldin xabardor kilingan bo‗lishi kerak.

*Almashinish match to‗xtaganda amalga oshiriladi.

Qoida buzilishi va jazo.

Agar zaxiradagi o‗yinchi xakam ruxsatisiz maydonga chiqsa *O‗yin to‗xtatiladi.

*Zaxiradagi o‗yinchi sariq kartochka kursatilish bilan ogoxlantirish oladi va uning maydondan chiqishi so‗raladi

*O‗yin to‗xtatilganda to‗p qayerda bo‗lsa o‗sha joydan,« baxsli to‗p « yordamida o‗yin yangilanadi.

Agar o‗yinchi xakam ruxsatisiz darvozabon bilan joy almashsa:

* o‗yin davom etadi.

* to‗p keyingi marta o‗yindan chiqqanda qoidani buzgan o‗yinchilar sariq kartochka ko‗rsatishi bilan ogoxlantirish oladilar.

Boshqa har qanday shu qoidaning buzilishida:

* Shunga muvofiq o‗yinchilar sariq kartochka ko‗rsatish bilan ogoxlantirish oladilar.

O‗yinning qaytadan boshlash.

Agar o‗yin xakam tomonidan ogoxlantirish berish uchun to‗xtatilsa:

* O‗yin raqib jamoa o‗yinchisi tomonidan o‗yin to‗xtatilganda to‗p qayerda bo‗lsa shu joydan erkin zarba bilan o‗yin yangilanadi.

Asosiy tarkibdagi va zaxiradagi, chiqarib yuborilgan o‗yinchilar.

Boshlang‗ich zarbadan oldin chiqarib yuborilgan o‗yinchi, faqatgina ro‗yxatdagi zaxira o‗yinchilardan birortasi bilan almashtirilishi mumkin.

*Match protokolida boshlang‗ich zarbadan oldin yoki o‗yin boshlangandan so‗ng chiqarib yuborilgan zahiradagi o‗yinchini almashtirishga yo‗l qo‗yilmaydi.

XALQARO YIG„IN QARORI.

O‗yin davomida jamoaning rasmiy kishisi o‗yinchilarga taktik ko‗rsatmalar berishga xuquqi bor, lekin bundan so‗ng u tezda joyiga qaytishga majbur. Hamma rasmiy kishilar texnik zona doirasida bo‗lishlari majburdir:

Ular uzlarini odobli tarbiyali xush muomalali va javobgar xis qilishi (tutishlari) kerak

O„YINCHILAR EPIKIROVKASI.

Xavfsizlik.

O‗yinchi o‗z xayotiga yoki boshqa o‗yinchi xayotiga xavf soluvchi biror narsa taqmasligi yoki kiymasligi kerak.

Epikirovka.

O‗yinchilar majburiy ekipirovka elementlari xisoblanadi.

Ko‗ylak yoki futbolka.

Kalta ishton – agar kalta ishton tagidan ichki kiyim kiyiladigan bo‗lsa, ichki kiyim rangi kalta ishton rangidan bo‗lishi kerak.

Getralar.

Oyoq qalqoni.

Oyoq kiyim .

Shitlar

To‗lik getra bilan yopiladi.

To‗g‗ri keladigan ( mos keladigan ) materialdan ( rezina, plastik yoki shunga uxshash) tayyorlanadi.

Yetarli darajada himoya bilan ta‘minlaydi.

Darvozabonlar.

Darvozabonlar kiyimining rangi boshqa o‗yinchilar xakam va xakam yordamchilari kiyimi rangidan farq qilishi kerak.

Qoida buzilishi va jazo.

Shu qoidaning har qanday buzilishida:

O‗yinni to‗xtatishning xojati yo‗q.

Xakam o‗yinchining o‗z ekipirovkasini tartibga keltirishi uchun maydondan chiqishini so‗raydi.

(maslaxat beradi )

O‗yinchi to‗p o‗yindan chiqqan vaqtda maydonni tashlab chiqadi (chiqib ketadi) agar shu paytgacha u o‗z ekipirovkasni tartibga keltirmagan bo‗lsa.

Xakam talabi bilan o‗z ekipirovkasini tartibga keltirish uchun maydonni tashlab chiqqan har qanday o‗yinchi, xakam ruxsatisiz yana maydonga qaytishi mumkin emas.

O‗yinchining yana maydonga chiqishiga ruxsat berishdan oldin, xakam uning ekipirovkasini tekshiradi.

O‗yinchi yana maydonga chiqishi mumkin, qachonki: to‗p o‗yindan chiqsa. Shu qoidani buzganligi sababli maydondan chiqishi so‗ralgan o‗yinchi (yoki yana kaytayotgan ) xakam ruxsatisiz maydonga chiqsa sariq kartochka ko‗rsatish bilan ogoxlantirish oladi.

O‗yinni qaytadan boshlash.

Agar xakam ogoxlantirish berish uchun o‗yinni to‗xtatsa :

O‗yin qarshi jamoa o‗yinchisi tomonidan xakam o‗yinni to‗xtatgan vaqtda to‗p qayerda bo‗lsa, shu joydan erkin to‗p tepish bilan o‗yin qaytadan boshlanadi.

HAKAMLIK VA YORDAMCHI HAKAMLAR Hakam vakolati .

Har qanday match hamma vakolatga ega bulgan hakam tomonidan nazorat qilinadi va o‗yin qoidasiga rioya qilinishini ta‘minlaydi.

Hakamning huquqi va majburiyatlari.

Hakam:

O‗yin Qoidasiga rioya qilinishini ta‘minlaydi.

Matchning borishini o‗z yordamchilari bilan nazorat qiladi.

Foydalaniladigan har kanday tupni 2 Qoida talablariga mos kelishini ta‘minlaydi.

O‗yinchilar kiyimi 4 Qoida talablariga mos kelishini ta‘minlaydi.

O‗yin xronometrajini va matchni yozib boradi.

U o‗z ixtiyoriga ko‗ra o‗yinni to‗xtatishi vaqtinchalik to‗xtatishi yoki har qanday qoida buzilishida o‗yinni umuman to‗xtatib qo‗yishi mumkin.

To‗xtatishi, vaqtinchalik to‗xtatishi yoki har qanday chetdan bo‗lgan aralashuvga matchni umuman to‗xtatib qo‗yish mumkin.

Matchni to‗xtatadi, agar uning fikricha o‗yinchi jiddiy jaroxat olgan va o‗yinchini maydondan olib chiqilishini ta‘minlaydi.

Agar uning fikricha o‗yinchi unchalik axamiyatga ega bo‗lmagan jaroxat olgan bo‗lsa to‗p o‗yindan chiqmaguncha o‗yinni davom ettirishiga ruxsat berishi mumkin.

O‗yinchidan qon oqayotgan bo‗lsa, uning maydondan chiqishini ta‘minlaydi.Xakam qon oqishining to‗xtaganiga ishonch xosil qilib, signal berganidan so‗ng o‗yinchi maydonga qaytishi mumkin.

Qachonki o‗yinchi birdaniga bir nechta qoida buzilishiga yo‗l qo‗ysa, uni muximrok ( og‗irroq ) bo‗lgan qoida buzilishi uchun jazolaydi.

Ogoxlantirishi yoki chiqarib yuborish bilan jazolanadigan qoida buzilishlariga yo‗l qo‗ygan o‗yinchilarga nisbatan intizom choralarini qabul qiladi. U bunday choralarni tez qabul qilishga majbur emas, lekin to‗p o‗yindan chiqqan zaxotiyoq qabul qilishi keark.

O‗zlarini tarbiyali, madaniyatli tutmagan jamoa rasmiy kishilarga nisbatan chora qabul qiladi va o‗z ixtiyoriga ko‗ra maydondan ( texnik zonadan ) chiqarib yuborishi mumkin.

Xakam o‗zi ko‗rmay qolgan xolatlar bo‗yicha o‗z yordamchilari tavsiyasiga asoslanib xarakat qiladi.

Begona shaxslar maydonda bo‗lmasliklarini ta‘minlaydi.

Match vaqtinchalik tuxtatilgandan keyin uni yangilaydi.

Match davomida o‗yinchilarga yoki jamoaning rasmiy shaxslariga nisbatan qo‗llanilgan intizom choralari va har xil matchdan oldin, match davomida yoki matchdan so‗ng yuz bergan xolatlar bo‗yicha tegishli tashkilotga bildirishnoma beradi.

Hakam qarori.

O‗yinga bog‗liq voqealar bo‗yicha xakam qarori qat‘iy xisoblanadi. Hakam o‗z qarorini faqat shunday xolatlarda o‗zgartirishi mumkin, agar u qarorini xato ekanligini yoki yordamchilari tavsiyasi bilan tushunib yetsa, lekin shu shart bilanki u xali o‗yinni yangilamagan bo‗lsa

XALQARO YIG„IN QARORI.

Hakam (yoki sharoitga qarab yordamchi yoki zaxiradagi xakam ) fuqorolik javobgarligiga tortilmaydi:

Har qanday o‗yinchi rasmiy shaxs yoki tomoshabin tomonidan olingan jaroxat (uchun).

Har qanday mulkka yetkazilgan zarar uchun.

Matchni tashkil qilish, o‗tkazish va boshqarishda zarur bo‗lgan yoki o‗yin qoidasi talablariga mos qabul qilingan qarorlar oqibatida yuzaga yoki yuz bergan har qanday klub, kompaniya, uyushma yoki tashkilotga yetkazilgan har qanday zarar uchun.

Bularga kirishi mumkin :

Maydon xolatiga ko‗ra yoki ob xavo sharoitiga ko‗ra matchni utqazishga ijozat bersa bo‗ladimi, yo‗qmi.

Biron bir sababga ko‗ra matchni to‗xtatish to‗g‗risidagi qaror.

Match davomida foydalaniladigan uskuna yoki jixozlar xolati to‗g‗risida qaror, darvoza ustuni, tusini, burchak bayroqlari va to‗pni qo‗shgan xolda .

Tomoshabinlar aralashuvi sababli yoki tomoshabinlar uchun ajratilgan zonada yuz bergan muammolar uchun matchni to‗xtatish yoki to‗xtatmaslik to‗g‗risidagi qaror.

Jaroxat olgan o‗yinchi tibbiy yordam ko‗rsatilishi uchun maydondan chiqishiga ruxsat berish uchun o‗yinni to‗xtatish yoki to‗xtatmaslik to‗g‗risida qaror.

Jaroxat olgan o‗yinchidan unga tibbiy yordam ko‗rsatish uchun maydondan chiqishini so‗rash yoki talab qilish to‗g‗risidagi qaror.

O‗yinchiga ayrim kiyim yoki ekipirovka predmetlarini taqib yurishga ruxsat berish yoki ruxsat bermaslik to‗g‗risidagi qaror.

Har qanday shaxslarga ( jamoaning yoki o‗yingox rasmiy kishilari, xavfsizlik hizmati vakillari, suratchi yoki boshqa ommaviy axborot vakillarini qo‗shgan holda) to‗g‗ridan to‗g‗ri maydon yaqinida bo‗lishlariga ruxsat berish yoki ruxsat bermaslik ( uning majburiyatlari doirasida bo‗lsa ) to‗g‗risida qaror.

O‗yin qoidasiga mos keluvchi yoki FIFA reglamenti yoki qoida shartlariga ko‗ra uning vazifasiga

kiruvchi boshqa har qanday qaror.

Zaxiradagi xakam tayinlanadigan musobaqa yoki turnirlarda, uning roli va majburiyati, Halqaro yig‗in tomonidan tasdiqlangan ko‗rsatmaga mos kelishi kerak.

HAKAM YORDAMCHILARI.

Majburiyati.

Ikkita hakam yordamchisi tayinlanadi va ularning vazifasiga ( hakam qaroriga bog‗liq ) signal berish kiradi:?

Qachonki to‗p maydon chizig‗idan tashqariga to‗liq chiqsa.

Qaysi jamoa burchak to‗pi, darvozadan zarba yoki to‗p tashlash xuquqiga ega.

Qachon o‗yinchi o‗yindan tashqari xolatda bo‗lganligi uchun jazolanadi.

Qachonki o‗yinchi almashtirish to‗g‗risida iltimos bulsa.

Hakam ko‗rish maydonidan tashqarisida yuz bergan intizomsiz xulk yoki boshqa har qanday xolatlar bo‗yicha.

Qachonki qoida buzilishi sodir etilganda bosh hakamdan ko‗ra shu joyga hakam yordamchilari yaqin bo‗lgan xolatlarda ( qisman jarima maydonida yuz bergan qoida buzilishlari ham kiradi.) Shunday hollarda ya‘ni qachonki 11m jarima to‗pi bajarilayotganda darvozabon to‗pga zarba berilishidan oldin joyidan oldinga siljisa, to‗p esa chiziqni kesib o‗tsa. Yordam.

Yordamchilar hakamga matchni o‗yin qoidasiga mos utkazilishiga yordam beradilar. Yordamchilar 9,15m masofasiga rioya qilishiga yordam berish uchun maydon doirasiga kirish mumkin .

Hakam o‗z yordamchisini asoslanmagan aralashuv yoki qupol muomala holatlarida vazifasidan ozod qiladi va tegishli tashkilotga bildirishnoma beradi.

MATCH DAVOMIYLIGI.

O‗yin vaqti.

O‗yin 45 minutdan 2 taym davom etadi. (agar hakam va ikki jamoa vakillari boshqa variantni kelishmagan bo‗lsa) Har qanday o‗yin vaqtini o‗zgartirish to‗g‗risidagi kelishuvga ( masalan yorug‗likning yetishmasligi sababli har qaysi taymning 40 minutgacha qisqartirilishi ) o‗yin boshlangunga qadar erishilgan bo‗lishi kerak va bu holat musobaka talablariga javob berishi kerak.

Taymlar oralig‗idagi tanaffus.

O‗yinchilar 2 taym oralig‗ida tanaffus olishlariga xaqlari bor. Taym oralig‗idagi tanafus 15 minutdan oshmasligi kerak. Musobaqa tartibida taymlar oralig‗idagi tanafus vaqti ko‗rsatilgan bo‗lishi kerak. Taymlar orasidagi tanaffusning davomiyligi faqat hakamning roziligi bilan o‗zgartirilishi mumkin.

Qushib berilgan vaqt.

Quydagi xolatlarga ketgan vaqt ikki taymning har qaysisiga qo‗shib beriladi.

O‗yinchilarni almashtirishga.

O‗yinchining jaroxatini jiddiyligini aniqlashga.

Jaroxatlangan o‗yinchilarga tibbiy yordam ko‗rsatish uchun ularni maydon tashqarisiga olib chiqishga.

Qasddan o‗yin vaqtini chuzish

Boshqa har qanday xolatlarda.

Qo‗shib berilgan vaqtning davomiyligini faqat hakam aniqlaydi.

11- Metrlik to‗p.

Har qaysi ikki taymning asosiy vaqtning oxirgi daqiqasida yoki qo‗shib berilgan vaqtning oxirgi daqiqasida belgilangan 11 metrlik jarima to‗pi uchun aloxida vaqt ajratiladi.

Oxirigacha o‗ynalmagan match.

Agar musobaqa nizomida boshqacha holatlar bo‗lmasa oxirigacha o‗ynalmagan match qayta o‗ynaladi.

O‗yin boshlanishi va yangilanishi.

Dastlabki shartlar.

Match boshlanishidan oldin qur‘a tashlash o‗tkaziladi va jamoalardan biri darvozani tanlash huquqini oladi.

Qarshi jamoa matchda boshlang‗ich zarbani bajaradi.

Qur‘a tashlash tufayli darvozani tanlagan jamoa, ikkinchi taymda boshlang‗ich zarbani bajaradi. Matchni ikkinchi taymida jamoalar darvoza almashadilar.

Boshlang‗ich zarba.

Boshlang‗ich zarba bu o‗yinni boshlash yoki o‗yinni yangilash uchun qo‗llaniladigan usuldir.

1.Match boshida.

2.Urilgan goldan so‗ng.

3.Ikkinchi taym boshida.

Boshlang‗ich zarbani bajarish holatlari.

1.Hamma o‗yinchilar o‗z maydonida bo‗lishlari kerak.

2.Boshlang‗ich zarbani bajarish xuquqini qo‗lga kirita olmagan jamoa o‗yinchilari to‗p o‗yinga kiritilmaguncha to‗pdan 9,15m masofa uzoqlikda turishlari kerak.

3.To‗p harakatsiz xolatda maydon markazida turadi.

4.Hakam signal beradi.

5.To‗pga zarba berilib to‗p oldinga xarakatlangandan so‗ng to‗p o‗yinda hisoblanadi.

6.Boshlang‗ich zarbani bajargan o‗yinchi to‗p boshqa o‗yinchiga tegmaguncha ikkinchi marta tegishga xaqqi yo‗k.

Jamoalardan biri gol urgandan so‗ng boshlang‗ich zarba boshqa jamoa o‗yinchisi tomonidan bajariladi.

Qoida buzilishi va jazo.

Agar boshlang‗ich zarbani bajargan o‗yinchi to‗pga boshqa bir o‗yinchi tegmasidan oldin ikkinchi marta tegsa .

1. Qoida buzilgan joydan raqib jamoa o‗yinchisiga erkin to‗p tepish xuquqi beriladi.

Har qanday boshlang‗ich zarba bajarish tartibi buzilganda:

* boshlang‗ich zarba qaytariladi.

Bahsli to‗p.

«Bahsli to‗p»-- bu to‗p o‗yinda bo‗lgan vaqtda o‗yin qoidasida ko‗zda tutilmagan holat buyicha vaqtinchalik tuxtatilgandan sung o‗yinni yangilash usulidir.

Bahsli to‗pni bajarish holati.

Hakam o‗yinni to‗xtatganda to‗p qayerda bo‗lsa o‗sha joydan to‗pni tashlab beradi. To‗p yerga tegishi bilan o‗yin davom etiriladi.

Qoida buzilishi va jazo.

Bahsli to‗p qayta o‗ynaladi:

Agar o‗yinchi to‗p yerga tegmasidan oldin tegsa.

Agar to‗p yerga tekkandan so‗ng maydon tashqarisiga chiqib ketsa va bunda xech qaysi o‗yinchi to‗pga tegmagan bo‗lsa.

Muhim holatlar.

Ximoyalanuvchi jamoa foydasiga uning darvoza maydoni chegarasida erkin yoki jarima to‗pi belgilansa darvoza maydonining har qanday nuqtasidan bajariladi.

Xujum qiluvchi jamoa foydasiga belgilangan raqib jamoa darvoza maydoni chegarasidagi erkin to‗p darvoza maydoni chizig‗idan qoida buzilgan joyga yaqin nuqtada bajariladi.

Darvoza maydoni ichida vaqtinchalik tuxtatishdan sung o‗yinni yangilash uchun qo‗llaniladigan «bahsli to‗p», darvoza chizig‗iga parallel holatda darvoza maydoni chizig‗ida o‗yin to‗xtatilgan vaqtda to‗p qayerda bo‗lgan bo‗lsa shu joy yaqinidagi nuqtadan o‗ynaladi.

Futbol - xalq sevgan o‗yin. Uni kichkintoylar, maktab o‗quvchilari, o‗rta maxsus bilim yurtlari o‗quvchilari, oliy o‗quv yurtlar talabalari va kattalar havas bilan o‗ynaydilar. Lekin, futbol sohani o‗ziga kasb qila olish uchun faqat sevish emas, balki ko‗p yillar davomida yuqori saviyali mehnat orqali uni o‗ynash texnikasini moxirona egallash lozim.

―Futbol o‗yin texnikasining o‗z chegaralari bor: albatta u hamma narsani hal qilmaydi, lekin u siz hech bir yutuqqa erishib bo‗lmaydi‖. Futbol o‗yin texnikasi deganda eng avvalo texnik mahorat nima ekanligini oydinlashtirib olish zarur.

Futbol o‗yin texnikasi - bu to‗pni aniq egallab olish mahorati tushuniladi. Bunda bir vaqtning o‗zida quyidagi savollarga ham javob topish kerak: Nima qilmoq kerak? Buni qanday qilmoq kerak? Qachon, qayerda?

Agar futbolchi to‗pni bir joyda uzoq vaqt o‗ynatib tura oladigan bo‗lsa, bundan hali uning texnik mahorati haqida xulosa chiqarib bo‗lmaydi. Bu o‗yinchining o‗yin paytida to‗pni qanday o‗ynatishini ko‗rish kerak. Uzoq vaqt jonglyorlik qilish, faqat jonglyorlik qilish, faqat jonglyorlikning yaxshi malakasidan darak beradi xolos. Bu ham juda muhim sifat, ammo to‗p bilan munosabatda bo‗lishi o‗quv va ko‗nikmalarni o‗zlashtirib olish uchun o‗yinni tushuna bilish qobiliyatlarini ham tarbiyalash kerak.

Futbol texnikasi haqidagi boshqa tushunchalar to‗p yo‗nalish va uchish tezligiga tegishlidir. Fizika darslarida siz, albatta, ‖markaz‖ so‗zining ma'nosini bilib olgansiz. Shunday ekan, agar to‗p markaziga tepilsa, u kuch tushgan yo‗nalishida oldinga qarab to‗g‗ri aylanmay harakatda bo‗ladi.

Agar zarb berayotgan oyoq uchlari to‗p o‗rtasiga tegmasa, u tekislikdan o‗ngga yoki chapga burulib ketadi. Bu ko‗pincha noto‗g‗ri texnika oqibatida ro‗y beradi. Lekin ba'zi futbol ustalari taktik nuqtai nazaridan to‗pni ataylab darvozaga ―burama qilib‖ yoki raqib orqasida turgan sherigiga yetkazib berish uchun to‗pni ―burab‖ tepadi. Masalan Mirjalol Qosimov bu usulni juda mohirona bajaradi. Bu uzoq muddat va tinimsiz mashq talab qiladigan juda murakkab usuldir.

Ba'zan to‗p darvoza to‗sini tepasidan o‗tib ketadi. Bunga ko‗pincha o‗yinchilarning tayanch oyoqlarini to‗pdan haddan tashqari uzoq orqaga qo‗yilganligi sabab bo‗lib, bunda pastdan yuqoriga qarab zarb beriladi.

Xuddi maktabda alifbedan o‗qish va yozishni o‗rgangandek ―futbol‖ ―alifbe‖ sini o‗zlashtirishda ham ―alifbe‖ dan, ya'ni faqat uchta texnik usul va ularning qo‗shilmasini bajarishni o‗rganib olish kerak:

- oyoq yuzining ichki va tashqi qismlaridan to‗p surish;

- yugurib kelib oyoq yuzining o‗rtasi bilan to‗pni tepish; - qarshi tomondan dumalab kelayotgan to‗pni oyoq yuzining ichki tomoni bilan to‗xtatish.

Futbol o‗yin texnikasini egallash ko‗p vaqt, yillar talab etadi. Yuqorida qayd etilgandan tashqari ―to‗pni his etish‖ xususiyatlariga ega bo‗lish futbolchilar uchun katta baxtdir.

Bu juda muhim xislat. Tayyorlangan ko‗rgazmalilik kitobda xuddi shu qobiliyatni takomillashtirishga e'tibor berilgan va futbol o‗yin texnikasiga ega bo‗lish usullari keltirilgan.

Bunday usul to‗pni yaqin masofadan mo‗ljalni tepish va to‗pni o‗rtacha hamda qisqa oraliqda uzatishda qo‗llaniladi. Bunda mo‗ljal, to‗p, yugurishni boshlanishi va yugurib kelish bir chiziqda bo‗ladi. Yugurib kelishda yugurish qadamining siltov kuchi yordamida tizzani bukilishi va tepadigan oyoqning oldinga yozilishi hamona zarb bilan tepish harakati boshlanadi. To‗pni yo‗nalishiga nisbatan muskullari taranglashgan oyoqlar tashqariga burilgan bo‗lib, tepish vaqtida oyoq to‗g‗ri burchak holda bo‗ladi. Oyoq kaftining ichki qismi bilan to‗p tepiladi.

OYOQ UCHLARINING TASSQI YON QISMI BILAN

TO‗PNI OLIB YURISH

Futbol maydonida yugurib yoki sekin harakat qilib, ushbu amal texnika uslubni oyoq uchlarining tashqi yon qismi bilan ketma-ket to‗pni tepishni amalga oshiriladi. To‗pni olib yurishning bu uslubi universal bo‗lib to‗g‗ri chiziq va harakat yo‗nalishini osongina o‗zgartirishga imkon yaratadi.

Futbol maydoni bo‗ylab to‗pni oyoq yuzasi bilan ketma-ket to‗pni tepib bu usul texnikasi oshiriladi. Bunday to‗pni olib yurish usul texnikasi sportchilar tomonidan to‗g‗ri harakatlarda bajariladi.

Bu usul turli masofalarda mo‗ljalga tepishlarda hamda uzoq va o‗rta oraliqlardan to‗pni uzatish jarayonida qo‗llaniladi. To‗pni tepadigan oyoqning uzatish jarayonida mo‗ljal va to‗pga nisbatan 45 burchaklikdan yuguriladi.

To‗pni tepadigan oyoqning tebranishi maksimal. Tayanch oyoq esa tizzalarda sal bukilgan. Gavda holati tayanch oyoq tomonga ozgina engashgan. Tizzaning bukilishidan boshlanib boldirning keskin yozilishining qo‗llanilishi bilan to‗pni tepish harakati boshlanadi. Oyoq muskullari taranglashgan, oyoq uchi pastga uzatilgan. To‗pning o‗rta qismiga tepiladi.

Bu darvozaga va uzoq masofaga to‗pni zarb bilan eng kuchli tepishdir. Mo‗ljal va to‗pga nisbatan yugurish bir chiziq yo‗nalishida bo‗ladi. Oyoq tebranishi va zarb harakati oyoq oldi hamda orqa qismi bilan bajariladi. Tayanish tovondan boshlanadi. To‗pni va tizza bo‗g‗imini birlashtiradigan shartli chiziq o‗qi tepish vaqtida qat‘iy tik holatda bo‗ladi. Oyoq kaftining to‗pga tegadigan yuzasining katta bo‗lishi zarbani juda aniq va kuchli bajarish imkonini beradi. Zarba oyoq uchini orqaga maksimal egilgan holatida bajarilishi kerak.

O‗yin taktikasi futbolning asosi hisoblanadi. O‗yin davomida himoyachilar, yarim himoyachilar, hujumlar harakatlari raqib jamoa holatidan kelib chiqib, o‗yin taktikasi o‗zgartirilishi mumkin.

Taktika uch bosqichga bo‗linadi:

1) o‗yinchilar joylashishi; 2) jamoaning hujum yoki himoyadagi umumiy harakati; 3) standart vaziyatlar.

Futbolda yutuqqa erishish uchun jamoada alohida o‗yinchilarning mahorati yetarli emas, eng asosiy omil maqsadga yo‗naltirilgan jamoaviy o‗yindir. Buning uchun har bir o‗yinchi jamoaning o‗yin tuzilishidagi o‗z o‗rnini, unga belgilangan aniq funktsiyalarni, boshqa sheriklari bilan hamjihat bo‗lishni bilishi lozim.

Taktik sistemalarning rivojlanishi.

Qarama-qashiliklar kurashi - dialektika qonuni bo‗lib, u futbolda ham yaqqol namoyon bo‗ladi. Biz uni strategiya va taktikaning o‗zgarishi hamda o‗yinni ―tashkil etish‖ printsiplarida muntazam ravishda kuzatib boramiz. Futbolda kurash o‗yinning himoya va hujum sxemalaridagi uzluksiz raqobatida namoyon bo‗ladi. Futbol taktikasi shuni ko‗rsatadiki, u har qanday o‗yin sistemasida o‗yinchilarning o‗ziga xos xususiyatlariga to‗g‗ri kelishi, ham himoyada, ham hujumda eng ko‗p samaradorlikka erishish imkonini berishi o‗yinchilarning maydonda planli ravishda joylashishlaridan iboratdir.

Ye. Toladining fikricha (1877) futbol dastlab Angliyada paydo bo‗la boshlangan paytlarda garchi jamoalarda himoya va hujum chiziqlari nazarda tutilayotgan bo‗lsa-da, hali taktika ishlab chiqilmagan edi. O‗yinchilarning maydonda joylashishi 1 - 1 - 9 va 1 - 2 - 8 (1,2-rasm) sistemasiga to‗g‗ri keladi.

1-rasm 2-rasm

1863 - 1872 yillar mobaynida Angliyada futbolchilar 1 - 1 - 2 - 7, 1 - 2 - 1 - 7 (3,4-rasm) sistemasida o‗ynagan edilar.

3-rasm 4-rasm

O‗yinchilar bunday sistemada joylashganda hujumchilar to‗p atrofida to‗planib qolishar, to‗pni egallagan o‗yinchi aldab o‗tish yordamida oldinga yorib o‗tishga harakat qilardi, to‗pni bosh bilan o‗ynash va uzoqdan turib darvozaga tepish qo‗llanmasdi.

To‗p oshirishni futbolga Shotlandiya kiritdi. Bunday yangilik o‗yinning taraqqiy etishiga olib keldi. Bu esa ham shaxsiy, ham guruh taktik harakatlariga asoslangan edi. Buning natijasida jamoada o‗yinchilar o‗rnini almashtirish haqida o‗ylab ko‗rishga majbur bo‗lindi.

O‗yinchilarning o‗zaro harakat qilishi hozir ma'lum bo‗lgan markaziy hujum orqali hujumga asoslangan 1 - 2 - 2 - 6 sistema bo‗yicha joylashishga olib keldi (5-rasm).

5-rasm

So‗ngra 1925 yilga qadar o‗yinchilarni 1 - 2 - 3 - 5 sistemasida joylashtirish bo‗yicha jamoada ikkita himoyachi, uchta yarim himoyachi va beshta hujumchi bo‗ldi.

―Chiziqda besh o‗yinchi‖ sistemasida faqat ikkita yon qanot yarim himoyachiilari yon qanot hujumchilarni neytral holatda qoldirish uchun shaxsiy javobgar edilar. Ikkita markaziy himoyachi esa yon qanot va markaziy yarim himoyachilarini qo‗llab turar edi (6-rasm).

6-rasm 7-rasm himoyachilar kuchli zarb berishlari, to‗pni uzoqqa oshirishlari, baland bo‗yli, baquvatliklari

bilan shuhrat qozonishardi, bosh bilan yaxshi o‗ynashardi. Chunki hujumchilar soni ancha-muncha edi va to‗pni balandlatib oshirish ham ko‗p martalab uchrardi. Uchta yarim himoyachida vazifalar quyidagicha taqsimlanardi: markazda ko‗pchilik kombinatsiyalarni boshlab beruvchi futbolchi o‗ynardi, yon qanotdagilar esa hujumchilarni qo‗riqlab turishardi. Beshta hujumchi orasidan yon qanotga tezkor o‗yinchilar, markazga esa to‗pni kuchli va aniq tepa oladigan futbolchi qo‗yilardi, bunda endi o‗yinchilarning vazifasi belgilanadi, guruh va jamoa taktik harakatlari yo‗lga qo‗yila boshlandi. ―Chiziqda besh o‗yinchi‖ aniq ishlab chiqilgan dastlabki sistema edi.

O‗zaro harakatlar asosi shundan iborat ediki, bunda himoya o‗yinchilariga qaraganda hujumchilar ko‗p bo‗lgani uchun himoyachilar to‗pni ko‗pincha hujum chizig‗iga oshirib berardilar. Hujumchilar maydon uzunasi bo‗ylab erkin manevrga ega bo‗lishgach, jarima maydoniga ancha oson kirib borardilar va ko‗proq gol ura boshlardilar. Darvozani himoya qilishning samarali vositalarini qidirish zarur edi, lekin hujum chizig‗i va himoya oralig‗ida katta bo‗shliq paydo bo‗lib qolardi, himoyadagi o‗yinchilar to‗pni olib qo‗yib, hujumchilarni o‗yindan chetlatib qo‗yardilar. 1925 yili xalqaro futbol federatsiyasi ―o‗yindan tashqari holat‖ haqidagi qoida punktiga o‗zgartirish kiritdi. Endi hujum qilayotgan o‗yinchi to‗pni qabul qilib olish paytida o‗zi oldida ikki raqibga ega bo‗lishi yetarli deb hisoblandi. ―O‗yindan tashqari holat‖ qoidasining o‗zgarishi natijasida kiritilgan gollar soni ko‗payadi.

O‗yin vazifalarining ixtisoslashtirilishi natijasida maydonda futbolchilar joylashishiga o‗zgartirishlar kiritilishiga olib keldi. Bu ―dubl-ve‖ nomini olgan yangi taktik sistemaning ishlab chiqishiga asos bo‗ldi. Beshta hujumchidan ikkita yarim markaziy hujumchi ikki yarim himoyachilardan oldinroqda joylashishdi. Ular himoyachi va hujumchilar qatorlari oralig‗idagi bog‗lovchi zveno edilar (A.Chanadi, 1972).

Bunday joylashishda himoyachilar raqibning yon qanot hujumchilarini, markaziy himoyachi - markaziy hujumchini, yarim himoyachilar esa yarim markaziy hujumchilarni qo‗riqlaydilar. Bunday sistemada o‗yinchilarning o‗zaro eng aniq harakatlari namoyon bo‗ladi: darvozabon - markaziy himoyachi - yon qanot himoyachilar (himoyada); yarim himoyachilar - yarim markaziy hujumchilar (maydon markazida); o‗ng qanot hujumchi - o‗ng qanot yarim markaziy - o‗ng qanot himoyachi (o‗ng qanotda); chap qanot hujumchi - chap yarim markaziy - chap qanot yarim himoyachi (chap qanotda); o‗ng qanot hujumchi - markaziy hujumchi - chap qanot hujumchi (hujumning oldingi chizig‗ida).

O‗yinchilar asosan butun chiziq bo‗ylab yo o‗ng tarafdan, yoki chap tarafdan (maydon bo‗ylab) o‗zaro harakat qiladilar.

M.A.Godik va Ye.V.Skomoroxovlar o‗tkazgan tadqiqotlarda namoyon bo‗lgan futbolchilarning ba'zi mashg‗ulotlarda mashqlar yuklamalarini ko‗rib chiqamiz.

1-mashq - futbol maydonining har bir yarmida oltitadan o‗yinchi va bittadan darvozabon ishtirokida futbol o‗ynaladi. Ish davomiyligi 25 minut bo‗lib, bunda har bir futbolchi 45 ta texniktaktik harakatlarni bajaradi. O2

ta'minoti o‗rtacha 3,3 l/min (70% mpk - kislorod bilan to‗la ta'minlanish)dan oshmaydi. Lekin shaxsiy shoshilinch mashq samarali har xil futbolchilarda bir xil emas (61% dan 73% mpk gacha). 2 - mashq - to‗pga tegish chegaralanmaydigan holda futbol maydonining yarmida 6 x 6 ga to‗pni tutib turib turish uchun o‗ynash. Ish davomiyligi - 15 minut, bu payt davomida o‗yinchilar 50 tagacha har turli harakatlarni bajaradilar. Joriy O2 ta'minoti 73% mpk ni tashkil etadi, yurak tomiri urishi esa minutiga 131 dan 182 zarb atrofida bo‗ladi.

3 - mashq - bu ham 2-mashq kabi, lekin bunda shaxsiy ta'qib bo‗ladi. Shaxsiy ―ta'qib‖ tomonidan aktiv qarshi kurash fiziologik reaktsiyalar tezligini oshiradi. Chunki bunda yurak tomiri urishi minutiga 155-187 zarb atrofida bo‗ladi. Joriy O2 ta'minoti 84% mpk dan iborat. Futbolchilarning taktik mahorati bu mashqlarni anaerob glikoliz sistemasining ancha aktivlashishi zaminida bajarishda takomillashadi.

4 - mashq - yon qanot himoyachini o‗yinga qo‗shib, futbol maydonining yarmida 3 x 3 - 1 vaziyatda darvozaga hujum qilish.

U to‗rtta bosqichdan iborat bo‗ladi:

1. to‗pni keyinchalik qanotga oshirish bilan uni 3 x 3 vaziyatda maydon markazida tutib turish;

2. o‗yinchining to‗p bilan qanot bo‗ylab o‗tishi, jarima maydoniga to‗p oshirishi (bu paytda boshqa o‗yinchilar maydon markazidan jarima maydonchasi tomon pozitsiya tanlab, o‗rin almashishlari kerak);

3. uchta hujumchi uchta himoyachi bilan birga darvoza oldida to‗pni egallab olish uchun aktiv kurashishi;

4. maydon markaziga qaytib kelish.

Birinchi bosqichning davomiyligi 15-30 sekund, ikkinchisi 5-6 sekund, uchinchisi 1-8 sekund, to‗rtinchisi 6-10 sekund bo‗ladi. Bu mashqda O2 ta'minoti salkam 30%, yurak tomir urishi esa minutiga 160-190 zarb bo‗ladi. Bu ko‗rsatkichlar darajasi mashqning tez glikolitik sho‗nalishidan dalolat beradi.

O‗yin mashqlari futbolchilarda quyidagilarni: o‗yinda tashabbus bilan harakat qilishni, har bir aniq vaziyatda eng maqsadga muvofiq va samarali taktik harakatlarni mustaqil ravishda topishni; futbolchilarning aerob va anaerob imkoniyatlarini rivojlantiradi.

Taktik harakatlarni takomillashtirishga qaratilgan o‗yin mashqlari (yakkama-yaka kurash) aerob va anaerob imkoniyatlarni rivojlantiradi, samarali vosita bo‗ladi. Chunki alohida shaxsiy taktik harakatlar o‗rtasida yuksak siqiqlik aloqalari aniqlangan.

Futbolchilarning to‗p bilan shaxsiy taktik harakatlari model xarakteristikalari quyidagi yo‗nalishda ishlab chiqiladi.

1. Ayrim taktik harakatlarning umumiy soni va nisbiyligini aniqlash maqsadida o‗yin faoliyatini o‗rganish.

2. Turli o‗yin ixtisosidagi futbolchilar shaxsiy harakatlari samarasini va aktivligini aniqlash.

Jonlantirish uchun savollar.

1. Futbol qoidalari haqida tushuncha bering.

2. Futbol texnikasi haqida tushuncha bering.

3. Futbol taktikasi deganda nimani tushunasiz?

4. Hakamlik qilish qoidalari haqida tushuncha bering

Seminar mashg‘ulotlari

1-seminar: FUTBOL O‟YININING PAYDO BO‟LISHI VARIVOJLANISHI (2SOAT)

REJA:

Futbol eng qadimiy o‘yinlardan biridir. Ingliz-larning e‘tirof etishlaricha, oyoq bilan to‘p o‘ynash Britan orollarida IX asrdayoq juda mashhur bo‘lgan.

O‘zbekistonda futbol jismoniy tarbiya vositasi sifatida tarqalgan. Futbol bilan maktab, kollej, institut, ishlab chiqrish tashkilotlari va armiyada shug‘ullanishadi.

O‘zbekiston futbol federatsiyasi (O‘FF) jamoatchilik tashkiloti sifatida mamlakatda futbolning rivojlanishi uchun to‘liq javobgardir. Mamlakatda bolalar va o‘smirlar futbolini ommaviylashtirish, futbolchi, murabbiy va hakamlarning professional darajasi va mahoratini oshirish, musobaqalar tizimini tashkil etish va taokmillashtirish, moddiy-texnik bazaning rivojlani-shiga ko‘maklashish O‘zbekiston futbol federatsiyasining asosiy vazifalaridandir.

Mutaxassislarimiz tadqiqotlari bizga o‘yinchilar-ning to‘p bilan va to‘psiz harakatlarining hajmi va xususiyati haqida ma‘lumot olishga imkon berdi.

Aniqlandiki:

– o‘yinning sof vaqti 60-65 daqiqani tashkil etadi.

– 90 daqiqa o‘yin davomida bir o‘yinchi 12-15 km maosfani chopib o‘tadi. Bundan 10002000 m masofani maydonda tezkorlik bilan harakatlanadi.

– to‘p o‘rta qator o‘yinchilari eng ko‘p (170 soniya), markaziy himoyachilar eng kam (130 soniya) olib yuradilar.

– yaxshi o‘ynaydigan jamoalar match davomida o‘rtacha 900 tagacha texnik usullarni bajaradilar, shulardan taxminan 60% i hujum harakatlarigayo‘naltirilgan bo‘ladi.

– hozirgi zamon futbolida himoyachilar o‘z zonalarida 850 soniya gacha va maydonning o‘rta qismida 350 soniya gacha miqdorda o‘zlarinin asosiy vazifalarinibajaradilar.

– daorvozaga urilgan zarbalarning ko‘pchiligi yon tomondan oshirib beriladi (hamma zarbalarning 65% i).

2-seminar: O‟ZBEKISTONDA FUTBOLNING RIVOJLANISHI (2-SOAT)

REJA:

O‘zbekistonda zamonaviy futbol o‘tgan asrning boshla-rida paydo bo‘ldi va tezda

mashhur o‘yinga aylandi. Uning rivojlanish joylari Farg‘ona, Toshkent, Andijon, Qo‘qon va Samarqand edi.

Ilk bor futbolni Farg‘ona shahrida o‘ynaganlar. Xuddi shu yerda 1911 yilning oxirida birinchi futbol jamoasi tashkil topgan.

Farg‘onada tuzilgan futbol jamoalari soni 1912 yil avgustida «Futbolchilar jamoasi»ga birlashishga yo‘l berdi.

1913 yil 29 avgustida ular TOLS futbolchilari bilan uchrashuv o‘tkazdilar. YAxshi tayyorgarlik ko‘rgan Toshkent jamoasi 5:0 hisobi bilan g‘alaba qozondi.

1913 yil iyunida Andijonda «Andijon futbolchilar klubi» tasdiqlandi.

SHu yerda aytib o‘tish lozimki, nafaqat Farg‘ona, Toshkent va Samarqandda, balki O‘zbekistonning boshqa shaharlarida ham futbolning muvaffaqiyat bilan tarqa-lishiga qaramay, uning rivojlanishi o‘zi bo‘larchilik bilan o‘tayotgan edi. Jamoalarni o‘rgatish tizimi yo‘q edi, mashg‘ulotlar o‘ta sodda va vaqti-vaqti bilan o‘tkazilardi. Hech bir shaharda futbol birinchiliklari tashkillash-tirilmagandi, shuning uchun hatto undan ortiq jamoalar mavjud bo‘lgan Toshkent shahrida ham bironta rasmiy musobaqa o‘tkazilmagan edi.

1920 yildan boshlab futbol respublikamizning chekka qishloq va mahallalariga kirib borib, mashhur o‘yinga aylandi. YOshlar, talabalar, ishchi va dehqonlar futbolga talpina boshladilar.

1921 yil Moskva va Toshkent futbolchilarining ilk uchrashuvi o‘tkazilgani bilan ahamiyatga loyiqdir. 1925 yilda mamlakat Jismoniy tarbiya kengashi tomonidan ommaviy jismoniy tadbirlarning taqvimi tuzildi. O‘zbe-kistonda futbolni tashkillashtirish bir oz tartibliroq tizimga ega bo‘ldi.

Spartakiada finalida doimiy raqib bo‘lib kolgan Toshkent va Farg‘ona jamoalari uchrashdilar. Ikkala tar-kibda ham O‘zbekiston terma jamoa a‘zolari chiqish qildilar

Reja:

1. O‘yinchilarning vazifasi:

a) Darvozabon.

b) Himoya qatorining o‘yinchilari.

v) O‘rta qator o‘yinchilari.

g) Hujum qatorining o‘yinchilari.

2. Darvozabonning o‘yin taktikasi:

a) Darvozabonning mudofaadagi harakatlari.

b) Darvozabonning atakadagi harakatlari.

v) SHeriklar faoliyatini boshqarish.

3. Hujum taktikasi:

a) Individual taktika.

b) Guruh taktikasi.

v) Komanda taktikasi.

4. Himoya taktikasi:

a) Individual taktika.

b) Guruh taktikasi.

v) Komanda taktikasi.

Taktikadagi asoiy vazifa hujum va himoya harakatlarining maqsadga erishtira oladigan eng qulay vosita, usul va formalarini belgilashdan iboratdir.

Futbol matchi ko‘p martalab hujumdan himoyaga va himoyadan hujumga o‘tishdan iborat bo‘lgani uchun ham, tabiiyki, har qaysi komandaning hujum va himoya harakatlari uyushgan bo‘lishi kerak.

O‟YINCHILARNING VAZIFALARI.

Futbolchilar vazifalariga ko‘ra darvozabonlarga, qanot himyachilari, markaziy himoyachilar, o‘rta qator o‘yinchilari va markaziy hujumchilarga bo‘linadi.

Har qaysi ixtisos o‘yinchilariga bo‘lgan talablar va ularning asosiy vazifalarini qisqacha ko‘rib chiqamiz.

M u d o f a d a q a n o t h i m o ya ch i l a r i g a b o‘ l g a n a s o s i y t a l a b l a r:

a) zonada moxirona harakat qilish;

b) raqib darvozaga yaqinlashib qolganda qattiqqo‘riqchilik qilishga o‘tish (yakkama-yakka

kurashda ham mohirona o‘ynash bilan birga);

v) havoda kurash olib borish (yuqoridan to‘p uzatilganda);

g) sheriklarini, lozim bo‘lib qolganda esa darvozabonni ham straxovka qilish;

d) raqib zarba berganda va to‘p uzatganda shunga yarasha vaqtida harakat qilish. H u j u m d a q a n o a t h i m o ya ch i l a r i g a h u j u m v a q t i d a qo‘ y i l a d i g a n a s o s i y t a l a b l a r:

a) to‘pni raqiblardan olib qo‘ygandan keyin uni sheriklariga vaqtida va aniq uzatib berish;

b) to‘p komandadosh olib qo‘ygandan keyin uni sheriklariga vaqtida va aniq uzatib berish;

Mudofaaning markaziy qismida o‘ynaydigan futbolchilar haqli ravishda asosiy o‘yinchilar hisoblanadi. CHunki ular darvoza zabt etiladigan eng xavfli joyda raqib bilan kurash olib boradilar.

Qanot himoyachilarining jismoniy va texnik fazilatlariga qo‘shimcha tarzda markaziy himoyachilar havoda kurasha olish uchun baland bo‘yli va juda sakrovchan ham bo‘lishlari kerak.

4-seminar: FUTBOL MUSOBOQALARNI O`TKAZISH UCHUN NIZOM TUZISH

Reja:

Futbol musobaqalari o‘quv-mashg‘ulot ishlarining asosiy qismini tashkil etadi. Ular mashg‘ulotlarda qiziqishni oshiradi, mamlakatda futbolning ommaviy rivojlanishiga yordam beradi. Futbolchi o‘yinlarda muntazam qatnashmay turib yuqori natijalarga erisha olmaydi. Musobaqalar musobaqa qatnashchilarining va umuman komandaning jismoniy, texnik, taktik va axlokiy-irodaviy tayyorgarligi darajasini aniqlaydi, o‘quv-mashg‘ulot jarayonining ahvoli va yo‘nalishini aniqlash imkonini beradi. Musobaqa natijalari o‘quv-mashg‘ulot ishlarini yakunlash vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Musobaqalar qat‘iylikni, g‘alabaga erishish yo‘lidagi iroda kuchini, korxona jamoasi, shahar, respublika, mamlakat oldidagi mas‘uliyat hissini tarbiyalaydi. O‘yin-larning emotsional keskinligi futbolchilarning psixolo-gik xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi.

Futbol hakamining tarbiyachi – pedagog va o‘yin rahbari sifatidagi ahamiyati juda katta. Aniq hakamlik qilish, maydonda ro‘y beradigan qo‘polliklarga va ayrim futbol-chilarning intizomsizligiga qarshi qat‘iy kurashish, musobaqalashayotgan komanda o‘yinchilariga o‘z vaqtida tanbeh va ko‘rsatmalar berish musobaqani taktik va texnik jihatdan yuqori darajada o‘tkazishga yordam beradi.

Oldiga qo‘yilgan vazifalarga qarab musobaqalarni asosiy va yordamchi musobaqalarga bo‘lish mumkin.

Musobaqalarning asosiy turi – taqvim musobaqalar bo‘lib, ular sport tadbirlarining yagona taqvim rejasida nazarda tuziladi va tasdiqlangan nizomga muvofiq ravishda o‘tkaziladi.

Qo‘yidagilar musobaqalarning asosiy turlariga kiradi:

– birinchilik yoki chempionatlar; – kubok musobaqalari; – saralash musobaqalari.

Birinchilik yoki chempionatlar – eng mas‘uliyatli musobaqalar bo‘lib, ularning natijalari bo‘yicha g‘olib komandaga chempionlik nomi beriladi. Musobaqalarni tashkil

etishning bu turi komandalar kuchini oqilona baholashga, olib borilayotgan o‘quv-tenirovka ishining sifatini taqqoslashga imkon beradi.

Saralash musobaqalari musobaqalarning keyingi bosqichida qatnashish uchun eng kuchli komandalarni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.

Musobaqalarning yordamchi turlariga qo‘yidagilar kiradi:

– nazorat uchrashuvlari;

– o‘rtoqlik uchrashuvlari; – namunali uchrashuvlar; – qisqartirilgan musobaqalar.

Nazorat uchrashuvlari komandalarni bo‘lajak musobaqa-larga tayyorlash va ularning tayyorgarligini tekshirish maqsadida o‘tkaziladi.

O’rtoqlik uchrashuvlari o‘quv-mashg‘ulot maqsadlarida yoki an‘anaviy musobaqalar planida o‘tkaziladi.

Namunali uchrashuvlar futbolni ommalashtirishga va sport mahoratini ko‘rsatishga xizmat qiladi.

Qisqartirilgan musobaqalar bir necha soat mobaynida o‘tkaziladi. Ular, odatda, bayram kunlariga va sport mavsumining ochilish yoki yopilish kunlariga rejalash-tiriladi.

Bu musobaqalarning bir yo‘la ikki joyda bo‘lishi, jamoalarning haddan tashqari band bo‘lib qolishi, uzoq vaqt yo‘lda bo‘lishning oldini olishga hamda jamoalarda to‘la qimmatli o‘quvmashg‘ulot ishlari uchun sharoit yaratishga imkon beradi. Musobaqaning umumiy yig‘ma taqvim rejasi faqat tadbirlar ro‘yxati emas, balki sport tashkilot-larining futbolini yanada rivojlantirish yuzasidan birgalikda olib boradigan ishlarning chuqur o‘ylangan rejasidir.

Musobaqaning davrali tizimida har bir komanda, agar musobaqa bir davrali o‘tkazilsa, birbiri bilan bir marta, agar musobaqa ikki davrali o‘tkazilsa, ikki marta

uchrashishi kerak. Uning bunday tizim yoki adolatli musobaqalashuvchilar kuchlari nisbatini ancha oqilona belgilashga va kuchli jamoani aniqlashga imkon beradi, bunda musobaqaning umumiy yakunidagi tasodifiylik elementi ma‘lum darajada bartaraf qilinadi. Bu tizim bo‘yicha musobaqalarni ikki davrali qilib o‘tkazish eng to‘g‘ri hisoblanadi

Davrali tizim bo‘yicha o‘tkaziladigan o‘yinlar kalendarini uch usul bilan tuzish mumkin.

Amaliy mashg`ulotlari

SPORT VA HARAKATLI O‟YINLARNI O‟QITISH METODIKASI FANIDAN (FUTBOL) AMALIY MASHG‟ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepish texnikasi Asosiy vazifalar.

1. Qisqa va o‘rta masofalarga to‘p uzatish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h; D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – gavdani chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – gavdani o‘ng tomonga aylantirish.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayot- ganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.	6-8marta 6-8marta
II	Asosiy qism
II	Asosan ―qisqa‖ va ―o`rta ‖ masofaga to`p uzatiladi, shuningdek mo`ljalga yaqin masofadan tepilayotganda qo`llaniladi. YUgurish boshlanadigan joy, to‘p va mo‘ljal taxminan bir chiziqda bo‘ladi. Zarba beruvchi oyoqni orqaga tortish so‘nggi yugurish qadamidagi ortki depsinish hisobiga bajariladi. Tepish harakati sonni oldinga bukish bilan bir vaqtda zarba beruvchi oyoqni tashqari tomon burishdan boshlanadi. Zarba berish paytida taranglangan oyoqning uchi tashqari tomon burilgan, uning kafti esa to‘p uchadigan yo‘nalishga nisbatan aniq to‘g‘ri burchak hosil qilgan bo‘lishi kerak. Oyoq uchi sal ko‘tarilgan bo‘ladi. Zarba berish oyoq kafti ichki sathining o‘rtasi bilan ijro etiladi.Oyoqning zarba berish vaqtidagi holati surib vaqtida ham saqlanib qoladi. Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepilganda to‘pga oyoqning kattaroq sathi tekkani uchun bunday tepish anchagina aniq bo‘ladi. Biroq zarba beruvchi oyoqning orqaga tortilishi maksimal darajaga yetmagani sababli, bu uslda berilgan zarbaning kuchi boshqa usullardagiga nisbatan kamroq bo‘ladi. Bu esa tos son suyagi boshini bo‘g‘in chuqurchasiga siqib, sonning zarba berish harakati uchun zarur bulgan supinatsiyasini yuq qilib qo‘yishi bilan bog‘liq.	(45– 50 ) daqiqa	To‘pga oyoq bilan zarba berishning asosiy usullari ikki xil bajariladi: to‘g‘ri zarba berish, burama zarba berish. To‘g‘ri zarba berganda zarba impulsining yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan yoki bevosita uning yaqinidan o‘tadi. Burama zarba berish uchun esa zarbaning yo‘nalishi to‘p og‘irlik markazi o‘qida anchagina chetdan o‘tishi kerak.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‟YINLARNI O‟QITISH METODIKASI FANIDAN (FUTBOL) AMALIY MASHG‟ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepishni takomillashtirish. Asosiy vazifalar.

1. Qisqa va o‘rta masofalarga to‘p uzatish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h; D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – gavdani chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – gavdani o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 –	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayot- ganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.
II	Asosiy qism
II	Asosan ―qisqa‖ va ―o`rta ‖ masofaga to`p uzatiladi, shuningdek mo`ljalga yaqin masofadan tepilayotganda qo`llaniladi. YUgurish boshlanadigan joy, to‘p va mo‘ljal taxminan bir chiziqda bo‘ladi. Zarba beruvchi oyoqni orqaga tortish so‘nggi yugurish qadamidagi ortki depsinish hisobiga bajariladi. Tepish harakati sonni oldinga bukish bilan bir vaqtda zarba beruvchi oyoqni tashqari tomon burishdan boshlanadi. Zarba berish paytida taranglangan oyoqning uchi tashqari tomon burilgan, uning kafti esa to‘p uchadigan yo‘nalishga nisbatan aniq to‘g‘ri burchak hosil qilgan bo‘lishi kerak. Oyoq uchi sal ko‘tarilgan bo‘ladi. Zarba berish oyoq kafti ichki sathining o‘rtasi bilan ijro etiladi.Oyoqning zarba berish vaqtidagi holati surib vaqtida ham saqlanib qoladi. Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepilganda to‘pga oyoqning kattaroq sathi tekkani uchun bunday tepish anchagina aniq bo‘ladi. Biroq zarba beruvchi oyoqning orqaga tortilishi maksimal darajaga yetmagani sababli, bu uslda berilgan zarbaning kuchi boshqa usullardagiga nisbatan kamroq bo‘ladi. Bu esa tos son suyagi boshini bo‘g‘in chuqurchasiga siqib, sonning zarba berish harakati uchun zarur bulgan supinatsiyasini yuq qilib qo‘yishi bilan bog‘liq.	(45– 50 ) daqiqa	To‘pga oyoq bilan zarba berishning asosiy usullari ikki xil bajariladi: to‘g‘ri zarba berish, burama zarba berish. To‘g‘ri zarba berganda zarba impulsining yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan yoki bevosita uning yaqinidan o‘tadi. Burama zarba berish uchun esa zarbaning yo‘nalishi to‘p og‘irlik markazi o‘qida anchagina chetdan o‘tishi kerak.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‟YINLARNI O‟QITISH METODIKASI FANIDAN (FUTBOL) AMALIY MASHG‟ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepishni takrorlash. Asosiy vazifalar.

1. Qisqa va o‘rta masofalarga to‘p uzatish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h; D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – gavdani chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – gavdani o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 –	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayot- ganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.
II	Asosiy qism
II	Asosan ―qisqa‖ va ―o`rta ‖ masofaga to`p uzatiladi, shuningdek mo`ljalga yaqin masofadan tepilayotganda qo`llaniladi. YUgurish boshlanadigan joy, to‘p va mo‘ljal taxminan bir chiziqda bo‘ladi. Zarba beruvchi oyoqni orqaga tortish so‘nggi yugurish qadamidagi ortki depsinish hisobiga bajariladi. Tepish harakati sonni oldinga bukish bilan bir vaqtda zarba beruvchi oyoqni tashqari tomon burishdan boshlanadi. Zarba berish paytida taranglangan oyoqning uchi tashqari tomon burilgan, uning kafti esa to‘p uchadigan yo‘nalishga nisbatan aniq to‘g‘ri burchak hosil qilgan bo‘lishi kerak. Oyoq uchi sal ko‘tarilgan bo‘ladi. Zarba berish oyoq kafti ichki sathining o‘rtasi bilan ijro etiladi.Oyoqning zarba berish vaqtidagi holati surib vaqtida ham saqlanib qoladi. Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepilganda to‘pga oyoqning kattaroq sathi tekkani uchun bunday tepish anchagina aniq bo‘ladi. Biroq zarba beruvchi oyoqning orqaga tortilishi maksimal darajaga yetmagani sababli, bu uslda berilgan zarbaning kuchi boshqa usullardagiga nisbatan kamroq bo‘ladi. Bu esa tos son suyagi boshini bo‘g‘in chuqurchasiga siqib, sonning zarba berish harakati uchun zarur bulgan supinatsiyasini yuq qilib qo‘yishi bilan bog‘liq.	(45– 50 ) daqiqa	To‘pga oyoq bilan zarba berishning asosiy usullari ikki xil bajariladi: to‘g‘ri zarba berish, burama zarba berish. To‘g‘ri zarba berganda zarba impulsining yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan yoki bevosita uning yaqinidan o‘tadi. Burama zarba berish uchun esa zarbaning yo‘nalishi to‘p og‘irlik markazi o‘qida anchagina chetdan o‘tishi kerak.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

2- KURS 3- SEMESTR.

Oyoq yuzining ichki tomoni bilan tepish. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepish.

Asosiy vazifalar.

1. O‘rtacha va uzun masofalarga to‘p uzatish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
II	Asosiy qism
II	―O`rtacha‖ va ―uzun‖ uzatishlarda, hamma masofalardan nishonga tepish paytlarda qo`llaniladi.Maskur tepishni bajarishda to‘p va nishonga nisbatan 45⁰ hosil qilib yugurib kelinadi. Yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan xususiy chetlanishlar 30⁰ dan 60⁰ gacha bo‘lishi mumkin. Bunda zarba beruvchi oyog‘ining orqaga tortilishi maksimal darajaga yaqin bo‘ladi. Tizzasi sal bukilgan tayanch oyoq kaftining tashqi qismi yerga qo‘yiladi. Gavda tayanch oyoq tomonga sal engashadi. Tepish harakati sonni bukishdan boshlanib, boldirni keskin yozib yuborish bilan tugaydi. Oyoq uchi pastga cho‘zilgan, oyoq tarang bo‘ladi. Zarba paytida to‘p bilan tizza bo‘g‘imini birlashtirib turuvchi shartli o‘q frontal tekislikda og‘ibroq turadi. Ana shu shart, shuningdek zarbani to‘pning o‘rta qismiga berish natijasida to‘p past trayektoriya bo‘ylab uchadi. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepishni bajarish texnikasi ko‘p jihatdan oyoq yuzining ichki qismi bilan tepishga o‘xshaydi, lekin uni bajarish detallari bir oz farq qiladi. YUgurib kelish chizig‘i, to‘p va nishon taxminan bir chiziqda bo‘ladi.Oyoqni orqaga tortish ham, zarba berish harakati ham oldinga – orqaga yo‘nalishida bajariladi.Tayanch oyoqning tovoni to‘pning yon tomoniga qo‘yiladi – burda oyoq bilan to‘p baravarlashadi. Tepish harakati davomida to‘p tayanch oyoq kafti tovonidan yumalab uchiga ko‘tariladi. To‘p bilan tizza bug‘imini birlashtirib turuvchi shartli o‘q zarba paytida qat‘iyan vertikal bo‘ladi. Bu holat surib borish vaqtida saqlanib qoladi. To‘p bilan oyoqning to‘qnashish sathi kattagina ekani zarba berishni anchagina aniq bajarish imkonini beradi. YUgurib kelish, oyoqni orqaga tortish va tepish bir tekislikda bajarilgani uchun harakat tizimi biomixanika jihatidan kerakligicha ishlatiladi hamda boshqa usullariga nisbatan kattaroq kuch bilan tepiladi.	(45– 50) daqiqa	To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

2- KURS 3- SEMESTR.

Oyoq yuzining ichki tomoni bilan tepishni takrorlash. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan

tepishni takrorlash . Asosiy vazifalar.

1. O‘rtacha va uzun masofalarga to‘p uzatish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.

II	Asosiy qism
II	―O`rtacha‖ va ―uzun‖ uzatishlarda, hamma masofalardan nishonga tepish paytlarda qo`llaniladi.Maskur tepishni bajarishda to‘p va nishonga nisbatan 45⁰ hosil qilib yugurib kelinadi. Yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan xususiy chetlanishlar 30⁰ dan 60⁰ gacha bo‘lishi mumkin. Bunda zarba beruvchi oyog‘ining orqaga tortilishi maksimal darajaga yaqin bo‘ladi. Tizzasi sal bukilgan tayanch oyoq kaftining tashqi qismi yerga qo‘yiladi. Gavda tayanch oyoq tomonga sal engashadi. Tepish harakati sonni bukishdan boshlanib, boldirni keskin yozib yuborish bilan tugaydi. Oyoq uchi pastga cho‘zilgan, oyoq tarang bo‘ladi. Zarba paytida to‘p bilan tizza bo‘g‘imini birlashtirib turuvchi shartli o‘q frontal tekislikda og‘ibroq turadi. Ana shu shart, shuningdek zarbani to‘pning o‘rta qismiga berish natijasida to‘p past trayektoriya bo‘ylab uchadi. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepishni bajarish texnikasi ko‘p jihatdan oyoq yuzining ichki qismi bilan tepishga o‘xshaydi, lekin uni bajarish detallari bir oz farq qiladi. YUgurib kelish chizig‘i, to‘p va nishon taxminan bir chiziqda bo‘ladi.Oyoqni orqaga tortish ham, zarba berish harakati ham oldinga – orqaga yo‘nalishida bajariladi.Tayanch oyoqning tovoni to‘pning yon tomoniga qo‘yiladi – burda oyoq bilan to‘p baravarlashadi. Tepish harakati davomida to‘p tayanch oyoq kafti tovonidan yumalab uchiga ko‘tariladi. To‘p bilan tizza bug‘imini birlashtirib turuvchi shartli o‘q zarba paytida qat‘iyan vertikal bo‘ladi. Bu holat surib borish vaqtida saqlanib qoladi. To‘p bilan oyoqning to‘qnashish sathi kattagina ekani zarba berishni anchagina aniq bajarish imkonini beradi. YUgurib kelish, oyoqni orqaga tortish va tepish bir tekislikda bajarilgani uchun harakat tizimi biomixanika jihatidan kerakligicha ishlatiladi hamda boshqa usullariga nisbatan kattaroq kuch bilan tepiladi.	(45– 50) daqiqa	To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

2- KURS 3- SEMESTR.

Oyoq yuzining tashqi qismi bilan vaoyoq uchi bilan tepish.

Asosiy vazifalar.

1. O‘rtacha va uzun masofalarga to‘p uzatish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
II	Asosiy qism
II	―O`rtacha‖ va ―uzun‖ uzatishlarda, hamma masofalardan nishonga tepish paytlarda qo`llaniladi.Maskur tepishni bajarishda to‘p va nishonga nisbatan 45⁰ hosil qilib yugurib kelinadi. Yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan xususiy chetlanishlar 30⁰ dan 60⁰ gacha bo‘lishi mumkin. Bunda zarba beruvchi oyog‘ining orqaga tortilishi maksimal darajaga yaqin bo‘ladi. Tizzasi sal bukilgan tayanch oyoq kaftining tashqi qismi yerga qo‘yiladi. Gavda tayanch oyoq tomonga sal engashadi. Tepish harakati sonni bukishdan boshlanib, boldirni keskin yozib yuborish bilan tugaydi. Oyoq uchi pastga cho‘zilgan, oyoq tarang bo‘ladi. Zarba paytida to‘p bilan tizza bo‘g‘imini birlashtirib turuvchi shartli o‘q frontal tekislikda og‘ibroq turadi. Ana shu shart, shuningdek zarbani to‘pning o‘rta qismiga berish natijasida to‘p past trayektoriya bo‘ylab uchadi. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepishni bajarish texnikasi ko‘p jihatdan oyoq yuzining ichki qismi bilan tepishga o‘xshaydi, lekin uni bajarish detallari bir oz farq qiladi. YUgurib kelish chizig‘i, to‘p va nishon taxminan bir chiziqda bo‘ladi.Oyoqni orqaga tortish ham, zarba berish harakati ham oldinga – orqaga yo‘nalishida bajariladi.Tayanch oyoqning tovoni to‘pning yon tomoniga qo‘yiladi – burda oyoq bilan to‘p baravarlashadi. Tepish harakati davomida to‘p tayanch oyoq kafti tovonidan yumalab uchiga ko‘tariladi. To‘p bilan tizza bug‘imini birlashtirib turuvchi shartli o‘q zarba paytida qat‘iyan vertikal bo‘ladi. Bu holat surib borish vaqtida saqlanib qoladi. To‘p bilan oyoqning to‘qnashish sathi kattagina ekani zarba berishni anchagina aniq bajarish imkonini beradi. YUgurib kelish, oyoqni orqaga tortish va tepish bir tekislikda bajarilgani uchun harakat tizimi biomixanika jihatidan kerakligicha ishlatiladi hamda boshqa usullariga nisbatan kattaroq kuch bilan tepiladi.	(45– 50) daqiqa	To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI FANIDAN (FUTBOL) AMALIY MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI. 2 – KURS 3– SEMESTR.

Mavzu: Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepishni va oyoq uchi bilan tepishni takomillashtirish.

Oyoq uchi bilan tepish..

Asosiy vazifalar.

1.To‘pga burama zarba berish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – gavdani chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – gavdani o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 –	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayot- ganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h.	6-8marta
II	Asosiy qism
II	Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepishburama zarba berish paytida eng ko‘p qo‘llaniladi. Oyoq yuzining o‘rta va tashqi qismlari bilan tepishdagi harakatlarning struktarisi o‘xshash bo‘lib, farqi bunda tepish harakati vaqtida boldir bilan oyoq kafti ichkari tomon buriladi.Oyoq uchida tepishkutilmaganda, tayyorgarlik ko‘rmay turib, nishonga tepib qolish zarur bo‘lib qolganda bajariladi. Bundan tashqari bu tepish raqibdagi to‘pni tashlanib yoki shpagat qilib tepib yuborishda ancha samaralidir. Tepish paytida yugurib kelish ham to‘p va nishon ham, bir chiziqda bo‘ladi. YUgurib kelganda so‘nggi qadamdagi depsinish, tepish uchun oyoqni tortish uchun ham hisoblanadi. Tepish harakati tizza sal bukilgan tarang oyoqda bajariladi. Tepish paytida oyoq uchi sal ko‘tarilgan bo‘ladi. Oyoq uchining zarba beruvchi sathi juda kam bo‘lgani uchun bu usulda, to‘p yumalab ketayotgan bo‘lsa, tepish unchalik aniq chiqmaydi.	(45– 50) daqiqa	Amalda yuqorida ko‘rsatilgan hamma usullar to‘g‘ri zarba berish mumkin. Faqat oyoq yuzining tashqi qismi bilan shunday zarba berish sal noqulayroq. Burama zarba berish oyoq kaftining ichki tomoni bilan, oyoq yuzining ichki qismi va ayniqsa tashqi qismi bilan eng samarali bajariladi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI FANIDAN (FUTBOL) AMALIY MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI. 2 – KURS 3– SEMESTR.

Mavzu: Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepishni va oyoq uchi bilan tepishni takrorlash. Asosiy vazifalar.

1.To‘pga burama zarba berish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – gavdani chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – gavdani o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish;	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayot- ganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h.	6-8marta
II	Asosiy qism
II	Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepishburama zarba berish paytida eng ko‘p qo‘llaniladi. Oyoq yuzining o‘rta va tashqi qismlari bilan tepishdagi harakatlarning struktarisi o‘xshash bo‘lib, farqi bunda tepish harakati vaqtida boldir bilan oyoq kafti ichkari tomon buriladi.Oyoq uchida tepishkutilmaganda, tayyorgarlik ko‘rmay turib, nishonga tepib qolish zarur bo‘lib qolganda bajariladi. Bundan tashqari bu tepish raqibdagi to‘pni tashlanib yoki shpagat qilib tepib yuborishda ancha samaralidir. Tepish paytida yugurib kelish ham to‘p va nishon ham, bir chiziqda bo‘ladi. YUgurib kelganda so‘nggi qadamdagi depsinish, tepish uchun oyoqni tortish uchun ham hisoblanadi. Tepish harakati tizza sal bukilgan tarang oyoqda bajariladi. Tepish paytida oyoq uchi sal ko‘tarilgan bo‘ladi. Oyoq uchining zarba beruvchi sathi juda kam bo‘lgani uchun bu usulda, to‘p yumalab ketayotgan bo‘lsa, tepish unchalik aniq chiqmaydi.	(45– 50) daqiqa	Amalda yuqorida ko‘rsatilgan hamma usullar to‘g‘ri zarba berish mumkin. Faqat oyoq yuzining tashqi qismi bilan shunday zarba berish sal noqulayroq. Burama zarba berish oyoq kaftining ichki tomoni bilan, oyoq yuzining ichki qismi va ayniqsa tashqi qismi bilan eng samarali bajariladi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI. 2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Tovon bilan tepish. Tovon bilan chalishtirib tepish.

Asosiy vazifalar.

1. Tayyorgarlik ko‘rmay turib, nishonga tepib qolish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – gavdani chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – gavdani o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.

II	Asosiy qism
II	Tovon bilan tepish o‘yinda kamroq qo‘llaniladi. Buning sababi bajarishning murakkabligida, zarba kuchi va aniqligi juda kamligidadir. Bunday tepishning afzalligi esa uning raqib uchun kutilmaganligida. Tayyorlov fazasi tayanch oyoqni to‘p yoniga qo‘yishdan boshlanadi. Oyoqni tortish uchun uni to‘p ustidan oldinga uzatiladi. Ishchi faza-tepish oyoqni orqaga keskin harakatlantirish bilan bajariladi. Zarba berish paytida oyoq taranglashgan bo‘lib, oyoq kafti yerga parallel turadi. Tovon bilan chalishtirma zarba berish shunday tepish variantlaridan biri hisoblanadi. O‘ng oyoq bilan shunday beriladigan bo‘lsa, tayanch oyoq to‘pning o‘ng yoniga qo‘yiladi. Zarba beruvchi oyoq oldinga o‘tkazib tortiladi-da, tayanch oyoqqa nisbatan chalishtirib, keskin orqaga harakatlantirib zarba beriladi. Ozroqqina surib borilgandan keyin oyoq harakati tormozlanadi. To‘pni tayanch oyoq tovoni bilan tepsa ham bo‘ladi. Bunda tayanch oyoq to‘pdan o‘tkazib, 10-15 sm nariga qo‘yiladi. SHundan keyingi qadamda oyoqni balandlatib orqaga harakatlantirib beriladi. SHu turtki berishning o‘zi tepish harakati hisoblanadi.	(45– 50) daqiqa	To‘pning uchish trayektoriyasi burama zarba berilganda anchagina o‘zgaradi. Zarbaning yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan o‘tmaydi. Bu hol to‘pni anchagina aylantirib yuboradi. To‘p gorizontal o‘q atrofida (tagidan tepilganda), veritikal o‘q atrofida (pastiga burama tepganda) va qiya o‘q atrofida (yuqorisiga burama tepganda) aylanishi mumkin.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI. 2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Tovon bilan tepishni va tovon bilan chalishtirib tepishni takomillashtirish.

Asosiy vazifalar.

1. Tayyorgarlik ko‘rmay turib, nishonga tepib qolish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – gavdani chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – gavdani o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.

II	Asosiy qism
II	Tovon bilan tepish o‘yinda kamroq qo‘llaniladi. Buning sababi bajarishning murakkabligida, zarba kuchi va aniqligi juda kamligidadir. Bunday tepishning afzalligi esa uning raqib uchun kutilmaganligida. Tayyorlov fazasi tayanch oyoqni to‘p yoniga qo‘yishdan boshlanadi. Oyoqni tortish uchun uni to‘p ustidan oldinga uzatiladi. Ishchi faza-tepish oyoqni orqaga keskin harakatlantirish bilan bajariladi. Zarba berish paytida oyoq taranglashgan bo‘lib, oyoq kafti yerga parallel turadi. Tovon bilan chalishtirma zarba berish shunday tepish variantlaridan biri hisoblanadi. O‘ng oyoq bilan shunday beriladigan bo‘lsa, tayanch oyoq to‘pning o‘ng yoniga qo‘yiladi. Zarba beruvchi oyoq oldinga o‘tkazib tortiladi-da, tayanch oyoqqa nisbatan chalishtirib, keskin orqaga harakatlantirib zarba beriladi. Ozroqqina surib borilgandan keyin oyoq harakati tormozlanadi. To‘pni tayanch oyoq tovoni bilan tepsa ham bo‘ladi. Bunda tayanch oyoq to‘pdan o‘tkazib, 10-15 sm nariga qo‘yiladi. SHundan keyingi qadamda oyoqni balandlatib orqaga harakatlantirib beriladi. SHu turtki berishning o‘zi tepish harakati hisoblanadi.	(45– 50) daqiqa	To‘pning uchish trayektoriyasi burama zarba berilganda anchagina o‘zgaradi. Zarbaning yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan o‘tmaydi. Bu hol to‘pni anchagina aylantirib yuboradi. To‘p gorizontal o‘q atrofida (tagidan tepilganda), veritikal o‘q atrofida (pastiga burama tepganda) va qiya o‘q atrofida (yuqorisiga burama tepganda) aylanishi mumkin.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI. 2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Tovon bilan tepishni va tovon bilan chalishtirib tepishni takrorlash.

Asosiy vazifalar.

1. Tayyorgarlik ko‘rmay turib, nishonga tepib qolish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – gavdani chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – gavdani o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.

II	Asosiy qism
II	Tovon bilan tepish o‘yinda kamroq qo‘llaniladi. Buning sababi bajarishning murakkabligida, zarba kuchi va aniqligi juda kamligidadir. Bunday tepishning afzalligi esa uning raqib uchun kutilmaganligida. Tayyorlov fazasi tayanch oyoqni to‘p yoniga qo‘yishdan boshlanadi. Oyoqni tortish uchun uni to‘p ustidan oldinga uzatiladi. Ishchi faza-tepish oyoqni orqaga keskin harakatlantirish bilan bajariladi. Zarba berish paytida oyoq taranglashgan bo‘lib, oyoq kafti yerga parallel turadi. Tovon bilan chalishtirma zarba berish shunday tepish variantlaridan biri hisoblanadi. O‘ng oyoq bilan shunday beriladigan bo‘lsa, tayanch oyoq to‘pning o‘ng yoniga qo‘yiladi. Zarba beruvchi oyoq oldinga o‘tkazib tortiladi-da, tayanch oyoqqa nisbatan chalishtirib, keskin orqaga harakatlantirib zarba beriladi. Ozroqqina surib borilgandan keyin oyoq harakati tormozlanadi. To‘pni tayanch oyoq tovoni bilan tepsa ham bo‘ladi. Bunda tayanch oyoq to‘pdan o‘tkazib, 10-15 sm nariga qo‘yiladi. SHundan keyingi qadamda oyoqni balandlatib orqaga harakatlantirib beriladi. SHu turtki berishning o‘zi tepish harakati hisoblanadi.	(45– 50) daqiqa	To‘pning uchish trayektoriyasi burama zarba berilganda anchagina o‘zgaradi. Zarbaning yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan o‘tmaydi. Bu hol to‘pni anchagina aylantirib yuboradi. To‘p gorizontal o‘q atrofida (tagidan tepilganda), veritikal o‘q atrofida (pastiga burama tepganda) va qiya o‘q atrofida (yuqorisiga burama tepganda) aylanishi mumkin.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

2- KURS 3-SEMESTR.

Burilib tepish va boshdan oshirib tepish

1. Pastlab uchib kelayotgan to‘pga zarba berish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.
II	Asosiy qism
	B u r i l i b t ye p i sh to‘pning uchish yo‘nalishini (45– 50) Qattiq aylanayotgan o‘zgartirish uchun qo‘llaniladi. Bunda tushib daqiqa to‘p yerdan sapchib kelayotgan yoki pastlab uchib kelayotgan to‘pni oyoq qaytganda uning yuzining o‘rta qismi bilan tepiladi. keyingi uchish Tayyorlov fazasida to‘p tomonga yugurishda yo‘nalishi o‘zgaradi. qo‘yilgan so‘nggi qadamdagi depsinish zarba Trayektoriya to‘p beruvchi oyoqning tortilishi bo‘lib xizmat qiladi. aylanayotgan tomonga Tayanch oyoq tizza sal bukilib, to‘pning uchib ketishi qiyshayadi. To‘pning mo‘ljal qilingan tomonga burilib kaftning tashqi uchish ususiyatlarini yoniga qo‘yiladi. Gavda tayanch oyoq tomonga bilish futbolchi og‘diriladi. Gavdani burish bilan birga oyoqning harakatining gorizontal tekislikdagi tepish harakati boshlanadi. ishonchliligini Surib borish tugagandan keyin zarba beruvchi oyoq oshiradi.To‘g‘ri zarba olg‘a tomon harakatda davom etib, yerga tayanch berganda zarba oyoq bilan chalishib tushadi. impulsining yo‘nalishi B o sh d a n o sh i r i b t ye p i sh to‘pning og‘irlik kutilmaganda nishonga tepib qolish yoki boshdan markazi o‘qidan yoki oshirib orqaga to‘p uzatib berish zarur bo‘lib bevosita uning qolganda, uchib kelayotgan va sakrab chiqqan to‘pga yaqinidan o‘tadi. zarba berishda oyoq yuzining o‘rta qismi bilan To‘g‘ri zarba bajariladi. berilganda to‘pning Oyoqni tortish to‘p tomonga yugurishda qo‘yilgan uchish trayektoriyasi so‘nggi qadamdagi depsinish hisobiga bajariladi. kuchning qo‘yilish Tayanch oyoq tovonidan boshlab oldinga qo‘yiladi. joyiga bog‘liq. Gavdaning olg‘a harakati tormozlanib, yuqoriga va Zarbaning qo‘yilish joyi orqaga tarzda bajariladi. Bu vaqtda tayanch oyoqda gorizontal tekislik tovondan oyoq uchiga o‘tiladi. Ozroqqina surib bo‘ylab to‘pning o‘rta borilgandan keyin zarba beruvchi oyoq pastga tushib, qismiga to‘g‘ri kelsa, gavda to‘g‘rilanadi. Oyoq bilan to‘p qancha to‘p to‘g‘riga pastlab pastroqda uchrashsa, to‘pning uchish trayektoriyasi uchib boradi. shuncha baland bo‘ladi. To‘pni pastroq trayektoriya bo‘ylab yo‘naltirish uchun to‘p tayanch joy tepasida, o‘yinchining boshi bilan baravar bo‘lganida tepish kerak. Yiqila turib boshidan oshirib tepish ham shunga yordam beradi. Gavda orqaga og‘ganda o‘yinchi ikki qo‘li bilan yerga tushib, chalqancha yotib qoladi. Orqaga zarba berish harakati yiqilayotganda ko‘rimliroq bajariladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

2- KURS 3-SEMESTR.

Burilib tepish va boshdan oshirib tepishni takrorlash.

1. Pastlab uchib kelayotgan to‘pga zarba berish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.
II	Asosiy qism
	B u r i l i b t ye p i sh to‘pning uchish yo‘nalishini (45– 50) Qattiq aylanayotgan o‘zgartirish uchun qo‘llaniladi. Bunda tushib daqiqa to‘p yerdan sapchib kelayotgan yoki pastlab uchib kelayotgan to‘pni oyoq qaytganda uning yuzining o‘rta qismi bilan tepiladi. keyingi uchish Tayyorlov fazasida to‘p tomonga yugurishda yo‘nalishi o‘zgaradi. qo‘yilgan so‘nggi qadamdagi depsinish zarba Trayektoriya to‘p beruvchi oyoqning tortilishi bo‘lib xizmat qiladi. aylanayotgan tomonga Tayanch oyoq tizza sal bukilib, to‘pning uchib ketishi qiyshayadi. To‘pning mo‘ljal qilingan tomonga burilib kaftning tashqi uchish ususiyatlarini yoniga qo‘yiladi. Gavda tayanch oyoq tomonga bilish futbolchi og‘diriladi. Gavdani burish bilan birga oyoqning harakatining gorizontal tekislikdagi tepish harakati boshlanadi. ishonchliligini Surib borish tugagandan keyin zarba beruvchi oyoq oshiradi.To‘g‘ri zarba olg‘a tomon harakatda davom etib, yerga tayanch berganda zarba oyoq bilan chalishib tushadi. impulsining yo‘nalishi B o sh d a n o sh i r i b t ye p i sh to‘pning og‘irlik kutilmaganda nishonga tepib qolish yoki boshdan markazi o‘qidan yoki oshirib orqaga to‘p uzatib berish zarur bo‘lib bevosita uning qolganda, uchib kelayotgan va sakrab chiqqan to‘pga yaqinidan o‘tadi. zarba berishda oyoq yuzining o‘rta qismi bilan To‘g‘ri zarba bajariladi. berilganda to‘pning Oyoqni tortish to‘p tomonga yugurishda qo‘yilgan uchish trayektoriyasi so‘nggi qadamdagi depsinish hisobiga bajariladi. kuchning qo‘yilish Tayanch oyoq tovonidan boshlab oldinga qo‘yiladi. joyiga bog‘liq. Gavdaning olg‘a harakati tormozlanib, yuqoriga va Zarbaning qo‘yilish joyi orqaga tarzda bajariladi. Bu vaqtda tayanch oyoqda gorizontal tekislik tovondan oyoq uchiga o‘tiladi. Ozroqqina surib bo‘ylab to‘pning o‘rta borilgandan keyin zarba beruvchi oyoq pastga tushib, qismiga to‘g‘ri kelsa, gavda to‘g‘rilanadi. Oyoq bilan to‘p qancha to‘p to‘g‘riga pastlab pastroqda uchrashsa, to‘pning uchish trayektoriyasi uchib boradi. shuncha baland bo‘ladi. To‘pni pastroq trayektoriya bo‘ylab yo‘naltirish uchun to‘p tayanch joy tepasida, o‘yinchining boshi bilan baravar bo‘lganida tepish kerak. Yiqila turib boshidan oshirib tepish ham shunga yordam beradi. Gavda orqaga og‘ganda o‘yinchi ikki qo‘li bilan yerga tushib, chalqancha yotib qoladi. Orqaga zarba berish harakati yiqilayotganda ko‘rimliroq bajariladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

2- KURS 3-SEMESTR.

Burilib tepish va boshdan oshirib tepishni takomillashtirish

1. Pastlab uchib kelayotgan to‘pga zarba berish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.
II	Asosiy qism
	B u r i l i b t ye p i sh to‘pning uchish yo‘nalishini (45– 50) Qattiq aylanayotgan o‘zgartirish uchun qo‘llaniladi. Bunda tushib daqiqa to‘p yerdan sapchib kelayotgan yoki pastlab uchib kelayotgan to‘pni oyoq qaytganda uning yuzining o‘rta qismi bilan tepiladi. keyingi uchish Tayyorlov fazasida to‘p tomonga yugurishda yo‘nalishi o‘zgaradi. qo‘yilgan so‘nggi qadamdagi depsinish zarba Trayektoriya to‘p beruvchi oyoqning tortilishi bo‘lib xizmat qiladi. aylanayotgan tomonga Tayanch oyoq tizza sal bukilib, to‘pning uchib ketishi qiyshayadi. To‘pning mo‘ljal qilingan tomonga burilib kaftning tashqi uchish ususiyatlarini yoniga qo‘yiladi. Gavda tayanch oyoq tomonga bilish futbolchi og‘diriladi. Gavdani burish bilan birga oyoqning harakatining gorizontal tekislikdagi tepish harakati boshlanadi. ishonchliligini Surib borish tugagandan keyin zarba beruvchi oyoq oshiradi.To‘g‘ri zarba olg‘a tomon harakatda davom etib, yerga tayanch berganda zarba oyoq bilan chalishib tushadi. impulsining yo‘nalishi B o sh d a n o sh i r i b t ye p i sh to‘pning og‘irlik kutilmaganda nishonga tepib qolish yoki boshdan markazi o‘qidan yoki oshirib orqaga to‘p uzatib berish zarur bo‘lib bevosita uning qolganda, uchib kelayotgan va sakrab chiqqan to‘pga yaqinidan o‘tadi. zarba berishda oyoq yuzining o‘rta qismi bilan To‘g‘ri zarba bajariladi. berilganda to‘pning Oyoqni tortish to‘p tomonga yugurishda qo‘yilgan uchish trayektoriyasi so‘nggi qadamdagi depsinish hisobiga bajariladi. kuchning qo‘yilish Tayanch oyoq tovonidan boshlab oldinga qo‘yiladi. joyiga bog‘liq. Gavdaning olg‘a harakati tormozlanib, yuqoriga va Zarbaning qo‘yilish joyi orqaga tarzda bajariladi. Bu vaqtda tayanch oyoqda gorizontal tekislik tovondan oyoq uchiga o‘tiladi. Ozroqqina surib bo‘ylab to‘pning o‘rta borilgandan keyin zarba beruvchi oyoq pastga tushib, qismiga to‘g‘ri kelsa, gavda to‘g‘rilanadi. Oyoq bilan to‘p qancha to‘p to‘g‘riga pastlab pastroqda uchrashsa, to‘pning uchish trayektoriyasi uchib boradi. shuncha baland bo‘ladi. To‘pni pastroq trayektoriya bo‘ylab yo‘naltirish uchun to‘p tayanch joy tepasida, o‘yinchining boshi bilan baravar bo‘lganida tepish kerak. Yiqila turib boshidan oshirib tepish ham shunga yordam beradi. Gavda orqaga og‘ganda o‘yinchi ikki qo‘li bilan yerga tushib, chalqancha yotib qoladi. Orqaga zarba berish harakati yiqilayotganda ko‘rimliroq bajariladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI FANIDAN (FUTBOL) AMALIY MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

Mavzu: Peshona bilan zarba berish.

Asosiy vazifalar.

1. Sakramay peshona bilan zarba berish

2. Sakrab peshona bilan zarba berish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
II	Asosiy qism
	Peshona bilan zarba berishda kallani oldi-orqa kalla urish imkonini beradi. SHunda uchib kelayotgan to‘pni va mo‘ljal qilinadigan nishonni ko‘rib turish mumkin, bu esa muayyan darajada (boshqa muhim shartlarga rioya qilingan taqdirda) zarba aniq chiqishiga sabab bo‘ladi. O‘yindagi vaziyatga qarab peshona bilan zarba berishning ikki xil varianti qo‘llaniladi: sakramay zarba berish va sakrab zarba berish. Sakramayp ye shonabilanzarba b ye rishdagi dastlabki holat kichikroq odimlab tik turishdir. Kallani orqaga tortishda o‘yinchi gavdasini orqaga engashtiradi, orqadagi oyog‘ini bukib, gavda og‘irligini shu oyoqqa o‘tkazadi. Qo‘llar tirsakdan sal bukilgan bo‘ladi. Zarba berish harakati orqada turgan oyoqni to‘g‘irlash va gavdani rostlashdan boshlanib, kallaning olg‘a tomon keskin harakati bilan tugallanadi. Gavdaning og‘irligi oldindagi oyoqqa o‘tkaziladi. Sakrabp ye shonabilanzarbab ye rishbir oyoqda yoki ikki oyoqda depsinib, yuqoriga qarab bajariladi. Sakrash zarbaning tayyorlov fazasi bo‘ladi. Tirsagi sal bukiladi va qo‘llar ko‘krakkacha shiddat bilan ko‘tariladi, bu esa pirovardida sakrash balandligini oshirishga yordam beradi. Depsingan zahoti kalla orqaga tortiladi-gavda orqaga engashtiriladi. Zarba berish harakati sakrash eng yuqori nuqtaga yetganda yoki sal oldinroq boshlanadi. To‘pning uchib kelayotgani trayektoriyasi bilan sakrashini aniq mo‘ljal qilish kerak, To‘pga zarba berishni sakrashning eng yuqori nuqtasi va gavda bilan kalla frontal tekislikdan o‘tayotgan paytda bajarilish lozim. Erga oyoq uchida tushiladi, amortizatsiya bo‘lsin uchun oyoqlar sal bukiladi.	(45– 50) daqiqa	To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi). Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI FANIDAN (FUTBOL) AMALIY MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Peshona bilan zarba berishni takomillashtirish.

Asosiy vazifalar.

1. Pastlab uchib kelayotgan to‘pga zarba berish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, (20 – 25) ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, daqiqa orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 6-8marta 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak 6-8marta oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l 6-8marta yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga 6-8marta aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – 6-8marta gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 6-8marta – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 6-8marta – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 6-8marta qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – 6-8marta d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 6-8marta qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 6-8marta qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.		xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
II	Asosiy qism
	B u r i l i b t ye p i sh to‘pning uchish yo‘nalishini o‘zgartirish uchun qo‘llaniladi. Bunda tushib kelayotgan yoki pastlab uchib kelayotgan to‘pni oyoq yuzining o‘rta qismi bilan tepiladi. Tayyorlov fazasida to‘p tomonga yugurishda qo‘yilgan so‘nggi qadamdagi depsinish zarba beruvchi oyoqning tortilishi bo‘lib xizmat qiladi. Tayanch oyoq tizza sal bukilib, to‘pning uchib ketishi mo‘ljal qilingan tomonga burilib kaftning tashqi yoniga qo‘yiladi. Gavda tayanch oyoq tomonga og‘diriladi. Gavdani burish bilan birga oyoqning gorizontal tekislikdagi tepish harakati boshlanadi. Surib borish tugagandan keyin zarba beruvchi oyoq olg‘a tomon harakatda davom etib, yerga tayanch oyoq bilan chalishib tushadi. B o sh d a n o sh i r i b t ye p i sh kutilmaganda nishonga tepib qolish yoki boshdan oshirib orqaga to‘p uzatib berish zarur bo‘lib qolganda, uchib kelayotgan va sakrab chiqqan to‘pga zarba berishda oyoq yuzining o‘rta qismi bilan bajariladi. Oyoqni tortish to‘p tomonga yugurishda qo‘yilgan so‘nggi qadamdagi depsinish hisobiga bajariladi. Tayanch oyoq tovonidan boshlab oldinga qo‘yiladi. Gavdaning olg‘a harakati tormozlanib, yuqoriga va orqaga tarzda bajariladi. Bu vaqtda tayanch oyoqda tovondan oyoq uchiga o‘tiladi. Ozroqqina surib borilgandan keyin zarba beruvchi oyoq pastga tushib, gavda to‘g‘rilanadi. Oyoq bilan to‘p qancha pastroqda uchrashsa, to‘pning uchish trayektoriyasi shuncha baland bo‘ladi. To‘pni pastroq trayektoriya bo‘ylab yo‘naltirish uchun to‘p tayanch joy tepasida, o‘yinchining boshi bilan baravar bo‘lganida tepish kerak. Yiqila turib boshidan oshirib tepish ham shunga yordam beradi. Gavda orqaga og‘ganda o‘yinchi ikki qo‘li bilan yerga tushib, chalqancha yotib qoladi. Orqaga zarba berish harakati yiqilayotganda ko‘rimliroq bajariladi.	(45– 50) daqiqa	Qattiq aylanayotgan to‘p yerdan sapchib qaytganda uning keyingi uchish yo‘nalishi o‘zgaradi. Trayektoriya to‘p aylanayotgan tomonga qiyshayadi. To‘pning uchish ususiyatlarini bilish futbolchi harakatining ishonchliligini oshiradi.To‘g‘ri zarba berganda zarba impulsining yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan yoki bevosita uning yaqinidan o‘tadi. To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI FANIDAN (FUTBOL) AMALIY MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI.

2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Peshona bilan zarba berishni takrorlash.

Asosiy vazifalar.

1. Pastlab uchib kelayotgan to‘pga zarba berish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, (20 – 25) ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, daqiqa orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 6-8marta 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak 6-8marta oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l 6-8marta yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga 6-8marta aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – 6-8marta gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 6-8marta – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 6-8marta – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 6-8marta qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – 6-8marta d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 6-8marta qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 6-8marta qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.		xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
II	Asosiy qism
	B u r i l i b t ye p i sh to‘pning uchish yo‘nalishini o‘zgartirish uchun qo‘llaniladi. Bunda tushib kelayotgan yoki pastlab uchib kelayotgan to‘pni oyoq yuzining o‘rta qismi bilan tepiladi. Tayyorlov fazasida to‘p tomonga yugurishda qo‘yilgan so‘nggi qadamdagi depsinish zarba beruvchi oyoqning tortilishi bo‘lib xizmat qiladi. Tayanch oyoq tizza sal bukilib, to‘pning uchib ketishi mo‘ljal qilingan tomonga burilib kaftning tashqi yoniga qo‘yiladi. Gavda tayanch oyoq tomonga og‘diriladi. Gavdani burish bilan birga oyoqning gorizontal tekislikdagi tepish harakati boshlanadi. Surib borish tugagandan keyin zarba beruvchi oyoq olg‘a tomon harakatda davom etib, yerga tayanch oyoq bilan chalishib tushadi. B o sh d a n o sh i r i b t ye p i sh kutilmaganda nishonga tepib qolish yoki boshdan oshirib orqaga to‘p uzatib berish zarur bo‘lib qolganda, uchib kelayotgan va sakrab chiqqan to‘pga zarba berishda oyoq yuzining o‘rta qismi bilan bajariladi. Oyoqni tortish to‘p tomonga yugurishda qo‘yilgan so‘nggi qadamdagi depsinish hisobiga bajariladi. Tayanch oyoq tovonidan boshlab oldinga qo‘yiladi. Gavdaning olg‘a harakati tormozlanib, yuqoriga va orqaga tarzda bajariladi. Bu vaqtda tayanch oyoqda tovondan oyoq uchiga o‘tiladi. Ozroqqina surib borilgandan keyin zarba beruvchi oyoq pastga tushib, gavda to‘g‘rilanadi. Oyoq bilan to‘p qancha pastroqda uchrashsa, to‘pning uchish trayektoriyasi shuncha baland bo‘ladi. To‘pni pastroq trayektoriya bo‘ylab yo‘naltirish uchun to‘p tayanch joy tepasida, o‘yinchining boshi bilan baravar bo‘lganida tepish kerak. Yiqila turib boshidan oshirib tepish ham shunga yordam beradi. Gavda orqaga og‘ganda o‘yinchi ikki qo‘li bilan yerga tushib, chalqancha yotib qoladi. Orqaga zarba berish harakati yiqilayotganda ko‘rimliroq bajariladi.	(45– 50) daqiqa	Qattiq aylanayotgan to‘p yerdan sapchib qaytganda uning keyingi uchish yo‘nalishi o‘zgaradi. Trayektoriya to‘p aylanayotgan tomonga qiyshayadi. To‘pning uchish ususiyatlarini bilish futbolchi harakatining ishonchliligini oshiradi.To‘g‘ri zarba berganda zarba impulsining yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan yoki bevosita uning yaqinidan o‘tadi. To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI FANIDAN (FUTBOL) AMALIY MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI. 2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berish.

Asosiy vazifalar.

1. Burilib peshonabilanzarba berish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga,	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	o‘tirish; 4 – d.h.
II	Asosiy qism
	Sakrabp ye shonabilanzarbab ye rishbir oyoqda yoki ikki oyoqda depsinib, yuqoriga qarab bajariladi. Sakrash zarbaning tayyorlov fazasi bo‘ladi. Tirsagi sal bukiladi va qo‘llar ko‘krakkacha shiddat bilan ko‘tariladi, bu esa pirovardida sakrash balandligini oshirishga yordam beradi. Depsingan zahoti kalla orqaga tortiladi-gavda orqaga engashtiriladi. Zarba berish harakati sakrash eng yuqori nuqtaga yetganda yoki sal oldinroq boshlanadi. To‘pning uchib kelayotgani trayektoriyasi bilan sakrashini aniq mo‘ljal qilish kerak, To‘pga zarba berishni sakrashning eng yuqori nuqtasi va gavda bilan kalla frontal tekislikdan o‘tayotgan paytda bajarilish lozim. Erga oyoq uchida tushiladi, amortizatsiya bo‘lsin uchun oyoqlar sal bukiladi. Burilibp ye shonabilanzarbab ye rish to‘pning uchish trayektoriyasini o‘zgartirish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi. Bu usul bilan sakramay zarba berganda orqaga engashiladi va ayni vaqtda gavdani zarbani mo‘ljal qilingan tomonga (ko‘pincha 90⁰ gacha) buriladi. 30-50 sm oraliqda bir-biriga parallel turgan oyoqlar ham gavda bilan birga buriladi. Oyoqlar uchida burilish qulayroq. SHunda sakramay peshona bilan zarba bergandagi singari holat yuzaga keladi. SHuning uchun bu zarbaning fazalari ham, ularga bo‘lgan talabalar ham yuqorida ko‘rgan usulimizda qanday bo‘lsa shunday. Sakrab turib burilib zarba berishda depsinganzaxoti butun gavda zarba beriladigan tomonga burilib, ayni vaqtda gavdaning yuqori qismi orqaga engashadi.SHundan keyingi harakatlar sakrab peshona bilan zarba bergandagi singari bo‘ladi.	(45– 50) daqiqa	To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi). Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI FANIDAN (FUTBOL) AMALIY MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI. 2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berishni takomillashtirish.

Asosiy vazifalar.

1. Burilib peshonabilanzarba berish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga,	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	o‘tirish; 4 – d.h.
II	Asosiy qism
	Sakrabp ye shonabilanzarbab ye rishbir oyoqda yoki ikki oyoqda depsinib, yuqoriga qarab bajariladi. Sakrash zarbaning tayyorlov fazasi bo‘ladi. Tirsagi sal bukiladi va qo‘llar ko‘krakkacha shiddat bilan ko‘tariladi, bu esa pirovardida sakrash balandligini oshirishga yordam beradi. Depsingan zahoti kalla orqaga tortiladi-gavda orqaga engashtiriladi. Zarba berish harakati sakrash eng yuqori nuqtaga yetganda yoki sal oldinroq boshlanadi. To‘pning uchib kelayotgani trayektoriyasi bilan sakrashini aniq mo‘ljal qilish kerak, To‘pga zarba berishni sakrashning eng yuqori nuqtasi va gavda bilan kalla frontal tekislikdan o‘tayotgan paytda bajarilish lozim. Erga oyoq uchida tushiladi, amortizatsiya bo‘lsin uchun oyoqlar sal bukiladi. Burilibp ye shonabilanzarbab ye rish to‘pning uchish trayektoriyasini o‘zgartirish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi. Bu usul bilan sakramay zarba berganda orqaga engashiladi va ayni vaqtda gavdani zarbani mo‘ljal qilingan tomonga (ko‘pincha 90⁰ gacha) buriladi. 30-50 sm oraliqda bir-biriga parallel turgan oyoqlar ham gavda bilan birga buriladi. Oyoqlar uchida burilish qulayroq. SHunda sakramay peshona bilan zarba bergandagi singari holat yuzaga keladi. SHuning uchun bu zarbaning fazalari ham, ularga bo‘lgan talabalar ham yuqorida ko‘rgan usulimizda qanday bo‘lsa shunday. Sakrab turib burilib zarba berishda depsinganzaxoti butun gavda zarba beriladigan tomonga burilib, ayni vaqtda gavdaning yuqori qismi orqaga engashadi.SHundan keyingi harakatlar sakrab peshona bilan zarba bergandagi singari bo‘ladi.	(45– 50) daqiqa	To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi). Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berishni takrorlash.

Burilib peshonabilanzarba berish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim.
II	To‘pning uchib kelayotgani trayektoriyasi bilan sakrashini aniq mo‘ljal qilish kerak, To‘pga zarba berishni sakrashning eng yuqori nuqtasi va gavda bilan kalla frontal tekislikdan o‘tayotgan paytda bajarilish lozim. Erga oyoq uchida tushiladi, amortizatsiya bo‘lsin uchun oyoqlar sal bukiladi. Burilibp ye shonabilanzarbab ye rish to‘pning uchish trayektoriyasini o‘zgartirish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi. Bu usul bilan sakramay zarba berganda orqaga engashiladi va ayni vaqtda gavdani zarbani mo‘ljal qilingan tomonga (ko‘pincha 90⁰ gacha) buriladi. 30-50 sm oraliqda bir-biriga parallel turgan oyoqlar ham gavda bilan birga buriladi. Oyoqlar uchida burilish qulayroq. SHunda sakramay peshona bilan zarba bergandagi singari holat yuzaga keladi. SHuning uchun bu zarbaning fazalari ham, ularga bo‘lgan talabalar ham yuqorida ko‘rgan usulimizda qanday bo‘lsa shunday. Sakrab turib burilib zarba berishda depsinganzaxoti butun gavda zarba beriladigan tomonga burilib, ayni vaqtda gavdaning yuqori qismi orqaga engashadi.SHundan keyingi harakatlar sakrab peshona bilan zarba bergandagi singari bo‘ladi.		qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi). Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

Sakrab peshona yoni bilan zarba berish.

Burilib peshonabilanzarba berish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim.
II	To‘pning uchib kelayotgani trayektoriyasi bilan sakrashini aniq mo‘ljal qilish kerak, To‘pga zarba berishni sakrashning eng yuqori nuqtasi va gavda bilan kalla frontal tekislikdan o‘tayotgan paytda bajarilish lozim. Erga oyoq uchida tushiladi, amortizatsiya bo‘lsin uchun oyoqlar sal bukiladi. Burilibp ye shonabilanzarbab ye rish to‘pning uchish trayektoriyasini o‘zgartirish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi. Bu usul bilan sakramay zarba berganda orqaga engashiladi va ayni vaqtda gavdani zarbani mo‘ljal qilingan tomonga (ko‘pincha 90⁰ gacha) buriladi. 30-50 sm oraliqda bir-biriga parallel turgan oyoqlar ham gavda bilan birga buriladi. Oyoqlar uchida burilish qulayroq. SHunda sakramay peshona bilan zarba bergandagi singari holat yuzaga keladi. SHuning uchun bu zarbaning fazalari ham, ularga bo‘lgan talabalar ham yuqorida ko‘rgan usulimizda qanday bo‘lsa shunday. Sakrab turib burilib zarba berishda depsinganzaxoti butun gavda zarba beriladigan tomonga burilib, ayni vaqtda gavdaning yuqori qismi orqaga engashadi.SHundan keyingi harakatlar sakrab peshona bilan zarba bergandagi singari bo‘ladi.		qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi). Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

Sakrab peshona yoni bilan zarba berishni takomillashtirish

Burilib peshonabilanzarba berish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim.
II	To‘pning uchib kelayotgani trayektoriyasi bilan sakrashini aniq mo‘ljal qilish kerak, To‘pga zarba berishni sakrashning eng yuqori nuqtasi va gavda bilan kalla frontal tekislikdan o‘tayotgan paytda bajarilish lozim. Erga oyoq uchida tushiladi, amortizatsiya bo‘lsin uchun oyoqlar sal bukiladi. Burilibp ye shonabilanzarbab ye rish to‘pning uchish trayektoriyasini o‘zgartirish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi. Bu usul bilan sakramay zarba berganda orqaga engashiladi va ayni vaqtda gavdani zarbani mo‘ljal qilingan tomonga (ko‘pincha 90⁰ gacha) buriladi. 30-50 sm oraliqda bir-biriga parallel turgan oyoqlar ham gavda bilan birga buriladi. Oyoqlar uchida burilish qulayroq. SHunda sakramay peshona bilan zarba bergandagi singari holat yuzaga keladi. SHuning uchun bu zarbaning fazalari ham, ularga bo‘lgan talabalar ham yuqorida ko‘rgan usulimizda qanday bo‘lsa shunday. Sakrab turib burilib zarba berishda depsinganzaxoti butun gavda zarba beriladigan tomonga burilib, ayni vaqtda gavdaning yuqori qismi orqaga engashadi.SHundan keyingi harakatlar sakrab peshona bilan zarba bergandagi singari bo‘ladi.		qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi). Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

Sakrab peshona yoni bilan zarba berishni takrorlash.

Burilib peshonabilanzarba berish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim.
II	To‘pning uchib kelayotgani trayektoriyasi bilan sakrashini aniq mo‘ljal qilish kerak, To‘pga zarba berishni sakrashning eng yuqori nuqtasi va gavda bilan kalla frontal tekislikdan o‘tayotgan paytda bajarilish lozim. Erga oyoq uchida tushiladi, amortizatsiya bo‘lsin uchun oyoqlar sal bukiladi. Burilibp ye shonabilanzarbab ye rish to‘pning uchish trayektoriyasini o‘zgartirish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi. Bu usul bilan sakramay zarba berganda orqaga engashiladi va ayni vaqtda gavdani zarbani mo‘ljal qilingan tomonga (ko‘pincha 90⁰ gacha) buriladi. 30-50 sm oraliqda bir-biriga parallel turgan oyoqlar ham gavda bilan birga buriladi. Oyoqlar uchida burilish qulayroq. SHunda sakramay peshona bilan zarba bergandagi singari holat yuzaga keladi. SHuning uchun bu zarbaning fazalari ham, ularga bo‘lgan talabalar ham yuqorida ko‘rgan usulimizda qanday bo‘lsa shunday. Sakrab turib burilib zarba berishda depsinganzaxoti butun gavda zarba beriladigan tomonga burilib, ayni vaqtda gavdaning yuqori qismi orqaga engashadi.SHundan keyingi harakatlar sakrab peshona bilan zarba bergandagi singari bo‘ladi.		qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi). Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI. 2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Yiqila turib to`pga kalla urish.

Asosiy vazifalar.

1. peshona yoki chakka bilan to`pga kalla urish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish ; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h ; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
II	Asosiy qism
II	Y i q i l a t u r i b t o‘ p g a k a l l a b i l a n z a r b a berishdagi harakatlar kalla bilan zarba berishdagi yuqorida tasvirlangan harakatlangandan butunlay farq qiladi. Depsinish-u uchishning kichik fazasi tayyorlov fazasi hisoblanadi. YUgurib kelishning so‘nggi 3-4 qadamida gavda bir qadar oldinga engasha boradi. Depsinish to‘p bilan to‘qnashish kutilgan tomonga bir oyoqda bajariladi. O‘yinchi yerga parallel uchib boradi. Qo‘llar tirsakdan bukilgan. To‘pning harakati nazarda tutiladi. Zarba berilganda futbolchining massasi va uchish tezligi to‘pga o‘tadi. Zarba peshona bilan yoki chakka bilan beriladi. Peshona bilan zarba berishda gavdaning uchish yo‘nalishi bilan zarba berish nishoni bir chiziqda bo‘ladi. CHakka bilan zarba berishda to‘p ko‘pincha sirpanib ketib, uning trayektoriyasi butunlay o‘zgarib qolishi mumkin. YAkunlovchi faza yerga tushish bo‘lib, bunda o‘yinchi sal bukilgan tarang qo‘llariga tiralib tushadi. Qo‘llar amortizatsiya qilib bukiladi-da, keyin ko‘krakdan qorin, oyoqqa yumalab o‘tiladi. 60-100 sm balandlikda uchib kelayotgan to‘pga yiqila turib kalla bilan zarba bersa bo‘ladi. To‘pga yetish kiyin bo‘lib (o‘yinchidan u 3-4 m nari bo‘lganida), boshqa texnik priyom va usullardan foydalanish mushkul bo‘lib qolganida ana shu usul ancha samarali bo‘ladi.	(45– 50) daqiqa	Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. To‘pning uchish trayektoriyasi burama zarba berilganda anchagina o‘zgaradi. Zarbaning yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan o‘tmaydi. Bu hol to‘pni anchagina aylantirib yuboradi. To‘p gorizontal o‘q atrofida (tagidan tepilganda), veritikal o‘q atrofida (pastiga burama tepganda) va qiya o‘q atrofida (yuqorisiga burama tepganda) aylanishi mumkin.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI. 2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Yiqila turib to`pga kalla urishni takomillashtirish.

Asosiy vazifalar.

1. peshona yoki chakka bilan to`pga kalla urish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish ; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h ; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
II	Asosiy qism
II	Y i q i l a t u r i b t o‘ p g a k a l l a b i l a n z a r b a berishdagi harakatlar kalla bilan zarba berishdagi yuqorida tasvirlangan harakatlangandan butunlay farq qiladi. Depsinish-u uchishning kichik fazasi tayyorlov fazasi hisoblanadi. YUgurib kelishning so‘nggi 3-4 qadamida gavda bir qadar oldinga engasha boradi. Depsinish to‘p bilan to‘qnashish kutilgan tomonga bir oyoqda bajariladi. O‘yinchi yerga parallel uchib boradi. Qo‘llar tirsakdan bukilgan. To‘pning harakati nazarda tutiladi. Zarba berilganda futbolchining massasi va uchish tezligi to‘pga o‘tadi. Zarba peshona bilan yoki chakka bilan beriladi. Peshona bilan zarba berishda gavdaning uchish yo‘nalishi bilan zarba berish nishoni bir chiziqda bo‘ladi. CHakka bilan zarba berishda to‘p ko‘pincha sirpanib ketib, uning trayektoriyasi butunlay o‘zgarib qolishi mumkin. YAkunlovchi faza yerga tushish bo‘lib, bunda o‘yinchi sal bukilgan tarang qo‘llariga tiralib tushadi. Qo‘llar amortizatsiya qilib bukiladi-da, keyin ko‘krakdan qorin, oyoqqa yumalab o‘tiladi. 60-100 sm balandlikda uchib kelayotgan to‘pga yiqila turib kalla bilan zarba bersa bo‘ladi. To‘pga yetish kiyin bo‘lib (o‘yinchidan u 3-4 m nari bo‘lganida), boshqa texnik priyom va usullardan foydalanish mushkul bo‘lib qolganida ana shu usul ancha samarali bo‘ladi.	(45– 50) daqiqa	Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. To‘pning uchish trayektoriyasi burama zarba berilganda anchagina o‘zgaradi. Zarbaning yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan o‘tmaydi. Bu hol to‘pni anchagina aylantirib yuboradi. To‘p gorizontal o‘q atrofida (tagidan tepilganda), veritikal o‘q atrofida (pastiga burama tepganda) va qiya o‘q atrofida (yuqorisiga burama tepganda) aylanishi mumkin.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI. 2- KURS 3-SEMESTR.

Mavzu: Yiqila turib to`pga kalla urishni takrorlash.

Asosiy vazifalar.

1. peshona yoki chakka bilan to`pga kalla urish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish ; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h ; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
II	Asosiy qism
II	Y i q i l a t u r i b t o‘ p g a k a l l a b i l a n z a r b a berishdagi harakatlar kalla bilan zarba berishdagi yuqorida tasvirlangan harakatlangandan butunlay farq qiladi. Depsinish-u uchishning kichik fazasi tayyorlov fazasi hisoblanadi. YUgurib kelishning so‘nggi 3-4 qadamida gavda bir qadar oldinga engasha boradi. Depsinish to‘p bilan to‘qnashish kutilgan tomonga bir oyoqda bajariladi. O‘yinchi yerga parallel uchib boradi. Qo‘llar tirsakdan bukilgan. To‘pning harakati nazarda tutiladi. Zarba berilganda futbolchining massasi va uchish tezligi to‘pga o‘tadi. Zarba peshona bilan yoki chakka bilan beriladi. Peshona bilan zarba berishda gavdaning uchish yo‘nalishi bilan zarba berish nishoni bir chiziqda bo‘ladi. CHakka bilan zarba berishda to‘p ko‘pincha sirpanib ketib, uning trayektoriyasi butunlay o‘zgarib qolishi mumkin. YAkunlovchi faza yerga tushish bo‘lib, bunda o‘yinchi sal bukilgan tarang qo‘llariga tiralib tushadi. Qo‘llar amortizatsiya qilib bukiladi-da, keyin ko‘krakdan qorin, oyoqqa yumalab o‘tiladi. 60-100 sm balandlikda uchib kelayotgan to‘pga yiqila turib kalla bilan zarba bersa bo‘ladi. To‘pga yetish kiyin bo‘lib (o‘yinchidan u 3-4 m nari bo‘lganida), boshqa texnik priyom va usullardan foydalanish mushkul bo‘lib qolganida ana shu usul ancha samarali bo‘ladi.	(45– 50) daqiqa	Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. To‘pning uchish trayektoriyasi burama zarba berilganda anchagina o‘zgaradi. Zarbaning yo‘nalishi to‘pning og‘irlik markazi o‘qidan o‘tmaydi. Bu hol to‘pni anchagina aylantirib yuboradi. To‘p gorizontal o‘q atrofida (tagidan tepilganda), veritikal o‘q atrofida (pastiga burama tepganda) va qiya o‘q atrofida (yuqorisiga burama tepganda) aylanishi mumkin.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatish.

1. YUmalab va uchib kelayotgan to‘plarni qabul qilish.

2. Balandlab uchib kelayotgan to‘plar sakrab to‘xtatish.

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayot- ganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	– chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – chap oyoqda sakrash; 5 – o‘ng oyoqda sakrash.	6-8marta
II	Asosiy qism
II	O yo q k a f t i n i n g i ch k i t o m o n i b i l a n t o‘ x t a t i sh yumalab va uchib kelayotgan to‘plarni qabul qilishda qo‘llaniladi. To‘xtatuvchi yuza bilan amortizatsiyalash yo‘li anchagina katta bo‘lgan sababli bu to‘xtatish usulining darajasi yuqori bo‘ladi. Dumalab kelayotgan to‘pni to‘xtatish uchun dastlabki holat-to‘p tomonga qarab turish. Gavdaning og‘irligi sal bukilgan tayanch oyoqda. To‘xtatuvchi oyoq olg‘a tomon (to‘p qarshisiga) uzatiladi.Oyoq kafti tashqariga 90⁰ buriladi. To‘p bilan oyoq kafti to‘qnashgan paytda to‘xtatuvchi oyoq tayanch oyoq darajasiga qadar orqaga olinadi. To‘xtatuvchi yuza oyoq kafti ichki yuzasining o‘rtasiga to‘g‘ri keladi. Pastlab, ya‘ni tizza baravar uchib kelayotgan to‘plarni to‘xtatishdagi harakatlar dumalab kelayotgan to‘plarni to‘xtatishdagi harakatlardan unchalik farq qilmaydi. Biroq, past uchib kelayotgan to‘pni to‘xtatadigan oyoq tayyorlov fazasida bukilib, to‘p balandligiga qadar ko‘tariladi. Balandlab uchib kelayotgan to‘plar sakrab to‘xtatiladi. Bir yoki iki oyoqda depsinib, yuqoriga sakraladi. To‘xtatuvchi oyoqning tos-son va tizza bo‘g‘imlari qattiq bukiladi. Oyoq kafti tashqari tomonga buriladi. To‘p to‘xtatilgandan keyin bir oyoqda yerga tushiladi.	(45– 50) daqiqa	To‘pni to‘xtatish to‘pni qabul qilish va egallash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. To‘xtatishdan maqsad keyingi kerakli harakatlarni amalga oshirish uchun dumalab yoki uchib kelayotgan to‘pning tezligini so‘ndirishdan iborat. «To‘pni to‘xtatish» termini ba‘zida «to‘pni moslash», «to‘pni qabul qilish» deb yuritiladigan ma‘noda tushunish kerak bo‘ladi. SHuning uchun to‘pni to‘xtatish usullarini ko‘rib chiqayotganda futbolchi to‘pni butunlay to‘xtatib olmay, balki uni keyingi harakatlarni bajarish uchun moslab (o‘tkazib) olishini nazarda tutamiz. To‘pni oyoq bilan, gavda va kalla bilan to‘xtatiladi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takomillashtirish.

1. YUmalab va uchib kelayotgan to‘plarni qabul qilish.

2. Balandlab uchib kelayotgan to‘plar sakrab to‘xtatish.

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayot- ganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	– chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – chap oyoqda sakrash; 5 – o‘ng oyoqda sakrash.	6-8marta
II	Asosiy qism
II	O yo q k a f t i n i n g i ch k i t o m o n i b i l a n t o‘ x t a t i sh yumalab va uchib kelayotgan to‘plarni qabul qilishda qo‘llaniladi. To‘xtatuvchi yuza bilan amortizatsiyalash yo‘li anchagina katta bo‘lgan sababli bu to‘xtatish usulining darajasi yuqori bo‘ladi. Dumalab kelayotgan to‘pni to‘xtatish uchun dastlabki holat-to‘p tomonga qarab turish. Gavdaning og‘irligi sal bukilgan tayanch oyoqda. To‘xtatuvchi oyoq olg‘a tomon (to‘p qarshisiga) uzatiladi.Oyoq kafti tashqariga 90⁰ buriladi. To‘p bilan oyoq kafti to‘qnashgan paytda to‘xtatuvchi oyoq tayanch oyoq darajasiga qadar orqaga olinadi. To‘xtatuvchi yuza oyoq kafti ichki yuzasining o‘rtasiga to‘g‘ri keladi. Pastlab, ya‘ni tizza baravar uchib kelayotgan to‘plarni to‘xtatishdagi harakatlar dumalab kelayotgan to‘plarni to‘xtatishdagi harakatlardan unchalik farq qilmaydi. Biroq, past uchib kelayotgan to‘pni to‘xtatadigan oyoq tayyorlov fazasida bukilib, to‘p balandligiga qadar ko‘tariladi. Balandlab uchib kelayotgan to‘plar sakrab to‘xtatiladi. Bir yoki iki oyoqda depsinib, yuqoriga sakraladi. To‘xtatuvchi oyoqning tos-son va tizza bo‘g‘imlari qattiq bukiladi. Oyoq kafti tashqari tomonga buriladi. To‘p to‘xtatilgandan keyin bir oyoqda yerga tushiladi.	(45– 50) daqiqa	To‘pni to‘xtatish to‘pni qabul qilish va egallash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. To‘xtatishdan maqsad keyingi kerakli harakatlarni amalga oshirish uchun dumalab yoki uchib kelayotgan to‘pning tezligini so‘ndirishdan iborat. «To‘pni to‘xtatish» termini ba‘zida «to‘pni moslash», «to‘pni qabul qilish» deb yuritiladigan ma‘noda tushunish kerak bo‘ladi. SHuning uchun to‘pni to‘xtatish usullarini ko‘rib chiqayotganda futbolchi to‘pni butunlay to‘xtatib olmay, balki uni keyingi harakatlarni bajarish uchun moslab (o‘tkazib) olishini nazarda tutamiz. To‘pni oyoq bilan, gavda va kalla bilan to‘xtatiladi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takrorlash.

1. YUmalab va uchib kelayotgan to‘plarni qabul qilish.

2. Balandlab uchib kelayotgan to‘plar sakrab to‘xtatish.

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayot- ganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	– chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – chap oyoqda sakrash; 5 – o‘ng oyoqda sakrash.	6-8marta
II	Asosiy qism
II	O yo q k a f t i n i n g i ch k i t o m o n i b i l a n t o‘ x t a t i sh yumalab va uchib kelayotgan to‘plarni qabul qilishda qo‘llaniladi. To‘xtatuvchi yuza bilan amortizatsiyalash yo‘li anchagina katta bo‘lgan sababli bu to‘xtatish usulining darajasi yuqori bo‘ladi. Dumalab kelayotgan to‘pni to‘xtatish uchun dastlabki holat-to‘p tomonga qarab turish. Gavdaning og‘irligi sal bukilgan tayanch oyoqda. To‘xtatuvchi oyoq olg‘a tomon (to‘p qarshisiga) uzatiladi.Oyoq kafti tashqariga 90⁰ buriladi. To‘p bilan oyoq kafti to‘qnashgan paytda to‘xtatuvchi oyoq tayanch oyoq darajasiga qadar orqaga olinadi. To‘xtatuvchi yuza oyoq kafti ichki yuzasining o‘rtasiga to‘g‘ri keladi. Pastlab, ya‘ni tizza baravar uchib kelayotgan to‘plarni to‘xtatishdagi harakatlar dumalab kelayotgan to‘plarni to‘xtatishdagi harakatlardan unchalik farq qilmaydi. Biroq, past uchib kelayotgan to‘pni to‘xtatadigan oyoq tayyorlov fazasida bukilib, to‘p balandligiga qadar ko‘tariladi. Balandlab uchib kelayotgan to‘plar sakrab to‘xtatiladi. Bir yoki iki oyoqda depsinib, yuqoriga sakraladi. To‘xtatuvchi oyoqning tos-son va tizza bo‘g‘imlari qattiq bukiladi. Oyoq kafti tashqari tomonga buriladi. To‘p to‘xtatilgandan keyin bir oyoqda yerga tushiladi.	(45– 50) daqiqa	To‘pni to‘xtatish to‘pni qabul qilish va egallash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. To‘xtatishdan maqsad keyingi kerakli harakatlarni amalga oshirish uchun dumalab yoki uchib kelayotgan to‘pning tezligini so‘ndirishdan iborat. «To‘pni to‘xtatish» termini ba‘zida «to‘pni moslash», «to‘pni qabul qilish» deb yuritiladigan ma‘noda tushunish kerak bo‘ladi. SHuning uchun to‘pni to‘xtatish usullarini ko‘rib chiqayotganda futbolchi to‘pni butunlay to‘xtatib olmay, balki uni keyingi harakatlarni bajarish uchun moslab (o‘tkazib) olishini nazarda tutamiz. To‘pni oyoq bilan, gavda va kalla bilan to‘xtatiladi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

Sakrab oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takomillashtirish.

Burilib peshonabilanzarba berish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim.
II	Asosiy qism
	Sakrabp ye shonabilanzarbab ye rishbir oyoqda yoki ikki oyoqda depsinib, yuqoriga qarab bajariladi. Sakrash zarbaning tayyorlov fazasi bo‘ladi. Tirsagi sal bukiladi va qo‘llar ko‘krakkacha shiddat bilan ko‘tariladi, bu esa pirovardida sakrash balandligini oshirishga yordam beradi. Depsingan zahoti kalla orqaga tortiladi-gavda orqaga engashtiriladi. Zarba berish harakati sakrash eng yuqori nuqtaga yetganda yoki sal oldinroq boshlanadi. To‘pning uchib kelayotgani trayektoriyasi bilan sakrashini aniq mo‘ljal qilish kerak, To‘pga zarba berishni sakrashning eng yuqori nuqtasi va gavda bilan kalla frontal tekislikdan o‘tayotgan paytda bajarilish lozim. Erga oyoq uchida tushiladi, amortizatsiya bo‘lsin uchun oyoqlar sal bukiladi. Burilibp ye shonabilanzarbab ye rish to‘pning uchish trayektoriyasini o‘zgartirish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi. Bu usul bilan sakramay zarba berganda orqaga engashiladi va ayni vaqtda gavdani zarbani mo‘ljal qilingan tomonga (ko‘pincha 90⁰ gacha) buriladi. 30-50 sm oraliqda bir-biriga parallel turgan oyoqlar ham gavda bilan birga buriladi. Oyoqlar uchida burilish qulayroq. SHunda sakramay peshona bilan zarba bergandagi singari holat yuzaga keladi. SHuning uchun bu zarbaning fazalari ham, ularga bo‘lgan talabalar ham yuqorida ko‘rgan usulimizda qanday bo‘lsa shunday. Sakrab turib burilib zarba berishda depsinganzaxoti butun gavda zarba beriladigan tomonga burilib, ayni vaqtda gavdaning yuqori qismi orqaga engashadi.SHundan keyingi harakatlar sakrab peshona bilan zarba bergandagi singari bo‘ladi.	(45– 50) daqiqa	To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi). Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

Sakrab oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatish.

Burilib peshonabilanzarba berish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim.
II	Asosiy qism
	Sakrabp ye shonabilanzarbab ye rishbir oyoqda yoki ikki oyoqda depsinib, yuqoriga qarab bajariladi. Sakrash zarbaning tayyorlov fazasi bo‘ladi. Tirsagi sal bukiladi va qo‘llar ko‘krakkacha shiddat bilan ko‘tariladi, bu esa pirovardida sakrash balandligini oshirishga yordam beradi. Depsingan zahoti kalla orqaga tortiladi-gavda orqaga engashtiriladi. Zarba berish harakati sakrash eng yuqori nuqtaga yetganda yoki sal oldinroq boshlanadi. To‘pning uchib kelayotgani trayektoriyasi bilan sakrashini aniq mo‘ljal qilish kerak, To‘pga zarba berishni sakrashning eng yuqori nuqtasi va gavda bilan kalla frontal tekislikdan o‘tayotgan paytda bajarilish lozim. Erga oyoq uchida tushiladi, amortizatsiya bo‘lsin uchun oyoqlar sal bukiladi. Burilibp ye shonabilanzarbab ye rish to‘pning uchish trayektoriyasini o‘zgartirish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi. Bu usul bilan sakramay zarba berganda orqaga engashiladi va ayni vaqtda gavdani zarbani mo‘ljal qilingan tomonga (ko‘pincha 90⁰ gacha) buriladi. 30-50 sm oraliqda bir-biriga parallel turgan oyoqlar ham gavda bilan birga buriladi. Oyoqlar uchida burilish qulayroq. SHunda sakramay peshona bilan zarba bergandagi singari holat yuzaga keladi. SHuning uchun bu zarbaning fazalari ham, ularga bo‘lgan talabalar ham yuqorida ko‘rgan usulimizda qanday bo‘lsa shunday. Sakrab turib burilib zarba berishda depsinganzaxoti butun gavda zarba beriladigan tomonga burilib, ayni vaqtda gavdaning yuqori qismi orqaga engashadi.SHundan keyingi harakatlar sakrab peshona bilan zarba bergandagi singari bo‘ladi.	(45– 50) daqiqa	To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi). Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

Tagcharm bilan to`p to`xtatish

Burilib peshonabilanzarba berish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim.
II	Asosiy qism
	To‘p bilan tagcharm to‘qnashgan paytda ozroqqina orqaga so‘ndiruvchi harakat qilinadi. Pastga tushib kelayotgan to‘pni tagcharm bilan to‘xtatish uchun uning yerga tushadigan joyini aniq mo‘ljal qila bilish kerak.To‘xtatuvchi oyoq tizzadan bukilib, to‘p tushadigan joy tepasiga keltiriladi, oyoqning uchi sal ko‘tarilgan, ammo oyoqning o‘zi bir oz bo‘shashtirilgan bo‘lishi kerak. To‘pni u yerga tekkan paytda to‘xtatish mumkin. Bunda oyoq kafti to‘pni yerga qisib qoladi (lekin bosib yubormaydi). To‟pni oyoqda «to‟xtatib» fint qilish. To‘pni oyoqda to‘xtatib qilinadigan aldash harakati to‘p olib yurganda va uni sheriklaridan biri oshirib bergandan keyin turli usullarda bajaradi. To‘p olib ketayotganda raqib uni yon tomondan va yondan-u orqaroqdan kelib olib qo‘yishga harakat qilganda to‘pni tagcharm bilan bosib va bosmasdan «to‘xtatish» finti ishlatiladi. Birinchi holda to‘p olib ketayotganidagi yugurish qadamining navbatdagisida o‘yinchi tayanch oyog‘ini to‘la to‘p ortiga yaqin qo‘yib, uni raqibdan uzoqroq oyog‘i tagcharmi bilan bosib qoladi. Go‘yo to‘p bilan birga to‘xtamoqchidek aldamchi harakat qilinadi. Raqib bunga javoban harakatini sekinlashtiradi, ana shu paytda to‘pni olg‘a tomon sekingina tepiladi-da, yana olib ketilaveradi	(45– 50) daqiqa	To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi). Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

Tagcharm bilan to`p to`xtatishni takomillashtirish.

Burilib peshonabilanzarba berish.

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama Me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda.1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar oldinga. 1 – chap oyoqni o‘ng qo‘lga tekkizish; 2 – d.h; 3 – o‘ng oyoqni chap qo‘lga tekkizish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar yon tomonga, o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayotganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
II	Asosiy qism
	To‘p bilan tagcharm to‘qnashgan paytda ozroqqina orqaga so‘ndiruvchi harakat qilinadi. Pastga tushib kelayotgan to‘pni tagcharm bilan to‘xtatish uchun uning yerga tushadigan joyini aniq mo‘ljal qila bilish kerak.To‘xtatuvchi oyoq tizzadan bukilib, to‘p tushadigan joy tepasiga keltiriladi, oyoqning uchi sal ko‘tarilgan, ammo oyoqning o‘zi bir oz bo‘shashtirilgan bo‘lishi kerak. To‘pni u yerga tekkan paytda to‘xtatish mumkin. Bunda oyoq kafti to‘pni yerga qisib qoladi (lekin bosib yubormaydi). To‟pni oyoqda «to‟xtatib» fint qilish. To‘pni oyoqda to‘xtatib qilinadigan aldash harakati to‘p olib yurganda va uni sheriklaridan biri oshirib bergandan keyin turli usullarda bajaradi. To‘p olib ketayotganda raqib uni yon tomondan va yondan-u orqaroqdan kelib olib qo‘yishga harakat qilganda to‘pni tagcharm bilan bosib va bosmasdan «to‘xtatish» finti ishlatiladi. Birinchi holda to‘p olib ketayotganidagi yugurish qadamining navbatdagisida o‘yinchi tayanch oyog‘ini to‘la to‘p ortiga yaqin qo‘yib, uni raqibdan uzoqroq oyog‘i tagcharmi bilan bosib qoladi. Go‘yo to‘p bilan birga to‘xtamoqchidek aldamchi harakat qilinadi. Raqib bunga javoban harakatini sekinlashtiradi, ana shu paytda to‘pni olg‘a tomon sekingina tepiladi-da, yana olib ketilaveradi	(45– 50) daqiqa	To‘g‘ri zarba berilganda to‘pning uchish trayektoriyasi kuchning qo‘yilish joyiga bog‘liq. Zarbaning qo‘yilish joyi gorizontal tekislik bo‘ylab to‘pning o‘rta qismiga to‘g‘ri kelsa, to‘p to‘g‘riga pastlab uchib boradi. Zarba joyi vertikal o‘qqa nisbatan o‘zgarsa, to‘pning uchib chiiish amizuti o‘zgaradi (gorizontal tekislikda o‘ngga yoki chapga suriladi). Agar kuchning qo‘yilish joyi gorizontal o‘qdan pastroqqa to‘g‘ri kelsa, unda to‘pning uchib chiqish burchagi o‘zgaradi. Zarba sirtining vertikal va gorizantal o‘q atrofida burilishi azimutning ham uchib chiqish burchagining ham (yuqorilab o‘ngga, yuqorilab chapga) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
III	YAkuniy qism
	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

SPORT VA HARAKATLI O‘YINLARNI O‘QITISH METODIKASI FANIDAN (FUTBOL) AMALIY MASHG‘ULOTLAR UCHUN DARS KONSPEKTI. 2 – KURS 3– SEMESTR.

Mavzu: Oyoq yuzi bilan to`p to`xtatish. Son bilan to`p to`xtatish. Oyoq uchi bilan tepish..

Asosiy vazifalar.

1.To‘pga burama zarba berish

2. To‘pga oyoq bilan zarba berish harakat fazalarini takomillashtirish

O‘tkaziladigan joy: Futbol maydoni

Kerakli jihozlar: Har ikki kishiga bitta futbol to‘pi, 10 ta bulava.

T\n	Darsning borishi	YUklama me‘yori	Metodik ko‘rsatmalar
I	Tayyorlov qism
I	Saflanish, raport qabul qilish, darsning vazifasini tushuntirish.Buyruqlarni bajarish: ‖tekislan!‖, ―rostlan!‖, ‖erkin!‖. Burilishlar: chapga, o‘ngga, orqaga. YUrish maydon bo‘ylab, yurish oyoqlar yarim bukilgan holda, oddiy yurish, sekin yugurish, oyoqlarni orqaga ko‘tarib yugurish, sonlarni baland ko‘tarib yugurish, orqa bilan oldinga yugurish, yurish va to‘rt qator bo‘lib URMga saflanish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – boshni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – boshni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – boshni chapga egish; 2 – d.h; 3 – boshni o‘ngga egish; 4 – d.h; 5 – boshni oldinga egish; 6 – d.h; 7 – boshni orqaga egish; 8 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar yelkada. 1 – 4 – yelkalarni oldinga aylantirish; 5 – 8 – yelkalarni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar ko‘krak oldida. 1 – 2 – tirsaklar orqaga; 3 – 4 – panjalar orqaga, gavda navbat bilan chapga, o‘ngga buriladi D.h. – oyoqlar yelka kengligida, chap qo‘l yuqorida. 1 – 2 – qo‘llar orqaga; 3 – 4 – o‘ng qo‘l yuqorida, qo‘llar orqaga. D.h. – asosiy turish. 1 – 4 – qo‘larni oldinga aylantirish; 5 – 8 – qo‘larni orqaga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 2 – gavdani chapga egish; 3 – 4 – gavdani o‘ngga egish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – belni chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – belni o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlarni kengroq ochib, qo‘llar belda. 1 – 3 – oldinga egilish; 4 – d.h. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – 4 – gavdani chap tomonga aylantirish; 5 – 8 – gavdani o‘ng tomonga aylantirish. D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar yuqorida, orqaga egilish; 2 – oldinga egilish; 3 – qo‘llar oldinga, o‘tirish; 4 – d.h.	(20 – 25) daqiqa 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta 6-8marta	xxxxxxxxxxxxxxxxxx X Mashq ko‘zni yumib bajariladi. Mashq bajarishda gavda to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda qo‘llar yelkada turadi. Mashq bajarilayot- ganda qo‘llar gavdaga nisbatan 90⁰ da bo‘ladi Mashq bajarishda qo‘llar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar bukilmasligi lozim. Mashq bajarishda oyoqlar to‘g‘ri tutiladi.
	D.h. – oyoqlar yelka kengligida, qo‘llar belda. 1 – qo‘llar oldinga, chap oyoqqa o‘tirish; 2 – d.h; 3 – qo‘llar oldinga, o‘ng oyoqqa o‘tirish; 4 – d.h.	6-8marta
II	Asosiy qism
II	Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepishburama zarba berish paytida eng ko‘p qo‘llaniladi. Oyoq yuzining o‘rta va tashqi qismlari bilan tepishdagi harakatlarning struktarisi o‘xshash bo‘lib, farqi bunda tepish harakati vaqtida boldir bilan oyoq kafti ichkari tomon buriladi.Oyoq uchida tepishkutilmaganda, tayyorgarlik ko‘rmay turib, nishonga tepib qolish zarur bo‘lib qolganda bajariladi. Bundan tashqari bu tepish raqibdagi to‘pni tashlanib yoki shpagat qilib tepib yuborishda ancha samaralidir. Tepish paytida yugurib kelish ham to‘p va nishon ham, bir chiziqda bo‘ladi. YUgurib kelganda so‘nggi qadamdagi depsinish, tepish uchun oyoqni tortish uchun ham hisoblanadi. Tepish harakati tizza sal bukilgan tarang oyoqda bajariladi. Tepish paytida oyoq uchi sal ko‘tarilgan bo‘ladi. Oyoq uchining zarba beruvchi sathi juda kam bo‘lgani uchun bu usulda, to‘p yumalab ketayotgan bo‘lsa, tepish unchalik aniq chiqmaydi.	(45– 50) daqiqa	Amalda yuqorida ko‘rsatilgan hamma usullar to‘g‘ri zarba berish mumkin. Faqat oyoq yuzining tashqi qismi bilan shunday zarba berish sal noqulayroq. Burama zarba berish oyoq kaftining ichki tomoni bilan, oyoq yuzining ichki qismi va ayniqsa tashqi qismi bilan eng samarali bajariladi.
III	YAkuniy qism
III	Saflanish, yurish maydon bo‘ylab, sekin yugurish, nafasni rostlovchi mashqlar, chuqur nafas olish mashqlari, saflanish, rag‘batlantirish, xato – kamchiliklarni aytib o‘tish, uyga vazifa topshirish, xayirlashish.	(5 – 10) daqiqa	Talabalarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur.

II.	MUSTAQIL TA‟LIM MASHG‟ULOTLARI

1) Kurs ishi bo‟yicha tavsiyalar

Talaba kurs ishini tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlari hisobga olgan holda qo‘yidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi.

- Kurs ishlarining tarkibiy tuzilishi qo‘yidagi bo‘lishi maqsadga muofiqdir ya‘ni titul varag‘i, reja, kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ruyxati keltiriladi.

- darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzulari o‘rganish;

- mashqlar sxemasini chizish va mashq variantlarini ishlab chiqishi hamda amaliy mashg‘ulotlarda foydalanish;

- maxsus adabiyotlar bo‘yicha mavzular ustida ishlash;

- talabaning o‘quv ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlarni bo‘limlari va mavzularini chuqur o‘rganish;

- faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari;

- masofaviy ta‘lim;

Tavsiya etiladigan kurs ishlarning mavzulari:

1. O‗zbekiston Respublikasi mustaqillik davrida voleybol sportining rivojlanishi.

2. O‗zbekiston Respublikasi mustaqillik davrida tennis sportining rivojlanishi.

3. Akademik litseylarda voleybol darsi jarayonida «Aylanma trenirovka» metodidan foydalanish xususiyatlari.

4. Qizlar bilan jismoniy tarbiya darsida basketbol o‗yinini tashkil qilish va o‗tkazish metodikasi.

5. Sinfdan tashqari olib boriladigan jismoniy tarbiya ishlarini tashkil qilish va o‗tkazish metodikasi (futbol, voleybol, basketbol, qo‗l to‗pi to‗garagi).

6. Voleybol sport to‗garagiga o‗quvchilarni tanlash usullari, metodlari va ular bilan mashg‗ulot o‗tkazish metodikasi.

7. Sport bayramlarini o‗tkazishda sport o‗yinlaridan foydalanish metodikasi.

8. O‗quvchilarni katta sportga yo‗naltirishda sport o‗yinlarini ahamiyati.

9. O‗quvchilarni yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda mashqlarni tanlash va o‗tkazish metodikasi.

10. Basketbolchilarga to‗pni boshqarish texnikasini o‗rgatish metodikasini takomillashtirish.

11. O‗quv muassasalarida ommaviy sport-sog‗lomlashtirish ishlarida basketbol o‗yini vositasi sifatida.

12. Yosh gandbolchilarni tanlab saralash metodikasini ilmiy asoslash.

13. Futbolchilarda tezkor kuch sifatlarini rivojlantirishda qo‗llaniladigan vosita va metodlarini takomillashtirish.

Mustaqil ishini tashkil etishning shakli va mazmuni

Talaba mustaqil ishini tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlari hisobga olgan holda qo‘yidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi.

- darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzulari o‘rganish;

- tarqatma materiallar ma‘ruzalar qismini o‘zlashtirish;

- o‘yin chizmasini chizish va o‘yin variantlarini ishlab chiqish;

- maxsus adabiyotlar bo‘yicha mavzular ustida ishlash;

- o‘yinda ishlatiladigan sport anjomlarini o‘rganish;

- talabaning o‘quv ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlarni bo‘limlari va mavzularini chuqur o‘rganish;

- faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari;

- masofaviy ta‘lim;

- Mustaqil ta`lim topshiriqlari mazkur kurs mazmunini toʻliq qamrab olish maqsadida tayyorlangan boʻlib, nazariy egallangan bilimlarni kengaytirish, talabalarning mustaqil oʻqish faoliyatini yoʻlga qoʻyishga asoslangan.

- Mustaqil topshiriqlari talabaning oʻquv yuklamasining tarkibiy qismiga kirib, unda talaba tomonidan minimal 5 kredit (120 soat hajmda) toʻplanishi lozim. Mazkur kursdagi modullar yuzasidan topshiriqlar amaliy xarakterda boʻlib talaba tomonidan mustaqil oʻzlashtirilishi va topshirilishi shart.

- Talaba semestr yakuniga qadar 5 kredit toʻplashi zarur va buning uchun 7 ball beriladi.

Kurs modullari		Topshiriq turi	Toshiriq shakli	MT ga ajratilgan miqdori
Futbolchi shaxsiga xos sifatlarni takomillashtirish	shakllantirish va	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilarda kuzatuvchanlik rivojlantirish	va diqqat-e‘tiborlilikni	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolga qiziqishni rivojlantirish		Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
O‘z-o‘zini bilish, o‘z-o‘zini baholash, o‘z-o‘zini takomillashtirish		Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K

Futbolchi shaxsining intilish darajasinis hakllantirish	Jamoaviy	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilar faoliyatida motivlarning ahamiyati	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchi shaxsining shakllanishida jamoaning ahamiyati	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Psixik komponentlarning rivojlanishi. Tafakkurning rivojlanishi	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchiningdiqqativaunirivojlantirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilardaxotiranirivojlantirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ixtisoslashtirilgan idrok va uni rivojlantirish. Futbolda reaksiya tezligi	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilarda irodani tarbiyalash. Futbolchini irodaviy tayyorlash	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilarni musobaqaga psixologik tayyorlash Bo‘lajak matchga psixologik tayyorgarlik	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Taymlar orasidagida molish vaqtida jamoani psixologik tayyorlash	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ta‘lim va mashg‘ulot birligi	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ta‘limvamashg‘ulotningvazifalari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ta‘lim va mashg‘ulot vositalari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilarni tayyorlashda ta‘lim va mashg‘ulotning asosiy prinsiplarini amalga oshirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ta‘lim va mashg‘ulot uslublari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ta‘lim va mashg‘ulotn tashkil etish shakllari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Kompleksmashqlar. Tematikmashg‘ulotlar	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Guruh mashg‘ulotlari va individual mashg‘ulotlar	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K

Yosh futbolchilarni tayyorlashning o‘ziga xos xususiyatlari. Tayyorgarlikning tashkiliy shakllari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Bolalar va o‘smirlar organizmining anatomik va fiziologik xususiyatlari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Yoshfutbolchilarni tanlash.Tanlash tomonlari Tanlashga doirishlarni tashkiletish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Yosh futbolchilarni futbol bo‘limiga qabul qilishda tanlash usuliyati (1-boqich)	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Jismoniy tayyorgarlik. Tezkorlikni rivojlantirish xususiyatlari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Kuchni oshirish xususiyatlari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Chidamlilikn itarbiyalash xususiyatlari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Maxsus chidamlilikni tarbiyalash	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Texnik va taktik tayyorgarlik	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
O‘qitish jarayonining tuzilishi. Mustahkamlash va yanada rivojlantirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ko‘p yillik mashg‘ulot jarayonidagi texnik tayyorgarlik	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ko‘p yillik mashg‘ulot jarayonidagi taktik tayyorgarlik	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ruhiy tayyorgarlik. Nazariyt ayyorgarlik	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Yosh futbolchilar tayyorlash. O‘quv-mashg‘ulotishlarini tashkil qilish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
O‘quv-mashg‘ulot jarayonini rejalashtirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Turli yoshdagi guruhlarda mashg‘ulotlar o‘tkazishning xususiyatlari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Yuqori malakali futbolchilarni tayyorlash. Istiqbolli rejalashtirish.Bir yillik rejalashtirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Tayyorgarlik davri. Tayyorgarlik davrining umum tayyorlov bosqichi	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Tayyorlov davrining maxsus tayyorgarlik bosqichi	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Musobaqa davri. O‘tish davri	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Talabalarningi lmiy-o‘quv faoliyati	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Magistratura va aspirantura	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Zamonaviy futbol va talabalarning ilmiy-tadqiqot ishlaridagi asosiy yo‘nalishlar	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K

III.

GLOSSARIY

Inglizcha	O„zbekcha	Qisqacha ta‟rifi
Play	O‗yin	Harakat faoliyati davomida bajariladigan har bir hattiharakatning belgilangan qoidalar asosida amalga oshirilish jarayoni.
Motion	Harakat	Mashg‗ulot jarayonida amalga oshiriladigan shartli va shartsiz faoliyat.
Direction of the game	O‗yinga rahbarlik qilish	O‗yin jarayonini nazorat qilish.
Community	Jamoa	2 yoki undan ortiq mayda guruh.
The captain of the team	Jamoa sardori	O‗z guruhidan saylangan etakchi.
Mother's head	Ona boshi	Jamoaga bo‗linmay o‗ynaladigan o‗yinlardagi o‗yin boshi.
Wrong	Boshlovchi	O‗yinni boshlab beruvchi jamoa etakchisi.
The game	O‗yinni boshqarish	O‗yin jarayonini kuzatish, nazorat qilish orqali xatolar va yutuqlarni hisoblab borish.
The appointment of assistants in the game	O‗yinga yordamchilarni tayinlash	O‗yin jarayonini kuzatish davomida o‗yinchilarni yutuq va kamchiliklarini hisoblab borish.
Winner	G‗olib	Muvaffaqiyatga erishish.
Beat	Mag‗lub	Imkoniyatni boy berish.
Promotion	Rag‗batlantirish	Harakat faoliyatini baholash.
Penalty	Jarima	Harakat faoliyatidagi xatolarga tanbeh.
Point	Ochko	Harakat faoliyatiga ball qo‗yish.
Relay	Estafeta	O‗yin qoidalariga muvofiq belgilangan masofani jamoa bilan birgalikda bosib o‗tish.
Competition	Musobaqa	Biror bir harakat faoliyatini belgilangan qoidalar asosida amalga oshirib muvaffaqiyatga erishish uchun kurashish jarayoni.
Strength	Kuch	Organizmning tashqi ta‘sirlarga muskul taranglashuvi orqali qarshilik ko‗rsatish qobiliyati.

Operative	Tezkorlik	Qisqa vaqt ichida ma‘lum bir masofani bosib o‗tish.
Promptness	Chaqqonlik	Harakatlarni turli o‗zgaruvchan sharoitda tezkorlikda amalga oshirish jarayoni.
Flexibility	Egiluvchanlik	Harakatlarni katta amplitudada bajarish qobiliyati.
Endurance	Chidamlilik	Biror bir harakat faoliyatida charchoqqa qarshilik ko‗rsatish qobiliyati.
Speech	Nutq	Fikrlarni ravon tushunarli aytib berish.
Bypass relay	Aylanma estafeta	O‗yin qoidalariga muvofiq belgilangan masofalarni jamoa bilan birgalikda bosib o‗tish.
Walk	Yurish	Insonning bir joydan ikkinchi joyga ko‗chishdagi oddiy harakat faoliyati hisoblanadi.
Run	Yugurish	Insonning bir joydan ikkinchi joyga ko‗chishdagi murakkab harakat faoliyati hisoblanib, yurishdan uchish fazasi bilan farqlanadi.
Hop	Sakrash	To‗siqlardan o‗tishning tabiiy usuli bo‗lib, qisqa vaqt ichida asab-muskul kuchiga maksimal zo‗r berish bilan tavsiflanadi.
Throw	Uloqtirish	Sport jihozlarini (to‗plar va hakozolar) uzoqliqka itqitish va otish mashqlaridan tashkil topgan harakat faoliyati.
Exercise	Mashq	Biror bir harakat faoliyatini qoidalar asosida amalga oshirish jarayoni.
Referee	Hakam	O‗yin yoki musobaqa jarayonini boshqaruvchi va nazorat qiluvchi shaxs.
Arbitration	Hakamlik	O‗yin yoki musobaqa jarayonini boshqarish va nazorat qilish.
The observer	Kuzatuvchi	Hakamlik davomida unga yordam berib turuvchi shaxs.
Game regulation	O‗yinni me‘yorlash	O‗quvchilarni yoshi, jinsi va jismoniy qobiliyatini hisobga olgan holda o‗yin jarayoniga jismoniy yuklamalar belgilash.
Arrangement	Tashkil qilish	O‗yinni boshlashdan oldin o‗yin

		jarayoniga kerakli barcha jihozlarni tayyorlash va o‗quvchilarni jalb qilish.
The organization of the game	O‗yinni tashkil qilish	O‗yinni tushuntirish, o‗yin jarayonini nazoratda o‗tkazish.
Analysis of the game	O‗yinni tahlil qilish	O‗yin jarayonidagi o‗quvchilar faoliyatini muhokama qilish.
Selection	Tanlash	Biror bir o‗yin, o‗yinchi va harakat faoliyati turini ma‘qul topish.
Rules of the game	O‗yin qoidalari	O‗yinni belgilangan tartiblar asosida amalga oshirish jarayoni.
Description of the game	O‗yin tavsifi	O‗yinni mazmuni, qoidalari haqida umumiy tushuncha.
A variant of the game	O‗yin varianti	O‗yinni boshqa qoidalarini ishlab chiqish.
Preparing for the game	O‗yinga tayyorgarlik	O‗yin jarayoniga kerakli barcha jihozlarni tayyorlash va o‗quvchilarni jalb qilish.
Pendulum running	Mokisimon yugurish	Turli masofalarga borish va qaytish orqali bajariladigan harakat faoliyati.
Step crossed running	Chalishtirma qadamlab yugurish	Oyoq va qo‗lni bir-biriga qarama qarshi harakatlaridan iborat chigal yozdi mashqlari.
Rapidly	Shiddat	Biror bir harakat faoliyatini yuqori darajadagi tezkor-kuch bilan amalga oshirish jarayoni.
Educational	Ta‘limiy	O‗yindagi biror bir harakat faoliyatini nazariy va amaliy jihatdan o‗rgatish jarayoni.
Educational	Tarbiyaviy	O‗yindagi umumiy faoliyatni har tomonlama ma‘naviy axloqiy jihatdan o‗rgatish jarayoni.
Develop	Rivojlantiruvchi	Harakat faoliyatini yaxshilashga qaratilgan mashqlarni bajarish jarayoni.
Rest	Hordiq	Mashg‗ulot va o‗yin jarayonidan so‗ng charchoqni chiqarishga qaratilgan jarayon.
Health	Sog‗lomlashtiruvchi	Mashg‗ulot va o‗yin jarayonida sog‗lomlashtirishga qaratilgan jarayon.
Verifying	Tiklovchi	Mashg‗ulot va o‗yin jarayonidan so‗ng organizmni dastlabki holatga qaytarishga qaratilgan jarayon.

Cannon	To‗p	Mashg‗ulot va o‗yin jarayonida foydalaniladigan sport jihozi.
Ball	Koptok	Mashg‗ulot va o‗yin jarayonida foydalaniladigan sport jihozi.
Ring	Halqa	Mashg‗ulot va o‗yin jarayonida foydalaniladigan sport jihozi.
Swinging	Arg‗imchoq	Mashg‗ulot va o‗yin jarayonida foydalaniladigan sport jihozi.
Obstacles	To‗siqlar	Mashg‗ulot va o‗yin jarayonida foydalaniladigan sport jihozi.
Sports equipment	Sport jihozlari	Mashg‗ulot va o‗yin jarayonida foydalaniladigan majmuali sport jihozlari.
Music games	Musiqali o‗yinlar	O‗yin jarayonida musiqaga mos o‗yin mashqlarini tashkil qilish jarayoni.
Rival	Raqib	O‗yin yoki musobaqa jarayonida bahslashuvga kirishiladigan yakka turdagi sportchi hamda jamoa.
Mastery	Mahorat	Mashg‗ulot, o‗yin va musobaqa jarayonida jismoniy hamda texniktaktik imkoniyatlarni yuqori darajada ko‗rsatish jarayoni.
Sport	Sport	Xususiy musobaqalashuv faoliyati.
Sports Day	Sport bayrami	Biror bir sport turidan tadbirlarni o‗tkazish jarayoni.
Merry Starts	Quvnoq startlar	Sport mashqlari va turlaridan musobaqalarni o‗tkazish jarayoni.
Statute of the tournament	Musobaqa nizomi	Biror bir sport turidan musobaqlarni o‗tkazishda amal qilinadigan qoidalar.
Polvon	Polvon	Yuqori darajadagi jismoniy va texnik-taktik qobiliyatlarga ega bo‗lgan kurashchi.
Sir games	Ser harakat o‗yinlar	O‗yinni mazmunida ko‗plab turli harakatlar kiritilgan o‗yinlar.
Little games	Kam harakat o‗yinlar	O‗yinni mazmunida kam harakatlar kiritilgan o‗yinlar.
Break	Tanaffus	Dars, mashg‗ulotlar va o‗yinlar oralig‗idagi dam olish vaqti.
Lesson	Dars	Davlat ta‘lim standartlari va o‗quv dasturlari asosida amalga oshiriladigan jarayon.
Part of the	Tayyorlov qism	Mashg‗ulotning asosiy qismidan
preparatory		oldingi umumrivojlantiruvchi va chigalyozdi mashqlarini bajarish jarayoni.
The main part	Asosiy qism	Mashg‗ulot mavzusini mukammal o‗rgatish jarayoni.
The final chapter	Yakuniy qism	Mashg‗ulot jarayonidan so‗ng organizmni dastlabki holatga qaytarishga qaratilgan jarayon.
Circle	To‗garak	Biror bir sport turidan qo‗shimcha mashg‗ulotlar tashkil qilish jarayoni.
Area	Maydon	Mashg‗ulotlarni tashkil o‗tkazish joyi.	qilish va
Border	Chegara	Mashg‗ulot va o‗yin	jarayonida
		foydalaniladigan chekkasi.	hududlarni
Line	Chiziq	Mashg‗ulot va o‗yin	jarayonida
		foydalaniladigan chizmalar	hududdagi
Character	Belgilar	Mashg‗ulot va o‗yin	jarayonida
		foydalaniladigan yordamchi jihozlar.	hududdagi
Game plans	O‗yin chizmasi	O‗yinni xaritasi.
Young	Yosh xususiyatlari	Shug‗ullanuvchilarni yoshini hisobga olinishi.
Young	Kichik yosh	2-10 yoshli bolalar.
In middle age	O‗rta yosh	11-18 yoshli bolalar.
Young	Katta yosh	18 yoshdan kattalar.
Game controls	O‗yin elementlari	O‗yinning mazmunini tashkil etadigan harakatlar va hakozolar.
The aim of the game	O‗yin maqsadi	O‗yin orqali ta‘limiy, tarbiyaviy va sog‗lomlashtiruvchi ta‘sirga ega bo‗ladigan omillar.
Game functions	O‗yin vazifalari	O‗yinni o‗tkazishda ta‘limiy, tarbiyaviy va sog‗lomlashtiruvchi ta‘sirga ega bo‗ladigan amallar.
Speeches	So‗zlashuv	Mashg‗ulot va o‗yin jarayonida nutqdan foydalanish.

IV.	ILOVALAR
1)		Fan dasturi

2)	Ishchi o`quv dasturi

“Tasdiqlayman”

Oʻquv ishlari boʻyicha prorektor

D.U.Ro„ziyev _____________

“_____”_________________2021-yil

“SPORT VA HARAKATLI O„YINLARNI O„QITISH METODIKASI” FANIDAN

Fanning kodi: SpHOʻM10022

Bakalavriat yoʻnalishi: 5112000 – Jismoniy madaniyat

Semestr: 1-2-3-4

Kreditlar soni: 20

№	Mashg‟ulot turi	Jami	Semestrlarga ajratilgan soat 3-semestr
1	Nazariy (ma‘ruza)	10	10
2	Amaliy	70	70
3	Seminar	8	8
	Jami auditoriya soati	88	88
	Mustaqil ta‘lim	90	90
	Umumiy oʻquv yuklama soati	178	178

Fanning ishchi o‗quv dasturi Navoiy davlat pedagogika instituti 2021-yil ___avgustdagi ___sonli buyrugʻi bilan tasdiqlangan ―Sport va harakatli o‘yinlarni o‘qitish metodikasi‖ fanidan tuzilgan namunaviy o‗quv dasturi asosida ishlab chiqildi.

Tuzuvchilar:

A.Q.Cho‟liyev – NavDPI ―Jismoniy madaniyat‖ kafedrasi katta o‘qituvchisi

Taqrizchi:

A.Q.Nurullayev – NavDPI ―Jismoniy madaniyat‖ kafedrasi pedagogika fanlar nomzodi

Oʻquv metodik boshqarma boshligʻi:

2021-yil ―____‖______________ ________________ N.Xolmirzayev

(imzo)

―Sport turlari va uni o‗qitish metodikasi ‖ kafedrasi mudiri:

2021-yil ―____‖______________ ________________S.N.Haydarov

Fanning ishchi o‗quv dasturi Navoiy davlat pedagogika instituti Kengashining 2021-yil ― ___‖ ________dagi _____ - sonli bayoni bilan tasdiqlangan.

Professor-oʻqituvchilar: Cho’liyev Avaz Qo’ldoshevich

Ish joyi: Navoiy davlat pedagogika instituti

Bogʻlanish uchun telefon nomeri: (+99894) 3722477 E-mail:

Prerekvizitlar:

Mazkur fanni oʻzlashtirgunga qadar talabalar quyidagi fanlarni oʻzlashtirgan boʻlishlari shart: Maktab uchun tayyorlangan 1-11-sinflar Jismoniy tarbiya darsligi.

Postrekvizitlar:

Ushbu fan quyidagi modullar boʻyicha bilim, koʻnikma va malakalarni egallashga hizmat qiladi: ―Jismoniy madaniyat nazaryasi va metodikasi‖, ―Sport inshootlari‖, ―Gimnastika va uni oʻqitish metodikasi‖, ―Sport mahoratini oshirish‖, ―Sport menjmenti‖, ―Jismoniy tarbiya va gigienasi‖.

Fanni oʻrganishning zaruriyati.

Mazkur ishchi dastur bakalavriat yo‗nalishi: 5112000 – jismoniy madaniyat ta‘lim yo‗nalishi talabalari uchun mo‗ljallangan bo‗lib, jismoniy tarbiya darslarida sport o‗yinlarining rivojlanish tarixi haqida ma`lumot berish, talabalarni sport o‗yinlarini tashkil qilish, sport o‗yinlari texnikasi va taktikasi bilan tanishtirish, ularni sport o‗yinlari va musobaqalar o‗tkazish, hakamlik qilishga oid amaliy ko‗nikma va malakalar bilan qurollantirishdan iborat.

Jismoniy tarbiya va sport bo‗yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlash samaradorligi zamon talablariga mos ravishda tayyorlangan o‗quv adabiyotlari, mashg‗ulotlar jarayonida qo‗llaniladigan ilg‗or innovatsion texnologiyalar va ilmiy asoslangan rejalashtirish hujjatlariga ko‗p jixatdan bog‗liq bo‗ladi. Mamlakatimizda futbolga berilayotgan katta e‘tibor sabab, futbolni o‗qitish bilan bog‗liq masalalar sifatini oshirish zamon talabi bo‗lmoqda.

Taqdim etilayotgan mazkur fan dasturida futbol sport turini o‗qitish metodikasi bilan

bog‗liq asosiy jixatlar o‗z o‗rniga ega.

Dasturda futbolni vujudga kelishi, uni O‗zbekistonda va dunyoda rivojlanishi, musobaqa qoidalari, o‗yin texnikasi asoslari, o‗yin texnikasi elementlariga dastlabki o‗rgatish vosita va usullari haqida tasavvur hosil qilish hamda bu borada bilim berish, talabalarda futbolni o‗qitishda amaliy-metodik ko‗nikmalarni shakllantirishga doir o‗quv materiallar dasturda keltiriladi.

Fanning maqsadi 5112000 jismoniy madaniyat ta‘lim yo‗nalishi talabalarida futbolni paydo bo‗lishi va rivojlanish bosqichlari, dunyoda va O‗zbekistonda rivojlanishi, musobaqa qoidalari, o‗yin texnikasining asoslari, harakatlarga dastlabki o‗rgatish usullari va vositalari haqida nazariy bilim hamda amaliy ko‗nikmalarini shakllantirishga qaratilgan.

Fanning vazifasi - futbol sport turini harakatlanish texnikasini, o‗yin texnikasini taktik tayyorgarlikning asoslarini, harakatlarga o‗rgatish usullari va vositalarini mashgulotlarda qo‗llay olishning amaliy ko‗nikmalarni shakllantirishga qaratilgan.Fanni o‗zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:

- futbolni paydo bo‗lishi va rivojlanish bosqichlari, dunyoda va O‗zbekistonda rivojlanishi haqida;

- futbol o‗yini texnikasining asosiy tushunchalari, atamalar va texnik usullarni ijro etish;

- futbol o‗yini elementlariga o‗rgatish vositalari va usullari, bosqichlari, didaktik tamoyillari; - futbol o‗yini usullarini o‗zlashtirish darajasini nazorat qilish va baholash testlarini qo‗llash;

- futbol o‗yini qoidalari haqida tasavvurga;

- mashg‗ulotlarda futbol o‗yin elementlariga o‗rgatish vositalari va metodlariniqo‗llash;

- texnik tayyorgarlikda tegishli vosita va metodlarini qo‗llash;

- taktik tayyorgarlikda tegishli (yakka tartibdagi va guruxli taktik tayyorgarlikda)vosita va metodlarini qo‗llash;

- futbol bo‗yicha musobaqalarni tashkil etish amaliy ko‘nikmalariga;

- o‗quvchilarni xususiyatlaridan kelib chiqib futbol o‗yin elementlariga o‗rgatishvositalari va metodlarini qo‗llash;

- futbol bo‗yicha o‗quv-mashg‗ulotlarni tashkil eta olish malakalariga ega bo‘lishkerak.

FANNING TAQVIM-MAVZU REJASI MA‟RUZA MASHGʻULOTLARI

Ma‘ruza mashgʻulotlari information va yoʻnaltiruvchi xarakterda boʻlib, talabalarga mazkur fanning mazmunini professor-oʻqituvchi tomonidan yoritib berilishiga asoslanadi. Ma‘ruzalar davomida ___ marta oraliq nazorat oʻtkazilib, oraliq nazoratida talaba ___ ball egallashi mumkin.

Hafta	Soat	Mashgʻulot mazmuni
1	2	1-MODUL. Futbol o„yinining kelib chiqishi va rivojlanish tarixi. Mashgʻulot turi: ma‟ruza Mavzu: Futbol o„yinining kelib chiqishi va rivojlanish tarixi. Mavzu rejasi: 1. Futbol o‗yinini kelib chiqishi. 2. Dastlabki uchrashuvlar. 3. Futbolni Yevropa davlatlariga tarqalishi. Olimpiada o‗yinlariga kiritilishi. FIFA va UEFA ni tuzilishi va ular raxbarligida 4. Dastlabki Jahon, Yevropa va Olimpiada o‗yinlari haqida ma‗lumot. 5. O‗yin qoidalari. Maydon va jihozlarni o‗lchamlari haqida ma‗lumotlarga ega qilish. Adabiyotlar: 1. Futbol nazariyasi va uslubiyati. Darslik. R.I. Nurimovning umumiy tahriri ostida «ITA-PRESS». Toshkent. 2015. 364 bet. 2. Sport pedagogik mahoratini oshirish (futbol). Darslik. Sh.X.Isroilovning umumiy tahriri ostida. O‘zR. Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi. O‗zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2015. 224 bet. 3. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X.Isroilov, Z.R.Nurimov, Sh.U.Abidov, S.R.Davletmuratov, A.A.Karimov. –T.: «Sano-standart» nashriyoti, 2017- yil. – 320 bet. 4. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X. Isroilov, Z.R.Nurimov,
2	2	2- MODUL. O„zbekistonda futbol o„yinini paydo bo`lishi va rivojlanishi. Mashgʻulot turi: ma‟ruza Mavzu: O„zbekistonda futbol o„yinini paydo bo`lishi va rivojlanishi. Mavzu rejasi: 1. O‗zbekistonda futbol o‗yinini rivojlanishi va Vazirlar Mahkamasining O‗zbekistonda futbolni rivojlantirish to‗g‗risidagi qarori va uning ahamiyatlari haqida ma‗lumotlarga ega qilish. Adabiyotlar: 1. Futbol nazariyasi va uslubiyati. Darslik. R.I. Nurimovning umumiy tahriri ostida «ITA-PRESS». Toshkent. 2015. 364 bet. 2. Sport pedagogik mahoratini oshirish (futbol). Darslik. Sh.X.Isroilovning umumiy tahriri ostida. O‘zR. Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi. O‗zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2015. 224 bet. 3. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X.Isroilov, Z.R.Nurimov, Sh.U.Abidov, S.R.Davletmuratov, A.A.Karimov. –T.: «Sano-standart» nashriyoti, 2017- yil. – 320 bet. 4. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X. Isroilov, Z.R.Nurimov
3	2	2- MODUL. Futbol o„yini texnikasi. Mashgʻulot turi: ma‟ruza Mavzu: Futbol o„yini texnikasi. Mavzu rejasi: 1. O‗yin texnikasini 2 ta bo‗limga bo‗linishi, harakatlanish texnikasi va to‗pni boshqarish texnikasi. 2. Darvozabon o‗yin texnikasi o‗yin texnikasi bo‗limlardan guruhlilarga bo‗linishi

		haqida ma‗lumotlarga ega qilish. 3. O‗yin taktikasi haqida ma‗lumot. 4. O‗yin taktikasini bo‗linishi himoya va hujum taktikalari. 5. Jamoa, guruhli va yakka holda hujum va himoya taktikalari. 6. Hujumga qarshi tez hujum taktikalari. 7. Joylarini almashtirish, to‗psiz harakat qilishlari haqida ma‗lumotlarga ega qilish. Adabiyotlar: 1. Futbol nazariyasi va uslubiyati. Darslik. R.I. Nurimovning umumiy tahriri ostida «ITA-PRESS». Toshkent. 2015. 364 bet. 2. Sport pedagogik mahoratini oshirish (futbol). Darslik. Sh.X.Isroilovning umumiy tahriri ostida. O‘zR. Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi. O‗zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2015. 224 bet. 3. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X.Isroilov, Z.R.Nurimov, Sh.U.Abidov, S.R.Davletmuratov, A.A.Karimov. –T.: «Sano-standart» nashriyoti, 2017- yil. – 320 bet. 4. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X. Isroilov, Z.R.Nurimov
4	2	4- MODUL. Futbol o„yini taktikasi v Mashgʻulot turi: ma‟ruza Mavzu: Mavzu rejasi: 1. O‗yin taktikasi haqida ma‗lumot. 2. O‗yin taktikasini bo‗linishi himoya va hujum taktikalari. 3. Jamoa, guruhli va yakka holda hujum va himoya taktikalari. 4. Hujumga qarshi tez hujum taktikalari. 5. Joylarini almashtirish, to‗psiz harakat qilishlari haqida ma‗lumotlarga ega qilish. Adabiyotlar: 1. Futbol nazariyasi va uslubiyati. Darslik. R.I. Nurimovning umumiy tahriri ostida «ITA-PRESS». Toshkent. 2015. 364 bet. 2. Sport pedagogik mahoratini oshirish (futbol). Darslik. Sh.X.Isroilovning umumiy tahriri ostida. O‘zR. Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi. O‗zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2015. 224 bet. 3. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X.Isroilov, Z.R.Nurimov, Sh.U.Abidov, S.R.Davletmuratov, A.A.Karimov. –T.: «Sano-standart» nashriyoti, 2017- yil. – 320 bet. 4. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X. Isroilov, Z.R.Nurimov
5	2	5- MODUL. Musobaqalarni tashkil etish va o‟tkazish. Mashgʻulot turi: ma‟ruza Mavzu: Musobaqalarni tashkil etish va o‟tkazish. Mavzu rejasi: 1. Musobaqalarning ahamiyati 2. Musobaqa turlari 3. Musobaqalarni rejalashtirish 4. O‘yin tizimlari 5. Davrali tizim 6. O‘yinlar (musobaqa)da o‘rinlarni aniqlash 7. Musobaqa nizomi Adabiyotlar: 1. Futbol nazariyasi va uslubiyati. Darslik. R.I. Nurimovning umumiy tahriri ostida «ITA-PRESS». Toshkent. 2015. 364 bet. 2. Sport pedagogik mahoratini oshirish (futbol). Darslik. Sh.X.Isroilovning umumiy tahriri ostida. O‘zR. Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi. O‗zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2015. 224 bet. 3. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X.Isroilov, Z.R.Nurimov, Sh.U.Abidov, S.R.Davletmuratov, A.A.Karimov. –T.: «Sano-standart» nashriyoti, 2017- yil. – 320 bet. 4. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X. Isroilov, Z.R.Nurimov
		ORALIQ NAZORAT –____ ball
		YAKUNIY NAZORAT –_____ ball

Amaliy mashgʻulotlar ma`ruza mashgʻulotlari asosida tayyorlangan boʻlib, nazariy egallangan bilimlarni mustahkamlash funksiyasini bajaradi. Har bir amaliy mashgʻulot uchun bajarilishida talaba tomonidan 0,5 baldan toʻplanadi.

Amaliy mashgʻulotlar soʻngida talaba jami 18 balni toʻplashi mumkin.

Hafta	Soat	Mashgʻulot mazmuni
	2	Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepish.
	2	Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepishni takomillashtirish.
	2	Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepishni takrorlash.
	2	Oyoq yuzining ichki tomoni bilan tepish. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepish.
	2	Oyoq yuzining ichki tomoni bilan tepishni takomillashtirish. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepishni takomillashtirish.
	2	Oyoq yuzining ichki tomoni bilan tepishni takrorlash. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepishni takrorlash .
	2	Oyoq yuzining tashqi qismi bilan vaoyoq uchi bilan tepish.
	2	Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepishni va oyoq uchi bilan tepishni takomillashtirish.
	2	Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepishni va oyoq uchi bilan tepishni takrorlash.
	2	Tovon bilan tepish. Tovon bilan chalishtirib tepish.
	2	Tovon bilan tepishni va tovon bilan chalishtirib tepishni takomillashtirish.
	2	Tovon bilan tepishni va tovon bilan chalishtirib tepishni takrorlash.
	2	Burilib tepish va boshdan oshirib tepish.
	2	Burilib tepish va boshdan oshirib tepishni takomillashtirish.
	2	Burilib tepish va boshdan oshirib tepishni takrorlash.
	2	Peshona bilan zarba berish.
	2	Peshona bilan zarba berishni takomillashtirish.
	2	Peshona bilan zarba berishni takrorlash.
	2	Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berish.
	2	Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berishni takomillashtirish.
	2	Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berishni takrorlash.
	2	Sakrab peshona yoni bilan zarba berish.
	2	Sakrab peshona yoni bilan zarba berishni takomillashtirish.
	2	Sakrab peshona yoni bilan zarba berishni takrorlash.
	2	Yiqila turib to`pga kalla urish.
	2	Yiqila turib to`pga kalla urishni takomillashtirish.
	2	Yiqila turib to`pga kalla urishni takrorlash.
	2	To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatish.
	2	To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takomillashtirish.
	2	To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takrorlash.
	2	Sakrab oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatish.
	2	Sakrab oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takomillashtirish.
	2	Tagcharm bilan to`p to`xtatish.
	2	Tagcharm bilan to`p to`xtatishni takomillashtirish.
	2	Oyoq yuzi bilan to`p to`xtatish. Son bilan to`p to`xtatish.
	70s

Seminar mashgʻulotlari ma‘ruza mashgʻulotlari asosida tayyorlangan boʻlib, nazariy egallangan bilimlarni mustahkamlash funksiyasini bajaradi. Ikkita seminar mashg‘uloti uchun __ baldan, __ seminar mashg‘ulotida __ ball toʻplanadi.

Seminar mashgʻulotlar soʻngida talaba jami __ ballni toʻplashi mumkin.

Hafta	Soat	Mashgʻulot mazmuni
1	2	1-MODUL. Futbol o„yinining kelib chiqishi va rivojlanish tarixi. Mashgʻulot turi: ma‟ruza Mavzu: Futbol o„yinining kelib chiqishi va rivojlanish tarixi. Mavzu rejasi: 1. Futbol o‗yinini kelib chiqishi. 2. Dastlabki uchrashuvlar. 3. Futbolni Yevropa davlatlariga tarqalishi. Olimpiada o‗yinlariga kiritilishi. FIFA va UEFA ni tuzilishi va ular raxbarligida 4. Dastlabki Jahon, Yevropa va Olimpiada o‗yinlari haqida ma‗lumot. 5. O‗yin qoidalari. Maydon va jihozlarni o‗lchamlari haqida ma‗lumotlarga ega qilish. Adabiyotlar: 1. Futbol nazariyasi va uslubiyati. Darslik. R.I. Nurimovning umumiy tahriri ostida «ITA-PRESS». Toshkent. 2015. 364 bet. 2. Sport pedagogik mahoratini oshirish (futbol). Darslik. Sh.X.Isroilovning umumiy tahriri ostida. O‘zR. Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi. O‗zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2015. 224 bet. 3. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X.Isroilov, Z.R.Nurimov, Sh.U.Abidov, S.R.Davletmuratov, A.A.Karimov. –T.: «Sano-standart» nashriyoti, 2017- yil. – 320 bet. 4. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X. Isroilov, Z.R.Nurimov
2	2	2- MODUL. O„zbekistonda futbol o„yinini paydo bo`lishi va rivojlanishi. Mashgʻulot turi: ma‟ruza Mavzu: O„zbekistonda futbol o„yinini paydo bo`lishi va rivojlanishi. Mavzu rejasi: 1. O‗zbekistonda futbol o‗yinini rivojlanishi va Vazirlar Mahkamasining O‗zbekistonda futbolni rivojlantirish to‗g‗risidagi qarori va uning ahamiyatlari haqida ma‗lumotlarga ega qilish. Adabiyotlar: 1. Futbol nazariyasi va uslubiyati. Darslik. R.I. Nurimovning umumiy tahriri ostida «ITA-PRESS». Toshkent. 2015. 364 bet. 2. Sport pedagogik mahoratini oshirish (futbol). Darslik. Sh.X.Isroilovning umumiy tahriri ostida. O‘zR. Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi. O‗zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2015. 224 bet. 3. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X.Isroilov, Z.R.Nurimov, Sh.U.Abidov, S.R.Davletmuratov, A.A.Karimov. –T.: «Sano-standart» nashriyoti, 2017- yil. – 320 bet. 4. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X. Isroilov, Z.R.Nurimov
4	2	2- MODUL. Futbol o„yini texnikasi va taktikasi Mashgʻulot turi: ma‟ruza Mavzu: Futbol o„yini texnikasi va taktikasi Mavzu rejasi: 1. O‗yin texnikasini 2 ta bo‗limga bo‗linishi, harakatlanish texnikasi va to‗pni boshqarish texnikasi. 2. Darvozabon o‗yin texnikasi o‗yin texnikasi bo‗limlardan guruhlilarga bo‗linishi haqida ma‗lumotlarga ega qilish.
		3. O‗yin taktikasi haqida ma‗lumot. 4. O‗yin taktikasini bo‗linishi himoya va hujum taktikalari. 5. Jamoa, guruhli va yakka holda hujum va himoya taktikalari. 6. Hujumga qarshi tez hujum taktikalari. 7. Joylarini almashtirish, to‗psiz harakat qilishlari haqida ma‗lumotlarga ega qilish. 8. O‗yin taktikasi haqida ma‗lumot. 9. O‗yin taktikasini bo‗linishi himoya va hujum taktikalari. 10. Jamoa, guruhli va yakka holda hujum va himoya taktikalari. 11. Hujumga qarshi tez hujum taktikalari. 12. Joylarini almashtirish, to‗ldirish Adabiyotlar: 1. Futbol nazariyasi va uslubiyati. Darslik. R.I. Nurimovning umumiy tahriri ostida «ITA-PRESS». Toshkent. 2015. 364 bet. 2. Sport pedagogik mahoratini oshirish (futbol). Darslik. Sh.X.Isroilovning umumiy tahriri ostida. O‘zR. Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi. O‗zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2015. 224 bet. 3. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X.Isroilov, Z.R.Nurimov, Sh.U.Abidov, S.R.Davletmuratov, A.A.Karimov. –T.: «Sano-standart» nashriyoti, 2017- yil. – 320 bet. 4. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X. Isroilov, Z.R.Nurimov
		4- MODUL. Musobaqalarni tashkil etish va o‟tkazish. Mashgʻulot turi: ma‟ruza Mavzu: Musobaqalarni tashkil etish va o‟tkazish. Mavzu rejasi: 1. Musobaqalarning ahamiyati 2. Musobaqa turlari 3. Musobaqalarni rejalashtirish 4. O‘yin tizimlari 5. Davrali tizim 6. O‘yinlar (musobaqa)da o‘rinlarni aniqlash 7. Musobaqa nizomi Adabiyotlar: 1. Futbol nazariyasi va uslubiyati. Darslik. R.I. Nurimovning umumiy tahriri ostida «ITA-PRESS». Toshkent. 2015. 364 bet. 2. Sport pedagogik mahoratini oshirish (futbol). Darslik. Sh.X.Isroilovning umumiy tahriri ostida. O‘zR. Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi. O‗zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2015. 224 bet. 3. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X.Isroilov, Z.R.Nurimov, Sh.U.Abidov, S.R.Davletmuratov, A.A.Karimov. –T.: «Sano-standart» nashriyoti, 2017- yil. – 320 bet. 4. Sport va harakatli o‗yinlar (futbol) / darslik: Sh.X. Isroilov, Z.R.Nurimov
	6s

Mustaqil ta`lim topshiriqlari mazkur kurs mazmunini toʻliq qamrab olish maqsadida tayyorlangan boʻlib, nazariy egallangan bilimlarni kengaytirish, talabalarning mustaqil oʻqish faoliyatini yoʻlga qoʻyishga asoslangan.

Mustaqil topshiriqlari talabaning oʻquv yuklamasining tarkibiy qismiga kirib, unda talaba tomonidan minimal 5 kredit (120 soat hajmda) toʻplanishi lozim. Mazkur kursdagi modullar yuzasidan topshiriqlar amaliy xarakterda boʻlib talaba tomonidan mustaqil oʻzlashtirilishi va topshirilishi shart.

Talaba semestr yakuniga qadar 5 kredit toʻplashi zarur va buning uchun 7 ball beriladi.

Kurs modullari	Topshiriq turi	Toshiriq shakli	MT ga ajratilgan miqdori
Futbolchi shaxsiga xos sifatlarni shakllantirish va takomillashtirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilarda kuzatuvchanlik va diqqate‘tiborlilikni rivojlantirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolga qiziqishni rivojlantirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
O‘z-o‘zini bilish, o‘z-o‘zini baholash, o‘z-o‘zini takomillashtirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchi shaxsining intilish darajasinis hakllantirish	Jamoaviy	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilar faoliyatida motivlarning ahamiyati	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchi shaxsining shakllanishida jamoaning ahamiyati	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Psixik komponentlarning rivojlanishi. Tafakkurning rivojlanishi	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchiningdiqqativaunirivojlantirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilardaxotiranirivojlantirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ixtisoslashtirilgan idrok va uni rivojlantirish. Futbolda reaksiya tezligi	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilarda irodani tarbiyalash. Futbolchini irodaviy tayyorlash	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilarni musobaqaga psixologik tayyorlash Bo‘lajak matchga psixologik tayyorgarlik	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Taymlar orasidagida molish vaqtida jamoani psixologik tayyorlash	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ta‘lim va mashg‘ulot birligi	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K

Ta‘limvamashg‘ulotningvazifalari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ta‘lim va mashg‘ulot vositalari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Futbolchilarni tayyorlashda ta‘lim va mashg‘ulotning asosiy prinsiplarini amalga oshirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ta‘lim va mashg‘ulot uslublari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ta‘lim va mashg‘ulotn tashkil etish shakllari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Kompleksmashqlar. Tematikmashg‘ulotlar	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Guruh mashg‘ulotlari va individual mashg‘ulotlar	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Yosh futbolchilarni tayyorlashning o‘ziga xos xususiyatlari. Tayyorgarlikning tashkiliy shakllari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Bolalar va o‘smirlar organizmining anatomik va fiziologik xususiyatlari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Yoshfutbolchilarni tanlash.Tanlash tomonlari Tanlashga doirishlarni tashkiletish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Yosh futbolchilarni futbol bo‘limiga qabul qilishda tanlash usuliyati (1-boqich)	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Jismoniy tayyorgarlik. Tezkorlikni rivojlantirish xususiyatlari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Kuchni oshirish xususiyatlari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Chidamlilikn itarbiyalash xususiyatlari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Maxsus chidamlilikni tarbiyalash	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Texnik va taktik tayyorgarlik	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
O‘qitish jarayonining tuzilishi. Mustahkamlash va yanada rivojlantirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ko‘p yillik mashg‘ulot jarayonidagi texnik tayyorgarlik	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ko‘p yillik mashg‘ulot jarayonidagi taktik tayyorgarlik	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Ruhiy tayyorgarlik. Nazariyt ayyorgarlik	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Yosh futbolchilar tayyorlash. O‘quv- mashg‘ulotishlarini tashkil qilish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
O‘quv-mashg‘ulot jarayonini rejalashtirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Turli yoshdagi guruhlarda mashg‘ulotlar o‘tkazishning xususiyatlari	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Yuqori malakali futbolchilarni tayyorlash. Istiqbolli rejalashtirish.Bir yillik rejalashtirish	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Tayyorgarlik davri. Tayyorgarlik davrining umum tayyorlov bosqichi	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Tayyorlov davrining maxsus tayyorgarlik bosqichi	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Musobaqa davri. O‘tish davri	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Talabalarningi lmiy-o‘quv faoliyati	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Magistratura va aspirantura	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K
Zamonaviy futbol va talabalarning ilmiy-tadqiqot ishlaridagi asosiy yo‘nalishlar	Individual	Referat, mustaqil ish yoki taqdimot	2 K

BALLAR TAQSIMOTI:

Oraliq nazorat - 30 ball. Joriy nazorat - 20 ball.

Yakuniy nazorat - 50 ball.

Jami: 100 ball

Baholash tartibi oʻz ichiga nazoratlar turini (oraliq, joriy va yakuniy) qamrab oladi. Talabaning oʻzlashtirish darajasi quyidagi yoʻl bilan baholanadi:

Darajasi	Ballar (foiz)		Reyting
A+	95 - 100 ball	5	A‘LO
A	90 - 94 ball	4.0
B+	85 - 89 ball	3.5	JUDA YAXSHI
B	80 - 84 ball	3.0	JUDA YAXSHI
C+	75 - 79 ball	2.5	YAXSHI
C	70 - 74 ball	2.0	YAXSHI
D+	65 - 69 ball	1.5	SHARTLI OʻTDI
D	60 - 64 ball	1.0	SHARTLI OʻTDI
F	59 ball va undan past	0.0	OʻTMADI

“A+”, “A”, “B+” baho: talaba materiallarni mustaqil ravishda tez oʻzlashtiradi:

xatolarga yoʻl qoʻymaydi; mashgʻulotlarda faol ishtirok etadi; savollarga toʻliq va aniq javob beradi.

“D+”, “D” baho: asosiy materiallarni biladi, biroq aniq ifoda etishga qiynaladi; savollarga javob berishda aniqlik va toʻliqlik yetishmaydi; materiqllarni taqdim etishda ayrim xatoliklarga yoʻl qoʻyadi; kommunikatsiya jarayonida qiyinchilik sezadi.

“F” (oʻtmadi) baho: materiallarni oʻzlashtirmagan; savollarga javob bera olmaydi; mashgʻulotlarda ishtirok etmaydi.

Talabalarni baholashda quyidagilar hisobga olinadi:

- mashgʻulotlardagi ishtiroki (davomat);

- mashgʻulotlardagi faollik va ijodkorlik;

- asosiy va qoʻshimcha oʻquv materiallarini oʻzlashtirish; - mustaqil ta‘lim boʻyicha topshiriqlarni oʻz vaqtida bajarish; - nazoratning barcha turlarinii oʻz vaqtida bajarish.

Nazorat topshiriqlarini bajarishda koʻchirmakashlikka (plagiat) yoʻl qoʻyilmaydi. Test, oʻquv loyihalari, mustaqil ishlar, oraliq, joriy, yakuniy nazorat topshiriqlarini boshqa shaxslardan koʻchirib olinishiga yoʻl qoʻyilmaydi, boshqa talabaning oʻrniga imtihon topshirish ta‘qiqlanadi.

Kurs boʻyicha har qanday nazorat topshirigʻini soxtalashtirgan talaba ―fanni oʻzlashtirmagan‖ (―F‖) hisoblanadi.

Mashgʻulotlar paytida mobil aloqa va boshqa elektron qurilmalardan foydalanishga yoʻl qoʻyilmaydi.

Mashgʻulotlar paytida auditoriyada (virtual auditoriyada) belgilangan talablarga zid harakatlar qilish mumkin emas.

Boshqalar va turli fikrlarga tolerant munosabatda boʻlish talab etiladi.

№	Kun	Vaqt	Xona
1.	Chorshanba
2.	Shanba

* Eslatma: Mazkur blok har bir oʻqituvchi tomonidan oʻzining individual-shaxsiy ishchi dasturida imkoniyatdan kelib chiqib toʻldiriladi.

Asosiy adabiyotlar:

1. Usmonxo‘jayev T.S. ―Harakatli o‘yinlar‖ O‘quv qo‘llanma T.: O‘qituvchi 1992 y. 2. Mahkamdjanov K.M., Nurmatov F.A, Inozemseva L.A, Rustamov L ―Sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi‖ Darslik T.: 2008 y.

3. Xo‘jayev P., Raximqulov K.D., Nigmanov B.B. Sport va harakatli o‘yinlar va uni o‘qitish metodikasi. (Harakatli o‘yinlari) O‘quv qo‘llanma TDPU T.: 2008 y.

4. Azizova R.I. ―Sport va harakatli o‘yinlarni o‘qitish metodikasi‖ O‘quv qo‘llanma T.:

2010

5. Raximqulov K.D. ―Milliy harakatli o‘yinlari‖ O‘quv qo‘llanma T.:2012 y.

6. Arjan Egges, Arno Kamphuis, Mark Overmars ―Motion in Games‖ FirstInternational Workshop, Utrecht, MIG 2008. 236 s.

7. Jukov M.N. - M.: Podvijnыe igrы: Ucheb. dlya stud. ped. vuzov. Izdatelskiy sentr «Akademiya» 2000. - 160 s.

Nurimov R.I. ―Futbol‖ darslik T, O‘zDJTI 2005 y.

9. Ayropetyans L.R. ―Voleybol‖ Uchebnik. T, UzGosIFK 2006 g.

10. Rasulov O.T. ―Basketbol‖ Darslik. Toshkent 1998 y.

11. Pavlov Sh., Abduraxmanov F., Akromov J. ―Gandbol‖ darslik. T,O‘zDJTI 2005 y. 12. Nigmanov B.B, Xo‘jayev F, Raximqulov K.D ―Sport o‘yinlari va uni o‘qitish metodikasi‖ o‘quv qo‘llanma Ilm-Ziyo nashriyoti Toshkent 2011 y.

Qo‟shimcha adabiyotlar:

13. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent ―O‘zbekiston‖ – 2017 y.

14. Sh.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2016 y.

15. sh.Mirziyoev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash-yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi.―O‘zbekiston‖ NMIU,2016y.

17. Raximqulov K.D. Harakatli o‘yinlar (ma‘ruzalar matni) 2001y.

18. Xo‘jayev F, Murodov M, Mirsolixov.S. Xalq milliy o‘yinlari 1-ism. Toshkent - 2001 y.

19. Normurodov A.N. O‘zbek milliy o‘yinlari T.: - 1999 y.

20. Rahimqulov K.D., Usmonxo‘jayev T.S. Jismoniy tarbiyadan bolalar va o‘smirlar uchun 1000 mashq hamda harakatli o‘yinlar. 2001y.

21.Raximqulov K.D. «Kichik yoshdagi bolalarning qaddi qomatini rivojlantirishga mo‘ljallangan mashqlar va harakatli o‘yinlar» 2001y.

22. Xojayev P, Raximqulov K.D, Nigmanov B.B. ―Harakatli o‘yinlar va uni o‘qitish metodikasi‖ CHo‘lpon nashriyoti T.: 2010 y.

23. Active schools. Kori ki te Kura. Games sport New Zealand 2012 year.

24. A Hand Book For Teaching Sports 1958-2008 year.

26. Adam Goodes. Yulunga: Traditional Indigenous Games. - Sydney 2009year.

Axborot manbalari:

27. www.tdpu.uz

28. www.pedagog.uz

29. www.edu.uz

30. www.nadlib.uz (A.Navoiy nomidagi O‘z.MK)

31. http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta‘lim resurslari p

3) Tarqatma materiallar

Mashg‘ulotlarda o‘qitishning interfaol metodlarini qo‘llash metodikasi.

I. «Muommali yechim» metod

1. Guruhga kartochkalar tarqatish. O‘ – o‘qituvchi T – talaba.

E – ekspert.

O‘quv vazifasi: sherigi arqoncha bilan orqa tamondan yon tamondan turib qarshilik ko‘rsatayotganligini yengib past startdan chiqish texnikasini takomillashtirish.

Faoliyatlari

o‘qituvchi

talabalar

eksperlar

- «Startga», «Diqqat», «Marsh» komandalarini aniq berish; -bo‘r, arqoncha, sekundomer texnik vositalardan foydalanish; - o‘quv jarayonini tashkil qilishda komandalarni to‘g‘ri bajarishga etibor berish;

-ovozni komandaga moslash, uslubiy ko‘rsatma berish.

- komandalarni to‘g‘ri va aniq bajarishadilar;

-tasavvur, mustaqillik va faollik yuzaga keladi.

-komandalar to‘g‘ri berilayotganini kuzatishib, uslubiy ko‘rsatma to‘g‘riligini aniqlaydilar;

- start chizig‘iga qo‘llarni to‘g‘ri qo‘yilishi, bosh va yelka xolati startdan chiqqandagi qo‘llar harakatidagi faollikni kuzatishadi;

-qo‘llanilgan harakatni faollashtirishadi.

I. «Muommali yechim» metod 1. Guruhga kartochkalar tarqatish.

T – talaba.

St. – start beruvchi.

S – sekundomerchi.

E – ekspert.

O‘quv vazifasi: Past start va start oldi tezlanish olish texnikasini takomillashtirish.

Faoliyatlari

Start beruvchi

talabalar

sekundomerchi

eksperlar

- «Startga», «Diqqat», «Marsh» komandalarini

aniq berish; - svestok, bayroqchalardan foydalanish; -bo‘r, arqoncha, sekundomer texnik vositalardan foydalanish; - past start texnikasini to‘g‘ri bajarishni kuzatish;

-uslubiy kursatma berish.

- past start texnikasini to‘g‘ri bajarish, gavda holati, qo‘llar harakatini faol ishlatishi, birdan turib ketmaslik,start oldi tezlanish olishni asta sekin oshirishga harakat qilish.

- startyor signalini nazorat qilish.; - sekundomerni komanda bo‘yicha qo‘shish va finishni bosib o‘tishi bilan uni

to‘xtatishni bilishii;

- sekundomerda kursatilgan vaqtni elon qilishni bilish.

- startyor harakatlarini kuzatish, to‘g‘ri uslubiy ko‘rsatma berish, startga turish, startdan chiqish oyoq va qo‘llarni faol harakatlantirishninazorat qilish.

III. «Zig-zag» texnikasi 3 ta guruhga bo‘lish.

- 1 guruh

- 2 guruh

- 3 guruh

O‘quv vazifasi: yadro itqitish, nayza uloqtirish texnikasini takomillashtirish..

Faoliyatlar
1 guruh	2 guruh	3 guruh
Nayza uloqtirish	To‘ldirma to‘pni ulotirish	Yadro itqitish
- nayzani to‘g‘ri ushlashni va so‘nggi harakatni to‘g‘ri amalga oshirishni bilish; - nayzani ko‘tarib kesishma qadamlar bilan yugurib kelishni takomillashtirish.	- orqaga kerilib qo‘llarni yelkadan balandga ko‘targan holda to‘ldirma to‘pni uloqtirish; -ikki qo‘llab ko‘krak oldidan uloqtirish.	-yadroni to‘g‘ri ushlashni, to‘g‘ri egilishlarni, yadroni yuqoridan oldinga itqitishni va so‘nggi g‘arakatni to‘g‘ri amalga oshira olishni bilish.

Guruhlarni almashtirishda har bir guruhda eng yaxshi tushuntiradigan, bajara oladigan va mashqlarni amlda ko‘rsata oladigan talabalar keyingi guruhga o‘rgatish uchun joyida qoladi. IV. «Bumerang» metodi.

3 ta guruhga bo‘lish.

O‘quv vazifasi:: arqoncha bilan harakatlar tezkorligini takomillashtirish.

Faoliyatlar
1 guruh	1 guruh	1 guruh
1.Sakrashlar, ikki oyoqda tik turish.	1. O‘tirib sakrashlar.	1. Tik turib aylanib sakrashlar.
2.O‘tirib aylanib sakrashlar.	2. 2 – 3 kishi bo‘lib ikki oyoqda sakrashlar.	2. O‘tirib 2 – 3 kishi bo‘lib sakrashlar.
3. …	3. …	3. …
4. …	4. …	4. …

Maqsad: Yuqori tezlanishda mashqlarni texnik jixatdan to‘g‘ri bajarishni va qiyinlashtirilgan mashqlarni tanlashni faollashtirishni «aqliy xujum» metodi orqali o‘rgatish.

V. Klaster

Klasterni tarqatish – bu pedagogik strategiya xisoblanib, talabalarga qandaydir mavzuni o‘rganishda erkin va ochiq fikrlash imkoniyatini o‘rgatadi.

U ma‘lum bir tizim bo‘yicha fikrlarni o‘zaro bog‘liqligi haqidagi tasavvurlarni uyhunlashtirishni talab qiladi. Bu esa fikrlarni jamlashning to‘g‘ri chiziqli bo‘lmagan shakli hisoblanadi. U asosan miya qanday faoliyat yuritsa xuddi shunday ishlaydi.

Mazkur strategiya fikrlash faoliyatini shunday jamlaydiki, natijada o‘quvchilar yangi tashkil torpayotgan tizim yoki chizmali tasverni sifatli tarzda o‘z onglariga jamlab oladilar. Bu shunday strategiyaki, u tasvvurda paydo bo‘lgan mavzu haqida yoki tushinchasi va o‘z bilimiga tushunarli yondashishni talab etadi.

Klasterni tarmoqlash quyidagi ko‘rinishda amalga oshiriladi:

1. O‘z miyangizga nima fikr kelsa barchasini boricha yozasiz. Mazmunini muhokama qilmasdan boricha yozing.

2. Yozuv mazmunidagi orfografik xato va boshqa omillarga etibor bermang.

3. Vaqt tugamasdan oldin yozishdan to‘xtamang, agar miyangizga yangi fikrlar kelmay qolsa unda alohida qog‘ozga rasm chizing va fikr qayta paydo bo‘lishi bilan yana yozishda davom eting.

4. Iloji boricha ko‘proq tarmoqlarni bog‘lashga harakat qiling. Fikrlar sifatini va uning bog‘lanish chegarasi kattalashuvini chegaralamang.

Klasterni tarmoqlashtirishning Usul va Usul ( 1991) ko‘rinishi – bu egiluvchan strategiyadir. U yakka tartibda va guruhli ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Guruhli faoliyatda u guruh ishtirokchilarining g‘oyalari o‘rtasidagi bog‘lovchi (karkaz) vazifasini bajarib, o‘quvchilarga uyushqoqlikda o‘zaro xo‘sh muomilalikni beradi.

O‘quvchilarga berilgan mavzuga mos keladigan so‘zlarni aniqlash imkonini beradi.

Bu strategiya yordamida belgilangan mavzu haqidagi tushunchalarga, bilimlarga tushinarli tarzda fikrlash faoliyatiga yo‘l ochiladi.

Jismoniy tarbiya darslarida bu metodni barcha guruh azolariga shu jumladan amaliy mashg‘ulotlardan ozod qilinganlarga va maxsus tibbiy guruhda shug‘ullanuvchilarga ham qo‘llash mumkin.

Klaster estafetali mashqlarda ham qo‘llash mumkin, estafeta avvalida o‘z fikrini yozib va keyin vazifa davom ettiriladi. Ballar har bir jamoaning yozgan so‘zlarining soni va mazmunidan kelib chiqib baholanadi. Masalan: yugurish – sakrash – uloqtirish; suzish – futbol – basketbol; to‘p – arqoncha – gardish va boshqalar.

VI. Sinkveyn

Axborotlarga xulosa berish, qiyin bo‘lgan g‘oyalarni o‘zlashtirish hissiyoti va tasavvurlarni bir nechta zaruriy so‘zlar bilan tushuntirish qobilyatidir. U o‘ylab topish refleksini talab qiladi, shuningdek bu boy tushunchaga asoslangandir.

Sinkveyn – bu she‘riy bo‘lib, material va axborotlarni qisqa ta‘riflar bilan sintez qilishni talab qiladi. ―Sinkveyn‖ so‘zi Frantsuzchadan kelib chiqqan bo‘lib, besh degan ma‘noni bildiradi. SHunday qilib sinkveyn besh qatordan iborat she‘riy qatordir.

Sinkveynni yozilish qoidalari:

1. Birinchi qatorda- mavzu bir so‘z bilan yoziladi (odatda ega).

2. Ikkinchi qatorda- mavzu ikki so‘z bilan yoziladi (ikki gapda).

3. Uchunchi qatorda- harakat uch so‘zni ramkada yoziladi.

4. To‘rtinchi qatorda- faraz, mavzuga ta‘luqli to‘rtta so‘zda yoziladi.

5. Oxirgi qatorda- bir so‘zning sinonimi bilan mavzuning mohiyati takrorlanadi.

Na‘muna:

1. Nomlanishi_____________________________

2. Yozilishi ______________________________

3. Harakat____________________________________________________

4. Sezgi (faraz)_______________________________________________ 5. Mohiyatning takrorlanishi____________________________________ Amaliyotda sinkveyn bilan ishlash sifat uchun juda foydali:

- qiyin ma‘lumotlarni sintezlash uchun asbob; - o‘quvchilarning boy tushunchasini baholash vositasi; - ijodiy izlanuvchanlik vositasi.

Sinkveyn axborotlarni va tushunchalarni umumlashtirish hamda sintezlash refleksi uchun ishonchli vosita hisoblanadi.

Masalan:

1. Yengil atletika.

2. Qiyin, mos keluvchi.

3. CHigal yozish mashqlari, yugurish, sakrash.

4. Kuch, chidamlilik, tezkorlik, egiluvchanlik.

5. sport malikasi.

1. Yugurish.

2. Tezkorlik, shiddatli.

3. Start oldi, yugurish, marraga kirib kelish.

4. Quvvatli, tezkor, kuch, shiddatli.

5. Sprint.

III

1. Sakrash.

2. Uzunlikka, balandlikka.

3. Depsinish, uchish, yerga tushish.

4. Yengil, sakrovchan, tez, kuch.

5. Uchish. IV

1. Uloqtirish.

2. Kuchli, tezkor.

3. Sapchish, egilish, otish.

4. Quvvat, kuchaytirish, portlash, kuch.

5. Oraliq masofa.

1. Kross.

2. Uzoq, mashaqqatli.

3. Yugurish, bardosh berish, nafas olish.

4. Dosh berish, bardoshli, chidamli, intiluvchan .

5. Qiyin.

1. Umumrivojlantiri\uvchi mashqlar (URM).

2. Foydali, tayyorgarlik.

3. Egilishlar, burilishlar, tashlanishlar.

4. Tizimli, imkoniyatli, meyorlash, variantlash.

5. Qaddi-qomat.

Har qanday jismoniy mashqlarni bajarish nafas olishga bog‘liq. Nafas olishni navbatdagi sinkveyn misolida ko‘ramiz:

VII

1. Nafas olish.

2. CHuqur, ritmik

3. Kuchaytirish, harakat qilish, uddalash 4. CHastota, chuqur, ritm, sig‘im.

5. Kislorod.

Sinkveyn yordamida o‘quvchilar chuqur fikrlaydilar. Bu faza dars jarayonidan qat‘iy nazar barchasida foydalanilib, o‘quvchilarni tinchlantiradi. O‘z ustida ishlashlariga imkon yaratadi. Bu vaqtda o‘quvchilar mavzuga oid yangi so‘zlarni va atamalarni o‘z tasavvurida fikrlash orqali mustaxkamlaydilar. Aynan shu fazada o‘z bilimlariga asoslanib yangilik yaratadilar.

VII. Yechim daraxti.

«Echim daraxti» - o‘quvchilarga shaxsiy tortishuvlarni yechishda yordam beradi, bilimlarni umumlashtirish imkoniyatini yaratadi va o‘quvchilar bilimini baholaydi.

Bu metoddan foydalanishda o‘quvchilar variantlarni yechishda barcha imkoniyatlarni yotig‘i bilan taxlil qiladilar, shuningdek har biri bilan bog‘liq ijodiy va salbiy tomonlarini o‘rganadilar. Mashg‘ulot vaqtida o‘quvchilar 1-chizmada ko‘rsatilgan jadvalni chizishadi.

O‘tkazish usuli:

1. Mashg‘ulot boshlanish oldidan o‘qituvchi gurux uchun tayyorlangan jadvalga taxlil qilish imkonini beruvchi muammo nomini yozadi (echim daraxtini yechish bilan muammoni ko‘rib chiqamiz).

2. Mashg‘ulot o‘tish vaqtida o‘quvchilar (uyga vazifaning) aytilayotgan muammo bilan bog‘lagan xolda to‘g‘riligini solishtirishadi.

3. Dars o‘tuvchi guruxni 4-6 kishilik kichik guruxlarga bo‘ladi. Har bir gurux to‘ldirishi uchun jadval va flomasterlarni olishadi. Boshlovchi mashqni bajarish uchun (10-20 minut) vaqt beradi.

4. Ishlash vaqtida gurux qatnashchilari har bir variantning vositalari va kamchiliklarini yozadilar, davomli ravishda muammo to‘g‘risidagi usulni yechishga kirishadilar.

5. Ketma-ketlikda har bir guruxdan vakillar o‘z guruxlari ishlarining samarasiga ta‘rif berishadi. Zarur sharoitda boshqaruvchi shunga o‘xshash boshqa jadval bilan ularning jadvalini taqqoslaydi. Guruxlar bir xilda ishlaganining sababini tushuntiradilar, boshlovchi tomonidan berilgan savollarga javob beradilar va uni jadvallarga kiritadilar.

Jismoniy tarbiya darslarini bir necha muammolarga bo‘lish zarur, o‘quvchilarga o‘zlari bilgan muammolarni aytish imkonini berish va uni ―echim daraxti‖ metodi yordami bilan yechish yo‘llarini topish vazifasini berish kerak. Misoldagi muammolar:

1. Sport zaliga kech kelish.

2. Sport maydonchasiga kelmaslik.

3. O‘quvchilarni sport formasisiz kelishi.

4. Sport zalida bir necha guruxlarning bo‘lishi.

5. Sport jixozlarining yo‘qligi.

6. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish xoxishi yo‘qligi.

1. Futbol o‘yini kachon va qaerda paydo bo‘lgan.

2. Xalkaro futbol federatsiyasi FIFA kachon tashkil etilgan.

3. Evropa futbol federatsiyasi UEFA qachon tashkil topgan.

4. Nechanchi yildan boshlab futbol bo‘yicha jaxon chempionatlari o‘tkazila boshlagan.

5. Nechanchi yildan boshlab futbol buyicha Evropa chempionatlar o‘tkazila boshlagan.

6. Futbol kachon olimpiada dasturiga kiritilgan.

7. Evropa chempionlari kubogi nechanchi yildan boshlab o‘tkazilgan.

8. UEFA kubogi musobakalari kachon tashkil topgan.

9. Osiyo futbol konfederatsiyasi OFK qachon tashkil topgan.

10. O‘zbekiston futbol federatsiyasi nechanchi yilda FIFA va OFK ga a’zo bo‘ldi.

11. O‘zbekistonda futbol kachon va kaerda paydo bo‘lgan.

12. O‘zbekiston futbol terma jamoasi nechanchi yil va kaerda Osiyo o‘yinlar g‘olibi bo‘lgan.

13. Xalkaro musobakalar uchun maydon ulchamlari.

14. Musobakalar uchun darvoza o‘lchamlari.

15. Jarima maydoni o‘lchami.

16. Futbol tupining og‘irligi.

17. O‘zbekiston iftixori nishoni kaysi futbolchiga berilgan.

18. Prezidentimizning O‘zbekistonda futbolni rivojlantirishga doir kushimcha chora tadbirlar tugrisidagi karor kachon chikarilgan.

19. Futbolda nechanchi yildan boshlab 11 metrlik jarima to‗pi belgilangan.

20. Oxirgi futbol bo‗yicha Jaxon chempionati kaerda va kachon o‗tkazilgan.

21. Oxirgi Evropa chempionati kaerda va kachon utkazilgan.

22. Futbol bo‗yicha birinchi jaxon chempionati qaerda va kachon utkazilgan.

23. Futbolda nechanchi yildan boshlab xakamlar maydonga chikkan.

24. 2008 yil Osiyoda eng yaxshi uyinchi kim deb tan olindi.

25. Jarima maydonidagi yoy nima uchun chizilgan.

26. Maydonda hakamlar nechta bo‗ladi ?

27. Futbol maydonining o‗lchami.

28. Mini-futbol maydonining o‗lchami.

29. Buxoro futbol federatsiyasi direktori kim.

30. O‗zbekiston futbol federatsiyasi direktori kim.

31. Futbol bo‗yicha birinchi jahon chempioni qaysi mamlakat.

32. Nechta sariq varoqcha ko‗rsatilgandan so‗ng o‗yinchi maydonni tark etishi shart.

33. Oxirgi Osiyo chempioni qaysi davlat bo‗lgan.

34. Oxirgi jahon chempioni qaysi mamlakat.

35. Ikkita jahon chempionatida hakamlik qilgan hakamimiz.

36. 11-metrlik penalti nima uchun beriladi.

37. FIFAga nechta davlat a‘zo.

38. 3-karra jahon chempioni bo‗lgan futbolchi.

39. ―Buxoro‖ futbol klubining oldingi nomi.

40. ―Ofsayd‖ni tushuntirib bering.

41. 1-taym necha minutdan iborat.

42. Darvozaning o‗lchamlarini ayting.

43. Mamlakatimizda oliy ligada nechta klub o‗ynaydi.

44. Futbolda qaysi jismoniy sifatlar rivojlanadi.

45. Mamlakatimizda 1-2 liga jamoalari haqida ma‘lumot bering.

46. ―Nurafshon‖ futbol klubi nechanchi yil tashkil etilgan.

47. ―Paxtakor‖ futbol klubi nechanchi yilda tuzilgan.

48. Darvozabon qanday kiyimda maydonga chiqishi kerak.

49. Mamlakatimizning oliy ligadagi oxirgi chempioni.

50. Maydonda asosiy tarkibda nechta o‗yinchi o‗ynaydi.

51. 1986-yil Jahon chempioni bo‗lgan mamlakat.

52. Fint nima.

53. Standart vaziyat nima.

54. Qaysi paytlarda jarima to‗pi belgilanadi.

55. Qaysi paytlarda o‗yinchiga qizil varoqcha ko‗rsatiladi.

56. Qaysi paytda sariq varoqcha ko‗rsatiladi.

57. Maydonda nechta yon hakami bo‗ladi.

58. Dunyodagi eng ko‗p sig‗imli maydon qaerda joylashgan.

59. ―Bunyodkor‖ o‗yingoxi qaysi shaxarda joylashgan.

60. 2010 yil Osiyodagi eng yaxshi hakam kim deb topilgan.

61. ―Futbol‖ qaysi tildan olingan va uning ma‘nosi nima.

62. Darvoza to‗sini qaysi materialdan bo‗lishi kerak.

63. ―Derbi‖ nima.

64. Mamlakatimizdagi derbi klublarni ayting.

65. 2010 yilgi ―Oltin butsi‖ sohibi.

66. Ilk futbol to‗plari nimadan qilingan.

67. Futbol to‗pisi necha qismdan iborat.

68. 2004-yil ―Adidas‖ kompaniyasi Evropa chempionatida qanday nomli to‗plarni ishlatgan.

69. 2010-yil ―Adidas‖ kompaniyasi Jahon chempionatida qanday nomli to‗plarni ishlatgan.

70. Qaysi (o‗lchamdagi) turdagi to‗plar FIFA tomonidan o‗tkaziladigan barcha o‗yinlarda qo‗llaniladi.

71. Qaysi (o‗lchamdagi) turdagi to‗plar mini-futbol musobaqalarida qo‗llaniladi.

72. Maydonning burchaklariga balandligi necha metrli bo‗lgan bayroqlar o‗rnatiladi.

73.Maydon o‗rta chizig‗ining ikkala tomonidan yon chizikdan necha metr uzoklikda bayroqlar o‗rnatilishi kerak.

74. 2003 yil 25 yoshida FIFAga qabul qilingan o‗zbekistonlik hakam.

75.Mini-futbol darvozasining o‗lchami.

76.Mini-futbol o‗yinida asosiy tarkib o‗yinchilari nechta.

77.Bundan 2000 yil oldin futbolga o‗xshash o‗yin qaerda paydo bo‗lgan.

78.Oxirgi jahon chempionati qaysi davlatda bo‗lib o‗tdi.

79. Jahon chempionatlari qaysi tashkilot boshchiligida o‗tkaziladi.

80.FIFA raxbari kim.

81. UEFA raxbari kim.

82. OFK raxbari kim.

83. Futbolda nechanchi yildan boshlab xakamlar maydonga tushishgan.

84. Futbol qachon olimpiada dasturiga kiritilgan.

85. Futbol o‗yinining qanday turlarini bilasiz.

86. Mamlakatimizda nechta professional ayollar klubi bor.

87. Oxirgi ayollar futbol klubi respublika chempioni.

88. Buxorodagi professional ayollar futbol klubining nomi.

89. 2010-yilgi jahon chempionati qaysi mamlakatda o‗tkazilgan.

90. Osiyo futbol konferensiyasi (O.F.K) kachon tashkil.

91. Universiada-2002 futbol bo‗yicha qaysi jamoa birinchi o‗rinni egallagan.

92. Universiada-2013 futbol bo‗yicha qaysi jamoa birinchi o‗rinni egallagan.

93. Jarima maydoni o‗lchamlari.

94. Futbol bo‗yicha jahon chempionati qaysi yildan boshlab o‗tkazilmoqda.

95. Futbol o‗yini asosiy vaqti necha dakikadan iborat bo‗ladi.

96. «O„zbekiston iftixorlari» nishondori qaysi futbolchiga berilgan.

97. Ilk futbol qoidalari nechanchi yil nashr etilgan.

98. Halqaro Futbol Federatsiyasi (FIFA) nechanchi yil tashkil topgan.

99. Dunyoda nechtadan ortiq professional klublar mavjud.

100. Fristaylli futbol qanday o‗ynaladi.

1.Futbol o‗yini qachon va qaerda paydo bo‗lgan?

2.Qanday vaziyatlarda jarima to‗plari belgilanishi mumkinligini izohlab bering.

3.Bosh hakam jarohat olib o‘yinni boshqarolmay qolsa qanday yo‘l tutiladi?

1.Xalkaro futbol federatsiyasi FIFA haqida ma‘lumot bering.

2.Futbol maydoni qoplami va undagi chiziqlar haqida ma‘lumot bering.

3.Qanday vaziyatlarda 11-metrlik jarima to‘plari belgilanishini izohlab bering.

1.Futbol bo‗yicha jaxon chempionatlari tarixi haqida nimalarni bilasiz?

2.Qanday holatlarda futbol o‘yini oxirigacha o‘ynalmasdan tugatilishi mumkin?

3.Jarima maydoni va darvoza o‘lchamlari haqida ma‘lumot bering?

1.Osiyo futbol konfederatsiyasi OFK haqida ma‘lumot bering.

2.Futbol o‗yini qachon va qaerda paydo bo‗lgan?

3.Futboldagi jarima maydoni va darvozabon maydaoni haqida tushuncha bering.

1.O‗zbekistonda futbol qachon va qaerda paydo bo‗lgan, mashxur o‘zbek futbolcholaridan kimlarni bilasiz?

2.Futboldagi taktik harakatlar deganda nimani tushunasiz?

3.Futbol to‘plari va o‘yinchilar ekipirovkasi haqida ma‘lumot bering.

1.O‗zbekiston futbol federatsiyasi qachon FIFA va OFK ga a‘zo bo‘lgan?

2.Qanday vaziyatlarda jarima to‗plari belgilanishi mumkinligini izohlab bering.

3.Futboldagi burchak sektori va undagi bayroqlar haqida ma‘lumot bering.

1. Futbol bo‗yicha oxirgi Jaxon chempionati musobaqalari qachon va qaerda o‗tkazilgan?

2.Futbol maydoni qoplami va undagi chiziqlar haqida ma‘lumot bering.

3.Osiyo futbol konfederatsiyasi OFK haqida ma‘lumot bering.

1.Qanday vaziyatlarda erkin zarba belgilanishi mumkinligini izohlab bering.

2.Futbol bo‘yicha O‘zbekiston super ligasi musobaqalari haqida nimalarni bilasiz?

3.Futboldagi burchak sektori va undagi bayroqlar haqida ma‘lumot bering.

1.Zamonaviy futbolning asosiy qoidalari haqida nimalarni bilasiz.

2.Xalkaro futbol federatsiyasi FIFA haqida ma‘lumot bering.

3.Futbol bo‗yicha oxirgi Osiyo chempionati musobaqalari qachon va qaerda o‗tkazilgan?

1.Xalkaro futbol federatsiyasi UEFA haqida ma‘lumot bering.

2.Futbol o‗yini qachon va qaerda paydo bo‗lgan?

3.Futbol bo‗yicha oxirgi Osiyo chempionati musobaqalari qachon va qaerda o‗tkazilgan?

1.Futbol bo‗yicha yevropa chempionatlari tarixi haqida nimalarni bilasiz?

2.Futboldagi yon chiziq hakamlari va ularning vazifalari haqida nimalarni bilasiz?

3.Qanday vaziyatlarda 11-metrlik jarima to‘plari belgilanishini izohlab bering.

1.Xalkaro musobakalar uchun maydon ulchamlarini ta‘riflab bering

2.Futbolda qaysi vaziyatlarda bahsli to‘p tashlab beriladi?

3.Futbol musobaqalarida o‘yinchilar soni va zahira o‘yinchilaridan foydalanish tartibini izohlab bering.

1.Futbol bo‗yicha osiyo chempionatlari tarixi haqida nimalarni bilasiz?

2.Qanday vaziyatlarda jarima to‗plari belgilanishi mumkinligini izohlab bering.

3.O‗zbekistonda futbol qachon va qaerda paydo bo‗lgan, mashxur o‘zbek futbolcholaridan kimlarni bilasiz?

1.Jarima maydoni va darvoza o‘lchamlari haqida ma‘lumot bering?

2. Futbol bo‗yicha oxirgi Jaxon chempionati musobaqalari qachon va qaerda o‗tkazilgan?

3.Zamonaviy futbolning asosiy qoidalari haqida nimalarni bilasiz.

1.Futbol tuplari va o‘yinchilar ekipirovkasi haqida ma‘lumot bering.

2.Futboldagi taktik harakatlar deganda nimani tushunasiz?

3.O‗zbekistonda futbol qachon va qaerda paydo bo‗lgan, mashxur o‘zbek futbolcholaridan kimlarni bilasiz?

1.Futboldagi burchak sektori va undagi bayroqlar haqida ma‘lumot bering.

2.O‗zbekistonda futbol qachon va qaerda paydo bo‗lgan, mashxur o‘zbek futbolcholaridan kimlarni bilasiz?

3.Qanday holatlarda futbol o‘yini oxirigacha o‘ynalmasdan tugatilishi mumkin?

1.Futbol bo‗yicha oxirgi Yevropa chempionati musobaqalari qachon va qaerda o‗tkazilgan?

2.Futbol bo‘yicha O‘zbekiston super ligasi musobaqalari haqida nimalarni bilasiz?

3.Qanday vaziyatlarda erkin zarba belgilanishi mumkinligini izohlab bering.

1.Maydondagi hakamlar va ularning vazifalari haqida ma‘lumot bering.

2.Xalkaro futbol federatsiyasi FIFA haqida ma‘lumot bering.

3.Futbol musobaqalarida o‘yinchilar soni va zahira o‘yinchilaridan foydalanish tartibini izohlab bering.

1.Futbol bo‗yicha oxirgi Osiyo chempionati musobaqalari qachon va qaerda o‗tkazilgan?

2.Futboldagi yon chiziq hakamlari va ularning vazifalari haqida nimalarni bilasiz?

3.O‗zbekiston futbol terma jamoasi nechanchi yil va qayerda Osiyo o‗yinlar g‗olibi bo‗lgan.

1.Qanday vaziyatlarda 11-metrlik jarima to‘plari belgilanishini izohlab bering.

2.Futbol o‗yini qachon va qaerda paydo bo‗lgan?

3.Futbol musobaqalarida o‘yinchilar soni va zahira o‘yinchilaridan foydalanish tartibini izohlab bering.

1.Futboldagi o‘yindan tashqari holat ―Ofsayd‖ni tushuntirib bering.

2.Futbol bo‘yicha O‘zbekiston super ligasi musobaqalari haqida nimalarni bilasiz?

3.Futbol maydoni qoplami va undagi chiziqlar haqida ma‘lumot bering.

1.Futbol o‘yinining davomiyligi va tanafus vaqtlari haqida nimalarni bilasiz?

2.Xalkaro futbol federatsiyasi FIFA haqida ma‘lumot bering.

3.Zamonaviy futbolning asosiy qoidalari haqida nimalarni bilasiz.

1.Futboldagi texnik harakatlar deganda nimani tushunasiz?

2.O‗zbekistonda futbol qachon va qaerda paydo bo‗lgan, mashxur o‘zbek futbolcholaridan kimlarni bilasiz?

3.Qanday vaziyatlarda erkin zarba belgilanishi mumkinligini izohlab bering.

1.Futboldagi taktik harakatlar deganda nimani tushunasiz?

2.Qanday holatlarda futbol o‘yini oxirigacha o‘ynalmasdan tugatilishi mumkin?

3.Futboldagi yon chiziq hakamlari va ularning vazifalari haqida nimalarni bilasiz?

1.Futbolda qaysi jismoniy sifatlar rivojlanadi?

2. Futbol bo‗yicha oxirgi Jaxon chempionati musobaqalari qachon va qaerda o‗tkazilgan?

3.Qanday vaziyatlarda erkin zarba belgilanishi mumkinligini izohlab bering.

1.Futbolda standart vaziyatlar deganda nimani tushunasiz?

2.Qanday vaziyatlarda jarima to‗plari belgilanishi mumkinligini izohlab bering.

3.O‗zbekistonda futbol qachon va qaerda paydo bo‗lgan, mashxur o‘zbek futbolcholaridan kimlarni bilasiz?

1.Futboldagi jazolash turlari haqida izoh bering

2.Futbol o‗yini qachon va qaerda paydo bo‗lgan?

3.Osiyo futbol konfederatsiyasi OFK haqida ma‘lumot bering.

1.Futboldagi yon chiziq hakamlari va ularning vazifalari haqida nimalarni bilasiz?

2.Futboldagi o‘yindan tashqari holat ―Ofsayd‖ni tushuntirib bering.

3.Maydondagi hakamlar va ularning vazifalari haqida ma‘lumot bering.

1.Futbol maydoni qoplami va undagi chiziqlar haqida ma‘lumot bering.

2.Zamonaviy futbolning asosiy qoidalari haqida nimalarni bilasiz.

3.Futbolda qaysi vaziyatlarda bahsli to‘p tashlab beriladi?

1.Qanday holatlarda futbol o‘yini oxirigacha o‘ynalmasdan tugatilishi mumkin?

2.Futbolda qaysi jismoniy sifatlar rivojlanadi?

3.Futbol musobaqalarida o‘yinchilar soni va zahira o‘yinchilaridan foydalanish tartibini izohlab bering.

(Xalqaro Kengash (XK) tomonidan 1993 yil fevralida ma‘qullangan.)

• Nomlanish va tarkib

Kengash quyidagi nomlarga ega:

"Futbol assotsiatsiyalari Xalqaro Kengashi ". Uning tarkibiga Futbol assotsiatsiyasi (Angliya), SHotlandiya futbol assotsiatsiyasi, Uels futbol assotsiatsiyasi, Irlandiya futbol assotsiatsiyasi (SHimoliy Irlandiya) kiradi va Futbol assotsiatsiyalari Xalqaro Ittifoqi (FIFA) XKda to‘rt nafar delegati bilan vakolatli.

• Maqsad va vazifalari

XKning maqsad va vaziyaalari shundan iboratki, O‘yin qoidalariga tadbiq etilishi uchun taklif etilgan o‘zgarishlar, shuningdek, XKda ko‘rib chiqilishi maqsadga muvofiq deb topilgan, alohida mamlkatlardagi futbolni rivojlantirish muammolarini muhokama qilish va qaror chiqarish. Qarorlar yillik umumiy yig‘ilish yakunlariga ko‘ra yoki XK tarkibiga kiruvchi assotsiatsiyalar, qit‘a federatsiyalari yoki oddiy milliy assotsiatsiyalar tomonidan berilgan takliflar yuzasidan o‘tkaziluvchi maxsus yig‘ilishlarda chiqariladi.

• HK yig‟ilishlari

XK bir yilda ikki marta yig‘iladi. Yillik umumiy yig‘ilish 14 fevraldan 14 martgacha bo‘lgan muddatning bir kunida o‘tkaziladi. Yillik ishchi yig‘ilish avvaldan rejalashtirilgan holda sentyabr yoki oktyabr oylarida o‘tkaziladi. Har ikkala yig‘ilishning o‘tkazilish sanasi va joyi XKning avvalgi yillik umumiy yig‘ilishida belgilab olinadi.

Har joriy yilda ikki (umumiy va ishchi) yig‘ilish milliy assotsiatsiyasi XKga a‘zo bo‘lgan mamlakatda o‘tkaziladi. Ushbu yig‘ilishlarda qabul qiluvchi mamlakat assotsiatsiyasining vakillari raislik qilishadi. Keyingi yilda yig‘ilishlarni o‘tkazish huquqi navbat bilan XKning vakili bo‘lmish boshqa assotsiatsiyaga beriladi.

Yillik umumiy yig‘ilish O‘yin qoidalari yuzasidan berilgan takliflar bo‘yicha o‘zgarishlar, shuningdek, XK tasarrufidagi alohida mamlakatlardagi futbolning rivojlanishi yuzasidan barcha masalalarni muhokama etib bo‘lgach, qaror chiqarish vakolatiga ega.

Yillik ishchi yig‘ilish avvaldan tuzilgan bitim bo‘yicha sentyabr yoki oktyabr oylarida o‘tkaziladi. Yig‘ilishda umumiy masalalar ko‘rib chiqiladi va XKga taqdim etilgan iqtisodiy xarakterdagi takliflar o‘rganiladi. Biroq, bu yig‘ilish O‘yin qoidalariga o‘zgartirishlar kiritish vakolatiga ega emas.

 Protsedura masalalari

XK e‘tiboriga havola etish uchun biror material kirituvchi har bir assotsiatsiya o‘yin qoidalariga tavsiya, takliflari va o‘zgartirishlari, o‘yin qoidalari yuzasidan tajriba o‘tkazish bo‘yicha takliflari va yig‘ilishda muhokama etiladigan boshqa materiallarini avvaldan — 1 dekabrga qadar umumiy yig‘ilish o‘tadigan davlat milliy assotsiatsiyasi kotibiga yozma ravishda taqdim etishi kerak. XK e‘tiboriga havola etilgan materiallarga o‘zgartirish kiritish zarurati tug‘ilsa, umumiy yig‘ilish o‘tadigan davlat milliy assotsiatsiyasi kotibiga 14 yanvarga qadar yozma ravishda taqdim etilishi kerak. Ushbu o‘zgarishlar 1 fevralgacha chop etib, tarqatiladi.

XK e‘tiboriga biror material kiritishni istagan har bir assotsiatsiya, yig‘ilish o‘tadigan davlat milliy assotsiatsiyasi kotibiga o‘zining O‘yin qoidalari yuzasidan o‘tkazilgan tajriba bo‘yicha takliflari, e‘tirozlari va muhokama uchun boshqa materiallarni ishchi yig‘ilishdan to‘rt hafta oldin taqdim etishi kerak.

Kun tartibi va boshqa zarur materiallar XK ga a‘zo assotsiatsiyalarga yig‘ilishdan ikki hafta muqaddam yetkaziladi.

Istalgan qit‘aviy konfederatsiya yoki milliy assotsiatsiya avvaldan o‘z taklifi, tavsiyasi, iltimosi, muammoli masalalarini FIFAda to‘g‘ri kelgan muddatda ko‘rib chiqilishi uchun FIFA Bosh Kotibiyatiga va zarurat tug‘ilganda XKga muhokamasiga taqdim etilishi uchun yoki XSning ishchi yig‘ilishi bo‘lib o‘tadigan davlat milliy assotsiatsiyasi kotibiga yig‘ilish o‘tkazilishidan to‘rt hafta avval yozma ravishda kiritishi mumkin.

• Yig‟ilishlar bayonnomalari

Yig‘ilishlar bayonnomalari yig‘ilish o‘tayotgan davlat milliy assotsiatsiyasi kotibi tomonidan olib boriladi. Ushbu bayonnomalar rasmiy Bayonnomalari kitobiga kiritiladi va u aylanma shaklida XKning keyingi umumiy yig‘ilishni qabul qilib oluvchi davlat milliy assotsiatsiyasi kotibiga yaqin 1 fevralgacha taqdim etiladi.

• Kvorum va ovozlarning taqsimlanishi

XK yig‘ilishi qatnashchilari kamida 4 ta assotsiatsiyadan iborat bo‘lsa va ulardan biri FIFA bo‘lgandagina huquqiy hisoblanadi. FIFA XKga a‘zo bo‘lgan assotsiatsiyalarning barchasinikiga teng bo‘lgan 4 ta hal qiluvchi ovozga ega. Qolgan assotsiatsiyalarning har biri 1 tadan ovozga ega. Qaror qabul qilinishi uchun yig‘ilishda qatnashayotgan assotsiatsiyalarning to‘rtdan uch qismi ovozi ma‘qullashi kerak.

O‟yin qoidalaridagi o‟zgarishlar

O‘yin qoidalaridagi o‘zgarishlar qonuniy bo‘lishi uchun ular XKning yillik umumiy yig‘ilishida ko‘rib chiqilgan bo‘lishi kerak va yig‘ilishda qatnashayotgan hamda hal qiluvchi ovozga ega assotsiatsiyalar vakillarining 75 foiz ovozi bilan ma‘qullashi kerak.

• Maxsus yig‟ilishlar

Joriy yil )* da XK yig‘ilishlarini o‘tkazuvchi assotsiatsiya FIFA va XK tarkibiga kiruvchi ikki boshqa assotsiatsiya tomonidan imzolangan yozma ariza hamda XK muhokamasiga havola etilgan taklif nusxasini olishi bilan, ariza kelib tushgan muddatdan 28 kun ichida XKning maxsus yig‘ilishini chaqirishi kerak. XKga a‘zo assotsiatsiyalar 21 kundan kam bo‘lmagan muddat ichida belgilangan yig‘ilish haqida ogohlantirilib, ilgari surilgan takliflar nusxasini olishi lozim.

*) Joriy yil deganda XKning so‘nggi umumiy yig‘ilishi o‘tkazilgandan so‘ng sanalgan yil tushuniladi.

 XK qarorlari

XK yillik ishchi yig‘ilishida chiqarilgan qarorlar bu masala bo‘yicha qo‘shimcha shartlar kiritilmagan bo‘lsa, yig‘ilish o‘tkazilgan kundan kuchga kiradi. Yillik umumiy yig‘ilishning O‘yin qoidalariga o‘zgartirishlar kiritish yuzasidan chiqarilgan qarorlari esa joriy yilning 1 iyulidan barcha qit‘aviy konfederatsiyalar va milliy assotsiatsiyalar tomonidan bajarilishi shart bo‘ladi, biroq, bu muddatda mavsumi nihoyasiga yetmagan qit‘aviy konfederatsiyalar va milliy assotsiatsiyalar yangi mavsum boshlangunga qadar o‘z chempionatlarida O‘yin qoidalariga o‘zgartirishlar kiritishga doir qarorning bajarilishini kechiktirishi mumkin. Hech bir qit‘aviy konfederatsiya va milliy assotsiatsiya agar Xalqaro Kengash tomonidan tasdiqlanmagan bo‘lsa,

O‘yin qoidasiga biror-bir o‘zgartirish kiritishga haqli emas. **)

**) XK O‘yin qoidalariga tasdiqlangan o‘zgartirishlar xalqaro o‘yinlar va musobaqalar uchun joriy yilning 1 iyulidan kuchga kirishi haqida qaror qabul qildi.

O‘yin o‘tkaziladigan maydon to‘rtburchak holatda bo‘lishi zarur. Maydonning yon tomoni (ya‘ni bo‘yi) darvoza ortidan (ya‘ni enidan) katta bo‘lishi kerak.

Bo‘yiga: minimum 90 m, maksimum 120 m Eniga: minimum 45 m, maksimum 90 m

Halqaro o‘yinlar uchun: Bo‘yiga: minimum 100 m, maksimum 110 m

Eniga: minimum 64 m, maksimum 75 m

Maydondagi chiziqlarO‘yin o‘tkaziladigan maydon chiziqlar bilan belgilanadi va ushbu chiziqlar

xam maydon tarkibiga kiradi. Ikkita uzun maydonni ajratuvchi chiziqlar – yon chiziqlar, ikkita kichkina chiziqlar esa – darvoza chizig‘i deb ataladi.

Maydon markazidagi chiziq o‘yin o‘tkaziladigan maydonni teng ikkiga ajratib turadi. Ushbu markazdagi chiziqning o‘rtasida markaziy belgi mavjud. Ushbu markaziy belgidan radiusi 9,15 m bo‘lgan aylana chiziladi.

Maydonning xar ikki tomonida darvoza maydoni mavjud bo‘lib, u quyidagicha joylashgan: Darvoza chizig‘idan 5,5 metr masofada darvozani har bir ustunining ichki tomonidan parallel chiziq tortiladi. Bu chiziqning uzunligi ham 5,5 metr bo‘ladi. Bu uzunlikdagi chiziqning oxiri perpendekulyar tarzda darvoza chizig‘i bilan tutashadi. SHu shakldagi to‘rtburchak darvoza maydoni deb ataladi.

Maydonning xar ikki tomonida jarima maydoni mavjud bulib, u kuyidagicha joylashgan:

Darvoza chizig‘idan 16,5 metr masofada darvozani har bir ustunining ichki tomonidan parallel chiziq tortiladi. Bu kesmaning uzunligi ham 16,5 metr bo‘ladi. Bu uzunlikdagi chiziqning oxiri perpendekulyar tarzda darvoza chizig‘i bilan tutashadi. SHu shakldagi to‘rtburchak jarima maydoni deb ataladi.

Har ikkala maydonlar o‘rtasida darvoza chizig‘idan 11 metr masofada hamda darvoza ustunlaridan teng masofada 11-metrlik belgi qo‘yiladi. Har bir jarima maydoni chizig‘i tashqarisidan radiusi 9,15 metr bo‘lgan yarim aylana chiziladi va uning markazi 11-metrlik nuqta vazifasini o‘taydi.

O‘yin o‘tkaziladigan maydonning har bir burchagiga uzunligi 1,5 metrdan oshmagan ustunlar o‘rnatiladi. Bu ustunning tepa uchi o‘tkir bo‘lmasligi va ustunga qalin matoli bayroq ilingan bo‘lishi shart. Ushbu bayroqlar yana maydon markazini ajratib turuvchi chiziqning oxirlariga, maydondan tashqariga va yon chiziqdan 1 metr uzoqlikkacha o‘rnatilishi ham mumkin.

Har bir maydon burchagidagi bayroq asosida oysimon chiziq o‘tkaziladi, ushbu chiziq burchakdagi bayrokdan 1 metr radiusdagi o‘lchamda chiziladi. Darvoza

Har ikki darvoza chizig‘ining o‘rtasiga darvoza o‘rnatiladi. Darvoza ikki vertikal ustundan iborat bo‘lib, maydon burchagidagi bayroqlardan teng masofada joylashgan. Ushbu ikki ustunni bitta gorizontal joylashgan to‘sin birlashtirib turadi.

Darvoza ustunlarining orasi 7,32 metr, darvoza to‘sini yerdan 2,44 metr masofada joylashgan bo‘lishi kerak.

Ikkala ustun va to‘sin ham bir xil kenglikda (12 sm gacha) bo‘lishi zarur. Darvoza ichida chiziq ham ustunlar va to‘sinning kengligida chizilgan bo‘lishi zarur. Darvozaga va darvoza ichiga darvozabonlarga xalaqit qilmaydigan qilib darvoza to‘rlarini o‘rnatish kerak. Darvoza ustunlari va to‘sin oq rangda bo‘lishi zarur.

Darvozalar yerga mahkam o‘rnatilgan bo‘lishi kerak, ko‘chma darvozalar esa yuqoridagi talablarga javob bersagina foydalanish mumkin.

To‟p uchun xom-ashyo va texnik ma‟lumotlar: To‘p:

• Dumaloq shaklda bo‘lishi;

• Teri yoki shunga o‘xshash xom-ashyodan tayyorlangan bo‘lishi;

• Hajmi 70 sm kubdan ko‘p yoki 68 sm kubdan kam bo‘lmasligi;

• Uchrashuv boshlanish arafasida 410gr-450 gr gacha bo‘lishi;

• To‘p ichidagi bosim me‘yori 0,6-1,1 atm(600-1100 g/sm) ga teng bo‘lishi kerak.

YAroqsiz holatga kelgan to‟pni almashtirish Agar to‘p o‘yin paytida o‘z holatini yo‘qotsa, unda:

• Uchrashuvni to‘xtatish zarur,

• To‘p almashtirilgandan so‘ng o‘yin to‘xtagan nuqtadan «baxsli to‘p» orqali davom ettirish zarur.

Agar to‟p o‟z holatini: maydon tashqarisiga chiqib ketganda, jarima to‟pi belgilanganda, burchak to‟pi tepilayotganda, 11-metrli jarima to‟pi tepilayotganda, yon chiziqdan o‟yinga kiritilayotgan paytda yo‟qotsa, unda:

• To‘p almashtirilgandan so‘ng o‘yin to‘p kiritilishi bilan davom ettirilishi ko‘zda tutiladi. O‟yin paytida hakamning ruxsatisiz to‟pni almashtirish mumkin emas.

O‟yinchilar:

O‘yinda ikki jamoa har birida 11 tadan oshiq bo‘lmagan o‘yinchi qatnashadi. 11 o‘yinchidan bittasi darvozabon bo‘lishi kerak. Agar jamoalarda 7 tadan kam o‘yinchi bo‘lsa, unda uchrashuvni boshlash mumkin emas.

Rasmiy uchrashuvlar:

FIFA, qit‘a konfederatsiyalari yoki milliy assotsiatsiyalar tomonidan o‘tkaziladigan uchrashuvlarda uchtagacha o‘yinchi almashtirishga ruxsat etiladi. Agar musobaqa reglamentida ko‘prok o‘yinchi almashtirish mumkin bo‘lsa, unda yettitagacha o‘yinchi almashtirish mumkin.

Boshqa uchrashuvlar:

Boshqa uchrashuvlarda quyidagi shartlarga asosan 5 tagacha o‘yinchi almashtirish mumkin:  Ikki uchrashadigan jamoa maksimal darajada o‘yinchi almashtirishga kelishganda,  Bosh hakam ushbu kelishuv haqida uchrashuv boshlanguniga qadar ogoh etilsagina.

Agar uchrashuv hakami kelishuv haqida o‘yin boshlanguniga qadar ogohlantirilmasa yoki ikki jamoa maksimal darajada o‘yinchi almashtirishga kelisha olmasa, uchrashuvda 3 tagacha o‘yinchi almashtirish mumkin.

Barcha uchrashuvlar uchun:

Barcha uchrashuvlarda o‘yin boshlanguniga qadar zaxira o‘yinchilari ism – shariflari uchrashuv bayonnomasidagi ro‘yxatga kiritilgan bo‘lishi lozim. Uchrashuv bayonnomasidaga ro‘yxatga kiritlmagan futbolchi o‘yinda qatnasha olmaydi. O‟yinchi almashtirish holati

O‟yinchi almashtirish uchun quyidagilarni bajarish zarur:

• Bosh hakamni o‘yinchi almashtirilishi to‘g‘risida ogohlantirish zarur,

• Zaxiradagi o‘yinchi maydonga bosh hakam ruxsati va almashayotgan o‘yinchi maydonni tark etgandagina tushishi mumkin,

• Zaxiradagi o‘yinchi maydonga tushgandan so‘ng almashtirish haqiqiy deb hisoblanadi,

• SHu vaqtdan boshlab zaxira o‘yinchisi asosiy tarkib o‘yinchisi hisoblanadi, almashtirilgan o‘yinchi esa asosiy tarkib o‘yinchisi xisoblanmaydi,

• Almashtirilgan o‘yinchi ushbu o‘yinda boshqa katnasha olmaydi,

• Hakam zaxiradagi barcha o‘yinchilarga(maydonga tushgan tushmaganligining ahamiyati yo‘q) bir vaqtning o‘zida ogohlantirish ko‘rsatishi huquqiga ega.

Maydondagi har qaysi o‟yinchi darvozabon bilan vazifalarini almashishi mumkin, kachonki:

• Uchrashuv bosh hakami oldindan ogohlantirilgan bo‘lsa,

• Darvozabonni almashtirish faqat o‘yin to‘xtatilganda yuz berishi mumkin.

Zaxiradagi o‟yinchi hakamning ruxsatisiz maydonga tushsa, unda:

• O‘yinni tuxtatish zarur,

• Bosh hakam qoidabuzarni sariq kartochka bilan ogohlantirib, o‘yinchidan maydonni tark etishni talab qiladi.

• O‘yin to‘xtatilgan joydan «baxsli to‘p» orqali davom ettirilishi zarur.

Agar maydondagi o‟yinchi bosh hakamni ogohlantirmasdan darvozabon bilan almashsa, unda:

• Uchrashuvni tuxtatish zarur emas,

• To‘p maydonni tark etgandan so‘ng qoidani buzgan o‘yinchini sariq kartochka bilan ogohlantirish kerak.

Boshqa barcha 3 – qoida buzilgan hollarda:

• Qoidani buzgan o‘yinchi sariq kartochka bilan ogohlantirilishi zarur.

Agar o‘yinni bosh hakam faqat asosiy tarkib o‘yinchisini ogohlantirish uchun to‘xtangan bo‘lsa, unda:  O‘yin raqib jamoa tomonidan erkin to‘p tepish orqali uchrashuv to‘xtatilgan joydan davom ettiriladi.

O‘yin boshlanishiga qadar chetlatilgan o‘yinchi o‘rniga uchrashuv bayonnomasida qayd etilgan zaxira o‘yinchisi maydonga tushishi mumkin.

Uchrashuv bayonnomasiga kiritilgan zaxira o‘yinchisi uchrashuv boshida yoki oxirida maydondan chetlatilsa, uning o‘rniga bayonnomaga boshqa zaxira o‘yinchisini kiritish mumkin emas.

HALQARO KENGASH QARORI

• Qaror 1.

Agar HKning nizomiga asosan «7tadan kam o‘yinchi bo‘lsa, unda uchrashuvni boshlash mumkin emas» degan qoidaga amal qilinsa va 3 – qoidaning qolgan barcha shartlariga amal qilingan holda o‘yindagi jamoalar futbolchilarining minimal sonini milliy assotsiatsiyalar aniqlash huquqiga ega.

• Qaror 2.

O‘yin davomida murabbiy yoki rasmiy shaxslar texnik maydon chegarasidan chiqmagan holda maydondagi futbolchilarga taktik ko‘rsatmalar berishi mumkin.

Xavfsizlik.

O‘yinchi kiyimida o‘ziga yoki birovga xavf soladigan predmetlarni olishi yoki taqishi qat‘iyan man etiladi (bularga har xil yuvelir buyumlar ham kiradi).

O‟yinchining asosiy kiyimi:

• Futbolka yoki kuylak

• SHort (agar shortning ichida ichki kiyim bo‘lsa, bu xam shortning rangida bo‘lishi zarur)

• Getralar

• Himoya vositalari (shitki)

• Oyoq kiyim

Himoya vositalari (shitki)

• Himoya vositasi getra bilan to‘liq berkitilgan bo‘lishi,

• Rezina, plastmassa yoki shunga o‘xshash xom-ashyodan tayyorlangan bo‘lishi,  YUqori darajadagi himoyani ta‘minlashi kerak. Darvozabon kiyimi

• Darvozabon kiyimi rangi maydondagi o‘yinchilardan, bosh hakam va bosh hakam yordamchilari kiyimi rangidan ajralib turishi kerak.

Qoida buzarliklar/jarimalar Har qanday 4 – qoida buzilganda:

• O‘yinni to‘xtatish shart emas,

• Bosh hakam qoidani buzgan o‘yinchiga kiyimi haqida e‘tiroz bildirishi,

• Agar qoidabuzar o‘z kiyimini to‘g‘irlab olmagan bo‘lsa, to‘p maydonni tark etganda u o‘z kiyimini to‘g‘irlash uchun maydonni tark etishi zarur,

• Kiyimini to‘g‘irlab olish uchun maydonni tark etgan o‘yinchi faqat bosh hakam ruxsat bergandan so‘nggina maydonga tushishi mumkin,

• Maydonga qaytishdan oldin hakam o‘yinchining kiyimini ko‘zdan kechirishi lozim,

• To‘p maydondan chiqib ketgan vaqtda kiyimini to‘g‘irlab olish uchun maydonni tark etgan o‘yinchiga maydonga tushishga ruxsat beriladi.

Agar 4 – qoidalar asosida maydondan chetlatilgan futbolchi bosh hakamning ruxsatisiz maydonga qaytsa, unda qoidabuzar sariq kartochka bilan ogohlantirilishi kerak.

Agar o‘yinni bosh hakam qoidabuzarni ogohlantirish uchun to‘xtatgan bo‘lsa, unda:

 O‘yin raqib jamoa tomonidan erkin to‘p tepish orqali uchrashuv to‘xtatilgan joydan davom ettiriladi.

Xar bir o‘yinni futbol qonun qoidalari asosida boshqarish uchun hakamlar tayinlanadi. Huquq va majburiyatlari Hakam:

• Uchrashuvda qonun-qoidalarni nazorat qilish;

• Uchrashuvni yon hakamlar va 4 – hakam bilan birgalikda nazorat qilish;

• 2 – qoida talablariga asosan to‘pni nazorat kilish;

• 4 – qoida talablariga asosan o‘yinchilarning kiyimlarini nazorat qilish;

• Uchrashuvni qayd etib borish;

• Har qanday qoida buzilishlarda uchrashuvni to‘xtatish, uzib qo‘yish yoki butunlay to‘xgatish o‘yindagi bosh hakam qarashiga bog‘liq;

• Bosh hakam uchrashuvni har qanday tashqi muxitning aralashuvida to‘xtatishi yoki butunlay tugatishi mumkin;

• Bosh hakam fikriga ko‘ra maydondagi o‘yinchi qattiq jaroxat olganda yoki o‘yinchilarni maydondan evakuvatsiya qilish zarur bo‘lganda uchrashuvni vaqtinchalik yoki butunlay to‘xtatishi mumkin;

• Bosh hakam fikriga ko‘ra o‘yinchi yengil jaroxat olganda to‘p maydondan chiqib ketmaguncha uchrashuv davom ettiriladi;

• Har qanday o‘yinchining jaroxatidan qon chiqsa, ushbu o‘yinchini maydon tashqarisiga chiqishini ta‘minlash hamda ushbu o‘yinchi maydonga qaytayotganda qon oqishi to‘xtaganiga ishonch xosil qilgandan so‘nggina unga ruxsat berishi;

• O‘yin qoidasini buzgan jamoa darvozasi tomon hujum bo‘layotgan bo‘lsa o‘yinni tuxtashish zarur emas, hujum tugagandan so‘ng yoki to‘p maydondan tashqariga chiqqanda qoidabuzarni ogohlantirish zarur;  Qoidabuzar yoki ogohlantirilgan o‘yinchi yana bir bor qoidani buzsa, o‘yinchi shu zaxoti qattiq ogoxlantirilish bilan jazolanishi kerak;

• Agar uchrashuvda qoida buzilsa, hakam to‘p maydonni tark etgandan so‘ng qoidabuzarni albatta ogohlantirishi zarur;

• Jamoalardagi o‘zini tuta olmayotgan rasmiy vakillarga nisbatan maydondan, zaxira o‘rindig‘idan chetlatishi yoki ularga jazo qo‘llashi mumkin;

• Bosh hakam yo‘l qo‘yilgan qoidabuzarlikni ko‘rmay qolgan vaziyatlarda uning yordamchisi yetkazgan ma‘lumotlar asosida jazo qo‘llashi mumkin;

• Maydonga futbolchilardan boshqalarni tushirmaslikni nazorat kilish;

• O‘yin to‘xtatilganda davom ettirish;

• O‘yin bayonnomasi(bayonnomaga uchrashuv atrofida, uchrashuv boshlanishiga qadar, uchrashuv davomida, uchrashuvdan so‘ng bo‘lib o‘tgan barcha voqealarni yozma ravishda)ni to‘ldirish va uchrashuv tashkilotchilariga taqdim etish zarur.

Har qanday o‘yin holatida faqat bosh hakam yakuniy qaror chiqara oladi.

Agar hakam yordamchilari bilan maslaxatlashib noto‘g‘ri qaror qabul qilganini tan olsa, unda faqat o‘yin to‘xtatilgan vaziyatda o‘z qarorini o‘zgartirishi mumkin.

HALQARO KENGASH QARORI

Qaror 1

Hakam(shu bilan birga, vaziyatga qarab hakam yordamchilari yoki to‘rtinchi hakam) quyidagi holatlarda javobgarlikdan soqit qilinadi:

• Jamoa futbolchilari, rasmiy vakillar yoki muxlislar tomonidan olingan har qarnday jarohatlardan;  Har kimning mulkiga zarar yetishidan;

• Hakam tomonidan o‘yin doirasida qabul qilingan har qanday qaror natijasida xususiy shaxslar, klub, kompaniya, assotsiatsiya yoki boshqa tashkilotlarda yuzaga kelgan boshqa yo‘qotishlardagi javobgarliklardan.

Hakam quyidagi holtalarda javobgar:

• Maydon va unga qo‘shimcha asbob – uskunalar borasidagi hakam qarori, ob – xavo sharoiti o‘yin o‘tkazishga to‘sqinlik qilish – qilmasligi;

• Ob – xavo sharoitidan kelib chiqib o‘yinni bekor qilishda;

• Maydonga qo‘shimcha asbob – uskunalarning yaroqsizligi borasidagi hakam qarori, jumladan, darvoza ustunlari va to‘sinlari, burchak bayroqlari shuningdek, to‘plar talabga javob bermasa;

• Muxlislarning maydonga tushib ketganda yoki muxlislar bilan bog‘liq vaziyatlardagi o‘yinni to‘xtatish yoki tuxtatmaslik borasidagi hakam qarori;

• Futbolchi jarohat olgan vaqtda tibbiy yordam ko‘rsatish uchun o‘yinni to‘xtatish yoki tuxtatmaslik borasidagi hakam qarori;

• Futbolchi jarohat olgan vaqtda tibbiy yordam ko‘rsatish uchun uni maydondan tashqariga olib chiqish yoki chiqmasligi borasidagi hakam qarori;

• Futbolchining o‘zida yoki libosida ba‘zi predmetlarni osishga ruxsat berish yoki ruxsat bermaslik borasidagi hakam qarori;

• Ba‘zi shaxslarni, jumladan, jamoa rahbarlarini, maydon ishchilarini, qo‘riqlash xizmati xodimlarini, fotomuxbirlarni yoki boshqa Ommaviy axborot vositalari vakillarini maydonning yaqiniga yo‘latish yoki yo‘latmaslik borasidagi hakam qarori;

• Qolgan barcha qarorlarda, ya‘ni futbol qoidalariga yoki o‘zining vazifasi doirasi asosida, FIFA nizomlariga, qit‘a konfederatsiya, milliy assotsiatsiyalar va proffesional liga reglamentlariga asosan qabul qilingan qarorlarda hakam javobgardir.

• Qaror 2

Agar Musobaqa yoki turnirning har bir o‘yiniga to‘rtinchi hakam tayinlansa, unda uning huquq va majburiyatlari Halqaro kengash tomonidan tasdiqlangan instruksiyaga mos kelishi lozim.

• Qaror 3

O‘yin bilan bog‘liq bo‘lgan faktlar, ya‘ni to‘p darvozaga kiritilganmi yoki yo‘qmi va o‘yin natijasi.

Har bir uchrashuvga bosh hakamga ikkita yordamchi tayinlanadi va ular bosh hakamga quyidagi (bosh hakam bilan kelishgan holda) xollarda o‘z bayroqchasini ko‘targan xolda signal beradi:

• To‘p maydonni to‘liq tark etganda;

• To‘pni qaysi jamoa o‘yinga kiritishi, burchakdan to‘p tepishi, yon chiziqdan to‘pni o‘yinga kiritishi;

• Jamoa o‘yinchisi o‘yindan tashqari holatda bo‘lganda;

• O‘yinchi almashtirish zarur bo‘lganda;

• Bosh hakam ko‘rmagan vaqtda o‘yin qoidasi buzilgan vaziyatlarda yordam beradi. YOrdamchilarning bosh hakamga yordamlari

Uchrashuvni o‘yin qoidalari asosida o‘tishi uchun yordamchilar bosh hakamga yordam berishi zarur.

Agar hakam uning ishiga aralishishi yoki o‘zini no‘maqul tutsa, yordamchi hakamlikdan bosh tortishi mumkin va maxsus raportni uchrashuv tashkilotchilariga taqdim etishi shart.

Agar baxslashayotgan jamoalar o‘yinning davomiylik vaqtini kelishib olmagan bo‘lsalar, har bir o‘yin 45 daqiqadan ikki bo‘lim davom etishi zarur. O‘yin bo‘limlari vaqtini (masalan, 40 daqiqadan, qorong‘u tushib qolgan vaziyatlarda) o‘zgartirishga kelishib olish, o‘yin boshlanguncha amalga oshirilishi kerak. Bunday kelishuvlar faqat musobaqa reglamentida begilangan holatlardagina yuz berishi mumkin.

O‘yinchilar bo‘limlar orasida tanaffusga chiqish xuquqiga ega.

Bo‘limlar orasidagi tanaffus 15 minutdan ko‘p bo‘lmasligi zarur.

Bo‘limlar orasidagi tanaffus musobaqa reglamentida belgilangan bo‘lishi

zarur.

Bo‘limlar orasidagi tanaffus vaqtini faqatgina hakam bilan kelishgan holda o‘zgartirish mumkin.

Xar bir bo‘limga quyidagi hollarda yo‘qotilgan vaqtlarga qo‘shimcha vaqt qo‘shish mumkin:

• O‘yinchilar almashtirilganda;

• O‘yinchi jiddiy jaroxat olgandagi vaqt uchun;

• Jaroxat olgan o‘yinchini maydon tashqarisiga tibbiy yordam ko‘rsatish uchun olib chiqqan vaqt uchun;

• O‘yin vaqtini ataylab cho‘zganda;  Va boshqa sabablar uchun.

Yukotilgan vaqtga qo‘shimcha vaqtni faqat bosh hakam qo‘shishi mumkin. 11-metrli jarima to‟pi

Bo‘limning so‘nggi daqiqalarida yoki qo‘shimcha vaqtning oxirida belgilangan 11 metrli jarima to‘pini bajarish uchun vaqt berilishi shart.

Musobaqa reglamentiga ko‘ra kerakli vaziyatlarda qo‘shimcha yana 2 ta bo‘lim o‘tkazilishi mumkin. Ushbu bo‘limlarda 8-Qoidaga rioya qilgan holda o‘tkazish ko‘zda tutilgan.

To‘xtaligan uchrashuv qaytatdan to‘liq o‘tkaziladi, agar musobaqa reglamentida boshqacha karor qabul qilinmagan bo‘lsa.

Har bir uchrashuv boshlanish arafasida ikki jamoa sardorlari orasida tanga orqali qur‘a tashalanadi va qur‘ada g‘olib chiqqan sardor jamoa uchun (birinchi bo‘limda) darvoza tanlash huquqini qo‘lga kiritadi.

Raqib jamoa esa o‘yinni boshlab beradi.

Qur‘ada g‘olib chiqqan jamoa esa ikkinchi bo‘limni boshlab beradi.

Ikkinchi bo‘limda jamoalar o‘z darvozalarini almashtirishadilar. Boshlang‟ich zarba

Boshlang‘ich zarba uchrashuv boshlanganlik yoki uni davom ettirishni anglatib, u quyidagi hollarda yuz beradi:

• Uchrashuv boshlanishida,

• Har bir urilgan goldan so‘ng,

• Ikkinchi bo‘lim boshlanishida,

• Agar qo‘shimcha bo‘limlar belgilangan bo‘lsa, ushbu qo‘shimcha bo‘limlarning boshlanishida. Boshlang‘ich zarba orqali bevosita to‘pni darvozaga kiritish mumkin.

Boshlang‟ich zarbani amalga oshirish tartibi:

• ikkala jamoa ham o‘zlarining yarim maydonida turishlari shart,

• boshlang‘ich zarbani amalga oshirmayotgan jamoa o‘yinchilari boshlang‘ich zarba amalga oshmaguncha to‘pdan 9,15m radius masofada uzoqlikda turishlari shart,

• to‘p maydon markazida xarakatsiz holda turishi kerak,

• boshlang‘ich zarba hakamning xushtagidan so‘ng o‘yinga kiritiladi,

• oyoq bilan to‘pga zarba berilgandan so‘ng to‘p joyidan surilsa, to‘p o‘yinga kiritilgan deb hisoblanadi,

• boshlang‘ich zarbani bergan o‘yinchi to‘pga boshqa jamoadoshi kelib tegmaguncha yana zarba berishi mumkin emas.

To‘p darvozaga kiritilgandan so‘ng, to‘p o‘tkazib yuborgan jamoa boshlang‘ich zarbani amalga oshiradi.

Agar boshlang‘ich zarbani bergan o‘yinchi to‘pga boshqa jamoadoshi kelib tekkunga qadar yana zarba bersa, unda:

• O‘yin raqib jamoa tomonidan erkin to‘p tepish orqali qoida

(ikkinchi zarba berilgan) buzilgan joydan davom ettiriladi.

Bundan boshqa barcha vaziyatlarda, boshlang‟ich zarba kayta tepiladi:

• Boshlang‘ich zarba qaytariladi.

«O‘yin qoidalari»da ko‘rsatilmagan hollar qoida buzilsa va uchrashuv vaqtinchalik to‘xtatilsa, uchrashuvni «baxsli to‘p» orqali davom ettirish kerak.

«Baxsli to‟p» quyidagicha amalga oshiriladi:

Bosh hakam to‘p tashab bergan holda uchrashuv to‘xtatilgan joydan «baxsli to‘p»ni amalga oshiradi To‘p yerga tegishi bilan o‘yin qayta boshlandi deb hisoblanadi.

To‘p quyidagi xollarda qayta tashlanadi:

• Agar biror jamoa o‘yinchisi to‘p yerga tushmasdan to‘pga teginsa,

• To‘p yerga tushgandan so‘ng, hech kimga tegmay maydon tashqarisiga chiqib ketsa.

Eng muxim jixatlar kuyidagicha:

Erkin yoki jarima to‘pi ximoyalanayotgan jamoa foydasiga o‘zining jarima maydoni ichida yuz bersa, o‘yinni jarima maydonining xoxlagan nuqtasidan davom ettirish mumkin.

Agar erkin to‘p hujum qilayotgan jamoaning foydasiga raqib darvozasi maydoni ichida ro‘y bersa, o‘yinni qoida buzilgan joyga eng yaqin darvoza maydoni chizig‘idan o‘yinga kiritish zarur. Agar «baxsli to‘p» ximoyalanayotgan jamoaning darvoza maydoni ichida tasodifiy sabab tufayli buzilsa, o‘yinni qoida buzilgan joyga eng yaqin darvoza maydoni chizig‘idan to‘p qaytatdan tashlanadi.

To‟pning o‟yindan tashqari holatda bo‟lishi To‘p quyidagi holatlarda o‘yin holatida bo‘ladi:

 To‘p maydon chizig‘ini yerda yoki xavoda to‘liq kesib o‘tsa;  Bosh hakam xushtagini chalib o‘yinni to‘xtanganda.

YUqoridagi holatlardan tashqari barcha vaziyatlarda to‘p o‘yindan tashqari holatda bo‘ladi:  Darvoza ustuni, to‘sini yoki maydon burchagidagi bayroqqa tegib maydonga qaytsa;  Bosh hakamga yoki uning yordamchilariga tegib maydonda qolsa.

To‘p darvoza chizig‘ini, to‘sin osti va ustunlar orasini to‘liq kesib o‘tsa va to‘p kiritgan jamoa o‘yinchilari to‘p kiritlgunga qadar hech qanday qoidani buzmagan xollarda to‘p darvoza to‘rida deb hisoblanadi. G‟olib jamoa

Uchrashuv davomida ko‘proq to‘p kiritgan jamoa g‘olib jamoa deb topiladi. Agar ikkala jamoa ham o‘yin davomida bir xil to‘p kiritsa yoki umuman to‘p kirita olmasa o‘yin durang deb xisoblanadi.

Keyingi bosqichga bitta jamoa yo‘l olishi kerak bo‘lsa-yu, lekin uchrashuv durang bilan yakunlansa, unda Halkaro kengash tomonidan tasdiqlangan musobaqa reglamentiga ko‘ra qo‘shimcha bo‘limlar yoki boshqa choralar ko‘rilishi kerak.

Futbol qoidalari

O‘yinchining «o‘yindan tashqari» holatda qolishi o‘yin qoidalarini buzilishidir.

O‟yinchi «o‟yindan tashqari» holatda deb topiladi, agar:

• O‘yinchi raqib darvoza chizig‘iga raqibning so‘nggi o‘yinchisidan yaqinroq holatda tursa, unda ushbu o‘yinchi o‘yindan tashqari holatda deb hisoblanadi. O‟yinchi «o‟yindan tashqari» holatga tushmaydi, agar:

• O‘z jamoasining yarimmaydonida bo‘lsa,

• Raqib jamoasining so‘nggi o‘yinchisi bilan bir xil darajada bo‘lsa,

• Raqib jamoasining so‘nggi va so‘nggisidan bitta oldin turgan o‘yinchisi bilan bir xil darajada bo‘lsa. Qoidabuzarlik

«O‘yindan tashqari» holatda qolgan futbolchini hakamning fikriga ko‘ra jamodoshlaridan bironta sherigi to‘pga teginish vaqtida o‘yinga aktiv tarzda halaqit qilsa, jazolash mumkin, ya‘ni:

• to‘p bilan harakat qilishda bevosita ishtirok etsa,

• raqib harakatlariga halaqit qilsa,

• o‘zining egallab turgan pozitsiyasidan yaxshiroq vaziyatga chiqishga urinsa. Qoidabuzarlik yo‟q

«o‘yindan tashqari» holatda qolgan o‘yinchini jazolash kuzatilmaydi, agar u bevosita to‘pni quyidagi holatlarda qabul qilib olsa:

• Darvozadan erkin to‘p tepilgandan so‘ng,  YOn chiziqdan tashab berilganda,  Burchak to‘pi tepilganda.

Har bir «o‘yindan tashqari» holat bilan bog‘liq qoidabuzarlikda hakam qoida buzilgan nuqtadan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilashi kerak.

Futbol qoidalari

* Rus va o‘zbek tillaridan boshqa barcha tillarda ushbu zarbalar erkin (free kick), jarima zarbasi esa — to‘g‘ri erkin zarba (direct free kick), erkin zarba esa — to‘g‘ri bo‘lmagan erkin zarba (indirect free kick) deb ataladi. Penalti (penalty-kick) 11 metrdan beriladigan jarima zarbasiga nisbatan ishlatiladi.

Maydonning turli nuqtalaridan beriladigan zarbalar turlariMaydonning u yoki bu nuqtasidan ijro etiladigan zarba erkin yoki jarima zarbasi bo‘lishi mumkin.

Erkin yoxud jarima zarbasi ijro etilayotganda to‟p harakatsiz holda bo‟lishi shart. Zarba ijro etuvchi futbolchi to‟p boshqa bir futbolchining oyog‟iga tekkandan so‟nggina to‟pni tepishi mumkin.

Jarima zarbasi

• Agar jarima zarbasi ijro etilganidan so‘ng to‘p futbolchilardan hech biriga tegmasdan raqib darvozasi to‘riga borib tushsa, "darvoza ishg‘ol etilgan", deb hisoblanadi.

• Agar jarima zarbasidan so‘ng to‘p futbolchilardan hech kimga tegmay, o‘z darvozasiga borib tushsa, raqib komanda foydasiga burchak to‘pi belgilanadi. (YA‘ni, AVTOGOL hisoblanmaydi!)

ERKIN ZARBA

Erkin zarba berilishi oldidan hakam qo‘lini boshi uzra ko‘tarib, zarba berilgach, to‘p o‘yinchilardan biriga tekkuncha, yoki maydonni tark etguncha qo‘lini tushirmaydi.

Erkin zarba yo‟llangandan keyin flaqatgina to‟p o‟yinchilardan biriga tegib, darvozaga borib tushgan holdagina gol inobatga olinadi.

• Agar erkin zarbadan so‘ng, to‘p hech kimga tegmasdan raqib darvozasi to‘riga borib tushsa, gol hisoblanmaydi va to‘p darvoza maydonchasidan o‘yinga kiritiladi.

• Agar erkin zarba ijro etilgandan so‘ng to‘p hech bir o‘yinchiga tegmasdan, o‘z darvozasi to‘riga borib tushsa, raqib komanda foydasiga burchak to‘pi beligilanadi. Maydonning turli nuqtalaridan zarba ijro etish

Erkin yoki jarima zarbasi ijro etilayotganda himoyalanayotgan jamoa o‟yinchilari:

• to‘pdan kamida 9,15 m masofada turishadi;

• to‘p o‘yinga kiritilgunga qadar, raqib jamoa o‘yinchilari jarima maydoni tashqarisida turishi kerak;

• To‘pga oyoq bilan zarba berilgach, hech bir o‘yinchiga tegmasdan jarima maydonini tark etgan lahzadan boshlab, to‘p o‘yinga kiritilgan deb hisoblanadi;

• darvoza maydonchasi ichida qayd etilgan qoida buzilishi uchun belgilangan erkin yoki jarima zarbasi bu maydonchaning istalgan nuqtasidan amalga oshiriladi.

Hujum qilayotgan jamoa tomonidan erkin zarba ijro etilganda:

• raqib jamoa o‘yinchilarining barchasi to‘p o‘yinga kiritilganga qadar, to‘pdan kamida 9,15 m masofda turishi kerak, bunda ular o‘z jamoasi darvozasi ustunlari orasida — darvoza chiziqlari ustida turishiga ham ruxsat etiladi;

• to‘pga oyoq tegib joyidan siljishi bilan, to‘p o‘yinga kiritilgan deb hisoblanadi;

• Darvoza maydonchasi ichida qayd etilgan qoida buzilishi uchun belgilangan erkin zarba, darvoza maydonchasini belgilab beruvchi, darvoza chizig‘iga parallel chiziq ustidan, qoida buzilgan joyga maksimal yaqin nuqtadan ijro etiladi.

Jarima maydoni tashqarisidan erkin yoki jarima zarbasi ijro etish

• raqib jamoaning barcha o‘yinchilari to‘p o‘yinga kiritilganga qadar, undan kamida 9,15 m masofda turishadi;

• to‘pga oyoq tegib joyidan siljitilishi bilan, o‘yinga kiritilgan hisoblanadi;  erkin yoki jarima zarbasi qoida buzilgan nuqtadan ijro etiladi.

Agar erkin yoki jarima zarbasi ijro etilishidan avval raqib jamoa o‟yinchilaridan biri to‟pgacha belgilangan masofadan yaqinroq joylashgan bo‟lsa:

• zarba qayta ijro etiladi.

Agar himoyalanayotgan jamoa o‟yinchisi o‟z jarima maydonchasi ichidan erkin yoki jarima zarbasi ijro etganda to‟p o‟yinga kirmasa:

• zarba qayta ijro etiladi.

To‟p o‟yinga kiritilgach, erkin yoki jarima zarbasini ijro etgan o‟yinchi to‟p boshqa o‟iynchiga yetib bormasdan yana to‟pga tegsa (faqat qo‟li bilan emas):

• raqib jamoa foydasiga qoida buzilgan joydan erkin zarba berishi belgilanadi (to‘pga ikki marta tegish).*

Agar to‟p o‟yinga kiritilgandan so‟ng erkin yoki jarima zarbasini ijro etgan o‟yinchi to‟p o‟yinchilardan biriga borib tegmasdan avval to‟pni qo‟li bilan qasddan ushlasa:

• Qoida buzilgan joydan raqib jamoa foydasiga jarima zarbasi belgilanadi; *

• Agar qoida buzilishi zarbani ijro etgan o‘yinchi jarima maydoni ichida yuz bergan bo‘lsa, 11- metrlik jarima to‘pi belgilanadi.

Agar to‟p o‟yinga kiritilgandan so‟ng erkin yoki jarima zarbasini amalga oshirib bergan darvozabon to‟p o‟iynchilardan biriga borib tegmasdan o‟zi ikkinchi bor to‟pga tegsa (qo‟li bilan emas):  raqib jamoa foydasiga qoida buzilgan joydan erkin zarba belgilanadi (to‘pga ikki marta tegish).* Agar to‟p o‟yin o‟yinga kiritilgandan so‟ng erkin yoki jarima zarbasini ijro etgan darvozabon to‟p o‟yinchilardan biriga borib tushmasdan avval to‟pni qo‟li bilan qasddan ushlasa:

• agar qoida buzilishi jarima maydoni tashqarisida yuz bersa, qoida buzilgan joydan raqib jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanadi; *

• agar qoida buzilishi darvozabon jarima maydoni ichida yuz bergan bo‘lsa, qoida buzilgan joydan raqib jamoa foydasiga erkin

O‘z jarima maydonchasi ichida 10 xil qoida buzilish holatlaridan biriga yo‘l qo‘ygan o‘yinchi jamoasi, qoida buzgan jamoa darvozasi tomon 11-metrli jarima to‘pi bilan jazolanadi. Bunda to‘p o‘yin holatida bo‘lishi kerak.

To‘p Bevosita 11-metrlik jarima to‘pidan kiritilsa, gol xisoblanadi.

Taym yoki qo‘shimcha vaqt so‘nggida 11-metrlik jarima to‘pi belgilansa, uchrashuvga ushbu jarima to‘pi amalga oshirilishi uchun qo‘shimcha vaqt qo‘shilishi kerak. To‟pning o‟rnatilishi va o‟yinchilarning joylashishi

To‟p:

• 11-metrlik nuqtaga o‘rnatiladi.

11-metrlik jarima to‟pini amalga oshiruvchi o‟yinchi:

• sezilarli darajada aniqlangan bo‘lishi va ajralib turishi kerak. Ximoyalanayotgan jamoa darvozaboni:

• zarba berilgunga qadar darvoza to‘sinlari orasidagi chiziq ustida zarba beradigan raqibiga yuzmayuz holatda turishi kerak.

Jarima to‟pini amalga oshiruvchi va himoyalanayotgan jamoa darvozabonidan tashqari qolgan barcha o‟yinchilar:

• maydonda;

• himoyalanayotgan jamoa jarima maydonchasi tashqarisida;

• 11-metrlik jarima nuqtasi orqasida;

• 11-metrlik jarima nuqtasidan 9,15 metrdan kam bo‘lmagan masofada joylashishlari kerak.

Xakam

• barcha o‘yinchilar 14-Qoidada ko‘rsatilgan tartibda joylashmagunga qadar 11-metrlik jarima to‘pini amalga oshirish uchun xushtak chalinmasligi kerak.

• 11-metrlik jarima to‘pi amalga oshirilishi yakunlanganligi to‘g‘risida qaror qabul qilishi kerak.

Jarima to‟pini amalga oshirish tartibi va yo‟l-yo‟riqlari:

• o‘yinchi, jarima to‘pini amalga oshirishda to‘pni faqat oldinga yo‘naltirishi kerak;

• u zarba bergandan so‘ng, to‘pga boshqa o‘yinchi tegmasdan turib, ikkinchi marta tegishga xaqqi yo‘k;

• oyoq bilan zarba berilgandan so‘ng to‘p nuqtadan oldinga qarab siljisa, to‘p o‘yinga kirgan deb hisoblanadi.

11-metrlik jarima to‟pi amalga oshirilgandan so‟ng, uchrashuvning asosiy vaqti yoki jarima to‟pini amalga oshirish uchun qo‟shib berilgan vaqt davomida to‟p darvoza to‟sinlari orasidagi va darvoza ustuni ostidagi chiziqni to‟liq kesib o‟tsa, gol xisobga olinadi:

• to‘p bir yoki bir necha marta darvoza to‘sinlari, ustuni yoki darvozabonga tegib darvoza chizig‘ini to‘liq kesib o‘tadi.

Agar uchrashuv xakami 11-metrlik jarima to‟pi belgilasa va to‟p o‟yinga kiritilgunga qadar quyidagi vaziyatlardan biri sodir etilganda qabul qilinishi kerak bo‟lgan qarorlar:

11-metrlik jarima to‟pini amalga oshiruvchi o‟yinchi o‟yin Qoidasini buzsa:

• hakam jarima to‘pi amalga oshirilishi natijasini kutib turadi;  agar to‘p darvozaga kiritilsa, zarba qaytadan amalga oshiriladi;  agar to‘p darvozaga kiritilmasa, zarba qayta amalga oshirilmaydi. Himoyalanayotgan jamoa darvozaboni o‟yin Qoidasini buzsa:

• hakam jarima to‘pi amalga oshirilishi natijasini kutib turadi;

• agar to‘p darvozaga kiritilsa, gol xisobga olinadi;

• agar to‘p darvozaga kiritilmasa, zarba qaytadan amalga oshiriladi.

Zarba beruvchi o‟yinchining jamoadoshi jarima maydonchasi ichiga kirib olsa yoki darvoza chizig‟iga 11 metrdan yaqinroq yoki 11-metrlik nuqtaga 9,15 metrdan yaqinroq masofaga joylashib olsa:

• hakam jarima to‘pi tepilishiga ruxsat beradi;

• agar to‘p darvozaga kiritilsa, zarba qaytadan amalga oshiriladi;  agar to‘p darvozaga kiritilmasa, zarba qayta amalga oshirilmaydi.

• agar to‘p darvozabon, darvoza ustuni yoki to‘sinlariga tegib maydonga qaytsa va ushbu o‘yinchi to‘pga tegsa, hakam o‘yinni to‘xtatadi va himoyalanayotgan jamoa foydasiga erkin zarba belgilaydi. Ximoyalanayotgan jamoa darvozaboni jamoadoshi jarima maydonchasi ichiga kirib olsa yoki darvoza chizig‟iga 11 metrdan yaqinroq yoki 11-metrlik nuqtaga 9,15 metrdan yaqinroq masofaga joylashib olsa:

• hakam jarima to‘pi tepilishiga ruxsat beradi;

• agar to‘p darvozaga kiritilsa, gol xisobga olinadi;

• agar to‘p darvozaga kiritilmasa, zarba qaytadan amalga oshiriladi. Ikkala jamoa o‟yinchilari ham bir vaqtda o‟yin Qoidasini buzsa:

• zarba qaytadan amalga oshiriladi.

Agar, 11-metrlik jarima to‘pi amalga oshirilgandan so‘ng:

Jarima to‟pini amalga oshirgan o‟yinchi to‟pga boshqa o‟yinchi teginmasdan turib, ikkinchi marta tegsa(faqat qo‟li bilan emas):

• o‘yin Qoidasi buzilgan joydan himoyalanayotgan jamoa foydasiga erkin zarba belgilanishi kerak(to‘pga ikkinchi bor tegingani sabali). *

Jarima to‟pini amalga oshirgan o‟yinchi to‟pga boshqa o‟yinchi teginmasdan turib, atayin to‟pni qo‟li bilan o‟ynasa:

• o‘yin Qoidasi buzilgan joydan himoyalanayotgan jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanishi kerak. 11-metrlik jarima to‟pi amalga oshirilib, darvoza tomon yunaltirilgan to‟p begona shaxsga tegsa:

• zarba qaytadan amalga oshiriladi.

11-metrlik jarima to‟pi amalga oshirilgandan so‟ng, to‟p darvozabon, darvoza ustuni yoki to‟sinlariga tegib maydonga qaytib begona shaxsga tegsa:

• hakam o‘yinni to‘xtatishi kerak;

• to‘p maydonning begona shaxsga tekkan joyidan «baxsli to‘p» orqali o‘yin davom ettiriladi.

To‘pni yon chiziqdan o‘yinga kiritish o‘yinni davom ettirish usullaridan biri hisoblanadi.

YOn chizikdan o‘yinga kiritilgan to‘p bevosita hech kimga tegmay darvoza chizig‘ini kesib o‘tsa, gol xisobga olinmaydi.

To‟pni yon chiziqdan o‟yinga kiritish:

• to‘p yon chiziqni yerda yoki xavoda to‘liq kesib o‘tgandan so‘ng amalga oshiriladi;

• to‘p aynan yon chiziqni kesib o‘tgan joyidan o‘yinga kiritish amalga oshiriladi;

• yon chiziqni kesib o‘tishdan oldin oxirgi marta to‘pga tegingan jamoa o‘yinchisining raqiblaridan biri tomonidan amalga oshiriladi.

O‘yinchi to‘pni yon chiziqdan maydonga tashab berayotgan paytda quyidagi talablarni bajarishi kerak:  maydonga yuzi bilan turishi kerak;

• ikkala oyog‘i tovonlarini shunday holatda joylashtirishi kerakki, ularning xech bulmasa bir qismi yon chiziqning ustida, yoki maydonning tashqarisida turishi lozim;

• to‘pni ikkala qo‘li bilan o‘yinga kiritishi kerak;

• to‘pni boshidan oshirib sezilarli harakat bilan o‘yinga kiritish kerak.

To‘pni yon chiziqdan o‘yinga kiritgan o‘yinchi to‘pga boshqa o‘yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‘pga tegishga xaqqi yo‘q.

To‘p maydon ichiga kirishi bilan o‘yin holatida deb xisoblanadi, ya‘ni o‘yin davom ettiriladi.

Agar o‘yinchi to‘pni yon chiziqdan o‘yinga kiritgandan so‘ng, to‘pga boshqa o‘yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‘pga tegsa(faqat qo‘li bilan emas):

• o‘yin Qoidasi buzilgan joydan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanishi kerak. *

Agar o‟yinchi to‟pni yon chiziqdan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pni atayin qo‟li bilan o‟ynasa:

• o‘yin Qoidasi buzilgan joydan raqib jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanishi kerak;

• agar o‘yinchi o‘z jarima maydonchasida to‘pni qo‘li bilan o‘ynagan bo‘lsa, 11-metrlik jarima to‘pi belgilanishi kerak.

Agar darvozabon to‟pni yon chiziqdan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pga tegsa(fakat qo‟li bilan emas):

• o‘yin Qoidasi buzilgan joydan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanishi kerak.

Agar darvozabon to‟pni yon chiziqdan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pni atayin qo‟li bilan o‟ynasa:

• agar bu qoidabuzarlik o‘z jarima maydonchasining tashqarisida yoki raqib jamoa jarima maydonchasida sodir etilgan bo‘lsa, o‘sha nuqtadan raqib jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanadi; *  agar bu qoidabuzarlik o‘z jarima maydonchasida sodir etilgan bo‘lsa o‘sha nuqtadan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi. *

Agar yon chiziqdan to‟pni o‟yinga kiritayotgan o‟yinchiga raqib o‟yinchisi noxaqlik bilan, qoidaga xilof ravishda to‟pni o‟yinga kritishda xalaqit qilsa:

• bu qoidabuzarlik sport qoidalariga xilof ravishda harakat kilish deb topilib, Qoida buzgan o‘yinchi sariq kartochka ko‘rsatish bilan ogoxlantirilishi kerak.

15 – Qoida shartlarining qolgan istalgan buzilish holatlarida:

 yon chiziqdan to‘pni o‘yinga kiritish xuquqi raqib jamoaga beriladi .

To‘pni darvoza yonidan erkin zarba bilan o‘yinga kiritish o‘yinni davom ettirish usullaridan biri xisoblanadi.

Bevosita to‘pni darvoza yonidan erkin zarba bilan o‘yinga kiritish orqali darvozaga kiritilgan to‘p xisobga olinadi, faqat to‘p raqib jamoa darvozasiga kiritilsa (o‘z darvozasiga urilgan to‘p xisobga olinmaydi).

Quyidagi holatlarda o‟yin to‟pni darvoza yonidan erkin zarba tepish bilan davom ettiriladi:

• to‘p oxirgi marta hujum uyushtirayotgan jamoa o‘yinchisiga tekkan holda, yerda yoki xavoda chiziqni to‘liq kesib o‘tgan bo‘lsa, bunda 10 – Qoida shartlariga muvofiq to‘p darvozaga kiritilmagan bo‘lishi kerak.

Amalga oshirish tartibi

• zarba darvoza maydonchasining xoxlagan nuqtasiga urnatilib, himoyalanayotgan jamoaning istalgan o‘yinchisi tomonidan amalga oshiriladi;

• raqib jamoaning barcha o‘yinchilari jarima maydonchasining tashqarisida joylashishlari va to‘p o‘yinga kiritilmagunga qadar jarima maydonchasiga kirmasliklari kerak;

• zarbani amalga oshirgan o‘yinchi to‘pga boshqa o‘yinchi teginmasdan turib ikkinchi marta to‘pga tegishga haqqi yo‘q;

• zarbadan so‘ng to‘p hech qaysi o‘yinchiga tegmagan holda jarima maydonchasini tark etgan zaxoti to‘p o‘yinga kiritilgan deb xisoblanadi.

Zarbadan so‟ng to‟p xech kimga tegmagan holda jarima maydonchasini tark etmasa:

 zarba qaytadan amalga oshiriladi.

Agar o‟yinchi darvoza yonidan to‟pni erkin zarba bilan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pga tegsa(faqat qo‟li bilan emas):

• Qoida buzilgan, ya‘ni o‘yinchi ikkinchi marta to‘pga tegingan nuqtadan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi.

Agar o‟yinchi darvoza yonidan to‟pni erkin zarba bilan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pni atayin qo‟li bilan o‟ynasa:

• Qoida buzilgan, ya‘ni o‘yinchi ikkinchi marta to‘pga tegingan nuqtadan raqib jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanadi; *

• agar o‘yin Qoidasi o‘z jarima maydonchasi ichida sodir etilgan bo‘lsa, raqib jamoa foydasiga 11metrlik jarima to‘pi belgilanadi.

Agar darvozabon darvoza yonidan to‟pni erkin zarba bilan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pga tegsa(faqat qo‟li bilan emas):

• Qoida buzilgan, ya‘ni darvozabon ikkinchi marta to‘pga tegingan nuqtadan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi.

Agar darvozabon darvoza yonidan to‟pni erkin zarba bilan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pni atayin qo‟li bilan o‟ynasa:

• agar o‘yin Qoidasi o‘z jarima maydonchasi tashkarisida sodir etilgan bo‘lsa, o‘sha nuqtadan raqib jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanadi; *

• agar o‘yin Qoidasi o‘z jarima maydonchasi ichida sodir etilgan bo‘lsa, o‘sha nuqtadan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi. *

16 – Qoida shartlarining qolgan istalgan buzilish holatlarida:

 to‘pni darvoza yonidan erkin zarba bilan o‘yinga kiritish kaytadan amalga oshiriladi.

To‘pni burchakdan o‘yinga kiritish o‘yinni davom ettirish usullaridan biri xisoblanadi.

Burchak to‘pidan kiritlgan gol albatta hisobga olinadi, agar bu raqib darvozasiga kiritilsa.

Burchak to‟plari quyidagi hollarda belgilanadi:

• To‘p darvoza chizig‘idan yerda yoki havoda to‘liq kesib o‘tgan bo‘lsa va bu to‘pga so‘nggi bo‘lib himoyalanayotgan futbolchi tekkan bo‘lsa. Bundan oldin 10-qoidaga ko‘ra to‘p darvozaga kirmagan bo‘lsa. Burchak to‟pini amalga oshirish tartibi:

• To‘p burchak sektori ichiga bayroqli ustunning atrofida joylashtiriladi.

Hamda darvoza chizig‘iga yaqinroq nuqtaga qo‘yiladi;

• Zarba berayotgan paytda bayroqli ustunga tegish ta‘qiqlanadi;

• To‘p o‘yinga kiritulguncha, raqib jamoa futbolchisi to‘pdan 9,15 metrdan yaqin bo‘lmagan masofada turishi lozim;

• Burchak to‘pi hujum qilayotgan jamoa a‘zosi tomonidan oyoq bilan

o‘yinga kiritiladi;

• To‘p oyoq bilan joyidan siljishi bilan o‘yinga kiritilgan deb hisoblanadi;

• Burchak to‘pini kiritayotgan o‘yinchi birinchi bor to‘pga tegishgandan so‘ng kema-ket ikkinchi bor tegina olmaydi, ya‘ni to‘pga ikkinchi marta uning jamoadoshi kelib teginadi.

Agar burchak to‟pini o‟yinga kirituvchi futbolchi to‟pga ikkinchi bor teginib(lekin qo‟l bilan emas, unda boshqacha jazo qo‟llanadi) ketsa, unda:

• Qoida(to‘pga ketma-ket ikkinchi bor teginish) buzilgan nuqtadan hakam tomonidan qarama-qarshi jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi;*

Agar burchak to‟pini o‟yinga kirituvchi futbolchi to‟pga ikkinchi bor atayin qo‟li bilan o‟ynasa, unda:

• Hakam tomonidan qoida buzilgan nuqtadan qarama-qarshi jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanadi;  Agar himoyachi o‘z jarima maydoni ichida qo‘l bilan o‘ynasa, hakam tomonidan 11-metrlik jarima to‘pi belgilanadi.

Agar burchak to‟pini o‟yinga kirituvchi darvozabon to‟pga ikkinchi bor teginib(lekin qo‟l bilan emas, unda boshqacha jazo qo‟llanadi) ketsa, unda:

• Hakam tomonidan qoida(to‘pga ketma-ket ikkinchi bor teginish) buzilgan nuqtadan qarama-qarshi jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi;

Agar burchak to‟pini o‟yinga kirituvchi darvozabon to‟pga ikkinchi bor qo‟li bilan atayin teginib ketsa, unda:

• Darvozabonning o‘z jarima moydoni tashqarisida bo‘lsa, hakam tomonidan qoida buzilgan nuqtadan qarama-qarshi jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanadi;

• Darvozabonning o‘z jarima moydoni ichida bo‘lsa, hakam tomonidan qoida buzilgan nuqtadan qarama-qarshi jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi.

Burchak to‟plarini kiritish vaqtida qolgan barcha 17 – qoida buzilish holatlarida:  Burchak to‘pi qaytatdan kiritiladi.

O‟yin durang natija bilan yakunlangan paytda, turnir reglamentida ishtirokni davom ettirish uchun keyingi bosqichga jamoalardan biri chiqishi talab qilinsa, 11-metrlik nuqtadan beriladigan zarbalar g‟olibni aniqlash uchun yagona yo‟l hisoblanadi.

Amalga oshirish jarayoni

• Bosh hakam zarbalar yo‘llanadigan davrozani aniqlaydi.

• Bosh hakam qur‘a tashlaydi va qaysi jamoa sardori qur‘ada yutib chiqsa o‘sha jamoa birinchi bo‘lib zarbani ijro etish huquqini qo‘lga kiritadi.

• Bosh hakam ijro etilgan zarbalarni yozma ravishda qayd etib boradi.

• Quyida keltirilgan shartlarga asosan jamoalar 5 marotabadan zarba ijro etadi.

• Har bir jamoa o‘yinchisi navbat bilan zarbani ijro etadi.

• Agar penaltilar seriyasiga tugaguncha jamoalardan biri 5ta zarbadan kiritgan gollari soni, ikkinchi jamoa ham xuddi shuncha zarba ijro etib kiritgan gollari soniga amaliy jihatdan yeta olmasa, unda 11metrlik nuqtadan beriladigan zarbalar to‘xtatiladi.

• Agar ikkala jamoa ham 5ta zarbadan urgan gollari soni teng bo‘lsa yoki umuman urilmagan bo‘lsa, unda jamoalardan biri 1tadan zarba ijro etishda raqibidan bitta gol ko‘p urguncha o‘sha tartibda davom etaveradi.

• Darvozabon, penaltilar seriyasi davomida darvozaga tur olmaydigan darajada jaroxat olsa, unda musobaqa reglamentiga ko‘ra maksimal darajada o‘yinchilarni almashtirmagan bo‘lsa, zaxirdagi futbolchi bilan almashtirishlishi mumkin.

• Ikkinchi bo‘limning asosiy vaqti yoki qo‘shimcha vaqti(agar qo‘shimcha taym musobaqa reglamentida mavjud bo‘lsa) tugagan mahalida maydonda harakat qilgan o‘yinchilar 11-mertlik nuqtadan zarba ijro etish huquqiga ega.

• Futbolchilar bir marotabadan zarba berishadi, agar barcha o‘yinchilar bir martadan zarba ijro etib bo‘lishsagina, ularga yana tepish huquqi beriladi.

• 11-metrlik nuqtadan beriladigan zarbalar vaqtida, har bir o‘yinchi hakam ruxsati asosida o‘z darvozabon bilan zarba berishda almashishi mumkin.

• 11-metrlik nuqtadan beriladigan zarbadan oldin faqatgina zarba beruvchi futbolchi bilan hakamga jarima maydoni ichida turish huquqi beriladi.

• Ikkala jamoa darvozaboni va zarba ijro etuvchi futbolchidan tashqari barcha o‘yinchilar markaziy aylana ichida turishlari shart.

• Zarba ijro etayotgan futbolchi jamoasi darvozaboni zarba ijro etilayotgan vaqtda jarima maydonidan tashqarida, ya‘ni darvoza chizig‘i bilan jarima maydoni chizig‘i kesishgan nuqtada turishi lozim.

• 11-metrlik nuqtadan beriladigan zarbalar jarayonida O‘yin qoidalariga va HK qaroriga amal qilishlari talab etiladi.

To‘pni yon chiziqdan o‘yinga kiritish o‘yinni davom ettirish usullaridan biri hisoblanadi.

YOn chizikdan o‘yinga kiritilgan to‘p bevosita hech kimga tegmay darvoza chizig‘ini kesib o‘tsa, gol xisobga olinmaydi.

To‟pni yon chiziqdan o‟yinga kiritish:

• to‘p yon chiziqni yerda yoki xavoda to‘liq kesib o‘tgandan so‘ng amalga oshiriladi;

to‘p aynan yon chiziqni kesib o‘tgan joyidan o‘yinga kiritish amalga oshiriladi;

• yon chiziqni kesib o‘tishdan oldin oxirgi marta to‘pga tegingan jamoa o‘yinchisining raqiblaridan biri tomonidan amalga oshiriladi.

O‘yinchi to‘pni yon chiziqdan maydonga tashab berayotgan paytda quyidagi talablarni bajarishi kerak:

• maydonga yuzi bilan turishi kerak;

• ikkala oyog‘i tovonlarini shunday holatda joylashtirishi kerakki, ularning xech bulmasa bir qismi yon chiziqning ustida, yoki maydonning tashqarisida turishi lozim;

• to‘pni ikkala qo‘li bilan o‘yinga kiritishi kerak;

• to‘pni boshidan oshirib sezilarli harakat bilan o‘yinga kiritish kerak.

To‘pni yon chiziqdan o‘yinga kiritgan o‘yinchi to‘pga boshqa o‘yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‘pga tegishga xaqqi yo‘q.

To‘p maydon ichiga kirishi bilan o‘yin holatida deb xisoblanadi, ya‘ni o‘yin davom ettiriladi.

Agar o‘yinchi to‘pni yon chiziqdan o‘yinga kiritgandan so‘ng, to‘pga boshqa o‘yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‘pga tegsa(faqat qo‘li bilan emas):

• o‘yin Qoidasi buzilgan joydan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanishi kerak. *

Agar o‟yinchi to‟pni yon chiziqdan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pni atayin qo‟li bilan o‟ynasa:

• o‘yin Qoidasi buzilgan joydan raqib jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanishi kerak;

• agar o‘yinchi o‘z jarima maydonchasida to‘pni qo‘li bilan o‘ynagan bo‘lsa, 11-metrlik jarima to‘pi belgilanishi kerak.

Agar darvozabon to‟pni yon chiziqdan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pga tegsa(fakat qo‟li bilan emas):

• o‘yin Qoidasi buzilgan joydan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanishi kerak.

Agar darvozabon to‟pni yon chiziqdan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pni atayin qo‟li bilan o‟ynasa:

• agar bu qoidabuzarlik o‘z jarima maydonchasining tashqarisida yoki raqib jamoa jarima maydonchasida sodir etilgan bo‘lsa, o‘sha nuqtadan raqib jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanadi; *

• agar bu qoidabuzarlik o‘z jarima maydonchasida sodir etilgan bo‘lsa o‘sha nuqtadan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi. *

Agar yon chiziqdan to‟pni o‟yinga kiritayotgan o‟yinchiga raqib o‟yinchisi noxaqlik bilan, qoidaga xilof ravishda to‟pni o‟yinga kritishda xalaqit qilsa:

• bu qoidabuzarlik sport qoidalariga xilof ravishda harakat kilish deb topilib, Qoida buzgan o‘yinchi sariq kartochka ko‘rsatish bilan ogoxlantirilishi kerak.

15 – Qoida shartlarining qolgan istalgan buzilish holatlarida:

 yon chiziqdan to‘pni o‘yinga kiritish xuquqi raqib jamoaga beriladi .

To‘pni darvoza yonidan erkin zarba bilan o‘yinga kiritish o‘yinni davom ettirish usullaridan biri xisoblanadi.

Quyidagi holatlarda o‟yin to‟pni darvoza yonidan erkin zarba tepish bilan davom ettiriladi:

• zarba darvoza maydonchasining xoxlagan nuqtasiga urnatilib, himoyalanayotgan jamoaning istalgan o‘yinchisi tomonidan amalga oshiriladi;

• raqib jamoaning barcha o‘yinchilari jarima maydonchasining tashqarisida joylashishlari va to‘p o‘yinga kiritilmagunga qadar jarima maydonchasiga kirmasliklari kerak;

zarbani amalga oshirgan o‘yinchi to‘pga boshqa o‘yinchi teginmasdan turib ikkinchi marta to‘pga tegishga haqqi yo‘q;

• zarbadan so‘ng to‘p hech qaysi o‘yinchiga tegmagan holda jarima maydonchasini tark etgan zaxoti to‘p o‘yinga kiritilgan deb xisoblanadi.

Zarbadan so‟ng to‟p xech kimga tegmagan holda jarima maydonchasini tark etmasa:

 zarba qaytadan amalga oshiriladi.

Agar o‟yinchi darvoza yonidan to‟pni erkin zarba bilan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pga tegsa(faqat qo‟li bilan emas):

• Qoida buzilgan, ya‘ni o‘yinchi ikkinchi marta to‘pga tegingan nuqtadan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi.

Agar o‟yinchi darvoza yonidan to‟pni erkin zarba bilan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pni atayin qo‟li bilan o‟ynasa:

• Qoida buzilgan, ya‘ni o‘yinchi ikkinchi marta to‘pga tegingan nuqtadan raqib jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanadi; *

• agar o‘yin Qoidasi o‘z jarima maydonchasi ichida sodir etilgan bo‘lsa, raqib jamoa foydasiga 11metrlik jarima to‘pi belgilanadi.

Agar darvozabon darvoza yonidan to‟pni erkin zarba bilan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pga tegsa(faqat qo‟li bilan emas):

• Qoida buzilgan, ya‘ni darvozabon ikkinchi marta to‘pga tegingan nuqtadan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi.

Agar darvozabon darvoza yonidan to‟pni erkin zarba bilan o‟yinga kiritgandan so‟ng, to‟pga boshqa o‟yinchi tegmasdan turib ikkinchi marta to‟pni atayin qo‟li bilan o‟ynasa:

• agar o‘yin Qoidasi o‘z jarima maydonchasi tashkarisida sodir etilgan bo‘lsa, o‘sha nuqtadan raqib jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanadi; *

• agar o‘yin Qoidasi o‘z jarima maydonchasi ichida sodir etilgan bo‘lsa, o‘sha nuqtadan raqib jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi. *

16 – Qoida shartlarining qolgan istalgan buzilish holatlarida:

 to‘pni darvoza yonidan erkin zarba bilan o‘yinga kiritish kaytadan amalga oshiriladi.

To‘pni burchakdan o‘yinga kiritish o‘yinni davom ettirish usullaridan biri xisoblanadi.

Burchak to‘pidan kiritlgan gol albatta hisobga olinadi, agar bu raqib darvozasiga kiritilsa.

Burchak to‟plari quyidagi hollarda belgilanadi:

Burchak to‟pini amalga oshirish tartibi:

• To‘p burchak sektori ichiga bayroqli ustunning atrofida joylashtiriladi.

Hamda darvoza chizig‘iga yaqinroq nuqtaga qo‘yiladi;

• Zarba berayotgan paytda bayroqli ustunga tegish ta‘qiqlanadi;

• To‘p o‘yinga kiritulguncha, raqib jamoa futbolchisi to‘pdan 9,15 metrdan yaqin bo‘lmagan masofada turishi lozim;

• Burchak to‘pi hujum qilayotgan jamoa a‘zosi tomonidan oyoq bilan o‘yinga kiritiladi;

• To‘p oyoq bilan joyidan siljishi bilan o‘yinga kiritilgan deb

hisoblanadi;

• Burchak to‘pini kiritayotgan o‘yinchi birinchi bor to‘pga tegishgandan so‘ng kema-ket ikkinchi bor tegina olmaydi, ya‘ni to‘pga ikkinchi marta uning jamoadoshi kelib teginadi.

Agar burchak to‟pini o‟yinga kirituvchi futbolchi to‟pga ikkinchi bor teginib(lekin qo‟l bilan emas, unda boshqacha jazo qo‟llanadi) ketsa, unda:

Qoida(to‘pga ketma-ket ikkinchi bor teginish) buzilgan nuqtadan hakam tomonidan qarama-qarshi jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi;*

Agar burchak to‟pini o‟yinga kirituvchi futbolchi to‟pga ikkinchi bor atayin qo‟li bilan o‟ynasa, unda:

 Hakam tomonidan qoida buzilgan nuqtadan qarama-qarshi jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanadi;  Agar himoyachi o‘z jarima maydoni ichida qo‘l bilan o‘ynasa, hakam tomonidan 11-metrlik jarima to‘pi belgilanadi.

Agar burchak to‟pini o‟yinga kirituvchi darvozabon to‟pga ikkinchi bor teginib(lekin qo‟l bilan emas, unda boshqacha jazo qo‟llanadi) ketsa, unda:

• Hakam tomonidan qoida(to‘pga ketma-ket ikkinchi bor teginish) buzilgan nuqtadan qarama-qarshi jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi;

Agar burchak to‟pini o‟yinga kirituvchi darvozabon to‟pga ikkinchi bor qo‟li bilan atayin teginib ketsa, unda:

• Darvozabonning o‘z jarima moydoni tashqarisida bo‘lsa, hakam tomonidan qoida buzilgan nuqtadan qarama-qarshi jamoa foydasiga jarima to‘pi belgilanadi;

• Darvozabonning o‘z jarima moydoni ichida bo‘lsa, hakam tomonidan qoida buzilgan nuqtadan qarama-qarshi jamoa foydasiga erkin zarba belgilanadi.

Burchak to‟plarini kiritish vaqtida qolgan barcha 17 – qoida buzilish holatlarida:

• Burchak to‘pi qaytatdan kiritiladi.

Amalga oshirish jarayoni

• Bosh hakam zarbalar yo‘llanadigan davrozani aniqlaydi.

• Bosh hakam qur‘a tashlaydi va qaysi jamoa sardori qur‘ada yutib chiqsa o‘sha jamoa birinchi bo‘lib zarbani ijro etish huquqini qo‘lga kiritadi.

• Bosh hakam ijro etilgan zarbalarni yozma ravishda qayd etib boradi.

• Quyida keltirilgan shartlarga asosan jamoalar 5 marotabadan zarba ijro etadi.

• Har bir jamoa o‘yinchisi navbat bilan zarbani ijro etadi.

Ikkinchi bo‘limning asosiy vaqti yoki qo‘shimcha vaqti(agar qo‘shimcha taym musobaqa reglamentida mavjud bo‘lsa) tugagan mahalida maydonda harakat qilgan o‘yinchilar 11-mertlik nuqtadan zarba ijro etish huquqiga ega.

• Futbolchilar bir marotabadan zarba berishadi, agar barcha o‘yinchilar bir martadan zarba ijro etib bo‘lishsagina, ularga yana tepish huquqi beriladi.

• 11-metrlik nuqtadan beriladigan zarbalar vaqtida, har bir o‘yinchi hakam ruxsati asosida o‘z darvozabon bilan zarba berishda almashishi mumkin.

• 11-metrlik nuqtadan beriladigan zarbadan oldin faqatgina zarba beruvchi futbolchi bilan hakamga jarima maydoni ichida turish huquqi beriladi.

• Ikkala jamoa darvozaboni va zarba ijro etuvchi futbolchidan tashqari barcha o‘yinchilar markaziy aylana ichida turishlari shart.

• 11-metrlik nuqtadan beriladigan zarbalar jarayonida O‘yin qoidalariga va HK qaroriga amal qilishlari talab etiladi.

Rasmda ko‘rib turganingizdek, maydonda bo‘ladigan uchrashuvlarda zaxira futbolchilari uchun maxsus o‘rindiq va jamoa rahbariyati uchun mo‘ljallangan 3-qoida va 2-qarordagi kabi texnik maydoncha bo‘ladi.

Texnik maydonchalar turli maydonlarda bir – biridan farq qilishi mumkin. Masalan, kattaligi va o‘rnatilgan joyi bilan farq qiladi. Lekin bu maydonchalarni aniqlash uchun quyidagi bir xil pirnsiplarga asoslanadi:

• Texnik maydoncha zaxira o‘rindig‘idan barcha

tomonlarga 1 metr masofada chiziq tortilib chegaralanadi. Maydonning yon chizig‘idan ham 1 metr masofada ajralib turadi.  Texnik maydonchaning chegarasini aniqlash uchun aniq belgilardan foydalanish tavsiya etiladi.

• Musobaqa reglamentiga ko‘ra texnik maydoncha ichidagi shaxslar soni aniqlanadi.

• Texnik maydonchada turishga musobaqa reglamentiga ko‘ra aniqlanagan shaxslarga ruxsat beriladi. Ularning familiyalari musobaqa bayonnomoasiga o‘yin boshlanguncha kiritilishi shart.  Hamma vaqt faqat bitta shaxsga o‘yinchilarga ko‘rsatma berishga ruxsat beriladi va ko‘rsatmalarni berib bo‘lingandan keyin u darhol o‘rindiqdagi o‘zining joyiga qaytishi shart.

• Murabbiy va rasmiy shaxslar texnik maydonchadan tashqariga chiqish huquqi berilmagan. Faqat shifokorlar bundan mustasno. Ular maydondagi bosh hakam ko‘rsatmasiga asosan jarohat olgan futbolchiga tibbiy yordam ko‘rsatish maqsadidagina texnik maydonchadan tashqariga chiqishi mumkin.

• Texnik maydonchadagi murabbiy va rasmiy shaxslar o‘zlarining javobgarlik doirasiga kiradigan darajada to‘g‘ri tutishlari lozim.

• Musobaqa reglamentiga ko‘ra har bir o‘yinga to‘rtinchi hakam tayinlanishi mumkin. Agar maydonda harakat qilayotgan 3 hakamdan birontasi o‘zining vazifasini bajara olmaydigan darajadagi vaziyatga tushib qolsa, unda 4-hakam uning o‘rniga almashtiriladi.

• Agar hakam o‘z vazifasini bajara olmaydigan darajadagi vaziyatga tushib qolsa unda hakamlarni almashtirish tartibi musobaqa reglamenti asosida amalga oshiriladi.

• Bosh hakam ko‘rsatmasiga binoan to‘rtinchi hakam o‘yingacha, o‘yin paytida va o‘yindan keyin bosh hakamga barcha tashkiliy ishlarda yordam berishi mumkin.

To‘rtinchi hakam o‘yin paytida futbolchilarning almashtirish jarayoniga bevosita yordam berishga majbur.

• Agar o‘yin jarayonida o‘yindagi to‘pni almashtirish zaruriyati tug‘ilsa, unda to‘rtinchi hakam bu ishga ma‘suldir. O‘yin vaqtini cho‘zmaslik uchun to‘rtinchi hakamda zaxira to‘pi bo‘lishi lozim.

• To‘rtinchi hakam futbolchi zaxiradan maydonga tushishidan oldin o‘yinchini tekshirib ko‘rish huquqiga ega. Agar futbolchining kiyinishada xatolikni sezsa buni darhol bosh hakam yordamchisiga ma‘lum qiladi. U esa o‘z o‘rnida bosh hakamga bu haqda ma‘lumot beradi.  To‘rtinchi hakam barcha masalalarda bosh hakamga yordam beradi.

• O‘yin tugashi bilan to‘rtinchi hakam o‘yin haqidagi bayonnomona musobaqa o‘tkazuvchi tashkilotga olib borib beradi. Agar o‘yin vaqtida bosh hakam va uning yordamchilari rasmiy shaxslarning o‘zlarini noto‘g‘ri tutishi va baxtsiz hodisalarni nazaridan chetda qoldirgan bo‘lsa, unda to‘rtinchi hakam hakamlar jamoasi bilan kelishilgan holda bu haqda bayonnomada aks ettirish lozim.

BOSH HAKAM ISHORALARI

Erkin zarba Jarima zarbasi O‘yinni davom ettirish

Ogohlantirish CHetlatish

BOSH HAKAM YORDAMCHILARINING ISHORALARI

O‘yinchi almashtirish

O‘yindan tashqari holat

YOn chiziqdan to‘pni o‘yinga kiritish

O‘yindan tashqari holat, yaqin O‘yindan tashqari holat, O‘yindan tashqari holat, maydonning

nuqtadan maydonning o‘rtarog‘idan uzoq nuqtasidan

To‘rtinchi hakam tomonidan o‘yindagi to‘xtalishlar hisobiga yo‘qotilgan vaqtni e‘lon qilish 7 – Qoida: O‘yining davomiyligi. Vaqt qo‘shib berish.

O‘yinning har bir bo‘limida quyidagi holatlar uchun vaqt yo‘qotilishi tufayli qo‘shimcha vaqt qo‘shib beriladi:

• o‘yinchi (lar) almashtirish,

• o‘yinchi jarohati darajasining jiddiyligini baholash,

• kuzatib qo‘yish (o‘yinchiga yordam ko‘rsatilishi uchun maydondan tashqariga chiqarish),

• o‘yinni cho‘zish,

• boshqa biror sabab.

Vaqtni qo‘shish bosh hakam ko‘rsatmasiga binoan amalga oshiriladi.

Musobaqalar reglamentida belgilanishicha, o‘yin vaqtida stadionlardagi soatlar ishlashi mumkin, yagona shart shundan iboratki har bir bo‘lim, ya‘ni 45 va 90 daqiqa tugagach, soatlar to‘xtatiladi. Ushbu shart final o‘yinlarining qo‘shimcha bo‘limlari uchun ham taalluqli. (YA‘ni, soatlar15 va 30 daqiqa o‘tgach, to‘xtatiladi).

Agar o‘yin tugamagan bo‘lsa, bosh hakam o‘yindagi to‘xtalishlar uchun qo‘shimcha vaqt ajratsa, unga juda katta bosim o‘tkaziladi. O‘yinchilar, murabbiylar, jamoalar rahbarlari va axborot vositalari qancha vaqt qo‘shilganidan bexabar bo‘lishadi va bosh hakam tomonidan qo‘shib berilgan vaqtda gol urilsa, bu holat bosh hakamga e‘tirozlarni kuchaytirib yuboradi.

Hakamlar Qo‘mitasi qiziqayotgan tomonlar o‘yindagi to‘xtalishlar uchun qancha vaqt qo‘shib berilayotgani to‘g‘risida ogohlantirilsa, bosh hakamga bosim keskin kamayadi degan to‘xtamga keldi.

Bosh hakam va to‘rtinchi hakam o‘yindagi to‘xtalishlar hisobiga vaqt yo‘qotilishiga ko‘proq e‘tibor berishlariga to‘g‘ri keladi. Hakamlar Qo‘mitasi oddiy holatlarda o‘yinchi almashtirishga 30 soniya, jarohatlangan

o‘yinchini maydon tashqarisiga kuzatish uchun 1 daqiqa qo‘shib berishni tavsiya etadi. Alohida hollarda bosh hakam yuqorida qayd etilgan holatdan farqli o‘laroq, vaqt yo‘qotilishini aniqroq hisoblashi zarur bo‘ladi. (Masalan, maydonda darvozabonga yordam ko‘rsatilganda).

Italiyada keyingi yillarda to‘plangan ijobiy tajribaga asoslanib, Hakamlar Qo‘mitasi UYEFA musobaqalarining barcha o‘yinlarida e‘lon qilishning quyidagi qoidalariga asosan, to‘rtinchi hakam tomonidan qo‘shib berilayotgan vaqtni e‘lon qilishni tavsiya etadi:

• Har bir bo‘limda asosiy o‘yin vaqti tugagandan so‘ng (45- va 90-daqiqalar o‘tib bo‘lgach) bosh hakam to‘rtinchi hakamga imo-ishora yoki ovoz chiqarib, qancha vaqt qo‘shishga qaror qilganini bildiradi. O‘yinga yarim daqiqa yoki soniyalar emas, to‘liq daqiqalar qo‘shib beriladi. Ushbu qoida qo‘shimcha bo‘limlarda ham amal qiladi (15- va 30-daqiqalar tugagandan so‘ng).

• To‘rtchi hakam o‘yinchilar, murabbiylar, tomoshabinalar va axborot vositalariga eng kamida qo‘shib berilayotgan daqiqalarni o‘yinchi almashtirishda foydalaniladigan raqamlangan (oddiy yoki elektron) tablichkalar yordamida ko‘rsatadi.

• Bir marta va tomshabinlar uchun ushbu axborot stadionning retranslyatsion tizimi yordamida e‘lon qilinishi mumkin, shuningdek, qisqa vaqt mobaynida stadiondagi gigant monitorda ham ko‘rsatilishiga ruxsat beriladi.

• O‘yinning asosiy vaqti tugagach, ya‘ni 45- va 90-daqiqalar o‘tib bo‘lgach, stadiondagi soat to‘xtatiladi, agar qo‘shimcha bo‘limlar o‘tkazilsa, 15- va 30-daqiqalardan so‘ng soat yana to‘xtatilishi kerak. O‘yinga qo‘shib berilgan daqiqalarda biror holat yuz bersa va bu holat o‘z-o‘zidan yana vaqt qo‘shishni talab qilsa, na bosh hakam, na to‘rtinchi hakam yana qancha vaqt qo‘shilishini ko‘rsatmaydi. O‘yin qoidalariga muvofiq, qo‘shib berilgan vaqtda o‘yin to‘xtalishlari uchun, shubhasiz, yana bir qancha vaqt qo‘shib beriladi.

1-Qoida: Uchrashuv o‘tkaziladigan maydon

3-Qoida: O‘yinchilar soni

4-Qoida: O‘yinchilar kiyimi (ekipirovka)

5-Qoida: Bosh hakam

6-Qoida: Bosh hakam yordamchilari

7-Qoida: Uchrashuvning davom etishi

8-Qoida: Uchrashuv boshlanishi va o‘yinni davom ettirish

9-Qoida: To‘p o‘yinda va o‘yindan tashqari holatlarda

10-Qoida: To‘p darvoza to‘ridaligini aniqlash usullari

11-Qoida: «O‘yindan tashqari» holat

12-Qoida: Qoida buzilish holatlari va qoidaga zid xatti-harakatlar

13-Qoida: Jarima to‘pi va erkin zarba*

14-Qoida: 11-metrlik jarima to‘pi

15-Qoida: To‘pni yon chiziqdan o‘yinga kiritish

16-Qoida: To‘pni darvoza yonidan erkin zarba bilan o‘yinga kiritish

17-Qoida: Burchak to‘plari

18-Qoida: 11-metrlik nuqtadan zarbalar

19-Qoida: Texnik maydoncha va to‘rtinchi hakam

20-Qoida: Hakam ishoralari

21-Qoida: Yo‘qotilgan vaqt kompensatsiyasi

«O‘zbekiston iftixorlari» nishoni qaysi futbolchiga berilgan?

Mirjalol Qosimov

Testlar

2008 yil Osiyoda eng yaxshi futbolchi deb tan olingan o‘yinchini ko‘rsating.

Server Djeparov.

Ulug‘bek Baqoyev.

Mirjalol Qosimov.

Odil Ahmedov.

O‗zbekiston qachon va qayerda FIFA va OFK a‘zo bo‗ldi?

1994 y. CHikagoda

1996 y. Vashingtonda

1997 y. Angliyada

1993 y. SHveysariyada

Xalqaro Futbol Federatsiyasi (FIFA)qachon tashkil to‘pgan?

1904 g. 21 mayda

1903 g. 25 iyunda

1900 g. 10 aprelda

1902 g. 20 iyulda

Futbol maydonining o‗lchamlarini ko‘rsating

Uzunligi 90 m. - 120 m., eni 45 m. - 90 metr

Uzunligi 75 m. - 100 m., eni 60 m. - 90 metr

Uzunligi 90 m. - 100 m., eni 45 m. -110 metr

Uzunligi 90 m. - 110 m., eni 45 m. -100 metr

Futbol to‗pining aylana diametrini ko‘rsating

68 sm - 70 sm

71 sm - 73 sm

70 sm - 71 sm

66 sm - 71 sm

Futbol bo‘yicha jahon chempionati musobaqalari har necha yilda o‘tkaziladi? Har 4 yilda Har 2 yilda.

Har 5 yilda

Har 3 yilda

Futbol bo‗yicha jahon chempionati qaysi yildan boshlab o‗tkazilmoqda?

1930-yildan

1927 -yildan

1929 -yildan

1926 -yildan

«OFK» Osiyo futbol konfederatsiyasi qaysi yili tashkil topgan?

1954 y

1945 y

1947 y

1950 y

S.SHaparov

Temur Kapadze

Ulugbek Baqoyev

1963 yil darvozaga to‘p o‘tkazib yubormaslik buyicha rekord o‘rnatgan darvozabon kim?

Lev YAshin

Devid Simen

Fabien Bartes

Rinat Dassaev

Aut xolatidan to‘p uyinga qanday kiritiladi?

Ikki qo‘llab bosh ustidan oshirib oyoqlarni yerdan uzmagan xolatda

Bir qo‘llab yelkadan oshirib

Tupni tepib

Barcha javoblar tugri

Darvozabon maydoni ulchamini ko‘rsating

5,5 metr

4,5 metr

6,5 metr

7,5 metr

Yevropa futbol federatsiyalari birlashmasi (U.E.F.A) qachon tashkil topgan?

1954 yil

1960 yil

1965 yil

1970 yil

Futbol bo'yicha Yevropa chempionlar ligasi musobaqalari ilk bor nechanchi yilda o‘tkazilgan?

1955 y

1950 y

1956 y

1957 y

Yevropaning eng yaxshi o‘yinchisiga beriladigan sovrin.

Oltin to‘p

Oltin butsa

Brilliant tup

Oltin xushtak

Jarima maydoni o‘lchamlarini aniqlang?

16 m 50 sm

13 m 25 sm

14 m 50 sm

15 m 30 sm

Jarima maydonidagi yoy nima uchun chizilgan?

11 metrli jarima to‘pi tepish vaktida 9 m 15sm masofada turish maqsadida chizilgan

Maydon chiroyli kurinishi uchun

Darvozabon yoy ichida ham qo‘l bilan o‘ynashi uchun

11 metrli jarima to‘pi tepuvchi o‘yinchi yoy ichidan chikmasligi uchun

Futbol bo‘yicha birinchi Jaxon chempionati musobaqalari qaysi davlatda o‘tkazilgan?

Urugvay Meksika AQSH

Ispaniya

Qaysi davlat terma jamoasi 5 karra jahon chempioni bo‘lgan?

Braziliya

Italiya

Urugvay

Gollandiya

Musobaqa nizomining so‘nggi bandi?

G‘oliblarni taqdirlash

Musobaqa katnashchilari

Musobaqaga raxbarlik qilish

Musobaqa maqsad va vazifalari

Rasmiy musobaqalarda bir jamoa bir kunda nechta o‘yin o‘ynashi mumkin?

1marta

2 marta

3 marta

4 marta

Osiyoning 2003 yildagi yil jamoasini ko‘rsating?

Paxtakor (O‘zbekiston)

Al-sadd (Eron)

Al-ittihod (BAA)

Pomir (Tojikiston)

Futbol bo‘yicha oxirgi yevropa chempionati musobaqalari qachon va qayerda o‘tkazilgan?

2016 y Fransiya

2014 y Belgiya

2015 y Angliya

2017 y Koreya, YAponiya

Prezidentimizning «Uzbekistonda futbolni rivojlantirishga doir kushimcha chora – tadbirlar to‘grisida»gi qarori qachon qabul qilingan?

2003 yil 1 aprel

2006 yil 1 may

2007 yil 30 mart

2008 yil 20 fevral

O‘zbekiston futbolchilari qachon va qayerda Osiyo oyinlari g‘olibi bo‘lishgan?

1994 yil (Yaponiyada)

1971 yil (Eronda)

1997 yil (Xitoyda)

1999 yil (Qatarda)

Uzbekistonda futbol qachon va qayerda paydo bo‘lgan?

1912 yil Fargonada

1908 yil Toshkentda

1910 yil Samarkand

1911 yil Buxoroda

Futbol o‘yini qachon va qayerda paydo bo‘lgan?

Angliyada 1863 yilda

Gretsiyada 1830 yilda

Urugvayda 1903 yilda Italiyada 1963yilda Futbol qiroli kim?

Pele

Mishel Platini

Diyego Maradona

Marko Vanbasten

Rasmiy uchrashuvlardagi futbol to‘pning og‘irligini ko‘rsating

410 gr -450 gr

390 gr - 450 gr

396 gr - 453 gr

450 gr - 460 gr

Mashxur O‗zbekistonlik futbol hakami

Ravshan Ermatov

Nail Lutfulin

Valentin Kovalyov

P.L.Kallina

«OFK» Osiyo futbol konfederatsiyasi kaysi yili tashkil topgan?

1948 y

1945 y

1947 y

1950 y

Futboldagi darvoza ustuni va to‘sini qalinligini ko‘rsating.

12 sm

13 sm

12,5 sm

14 sm

Burchak bayroqlari balandligini aniqlang.

1,5 m

1 m

7 m

7,32 m

Futbolning vatani qaysi davlat hisoblanadi?

Angliya

Braziliya

Gollandiya

Urugvay

Hozirgi kunda O‘zbekistondagi eng katta sig‘imga ega bo‘lgan stadion.

Paxtakor (Toshkent)

Milliy (Toshkent)

Markaziy (Namangan)

Sog‘lom avlod (Andijon)

Futbol o‘yinining 13 moddadan iborat ilk qoidalari qachon tasdiqlangan?

1863-yilda

1875-yilda

1904-yilda

1908-yilda

Futbol darvozasi balandligini cheklash maqsadida nechanchi yilda darvoza ustunlari orasiga arqon tortib qo‘yildi? 1866-yilda

1888-yilda

1877-yilda

1890-yilda

Nechanchi yildan boshlab futbolda har bir jamoada 11 ta dan futbolchi o‘ynay boshladi?

1870-yildan

1878-yildan

1900-yildan

1911-yildan

Nechanchi yildan boshlab futbol uchrashuvlari uzluksiz (TANAFUSSIZ) 90 daqiqadan o‘tkazila boshladi? 1871-yildan

1880-yildan

1888-yildan

1899-yildan

Nechanchi yilda futbol to‘pining og‘irligi va hajmi rasman tasdiqlandi?

1872-yilda

1880-yilda

1885-yilda

1890-yilda

Nechanchi yilda to‘pni yon chiziqdan qo‘lda o‘yinga kiritish qoidasi rasman belgilandi?

1873-yilda

1875-yilda

1880-yilda

1885-yilda

Nechanchi yilda burchak to‘pi tepish qoidasi kiritildi?

1973-yilda

1977-yilda

1979-yilda

1985-yilda

Nechanchi yilda ustunlar orasiga tortilgan arqon mustahkam to‘sinlarga almashtirildi?

1875-yilda

1880-yilda

1885-yilda

1890-yilda

Nechanchi yilda ilk bor futbol o‘yinini hakam boshqardi?

1878-yilda

1888-yilda

1898-yilda

1908-yilda

Nechanchi yildan e‘tiboran o‘yinni boshqarishda hakamlar hushtakdan foydalanishdi?

1880-yildan

1885-yildan

1890-yildan

1895-yildan

Qachondan boshlab futbol uchrashuvlari 45 daqiqali ikki bo‘limga bo‘lib o‘tkazila boshlandi?

1883-yildan boshlab

1890-yildan boshlab

1900-yildan boshlab

1910-yildan boshlab

Nechanchi yilda ilk bor futbol hakami o‘yinni boshqarish uchun ikkita yordamchisi bilan maydonga chiqdi? 1891-yilda

1895-yilda

1898-yilda

1899-yilda

Nechanchi yilda futbol qoidalariga 11 metrli jarima zarbalari tepish kiritildi?

1891-yilda

1895-yilda

1899-yilda

1900-yilda

Nechanchi yilda darvozabonning jarima maydoni ichida qo‘l bilan o‘ynash huquqini beruvchi qoida joriy etildi?

1902-yilda

1905-yilda

1910-yilda

1915-yilda

Nechanchi yilda futbol rasman olimpiya o‘yinlari dasturiga kiritildi?

1908-yilda

1910-yilda

1920-yilda

1930-yilda

Ilk O‘zbek futbol jamoasi nechanchi yilda tashkil topgan?

1912-yilda

1910-yilda

1915-yilda

1918-yilda

Nechanchi yilda ilk bor futbolchilar 1dan 11gacha bo‘lgan raqamlar ostida maydonga tushishdi?

1933-yilda

1935-yilda

1940-yilda

1943-yilda

Uch karra jahon chempioni bo‘lgan yagona futbolchi kim?

Pele

Maradonna

Messi

Ronaldo

Qaysi mamlakat futbolchilari ilk jahon birinchiligi musobaqalarida g‘alaba qozonishgan?

Urugvay

Angliya

Braziliya

Germaniya

Qaysi mamlakat futbolchilari ilk yevropa birinchiligi musobaqalarida g‘alaba qozonishgan?

SSSR

AQSH

Germaniya

Vengriya

O‗zbekiston Futbol Federatsiyasi qachon tashkil topgan?

1946-yilda

1935-yilda

1940-yilda

1945-yilda

Darvozabon to‘pni egallab olganidan so‘ng, uni necha sekund qo‘lida ushlab turishga haqli?

6 sekund

10 sekund

15 sekund

Hohlaganicha

Futbol o‘yini qoidalarida nechanchi yildan boshlab sariq va qizil kartochkalar joriy etilgan?

1970-yildan

1975-yildan

1980-yildan

1985-yildan

Xalqaro musobokalar uchun maydon ulchamlari qancha bo‘lishi kerak?

Uzunligi 100-110m eni 64-75m

Uzunligi 100-105m eni 50-55m

Uzunligi 80-90 m eni 45-50m

Uzunligi 90 -120m eni 45-90m

Yevropada yangi qoidalar bo‘yicha maydondagi hakamlar soni necha kishidan iborat?

5 kishidan

3 kishidan

4 kishidan

7 kishidan

Mashxur O‗zbekistonlik hakamni ko‘rsating?

Ravshan Ermatov

Nail Lutfulin

Valentin Kovalyov

P.L.Kallina

Maydon markazidagi aylana radiusi necha metrga teng?

9 metrga

5,5 metrga

7 metrga

16,5 metrga

Futbol maydonidagi belgilovchi chiziqlar qalinligi necha santimetrga teng?

12 sm ga

18 sm ga

10 sm ga

15 sm ga

―Buxoro‖ futbol klubining oldingi nomini bilasizmi?

―Nurafshon‖

―Binokor‖

―Zarafshon‖

―Lokomotiv‖

Futbol bo‘yicha mamlakatimiz super ligasida nechta jamoa ishtirok etadi?

14 ta

18 ta

20 ta

24 ta

Qanday holatlarda futbol o‘yini oxirigacha o‘ynalmasdan tugatilishi mumkin?

Ob-havo sharoiti tufayli, biror jamoa o‘yinchilari soni 7tadan kam bo‘lib qolganida, stadiondagi yoritish moslamalarining ishdan chiqib qolishi natijasida.

Biror jamoa murabbiyi betob bo‘lib qolganida, hakam jarohat olganda, koptok teshilib qolganda.

Tomoshbinlar ketib qolishsa, o‘yinchilar hakamni haqoratli so‘zlar bilan so‘kishsa, biror bir futbolchining oyoq kiyimi yaroqsiz holga kelib qolsa.

Barcha javoblar to‘g‘ri

Taktika deganda nimani tushunasiz?

Maydondagi jamoaviy harakat

Tez yugura olish

Baland bo‘yli futbolchilarga ega bo‘lish

Aldamchi harakatlarni bajara olish

Texnika deganda nimani tushunasiz?

Har bir o‘yinchining to‘p bilan bajaradigan harakatlari

Jamoa o‘yinchilarining baland sakray olishi

Tezkor futbolchilarga ega bo‘lish

Aldamchi harakatlar bajara olish

Qanday vaziyatlarda 11 metrli jarima belgilanishi mumkin?

Himoyalanayotgan jamoa o‘yinchilari o‘z jarima maydonlarida qoidani buzishsa

Darvozabon o‘z o‘yinchisi uzatgan to‘pni qo‘li bilan o‘ynasa

Darvozabon o‘z jarima maydonidan chiqib to‘p bilan harakatlansa

Biror jamoa o‘yinchisi hakamni haqoratlasa

Futbolda gol bo‘lganidan keyin o‘yin qayerdan boshlanadi?

Maydon markazidan

Darvoza chizig‘idan

Yon tomondan

Hakam to‘pni tashlab beradi

Qanday turdagi futbol maydoni qoplamlari standart hisoblanadi?

Tabiiy va sun‘iy chim qoplamlari

Tabiiy, sun‘iy chimdan va taxta poldan iborat qoplamlar

Tabiiy chim va asfaltdan iborat qoplamlar

Barcha javoblar to‘g‘ri

Qanday vaziyatlarda erkin zarba belgilanishi mumkin?

Darvozabon oz o‘yinchisidan qaytgan to‘pni qo‘li bilan o‘ynaganda

Darvozabon jarima maydoni tashqarisida qo‘l bilan o‘ynaganda

O‘yin qoidasi qo‘pol ravishda buzilganda Raqib o‘yinchisini qo‘l bilan itarganda

Darvoza to‘sini balandligini ayting.

2,44 metr

2,50 metr

2,32 metr

3,00 metr

Darvoza ustunlari orasidagi masofa qancha?

7,32 metr

7,34 metr

7,50 metr

7,44 metr

Futbol hakami o‘yinni qay tarzda boshqaradi?

Hushtak chalish orqali

Imo-ishora qilib

Baqirib

Chetda turib kuzatish orqali

Yon chiziqdagi hakam qoida buzilganligini qay tarzda bildiradi?

Bayroqchasini ko‘tarib

Hushtak chalib

Qo‘lini ko‘tarib

Barcha javoblar to‘g‘ri

Futbolda qanday vaziyatlarda bahsli to‘p tashlab beriladi?

To‘p yaroqsiz holga kelib qolsa, to‘satdan o‘zga shaxs yoki buyumlarning o‘yin jarayoniga ta‘sir ko‘rsatishi kuzatilsa

Qoida buzilsa

O‘yinchi hakamning ruxsatisiz maydondan chiqsa yoki unga kirsa O‘yinchi to‘pni qo‘li bilan ushlab olsa

Futbol o‘yinida har bir jamoada nechtadan o‘yinchi ishtirok etadi?

11 tadan

14 tadan

15 tadan

7 tadan

Futbol o‘yinining har bir bo‘limi necha daqiqadan iborat?

45 daqiqadan

40 daqiqadan

60 daqiqadan

90 daqiqadan

Rasmiy futbol uchrashuvlarida nechtadan o‘yinchi almashtirish mumkin?

3 tadan

5 tadan

4 tadan

Hohlagancha

Qanday holatda o‘yinchilarga to‘pni qo‘l bilan tashlab berishga ruxsat etiladi?

Aut holatida

Jarima zarbasi tepilayotgan vaqtda

Erkin zarba tepilayotgan vaqtda

Qo‘l bilan o‘ynash umuman mumkin emas

Darvozabon o‘z joyini tark etib jamoa hujumida ishtirok etishi mumkinmi?

Ha mumkin

Yo‘q mumkin emas

Hakam ruxsat bersa mumkin

Barcha javoblar to‘g‘ri

Futbol bo‘yicha Yevropa birinchiligi musobaqalari har necha yilda o‘tkaziladi?

Har 4 yilda

Har 2 yilda

Har 3 yilda

Har yil

Futbolda qanday jazolash turlari mavjud?

Jarima to‘pi, sariq va qizil kartochka

2 minutga chiqarib qo‘yish

5 minutga chiqarib qo‘yish

Barcha javoblar to‘g‘ri

Hakamlardan biri jarohat olsa o‘yin yakuniga yetmay to‘xtatiladimi?

Yo‘q zahiradagi hakam uni almashtiradi

Ha to‘xtatiladi

Buni murabbiylar hal qiladi

Tomoshabinlar bo‘lmasa to‘xtatiladi

Futbolchi golni nishonlash vaqtida ust kiyimini yechsa hakam u o‘yinchiga nisbatan qanday chora qo‘llaydi?

Sariq kartochka bilan jazolaydi

Golni bekor qiladi

Qizil kartochka bilan jazolaydi

Chora ko‘rmaydi

Futbol so‘zi qaysi davlat tilidan olingan?

Ingliz

Fransuz

Nemis

Ispan

O‘zbekistonning eng nomdor futbol jamoasi

Paxtakor

Navbahor Buxoro

Nasaf

Futbol qoidalariga asosan erkin va jarima zarbalari vaqtida raqib o‘yincilari to‘pdan necha metr uzoqlikda turishlari lozim?

9,15 metr

7 metr

11 metr

16 metr

Futbolning vatani qayer hisoblanadi?

Angliya

Braziliya

Ispaniya

Urugvay

Oxirgi Jahon birinchiligi musobaqalari qaysi davlatda bo‘lib o‘tdi?

Rossiyada

Ispaniyada

Fransiyada

Ukrainada

Futbolchilar oyoq kiyimi qanday nomlanadi?

Butsi

Shipovka

Kedi

Krosovka

Futbolda har xil rangdagi oyoq kiyimda o‘ynash mumkinmi?

Ha mumkin

Yo‘q mumkin emas

Hakam ruxsat bersagina mumkin

Oyoq kiyim rangi murabbiyga ma‘qul bo‘lishi kerak

O‘yinchilar maydonning qaysi joyidan zahira o‘yinchilari bilan almashishlari mumkin?

Yon tomondan o‘rta chiziq oldidan

Yon tomondan burchak sektori oldidan

Darvoza oldidan

Hohlagan joyidan

Zahiraga olinayotgan o‘yinchi maydonning hohlagan tarafidan chiqib ketsa bo‘ladimi?

Ha bo‘ladi

Yo‘q bo‘lmaydi

Ba‘zi o‘yinlarda mumkin

Barcha javob to‘g‘ri

Zahiradan o‘yinga qo‘shilayotgan o‘yinch maydonning hohlagan tarafidan o‘yinga kirsa bo‘ladimi?

Yo‘q faqat belgilangan joydan o‘yinga kirishi lozim

Ha bo‘laveradi

Maydon burchagidan

Maydondagi o‘yinchi qayerdan chiqsa, zahiradagi o‘yinchi o‘sha yerdan o‘yinga qo‘shiladi

Fanat bu………………

Ma‘lum bir ob‘yekt yoki sport turiga bo‘lgan kuchli ishqibozlik

Havaskor sportchi Ta‘sirchan shaxs

Mashhur shaxs

Derbi bu………………

Bir viloyat yoki shaharning ikki jamoasi o‘rtasida kechadigan sport musobaqasi

Kuchli jamoalar o‘rtasida kechadigan bellashuv

Kuchli jamoaning kuchsiz jamoaga qarshi bellashuvi

Kuchsiz jamoalar o‘rtasida kechadigan bellashuv

O‘zbekiston professional klublari o‘rtasida o‘tkaziladigan oily liga futbol musobaqalari ligasi qanday nomlanadi?

Super liga

La liga

Pro liga

A seriya

―EL KLASSIKO‖ nomi bilan mashhur bo‘lgan bellashuvda qaysi jamoalar o‘zaro kuch sinashishadi?

Real va Barselona

Liverpul va Chelsi

Bavariya va Yuventus

Bunyodkor va Paxtakor

Futbol qiroli PELE qaysi mamlakat fuqarosi?

Braziliya

Argentina

Gollandiya

Angliya

6 marta oltin to‘p sovrinini qo‘lga kiritgan yagona futbolchi kim?

Lionel Messi

Krishtianu Ronaldo

Neymar

Zinedin Zidan

XX-asrning eng yaxshi darvozaboni hamda oltin to‘p sovrinini qo‘lga kiritgan yagona darvozabon kimligini bilasizmi?

Lev Yashin (SSSR)

Fabiyen Bartez (Fransiya)

Van Der Saar(Niderlandiya)

Oliver Kaan (Germaniya)

Jahon chempionatlari final bosqichida bir o‘yinda 5 ta gol urgan yagona futbolchi…

Oleg Salenko

Lionel Messi

Krishtianu Ronaldo

Marko Van Basten

Futbolda qaysi vaziyatlarda to‘p maydon o‘yinchilari tomonidan qo‘l bilan tashlab beriladi?

Autdan

Erkin zarba vaqtida

Jarima zarbalari vaqtida

Burchak to‘pi amalga oshirilayotganda

Biror jamoa futbolchisi o‘z jarima maydonida to‘pni qo‘li bilan o‘ynasa qanday jazo qo‘llaniladi?

11 metrli jarima

Erkin zarba

Burchak to‘pi

O‘yinchi 2 minutga o‘yindan chetlatiladi

FIFA (Xalqaro futbol federasiyasi) prezidenti kim?

Djanni Infantino

Mishel Platini

Diyego Maradona

Aleks Fergyusson

UEFA (Yevropa futbol assosiasiyalari birlashmasi) prezidenti kim?

Aleksandr Cheferin

Diyego Maradona

Aleks Fergyusson

Lev Yashin

AFK (Osiyo futbol konfederasiyasi) rahbari kim?

Salman bin Ibraxim Al-Xalifa

Yussuf Al-Madad

Muborak Al-Najot

Hassan Al-Fattoh

Sig‘imi jihatidan dunyodagi eng katta futbol stadionini ko‘rsating.

KXDR gi 1-may stadioni

Ispaniyadagi Kamp Nou stadioni

Fransiyadagi Stad de Frans stadioni

Rossiyadagi Lujniki stadioni

Biror futbolchi o‘z darvozasiga gol urib qo‘ysa-bu gol qanday nomlanadi?

Avtogol

Supergol

Gipergol

Antigol

Bir o‘yinda 3 ta gol kiritgan o‘yinchi nimaga erishgan bo‘ladi?

Xet-trikka

G‘alabaga

Dublga

Oltin to‘pga

Bir o‘yinda 2 ta gol kiritgan o‘yinchi nimaga erishgan bo‘ladi?

Dublga

G‘alabaga

Oltin to‘pga

Xet-trikka

Futbolchilarga beriladigan eng yuqori darajadagi individual mukofot bu………….

Oltin to‘p

Oltin kalit

Oltin butsa

Kubok

Bir musobaqa davomida eng ko‘p to‘p kiritgan futbolchi qanday nom oladi?

Musobaqa to‘p urari

Musobaqa snayperi

Musobaqa pushkasi

Musobaqa atamani

Dunyodagi eng kuchli zarbaga ega futbolchi kim?

Xalk

Pele

Maradona

Messi

Qaysi mamlakat futbolchilari 2018-yilgi Jahon birinchiligi musobaqalari g‘olibligini qo‘lga kiritishgan? Fransiya

Xorvatiya Belgiya

Angliya

Faoliyati davomida 100 dan ortiq gol urgan darvozabonni ko‘rsating.

Rojeo Seni

Rene Igita

Xose Luis CHilavert

Rinat Dasayev

Birinchi rasmiy futbol uchrashuvi qaysi mamlakat futbolchilari o‘rtasida bo‘lib o‘tgan?

Angliya---Shotlandiya

Urugvay---Braziliya

Urugvay---Italiya

Angliya---Rossiya

O‘yinchini maydondan chetlatish vaqtida unga qaysi rangdagi kartochka ko‘rsatiladi? Qizil

Sariq

Yashil

Qora

Futbol atamasida to‘pni qo‘liga olishi mumkin bo‘lgan o‘yinchini qanday atashadi?

Golkiper

Kul‘tliver

Gol‘flider

Kiper

Qaysi o‘yinchi qo‘lida bog‘ich (povyazka) bilan maydonga tushadi?

Jamoa sardori

Jamoa faxriysi

Jamoa to‘purari

Jamoa murabbiyi

To‘p darvoza to‘riga borib tushganda tomoshobinlar nima deb hayqirishadi?

Gol

Pshol

Shaybu

Lol

Ayollar professional futbol jamoalari mavjudmi?

Yo‘q

Bilmayman

Faqat Angliyada

Futbol yulduzi Lionel Messi qayerda tug‘ilgan?

Argentinada

Braziliyada

Ispaniyada

Portugaliyada

Maydonda o‘yinni hushtak yordamida boshqaruvchi shaxs qanday nomlanadi?

Hakam

Murabbiy

Sharxlovchi

Qorovul

Jamoadagi boshqa davlat fuqarosi bo‘lgan o‘yinchini qanday atashadi?

Ligioner

Partizan

Praktikant

Volantyor

Futbolda qaysi pozisiyadagi o‘yinchilar yo‘q?

Yarim hujumchi

Himoyachi

Yarim himoyachi

Hujumchi

Futbolda o‘yinchiga qizil kartochka ko‘rsatilsa-bu nimani anglatadi?

O‘yindan chetlatish

Ogohlantirish

Rag‘batlantirish

Bilmayman

Bu mashhur sportchilarning qaysi biri futbolchi………

Lionel Messi

Mayk Tayson

Useyn Bolt

Valeriy Xarlamov

Futbol o‘yinida nechta darvoza mavjud?

2 ta

1 ta

3 ta

4 ta

Ilk tashkil etilgan futbol jamoasi qanday atalgan?

Sheffild

Lester

Sokker

Chelsi

Bu futbol terminlarining qaysi biri hujumchiga nisbatan ishlatiladi?

Forvard

Golkiper

Xavbek

Stopper

Xalqaro Futbol Federasiyasining qisqacha nomlanishini ko‘rsating….

FIFA

UEFA FIBA

FILA

Osiyo Futbol Konfederasiyasining qisqacha nomlanishini ko‘rsating….

AFC

UEFA

FIBA

FILA

Yevropa futbol assosiasiyalari birlashmasining qisqacha nomlanishini ko‘rsating….

UEFA FIFA

AFC

FIBA

Bir o‘yin davomida nechta sariq kartochka olgan futbolchi o‘yindan chetlatiladi?

2 ta

3 ta

4 ta

1 ta

Futbol tarixida eng ko‘p gol urgan futbolchini ko‘rsating…….

Pele

Maradona

Pushkash

Messi

Futbolda eng ko‘p sovrinlarni qo‘lga kiritgan futbolchi bu…….

Dani Alves (Braziliya)

Lionel Messi (Argentina)

Krishtianu Ronaldo (Portugaliya)

David Bekham (Angliya)

Qoida buzarlik uchun belgilangan 11 metrli jarima futbol atamasida qanday nomlanadi?

Penalti

Ofsayd

Aut

Blokshot

O‘yindan tashqari holat futbol atamasida qanday nomlanadi?

Ofsayd

Blokshot

Penalti

Aut

Futbol koptogi qanday shaklga ega?

Dumaloq

To‘rtburchak

Uchburchak

Konus

Qaysi holatda 11 metrli jarima to‘pi belgilanadi?

O‘yinchi o‘z jarima maydonida koptokni qo‘l bilan o‘ynasa

O‘yinchi o‘z jarima maydoni yaqinida koptokni qo‘l bilan o‘ynasa

O‘yinchi maydon markazida koptokni qo‘l bilan o‘ynasa

O‘yinchi maydon burchagi yaqinida koptokni qo‘l bilan o‘ynasa

Futbol o‘yinining 1 bo‘limi necha daqiqaga teng?

120

O‘yin boshlanishidan oldin jamoa sardorlari qur‘a tashlash natijasiga ko‘ra nima tanlaydilar?

Maydon tomonlarini

Koptokni

Sardorni

Hakamni

Futbol koptoklari qanday buyumdan tayyorlanadi?

Charmdan

Rezinadan

Alyuminiydan

Misdan

Quyidagi atamalarning qaysi biri futbolga tegishli emas?

Falstart

Pressing

Fol

Aut

Futbol o‘yini qanday anjom yordamida o‘ynaladi?

Koptok

Shayba

Raketka

Langar cho‘p

Qoida buzilganda o‘yin qanday davom ettiriladi?

Jarima to‘pi tepish orqali

To‘pni hakam tashlab berishi orqali

To‘pni yon chiziqlardan tashlash berish orqali

Barcha javoblar to‘g‘ri

Futbol atamasi bilan aytganda ―golkiper‖ bu…….

Darvozabon

Himoyachi

Yarim himoyachi

Hujumchi

Futbol atamasi bilan aytganda ―forvard‖ bu…….

Hujumchi

Yarim himoyachi

Himoyachi

Darvozabon

Futbol atamasi bilan aytganda ―xavbek‖ bu…….

Yarim himoyachi

Himoyachi

Darvozabon

Hujumchi

Futbol qoidalariga asosan darvoza to‘sinlari va ustuni qaysi rangda bo‘lishi kerak?

Sariq

Qizil

Qora

Futbolda to‘p bilan harakatlanayotgan o‘yinchiga nisbatan qaysi atama ishlatiladi?

Driblyor

Diller

Drayver

Distribyuter

Futbol uchrashuvlarida Ichki Ishlar Xodimlari nimani nazorat qilishadi?

O‘yingohdagi tartibni

Maydondagi tozalikni

Tomoshobinlar kayfiyatini

Futbol darvozasini

Darvozabon bilan qo‘shib hisoblaganda bitta jamoa tarkibida nechta o‘yinchi maydonga tushadi?

11 ta

12 ta

15 ta

18 ta

Har bir jamoa tarkibida nechta sardor bo‘ladi?

1 ta

2 ta

3 ta

4 ta

Qanday vaziyatda ofsayd qayd etiladi?

Hujumchi raqib oxirgi himoyachisiga nisbatan raqib darvozasiga yaqinroq joylashgan bo‘lsa

Hujumchi to‘pni raqib jarima maydonida qabul qilsa

Hujumchi raqib darvozaboniga nisbatan raqib darvozasiga yaqinroq joylashgan bo‘lsa Barcha javoblar to‘g‘ri

Qanday vaziyatda burchak to‘pi belgilanadi?

To‘p himoyalanayotgan jamoa o‘yinchisiga tegib gol bo‘lmagan holda darvoza chiziqlarini havoda yoki yerdan to‘liq kesib o‘tsa

To‘p yon chiziqlarni havoda yoki yerdan to‘liq kesib o‘tsa

To‘p darvozaga kiritilsa

Darvozabon jarima maydoni tashqarisida to‘pni qo‘l bilan o‘ynasa

Burchak zarbalari qaysi nuqtadan amalga oshiriladi?

Burchak sektori ichkarisidan

Maydon markazidan

Jarima maydoni burchagidan

O‘rta chiziqdan

11 metrli jarima zarbasi tepilayotganda darvozabon qaysi chiziqda turadi?

Darvoza chizig‘ida

Jarima maydoni chizig‘ida

Darvozabon maydoni chizig‘da

O‘rta chiziqda

Futbol yulduzi Krishtianu Ronaldo qaysi davlat sharafini himoya qiladi?

Portugaliya Ispaniya

Angliya

Argentina

Futbolda penalti necha metrdan tepiladi?

11 metrdan

12 metrdan

15 metrdan

16 metrdan

Futboldagi VAR tizimi nimani aniqlashda ko‘maklashadi?

Bahsli vaziyatlarni

O‘yinchilar epikirovkasini

Tomoshobinlar sonini

Maydon uzunligini

Futbolda ―ofsayd‖ termini nimani anglatadi?

O‘yindan tashqari holatni

O‘yin tugaganligini

Gol urilganligini

Barcha javoblar to‘g‘ri

Qaysi mamlakat futbolchilari 2014-yilgi Jahon birinchiligida g‘alaba qozonishgan?

Germaniya

Braziliya

Argentina

Rossiya

Futbol bo‘yicha 2018-yilgi Jahon birinchiligi musobaqalari qaysi mamlakatda o‘tkazilgan?

Rossiyada

Belgiyada

Fransiyada

Xorvatiyada

Futbol bo‘yicha dastlabki Jahon birinchiligi musobaqalari qayerda o‘tkazilgan?

Urugvayda

Angliyada

Braziliyada

Gretsiyada

Futboldagi AVTOGOL termini nimani anglatadi?

O‘z darvozasiga urilgan gol

Chiroyli urilgan gol

Qo‘l bilan urilgan gol

Bosh bilan urilgan gol

Futbol darvozasi o‘lchamlarini ko‘rsating…….

7,32 m-2,44 m

7,50 m-2,50 m

7,00 m-2,30 m

5,00 m-2,00 m

Bir o‘yinda 4 ta gol urgan o‘yinchi nimaga erishadi?

Pokerga Dublga

Xet-trikka

Hech narsaga

Futbol qiroli Pele o‘z faoliyati davomida nechta gol urgan?

1281 ta

1118 ta

1000 ta

1001 ta

Rasmiy futbol uchrashuvlarida o‘yinni boshqarish uchun nechta hakam maydonga tushadi?

5 ta

2 ta

4 ta

6 ta

Futbol qoidalari qaysi davlatda o‘ylab topilgan?

Angliyada

Xitoyda

Braziliyada

Germaniyada

Futbol terminida yon chiziq hakamlari qanday nomlanadi?

Laynsmen

Arbitr

Drayver

Diller

Futbol qiroli PELE qayerda tug‘ilgan?

Braziliyada

Kolumbiyada

Argentinada

Aljirda

Futbol qiroli PELE faoliyatidagi 1281 ta golni nechta o‘yinda kiritgan?

1363 ta o‘yinda

1350 ta o‘yinda

1555 ta o‘yinda

2000 ta o‘yinda

Futbol terminida bosh hakam qanday nomlanadi?

Referi

Laynsmen

Arbitr

Driblyor

1930-yilda Urugvayda o‘tgan dastlabki jahon birinchiligi musobaqalarida qaysi davlat futbolchilari g‘alaba qozonishgan?

Urugvay

Braziliya

Paragvay

Angliya

FUTBOL so‘zi izohi qaysi qatorda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?

Fut-oyoq, Bol-koptok

Fut-koptok, Bol-oyoq

Fut-o‘yinchi, Bol-darvoza

Fut-darvoza, Bol-o‘yinchi

O‘smirlar o‘rtasida ham jahon ham yevropa birinchiliklarida g‘alaba qozongan O‘zbekistonlik yagona futbolchi kim? Mirjalol Qosimov

Odil Axmedov

Timur Kapadze

Usmon Toshev

O‘yinchilarga to‘pni qo‘l bilan o‘ynashga ruxsat etiladigan holatni ko‘rsating Aut holati

Barcha javoblar to‘g‘ri

Erkin zarba tepilayotganda

Jarima zarbasi tepilayotganda

Gol urilganda hakam qo‘l harakati yordamida qaysi tomonni ko‘rsatadi?

Maydon markazini

Maydon burchagini

Darvozani Tribunani Futbolchilar oyoq kiyimi nomini ayting…….

Butsi

Shetki

Blokki

Getri

Hakam o‘yinchini maydondan chetlatish uchun unga nima ko‘rsatadi?

Qizil kartochka

Musht

Sariq kartochka

Qizil hushtak

Darvozabon to‘pni ushlagandan keyin o‘z darvozasiga olib kirsa nima bo‘ladi?

Gol

Burchak to‘pi

Aut

O‘yin davom etadi

Yon tomondan to‘pni tashlab berish usuli qanday bajariladi?

Ikki oyoqqa tayangan holda to‘pni ikki qo‘llab bosh ustidan tashlab beriladi

Bir qo‘llab tashlab beriladi

Oyoqda bajariladi

Faqat bir oyoqqa tqyangan holda bajariladi

Futbolda murabbiy necha marotaba taym-aut olishi mumkin?

Mumkin emas

1 marta

2 marta

3 marta

Musobaqa qatnashchilari musobaqadan oldin qanday ko‘rikdan o‘tishlari lozim?

Tibbiy ko‘rikdan

Testdan

Hakam sinovidan

Savol javobdan

Futbol bo‘yich ayollar o‘rtasida dastlabki jahon birinchiligi g‘olibligini qo‘lga kiritgan mamlakat futbolchilari…….

AQSH

Rossiya

Ispaniya

Braziliya

Futbol qachon olimpiya o‘yinlari dasturiga kiritilgan?

1908-yilda

1910-yilda

1915-yilda

1920-yilda

Futbol o‘yini necha bo‘limlardan iborat?

Maydon burchaklaridagi bayroqlar balandligini ko‘rsating…….

1m 50sm

90sm

80sm

Futbol bo‘yicha 2010-yilgi jahon birinchiligi musobaqalari qayerda o‘tkazilgan?

JAR

Daniya

Peru

Meksika

Futbol bo‘yicha jahon birinchiligi musobaqalari qaysi tashkilot boshchiligida o‘tkaziladi?

FIFA

UEFA

AFK

FIBA

Milliy o‘yingohi O‘zbekistonning qaysi shahrida joylashgan?

Toshkentda

Buxoroda

Samarqandda

Namanganda

Uch karra jahon birinchiliklarida oltin medalni qo‘lga kiritgan yagona futbolchi kim?

Pele

Maradona

Ronaldo

Messi

Buxoroning ―Nurafshon‖ futbol klubi nechanchi yilda tashkil topgan?

1989-yilda

1991-yilda

1992-yilda

1993-yilda

―Paxtakor‖ futbol klubi nechanchi yilda tashkil to‘pgan?

1956-yilda

1976-yilda

1966-yilda

1946-yilda

Futbol qiroli Pelening to‘liq ismi sharifini bilasizmi?

Edson Arantes do Nasimento Pele

Diyego Armando Pele Mario Luizao Pele

Juninio Fernanbukano Pele

5)	Baholash mezonlari

«Sport va harakatli o„yinlarni o„qitish metodikasi» fanidan talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni.

BALLAR TAQSIMOTI:

Oraliq nazorat - 30 ball. Joriy nazorat - 20 ball.

Yakuniy nazorat - 50 ball.

Jami: 100 ball

Baholash tartibi oʻz ichiga nazoratlar turini (oraliq, joriy va yakuniy) qamrab oladi. Talabaning oʻzlashtirish darajasi quyidagi yoʻl bilan baholanadi:

Darajasi	Ballar (foiz)		Reyting
A+	95 - 100 ball	5	A‘LO
A	90 - 94 ball	4.0	A‘LO
B+	85 - 89 ball	3.5	JUDA YAXSHI
B	80 - 84 ball	3.0	JUDA YAXSHI
C+	75 - 79 ball	2.5	YAXSHI
C	70 - 74 ball	2.0	YAXSHI
D+	65 - 69 ball	1.5	SHARTLI OʻTDI
D	60 - 64 ball	1.0	SHARTLI OʻTDI
F	59 ball va undan past	0.0	OʻTMADI

“A+”, “A”, “B+” baho: talaba materiallarni mustaqil ravishda tez oʻzlashtiradi:

xatolarga yoʻl qoʻymaydi; mashgʻulotlarda faol ishtirok etadi; savollarga toʻliq va aniq javob beradi.

“D+”, “D” baho: asosiy materiallarni biladi, biroq aniq ifoda etishga qiynaladi; savollarga javob berishda aniqlik va toʻliqlik yetishmaydi; materiqllarni taqdim etishda ayrim xatoliklarga yoʻl qoʻyadi; kommunikatsiya jarayonida qiyinchilik sezadi.

“F” (oʻtmadi) baho: materiallarni oʻzlashtirmagan; savollarga javob bera olmaydi; mashgʻulotlarda ishtirok etmaydi.

Talabalarni baholashda quyidagilar hisobga olinadi:

- mashgʻulotlardagi ishtiroki (davomat);

- mashgʻulotlardagi faollik va ijodkorlik;

- asosiy va qoʻshimcha oʻquv materiallarini oʻzlashtirish; - mustaqil ta‘lim boʻyicha topshiriqlarni oʻz vaqtida bajarish; - nazoratning barcha turlarinii oʻz vaqtida bajarish.

Kurs boʻyicha har qanday nazorat topshirigʻini soxtalashtirgan talaba ―fanni oʻzlashtirmagan‖ (―F‖) hisoblanadi.

Mashgʻulotlar paytida mobil aloqa va boshqa elektron qurilmalardan foydalanishga yoʻl qoʻyilmaydi.

Mashgʻulotlar paytida auditoriyada (virtual auditoriyada) belgilangan talablarga zid harakatlar qilish mumkin emas.

Boshqalar va turli fikrlarga tolerant munosabatda boʻlish talab etiladi.

№	Kun	Vaqt	Xona
1.	Chorshanba
2.	Shanba

* Eslatma: Mazkur blok har bir oʻqituvchi tomonidan oʻzining individual-shaxsiy ishchi dasturida imkoniyatdan kelib chiqib toʻldiriladi.

Baho

Bakalavrning bilim darajasi

A‟lo

- sog‘lom turmush tarzini shaklantirishda sportning o‘rni va ahamiyatini bilishi;

- sport uyinlari (futbol o‘yinining kelib chiqishi va rivojlanish bosqichlarini bilishi;

- O‘zbekistonda bu sport turlarining bugungi kundagi axvoli haqida

ma‘lumotlarga ega bo‘lishi;

- sport o`yinlarining (futbol, texnikasi va taktikasi tasnifini bilishi;

- sport musobaqalarini utkazish usullarini bilishi;

- Hakamlik qilish haqida ma‘lumotlarga ega bilishi;

- Musobaqalarga oid xujjatlarni rasmiylashtirish tartibi haqida nazariy va amaliy bilimlarga zga bulishi kerak.

- talaba sport turi (futbol bo`yicha mashg‘ulotlarni tashkil qilish va o‘tkazish, o‘yinlarni texnikasi va taktikasini o‘rgatish, to‘pni boshqarishni va xarakatlanish texnikasini to‘g‘ri bajarish xamda xakamlik qilish ko’nikmalariga ega bulshich kerak.

- talaba sport o`yinlari futbol bo`yicha mashg‘ulot jarayoniga rahbarlik qilish, sport o‘yinlarda yuklamani boshqarish, o‘yinlarni yakunlash va uni natijalarini aniqlash, sport o‘yinlarini texnikasi va taktikasi buyicha nazariy va amaliy xarakat malakalariga ega bilishi, xakamlik qilish xamda ularni avtomatizm shakliga keltirish malakalariga ega bo’lishi kerak.

4-Yaxshi

- O‘zbekistonda bu sport turlarining bugungi kundagi axvoli haqida

ma‘lumotlarga ega bo‘lishi;

- sport o`yinlarining (futbol, texnikasi va taktikasi tasnifini bilishi;

- sport musobaqalarini utkazish usullarini bilishi;

- Hakamlik qilish haqida ma‘lumotlarga ega bilishi;

- Musobaqalarga oid xujjatlarni rasmiylashtirish tartibi haqida nazariy va amaliy bilimlarga zga bulishi kerak.

Qoniqarli

- Musobaqalarga oid xujjatlarni rasmiylashtirish tartibi haqida nazariy va amaliy bilimlarga zga bulishi kerak.

bo’lishi kerak.

Qoniqarsiz

Aniq tasavvurga ega bo‟lmaslik, bilmaslik.

6)	Boshqa ma‟lumotlar

“Sport o„yinlari va uni o„qitish metodikasi” (Futbol) fanidan kalendar tematik ish reja.

№	Mavzular	Mashg‘ulot o‘tiladigan guruhlar va sana
№	Mavzular	2	2
		ma‘ruza
1	Futbol o‗yinining kelib chiqishi va rivojlanish tarixi.			2
2	O‗zbekistonda futbol o‗yinini paydo bo`lishi va rivojlanishi.			2
3	Futbol o‗yini texnikasi.			2
4	Futbol o‗yini taktikasi			2
5	Musobaqalarni tashkil etish va o‘tkazish.			2
				10
		seminar
1	Futbol o‗yinining kelib chiqishi va rivojlanish tarixi.			2
2	O‗zbekistonda futbol o‗yinini paydo bo`lishi va rivojlanishi.			2
3	Futbol o‗yini texnikasi va texnikasi			2
4	Musobaqalarni tashkil etish va o‘tkazish.			2
				8
		Amaliy mashg‘ulot
1.	Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepish.			2
2.	Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepishni takomillashtirish.			2
3.	Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepishni takrorlash.			2
4.	Oyoq yuzining ichki tomoni bilan tepish. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepish.			2
5.	Oyoq yuzining ichki tomoni bilan tepishni takomillashtirish. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepishni			2

	takomillashtirish.
6.	Oyoq yuzining ichki tomoni bilan tepishni takrorlash. Oyoq yuzining o`rta qismi bilan tepishni takrorlash .	2
7.	Oyoq yuzining tashqi qismi bilan vaoyoq uchi bilan tepish.	2
8.	Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepishni va oyoq uchi bilan tepishni takomillashtirish.	2
9.	Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepishni va oyoq uchi bilan tepishni takrorlash.	2
10.	Tovon bilan tepish. Tovon bilan chalishtirib tepish.	2
11.	Tovon bilan tepishni va tovon bilan chalishtirib tepishni takomillashtirish.	2
12.	Tovon bilan tepishni va tovon bilan chalishtirib tepishni takrorlash.	2
13.	Burilib tepish va boshdan oshirib tepish.	2
14.	Burilib tepish va boshdan oshirib tepishni takomillashtirish.	2
15.	Burilib tepish va boshdan oshirib tepishni takrorlash.	2
16.	Peshona bilan zarba berish.	2
17.	Peshona bilan zarba berishni takomillashtirish.	2
18.	Peshona bilan zarba berishni takrorlash.	2
19.	Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berish.	2
20.	Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berishni takomillashtirish.	2
21.	Sakrab peshona o`rtasi bilan zarba berishni takrorlash.	2
22.	Sakrab peshona yoni bilan zarba berish.	2
23.	Sakrab peshona yoni bilan zarba berishni takomillashtirish.	2
24.	Sakrab peshona yoni bilan zarba berishni takrorlash.	2
25.	Yiqila turib to`pga kalla urish.	2
26.	Yiqila turib to`pga kalla urishni takomillashtirish.	2
27.	Yiqila turib to`pga kalla urishni takrorlash.	2
28.	To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatish.	2
29.	To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takomillashtirish.	2
30.	To`pni oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takrorlash.	2
31.	Sakrab oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatish.	2
32.	Sakrab oyoq kaftining ichki tomoni bilan to`xtatishni takomillashtirish.	2
33.	Tagcharm bilan to`p to`xtatish.	2
34.	Tagcharm bilan to`p to`xtatishni takomillashtirish.	2
35.	Oyoq yuzi bilan to`p to`xtatish. Son bilan to`p to`xtatish.	2
		72

Fan o`qituvchisi: Cho‟liyev A.Q.

Savollar:

1) Futbol so‘zi ma‘nosi.

2) Futbol to‘rini (setka) eni va uzunligi.

3) Futbol antennasini o‘lchami.

4) Futbol maydoni o‘lchami.

5) Futbol o‘yinida nechta xakam boshqaradi.

6) Bosh xakam vazifasi.

7) Minora xakami vazifasi.

8) YOrdamchi ikkinchi xakam vazifasi.

9) Bayroqli xakamlar vazifasi.

10) Kotib (sekretar) xakam vazifasi.

11) SHarxlovchi (arbitor) xakamni vazifasi.

12) Ximoya zonasi o‘lchami.

13) Xujum zonasi o‘lchami.

14) Futbol o‘yinida necha xil qurra tashlash usuli bor.

15) Futbol o‘yini qoidalari.

16) Xujum qilish zonalari.

17) Ximoya zonalari.

18) Futbol to‘pini qabul qilish va uzatish.

19) Futbolda xujum taktikasi va uning xususiyatlari.

20) Futbolda ximoya taktikasi va uning xususiyatlari. 21) Texnika deganda nimani tushunasiz?

22) To‘psiz harakatlanish texnikasiga nimalar kiradi?

23) To‘p bilan harakatlanish texnikasga nimalar kiradi?

24) Darvozabon o‘yin texnikasiga nimalar kiradi?

25) Taktika deganda nimani tushunasiz?

26) O‘yindagi himoyachi va hujumchi taktik bo‘limlariga nimalar kiradi?

27) Texnik malakalar o‘yin vaqtida taktik harakatlarni uyuishtirganda kerak bo‘ladimi?

28) Nima deb o‘ylaysiz mashg‘ulot vaqtida ko‘proq nimaga (texnikaga, taktikagami) ahamiyat berish kerak.

29) Nima deb o‘ylaysiz taktik harakatlarini amalga oshirish uchun jismoniy qobliyatlar kerakmi?

30) O‘yin paytida taktik harakatlarga havoni ta‘siri, maydonning holati ta‘siri bo‘ladimi yoki yo‘q?

31) O‘yinda chaqqonlik malakalari taktik harakatlarni amalga oshirishda yordam beradimi yoki yo‘qmi?

32) Hozirgi taktik sistemalar to‘g‘risida nimalar bilasiz?

33) O‘zbekistonga futbolning kirib kelishi

34) Umumtaglim maktablarida futbol darslarini tashkillashtish.

35) Futbol texnikasi va taktikasi Futbol musobaqa qoidalari.

1. .Umumtaglim maktablarida futbol darslarini tashkillashtirish va uni utkazish usullari.

2. Futbol texnikasi klassifikatsiyasi.

3. Futbol o‘yinining paydo bo‘lishi va rivojlanishi.

4. Futbol texnikasining klassifikatsiyasi.

5. Harakatlanish texnikasiMaydon o‘yinchisining texnikasi. 6. Darvozabon o‘yin texnikasi 7. O‘yinchilarning vazifasi:

a) Darvozabon.

b) Himoya qatorining o‘yinchilari.

v) O‘rta qator o‘yinchilari.

g) Hujum qatorining o‘yinchilari.

8. Darvozabonning o‘yin taktikasi:

a) Darvozabonning mudofaadagi harakatlari.

b)Darvozabonning atakadagi harakatlari.

v) SHeriklar faoliyatini boshqarish.

12.Hujum taktikasi:

a) Individual taktika.

b)Guruh taktikasi.

v) Komanda taktikasi.

13.Himoya taktikasi:

a) Individual taktika.

b)Guruh taktikasi.

v) Komanda taktikasi

14.Futbolning paydo bo‘lishi va rivojlanishi.

15.O‘zbekistonda futbolning rivojlanishi.

16. Futbol o‘yin texnikasi.

17. Futbol o‘yinining strategiyasi va taktikasi

18.O‘yin taktikasiga nimalar kiradi?

19.Uyin taktikasi qaysi usullar bilan boshlanadi?

20.Futbol o‘yini taktikasi qaysi sport turlari bilan chambarchas bogliq?

21.Taktikani o‘rgatishga ta‘rif bering?

22.Futbol o‘yinchisi 6ilan taktiktayyorgarligi qanday aniqlana?

23. Futbolning kelib chiqish tarixi.

24.O‘zbekistonda futbolning kirib kelishi.

25. Futbol o‘yinini texnikasi.

26.O‘zbekiston mustaqilligidan so‘ng futbol

27.Futbol darslarida harakatli o‘yinlarni tanlash va rejalashtirish.

28.Futbol o‘yinni darslarida harakatli o‘yin variantlaridan foydalanish va ularga raxbarlikqilish metodlari

29.O‘zbekiston mustaqilligidan so‘ng futbol

30.Futbol darslarida harakatli o‘yinlarni tanlash va rejalashtirish.

31.Futbol o‘yinni darslarida harakatli o‘yin variantlaridan haqida tushincha. 7)O‘UM elektron varianti

Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.

04.10.2021

amoalar bo‘yicha baholash ochkolari

Mag‘lubiyat

O‘yinga kelmaganlik