O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI

 

 

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

 

JISMONIY MADANIYAT  FAKULTETI

JISMONIY MADANIYAT   KAFEDRASI

 

JISMONIY MADANIYAT TARIXI FANIDAN

 

 

1-kurs 1-semestr

 

 

Bilim sohasi:  100000

Ta`lim sohasi:110000 - Pedagogika  

Bakalavriat yo`nalishi:  60112000 – jismoniy madaniyat

 

 

 

 

 

 

 

Navoiy shahri-2021 yil

 

 

 

M U N D A R I J A
Jismoniy madaniyat tarixi fanining 2021/2021 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan sillabusi
I.	O‘QUV MATERIALLAR
1)	Ma‘ruza mashgʻulotlari
2)	Seminar mashgʻulotlari
II.	MUSTAQIL TA‘LIM MASHGʻULOTLARI
1)	Kurs ishi bo‘yicha  tavsiyalar
2)	Mustaqil ish bo‘yicha tavsiyalar
III.	GLOSSARIY
IV.	ILOVALAR
1)	Fan dasturi
2)	Ishchi fan dasturi
3)	Tarqatma materiallar
4)	Testlar
5)	Baholash mezonlari
6)	Boshqa ma‘lumotlar
7)	O‘UM elektron varianti

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM  VAZIRLIGI

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI 

 

 

 

 

                                                                                                ―TASDIQLAYMAN‖

O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

_________  D.U.Ro‗ziyev

«____»  _________  2021 yil

 

 

 

JISMONIY MADANIYAT TARIXI

FANIDAN O‘QUV-USLUBIY MAJMUA

 

 

 

 

               Bilim sohasi:                      100 000 – Gumanitar 

 

               Ta‘lim sohasi:                    110 000 – Pedagogika

 

               Bakalavriat yo‘nalishi:      60112000 – jismoniy madaniyat

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

NAVOIY – 2021

 

 

 

Tuzuvchi:

 

Pirimova N.A. .–  NavDPI ―Jismoniy imadaniyat‖ kafedrasi o‘qituvchisi

 

 

 

Taqrizchilar: 

 

M.Aslonova –  NavDPI Jismoniy madaniyat  kafedrasi dotsenti 

 

Oʻquv-uslubiy boshqarma boshligʻi:

2021-yil ―____‖______________  ________________ N.Xolmirzayev 

                                                                                                            (imzo)

 

―Jismoniy madaniyat‖ kafedrasi mudiri:

2021-yil ―____‖______________  ________________ Sh.S.Hojiyev

 

 

 

―Jismoniy madaniyat tarixi‖ fanidan fanining  o`quv-uslubiy majmuasi institut Kengashning 2021-yil  ―___‖ ______   ___-sonli yigʻilishi 

____/___-sonli qarorining ___-bandi  ―____‖________ 2021 yil bilan tasdiqlangan

 

 

 

 

Jismoniy madaniyat tarixi fanining 2021/2022 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

SILLABUSI

 

Fanning qisqacha tavsifi
OTMning nomi va joylashgan manzili:		Navoiy davlat pedagogika instituti				Ibn Sino 45 uy
Kafedra:		―Jismoniy madaniyat‖				Jismoniy madaniyat kafedrasi
Ta‘lim sohasi va yo‗nalishi:		60112000- jismoniy madaniyat ta‘lim yo‗nalishi
Fanni (kursni) olib boradigan o‗qituvchi to‗g‗risida ma‘lumot:		Pirimova N.A.		e-mail:		[email protected]
Dars vaqti va joyi:		__-bino ___auditoriya		Kursning davomiyligi:
Shaxsiy jadval asosida ishlash vaqti:		seshanba, chorshanba va juma kunlari 14.00 dan 18.00 gacha
Fanga ajratilgan soatlar		Auditoriya soatlari				Mustaqil ta‘lim:	60
		Ma‘ruza:	30	seminar	30
Fanning boshqa fanlar bilan bog‗liqligi (prerekvizitlari):		―Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi‖, ―Gimnastika va uni o‗qitish metodikasi‖, ―Engil atletika va uni o‗qitish metodikasi‖, ―Kurash turlari va uni o‗qitish metodikasi‖, ―Suzish va uni o‗qitish metodikasi‖, ―Jismoniy tarbiya gigienasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari‖, ―Jismoniy madaniyatni o‗qitish texnologiyalari va loyihalashtirish‖
Fanning mazmuni
Fanning dolzarbligi va qisqacha mazmuni:	Fanni o‗qitishdan maqsad – bo‗lajak kadrlarga jismoniy madaniyat tarixi bo‗yicha atroflicha va chuqur kasbiy bilimlar berish orqali, kelajakdagi ish faoliyatlarida kasbiy-amaliy ahamiyat kasb etuvchi jismoniy madaniyat bo‗yicha kasbiy bilimlar, ko‗nikma va malakalarga ega qilish qatorida pedgogik va axborot texnologiyalardan foydalana olish kabi amaliy ko‗nikmalar bilan qurollantirishni ko‗zda tutadi. Fanning vazifasi – talabalarga o‗quv muassasalari maktabgacha ta‘lim muassasalari, umumta‘lim maktab, akademik litsey hamda kasb- hunar kollej o‗quvchilarini jismoniy madaniyat mashg‗ulotlarida umumrivojlantiruvchi mashqlardan, umumiy va maxsus mashqlardan foydalanish, ta‘lim muassasalarida jismoniy tarbiya jarayonini tizimli tashkil etish va boshqarish hamda jamiyatning ijtimoiy qatlamlari orasida sog‗lom turmush madaniyatini targ‗ib qilish va keng ommalashtirish kabi bilimlarini shakllanishini o‗rganishga ko‗maklashadi.
Talabalar uchun talablar	-                     o‗qituvchiga va guruhdoshlarga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‗lish; -                     institut ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish; -                     uyali telefonni dars davomida o‗chirish; -                     berilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o‗z vaqtida sifatli bajarish; -                     ko‗chirmachilik (plagiat) qat‘iyan man etiladi; -                     darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan holatda qoldirilgan darslar qayta o‗zlashtirilishi shart;  -                     darslarga oldindan tayyorlanib kelish va faol ishtirok etish; -                     talaba o‗qituvchidan so‗ng, dars xonasiga, sport zal yoki maydonchalarda o‗tkaziladigan mashg‗ulotga kiritilmaydi; -                     talaba reyting ballidan norozi bo‗lsa e‘lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun
	mobaynida apellyasiya komissiyasiga murojaat qilishi mumkin. Fanni o‗zlashtirish natijasida talaba: -                      jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari; qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi; qadimgi yunoniston, rim va rusda jismoniy tarbiya; o‗rta asrlarda jismoniy tarbiya; buyuk gumanistlar ta‘limoti to‗g‗risida haqida bilimlarga ega bo„lishi kerak. -                      Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya; Amur Temur, Abu Ali Ibn Sino, Zaxriddin Muhammad Bobur, Jaloliddin Manguberdi yashagan davrlarda jismoniy tarbiya; markaziyOsiyoga jismoniy tarbiyaning rivojlanishi jismoniy tarbiyaning didaktik    tamoyillari;    jismoniy       tarbiya    mashg‗ulotlarida qo‗llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari; haqida ko„nikmalarga ega bo„lishi kerak. xalqaro sport harakatining rivojlanishi va xalqaro olimpiya qo‗mitasining tashkil topishi; milliy olimpiya qo‗mitasining tashkil topishi; O‗zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki; O‗zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi malakalarga ega bo„lishi kerak.
Elektron pochta Professor-o‗qituvchi va talaba o‗rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga orqali oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash munosabatlar faqatgina universitet hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga tartibi oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00 gacha

 

Fan mavzulari va unga ajratilgan saotlar taqsimoti:

 

№        Mavzular       Ma‘ruza seminar   Amaliy    Mustaqil ta‘lim

1.               Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda            2          2           

4 vazifalari. Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari.

2.               Qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi.      2          2                      4

3.               Qadimgi Sharq davlatlarida jismoniy tarbiya.         2          2                      4

4.               Qadimgi rimda jismoniy madaniyat.  Shohlar davrida        2          2                      4

jismoniy madaniyat

5.               O‗rta asrlarda jismoniy tarbiya va sport. Yevropada 2 2  4 jismoniy tarbiya va sport.

6.               Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarda jismoniy         2          2                      4

tarbiya va sport

7.               Qadimgi Rusda jismoniy madaniyat            2          2                      4

8.               Yangi davrda jismoniy tarbiya. Yangi davrda jismoniy      2          2          4

 tarbiya

9.               Xalq qo‗shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi.      2          2                      4

10.           Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya.     2          2                      4

11.           Markaziy Osiyoga jismoniy madaniyatning kirib kelishi    2          2                      4

12.           Qadimgi olimpiya o‗yinlari.            2          2                      4

13.           O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) jismoniy             2          2          4

 madaniyat va sport.

14.           O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) ko‗p       2          2          4

 bosqichli ommaviy sport tadbirlari.

15.           O‗zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya     2          2          4

 o‗yinlaridagi ishtiroki.

                                                                     Jami                                                       30          30                          60

 

 

 

BALLAR TAQSIMOTI:

Oraliq nazorat                   - 30 ball. Joriy nazorat              - 20 ball. Yakuniy nazorat        - 50 ball.

Jami:                     100 ball

 

TALABALARNI BAHOLASH TARTIBI 

Baholash tartibi oʻz ichiga nazoratlar turini (oraliq, joriy va yakuniy) qamrab oladi. Talabaning oʻzlashtirish darajasi quyidagi yoʻl bilan baholanadi: 

Darajasi	Ballar (foiz)		Reyting
A+	95 - 100 ball	5	A‘LO
A	90 - 94 ball	4.0
B+	85 - 89 ball	3.5	JUDA YAXSHI
B	80 - 84 ball	3.0
C+	75 - 79 ball	2.5	YAXSHI
C	70 - 74 ball	2.0
D+	65 - 69 ball	1.5	SHARTLI OʻTDI
D	60 - 64 ball	1.0
F	59 ball va undan past	0.0	OʻTMADI

 

TALABANING OʻZLASHTIRISHINI BAHOLASH MEZONLARI

―A+‖, ―A‖, ―B+‖ baho: talaba materiallarni mustaqil ravishda tez oʻzlashtiradi: xatolarga yoʻl qoʻymaydi; mashgʻulotlarda faol ishtirok etadi; savollarga toʻliq va aniq javob beradi. 

―B‖, ―C+‖, ―C‖ baho: talaba materiallarni yaxshi oʻzlashtirgan, uni mantiqiy ifoda eta oladi; mashgʻulotlarda faol ishtirok etadi; savollarga toʻliq va aniq javob beradi, biroq uncha jiddiy boʻlmagan xatolarga yoʻl qoʻyadi. 

―D+‖, ―D‖ baho:asosiy materiallarni biladi, biroq aniq ifoda etishga qiynaladi; savollarga javob berishda aniqlik va toʻliqlik yetishmaydi; materiqllarni taqdim etishda ayrim xatoliklarga yoʻl qoʻyadi; kommunikatsiya jarayonida qiyinchilik sezadi.

―F‖ (oʻtmadi) baho:materiallarni oʻzlashtirmagan; savollarga javob bera olmaydi; mashgʻulotlarda ishtirok etmaydi.

Talabalarni baholashda quyidagilar hisobga olinadi:

-                    mashgʻulotlardagi ishtiroki (davomat);

-                    mashgʻulotlardagi faollik va ijodkorlik;

-                    asosiy va qoʻshimcha oʻquv materiallarini oʻzlashtirish; - mustaqil ta‘lim boʻyicha topshiriqlarni oʻz vaqtida bajarish; - nazoratning barcha turlarinii oʻz vaqtida bajarish.

 

AKADEMIK VA ETIK TALABLAR

         Nazorat topshiriqlarini bajarishda koʻchirmakashlikka (plagiat) yoʻl qoʻyilmaydi.

 Test, oʻquv loyihalari, mustaqil ishlar, oraliq, joriy, yakuniy nazorat topshiriqlarini boshqa shaxslardan koʻchirib olinishiga yoʻl qoʻyilmaydi, boshqa talabaning oʻrniga imtihon topshirish ta‘qiqlanadi.

 Kurs boʻyicha har qanday nazorat topshirigʻini soxtalashtirgan talaba ―fanni oʻzlashtirmagan‖ (―F‖) hisoblanadi.

 Mashgʻulotlar paytida mobil aloqa va boshqa elektron qurilmalardan foydalanishga yoʻl qoʻyilmaydi.  Mashgʻulotlar paytida auditoriyada (virtual auditoriyada) belgilangan talablarga zid harakatlar qilish mumkin emas.

        Boshqalar va turli fikrlarga tolerant munosabatda boʻlish talab etiladi.

 

 Kontakt soatlari*: mustaqil ta‘lim topshiriqlarini bajarish, ularni taqdim etish, zarur ma‘lumotlar va turli materiallar boʻyicha savollarga quyidagi grafik asosida oʻqituvchiga murojat qilishingiz mumkin:  

 

№	Kun	Vaqt	Xona
1.	Chorshanba
2.	Shanba

 

* Eslatma: Mazkur blok har bir oʻqituvchi tomonidan oʻzining individual-shaxsiy ishchi dasturida imkoniyatdan kelib chiqib toʻldiriladi.   

 

Asosiy adabiyotlar.

1.            Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.            Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008

3.            Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002 4. Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020

5. Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.

Qo‗shimcha adabiyotlar

1.          Sh.Mirziyoev Erkin va farovon, demokratik O‗zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent -―Ozbekiston‖ -2016.56 b.

2.          Sh.Mirziyoyev      Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga qo‘ramiz. Toshkent -―O‗zbekiston‖ -2016.488 b.

3.          Sh.Mirziyoyev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari ta‘minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent -―O‗zbekiston‖ - 2016.488 b.

4.          Sh.Mirziyoyev Tanqidiy taxlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bulishi kerak. Toshkent -―O‗zbekiston‖ 2017.104 b.

5.          2017-2021 yillarda O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi bo‗yicha Xarakatlar strategiyasi. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

6.          Botirov X.A. Jismoniy tarbiya va sport tarixi. T. ―O‗qituvchi‖ 1993 y.

7.          Xo‗jayev F. O‗zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.

Internet saytlari

1.   www.tdpu.uz   

2.   www.pedagog.uz

3.   www.edu.uz

4.   www.nadlib.uz (A.Navoiy nomidagi O‗z.MK)

5.   http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta‘lim resurslari portal

 

 

1)	Ma‘ruza mashgʻulotlari

 

1-ma‘ruza: Jismoniy madaniyat tarixi faning maqsadi va vazifalari. 1.1. Ta'lim berish texnologiyasining modeli

Mashqulot vaqti-2 soat	Talabalar soni:25 ta
Mashqulot shakli	Kirish-axborotli seminar
Seminar rejasi	1.      Jismoniy madaniyat tarixi faning maqsadi va vazifalari  2.      Jismoniy madaniyat tarixi fani ilmiy fan sifatida. 3.      Jismoniy madaniyat tarixi faning boshqa fanlar bilan bog‗liqligi
4. O‗quv mashqulotining maqsadi: O‗quv fani bo‗yicha umumiy tushuncha berish. Talabalarni. Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi va vazifalari  to‗qrisida ma'lumotlarga ega qilish.
Pedagogik vazifalar:      o‗quv kursining maqsadi va  vazifalari, o‗tiladigan mavzularga tuzilmaviy mantiqiy chizma asosida tushuncha berish; 1. Talabalar jismoniy madaniyat tarixi faning maqsadi va vazifalari xakida ma'lumotlar beradilar  2.                 Talabalar jismoniy madaniyat tarixi fani ilmiy fan sifatida to‗g‗risida tushuncha beradilar 3.                 ismoniy madaniyat tarixi faning boshqa fanlar bilan bog‗liqligi haqida ma'lumotlar beradi.		O‗quv faoliyati natijalari:        O‗quv kursining maqsadi va vazifalarini, o‗tiladigan mavzularni tuzilmaviy mantiqiy chizma asosida sharqlab berishlari kerak; 1.                 Jismoniy     madaniyat   tarixi          faning maqsadi     va      vazifalari          hakida ma'lumotlarga ega bulish. 2.                 .Jismoniy madaniyat tarixi fani ilmiy fan sifatida. 3.                 .Jismoniy madaniyat tarixi faning boshqa fanlar bilan bog‗liqligi haqida ma'lumotlar bilishlari kerak.
Ta'lim berish usullari		Ko‗rgazmali,          seminar,           suqbat, tarmoqlar.‖Klaster ― metodi
Ta'lim berish shakllari		Jamoaviy
Ta'lim berish vositalari		O‗quv qo‗llanma, proyektor, maket.
Ta'lim berish sharoiti		O‗TV bilan ishlashga     moslashtirilgan auditoriY.
Monitoring va baqolash		Oqzaki nazorat: savol-javob, mustaqil ish bajarish, loyiqalashtirish, texnologik chizmalar chizish.

1.2.  «:  Jismoniy madaniyat tarixi faning maqsadi va vazifalari " seminar mashqulotining texnologik xaritasi

	Faoliyat mazmuni
	Ta'lim beruvchi	Ta'lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi.	1. Mavzu bo‗yicha o‗quv mazmunini tayyorlash. 2.Kirish      seminarsi     uchun          taqdimot          slaydalarini tayyorlash. 3. Talabalar o‗quv faoliyatini baqolash mezonlarini
	ishlab chiqish va talabalarga e'lon qilish. 4.O‗quv kursini o‗rganishda foydalaniladigan adabiyotlar ro‗yxatini ishlab chiqish.
1.Mavzuga kirish (10 daqiqa)	1.1. Birinchi mashqulot mavzusi, uning maqsadi va o‗quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi.(1-ilova) 1.3. Talabalar o‗quv faoliyatini baqolash mezonlari bilan tanishtiradi (2-ilova). 1.4. Talabalar bilimlarini faollashtirish maqsadida adabiyotlar ruyxatini e'lon qilish  (3-ilova)	Talabalar berilgan mavzu rejasini yozib oladilar
2-bosqich Asosiy bosqich (65 daqiqa)	2.1. JTT fani 1- mavzusining Rower Point dasturi yordamida slaydlarni namoyish qilish va izoqlash bilan mavzu bo‗yicha tuzilmaviy- mantikiy chizmasini izoxlash va  asosiy nazariy jiqatlarini tushuntirib beradi ( 4 ilova) 2.2. Mavzu rejasinining birinchi punkti qadimgi dunyo  qalqlari jismoniy madaniyati  xaqida ma'lumotlarni seminar kiladi ( 5- ilova) ―Klaster ‖metodidan foydalangan xolda JTT fani vazifasi va predmeti xakida ma'lumotlarni  slaydlar uzatuvida ko‗rsatib tushuntiradi, izoqlaydi. (6-ilova). 2.2. Mavzu rejasini ikkinchi punkti. Ibtidoyi jamoa tuzumida jismoniy madaniyat xaqida. ma'lumotlarni slaydlar rasmlar kuzatuvida ko‗rsatib tushuntirish.va izoqlash.(7 ilova) 2.3. Mavzu rejasini uchunchi puktti. Materiarxat davrida jismoniy madaniyat xaqida. ma'lumotlarni slaydlar kuzatuvida ko‗rsatib tushuntiradi, izoqlaydi. (8-ilova). 2.4.Pateriarxat davrida jismoniy madaniyat xaqida ma'lumotlarni slaydlar kuzatuvida ko‗rsatib tushuntiradi, izoqlaydi. ( 9-ilova).	Talabalar berilgan savollarga javob beradilar.   . bajaradilar       yozadilar.
3. Yakuniy bosqich (5 daqiqa)	3.1. Mavzu bo‗yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi, yakunlovchi xulosa qiladi. 3.2 mustaqil ta'lim uchun savollar qilish   (10- ilova ) 3.3. Navbatdagi mashqulotda ko‗riladigan mavzuni e'lon qiladi.( 11- ilova ).	Savollar beradilar . Vazifani      yozib oladilar.

 

                                                                                                                            

 

 

 

 

 

 

 

2-ma‘ruza: Qadimgi  dunyoda jismoniy madaniyat. REJA:

1.     Ibtidoiy jamoa tuzumida jismoniy madaniyat elementlarining paydo bo‗lishi taraqqiyot etishi.

2.     Jismoniy madaniyatni kelib chiqishi

3.     Onalik urug‗chilik davrida jismoniy madaniyatni rivojlanish xususiyatlari. 

4.     Patriarxat davrida jismoniy madaniyat xususiyatlari.

 

       Jismoniy madaniyatning kelib chiqishi haqidagi masala jismoniy madaniyat tarixining eng muhim muammolaridan biri bo‗lib, prinsipial metodologik ahamiyatiga egadir. Bu masalani ko‗pgina burjuda olimlari xal etishga o‗rinib ko‗rdilar. Ularning tadqiqotlari bu muammoni o‗rganish borasida ma‘lum rol o‗ynaydi. Biroq ular bu muammoni o‗z sinf manfaatlari nuqtai nazaridan hal etib, tarixni bo‗zib ko‗satdilar, soxtalashtiradilar. 

 Leturno, Espinas, Gross, Byuxer, Shiller, Spenser va boshqa chet el olimlari jismoniy madaniyat xayvonlarining o‗yinida kelib chiqqan, degan nazariyani olg‗a suradilar. Freyd va uning izdoshlari, o‗yin individualning to‗la qimmatiga ega bo‗lmaganligidan dalolat beradi, deb isbotlashga o‗rinib ko‗radilar, cho‗nki o‗yinda go‗yo insonning turmush qiyinchiliqlaridan hayolat olamiga ketishiga o‗rinishi ifodalanar emish. Jismoniy madaniyat va diniy marosimlarning kelib chiqishi to‗g‗risidagi burjua nazariyalari ham xuddi shu ta‘limotga asoslanadi. Qator chet ellik tadqiqotchilar-Byuxer, Nering, Maksimov, Shternberg va boshqalar, hayvonlarning ko‗lga o‗rgatilishi va umuman, mehnat ibtidoiy o‗yin va raqslardan kelib chiqqan deb ta‘kidlaganlar.

 Ularning  fikrlariga  ko‗ra ―o‗yin mexnatdan kattadir‖ yoki ―mehnat bu o‗yinni bolasidir‖ deganlar. G.V. Plexanov ibtidoiy o‗yinlari jismoniy mashqlar biologik faktorlardan emas, balki odamlarning mehnat foliyatidan kelib chiqqanligini ilmiy jihatdan isbotlab berdi. Ayrim kishi hayotida o‗yin mehnatdan oldin bo‗lsa ham, umuman, jamiyatda esa u faqat mehnatni aks ettiradi. U ―mehnat o‗yinda kattadir‖,  ―o‗yin bu mehnat bolasidir‖ – degan edi. 

In an era of the health and fitness entrepreneur, sport has become even more significant and pervasive in American society. Sport has become a multibilliondollar industry that places unique demands on its personnel and increasingly requires specialized training.  Leturno, Espinas, Gross, Byuxer, Shiller Jobs in the sport industry involve a variety of skills applicable to the sport setting and specific to the increasingly complex and multifaceted areas it represents. Sport management is now recognized by the sport industry as a legitimate profession and field of study in colleges and universities throughout the United States, Canada, and other sport-oriented countries; as a result, a new profession has arrived on the scene.¹

 Odamlarning toshni  maydalashga va yorishga hamda yog‗ochdan oddiy qurollar yasashga  o‗rganishlari uchun necha yuz ming yillar kerak bo‗ladi.

                                                             

 David C. Watt     Sports management and   administration 11pg.

 

 

Ibtidoiy jamoa  tuzumida jismoniy madaniyatni rivojlanish xususiyatlari

 Ishlab chiqarish foliyatida bu aslida tabiat ehson qilgan narsalarni yig‗ish davri edi. Yovvoiy hayvon ovi xali tasodifi harakterga ega edi. Bu davrda jismoniy madaniyatning biron nisbatni mustaqil elementlarining borligi haqida ishi ham bo‗lishi mumkin emas edi. Kishilar uchun kerakli jismoniy sifatlar, malaka va qobilyatlar ularning bevosita mehnat foliyati jarayonida xosil qilinar edi. Faqat yoshlar o‗sha vaqtlarda mavjud bo‗lgan oddiy mehnat qurollarini qanday yasash va ishlashni hamda yovvoyi hayvonlardan qanday saqlash kerakligini katta yoshdagi kishilardan ma‘lum darajada o‗rganar edilar. 

 Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi keyinchalik irg‗itiladigan turli qurollarning takomillashuviga olib keldi. Turli mustahkam va o‗tkir uchli yengil nayzalarning, so‗ngra esa o‗q va yoyning paydo bo‗lishi ovchiliq kishining asosiy kasbiga aylantirdi. Buning natijasida ovqat topish uchun sarflanadigan vaqt ancha qisqardi. O‗sha davrdagi kishilarning qazilmalar davrida topilgan manzilgoxlari odamning ancha yaxshiroq hayot kechira boshlaganidan va o‗z extiyojlarini qondirish uchun ancha katta imqonyatlarga ega bo‗lganidan dalolat beradi. Cho‗nonchi, o‗sha davrdagi odamda yosh avlodning madaniyatlash imqoniyati tug‗ildi; bo‗nda jismoniy madaniyat asosiy rol o‗ynadi. Odamlarining bir yerga yig‗ilish va tasodifiy ov yo‗li bilan ovqat topish hamda birlashgan dastlabki jamoasi ham mustahkam ijtimoiy organizm emas edi. Shuning uchun ham kishilar jamoasining boshlang‗ich, ijtimoiy shaklini ―ijtimoiy poda‖ deb atalardi.

 

 

MAMONT OVI NATIJASIDA JISMONIY SIFATLARNI RIVOJLANTIRISH

 

3.Onalik urug‗chilik davrida jismoni y madaniyatni rivojlanish xususiyatlari.

Xo‗jalikning idrok qilishining yangi shakllari paydo bo‗lishi bilan kishiliq jamiyatini uyushtirish ishlari ancha mustahkamlana bordi. Onalik urug‗chiliq jamoasi paydo bo‗ldi, uning a‘zolari birgalikda qilinadigan doimiy kallektiv mehnat va qonqarindoshlik bilan boshlangan edi. Jamoalarining paydo bo‗lishi va taraqqiyot etishi bilan asta-sekin madaniyat sohasida ham o‗zgarishlar sodir bo‗ladi. Endi odam o‗ziga doimiy turar joy quradi, kiyim-kechak paydo bo‗ladi, tasviriy san‘at bo‗nyod etiladi. Qo‗shiq, o‗yin va raqslar ijro etiladigan turli bayramlar keng tarqaldi. Jismoniy madaniyat elementlarining paydo bo‗lishi ham xuddi shu davrga to‗g‗ri keladi. Bevosita mehnat bilan bog‗liq bo‗lgan ko‗pgina musobaqa o‗yinlari mustaqil madaniyatviy ahamiyat kasb etadi va ulardan urug‗ kollektivning turli yoshdagi guruhlari foydalana boshlaydi. Mehnatning jins va yoshga qarab tibbiy ravishda bo‗linishi endigina tug‗ilib kelayotgan ibtidoiy jismoniy madaniyatda ham o‗z ifodasini topdi. Jismoniy madaniyatning yanada rivojlanishida ibtidoiy san‘at ham katta rol o‗ynaydi. San‘at kishilarning fikr va to‗yg‗ularini boyitdi, ularning ma‘naviy do‗nyosini taqomilashtirdi. O‗yin va raqslarda taqdirlanadigan mehnat va mudofa harakteridagi ko‗pgina harakatlar endi bevosita mehnat predmetiga yo‗naltirilgan edi. Bu harakatlar jismoniy mashqlar sifatida nisbatan mustaqillik kasb etdi.

 Jismoniy mashqlarning musobaqa o‗yinlari shaklida vujidga kelishi ibtidoiy jamiyat kishisini madaniyatlashda tubdan o‗zgarish yasadi. Odamlar kishini hayotiga, ayniqsa mehnat foliyatiga tayyorlashining yangi vositasiga ega bo‗ladilar.

 Jahonga mashhur rus etnografi va sayohatchisi N. Mikluxa-Maqlay, masalan, papuaslarning ota-onalari o‗z bolalarini mehnatga juda barvaqt o‗rgatganliklarini shu maqasdda o‗yinlaridan ham foydalanganlarini hikoya qiladi. ―O‗g‗il bolalarning o‗yini‖ deb yozgan edi. Mikluxa-Maqlay – tayoqlarni nayzaga o‗xshatib irg‗itishdan, kamalak otishdan iborat edi; ular bu o‗yinlarda salgina yutuqa erishishlari bilan ularni amaliy xonaga tasbiq etadilar. Men soatlab dengiz bo‗yida, o‗tirib, yoy o‗qini biror baliqqa tegizishga harakat qilgan juda kichkina o‗g‗il bolalarni ko‗rganman. Qiz bolalar bilan ham huddi shunday hol yuz beradi, cho‗nki ular ho‗jalik ishlari bilan juda erta shug‗ullana boshlaydilar va o‗z onalarning noibalariga aylanadilar.

 

Quyidagi misol, fakt ham ibtidoiy musobaqa o‗yinlarining mehnatni ifodalab, kishilarni mehnatga tayyorlaydigan eng muhim vositalaridan biri bo‗lganini ko‗rsatadi. Etnogarflarning ta‘kidlashicha, XIX asrning va 60-yillardayoq Avstraliyaning bir qancha qabilalarida ovga chiqish oldidan yirtqich hayvonning shaklini qumga chizib, o‗nga nayza otish rasm bo‗lgan; bo‗nda har bir ovchi o‗z nayzasini mumkin qadar aniqroq va kuchliroq otishiga harakat qilgan. Bu yerda mashq va musobaqaning ayrim elementlari qo‗shilgan. Shunday qilib, odamlar nayza otishni mashq qilish bilan o‗zlarining mehnat malakalari va mahoratlarini takomilashtirib borganlar. O‗sha vaqtda mehnat va o‗yin bir-biriga chambarchas bog‗liq bo‗lgan va diniy aqidalar bilan bog‗langan. Kishiliq o‗yinlari odamlarning dahshatli tabiat kuchlariga qarshi kurashda birgalikda harakat qilishga bo‗lgan hayotiy ehtiyojlaridan kelib chiqqan. 

 Urug‗lik tuzumi onalik urug‗chiliq to‗zumi (matriarxat) va otalik urug‗chiliq to‗zumi (patriaraxat)ga bo‗lingan. Bu urug‗chiliq to‗zumining har bir o‗ziga xos tarqqiyot va jismoniy madaniyat hususiyatlariga ega bo‗lgan. 

 Onalik urug‗chiliq to‗zumining gullab-yashnagan davrida o‗yin uchun mahsus tayyorlangan narsalar (jo‗ndan qilingan koptok shar, nayzabozlik tayoqlari, uchi to‗ntoq nayzalar, o‗yinchoq, paloxmon, o‗yinchoq yoy, bosh egri, hassa va boshqa narsalar) paydo bo‗lgan. 

 Yoshlarni, masalan, nayza, tayoq, suyil irg‗itishga yoydan otishga o‗rgatish ibtidoiy jismoniy madaniyat tarkibiga kirib, uning eng muhum tarkibiy qismini tashkil etgan. Yoy otishga va bumerang irg‗itishga o‗rgatish ayniqsa murakkab bo‗lgan. 

 Onalik urug‗chiliq davrida bir qancha o‗yin asboblari ham ixtiro etilgan edi. Masalan: indeeslarda otalik urug‗chiligi davriga (ularni yevropaliklar kashf etgan davrda) o‗tish bosqichidayoq ichi kovak va yaxlit kauchkli koptoklar, mahsus chana (―tabog‗gan‖) lar bor edi; ular bu koptok va chanalardan faqat xujaliklardagina emas, balki musobaqalarda ham foydalanganlar. Kolumb davridayoq yevropaliklar indeeslarning koptoklari – Kostilyaliklari (Ispaniya) ning koptoklaridan yaxshi ekanligini tan olishga majbur bo‗lgan edilar. Indeeslar tomonidan rezina koptokni kashf etilishi ko‗pgina boshqa Yevropa xalqlarida ham koptok o‗yinning yanada ravnoq topishida muhum rol o‗ynadi. Ibtidoiy odamlarga suyakdan qilingan chang‗ilar, qonqilar koptok bilan o‗ynashga mo‗ljalangan raketkalar ma‘lum bo‗lgan. 

 Onalik urug‗chiligi sharaoitida asl mehnatni va mudofaa faoliyatida erkak bilan bab-baravar qatnashar edi. Mavjud etnografik materallardan ma‘lum bo‗lishicha o‗sha vaqtlarda mushtlashish, kurashish, yugurish, tayoqbozlik, nayza irg‗itish, yoy otish yuzasida va boshqa shu kabi sohalarda ayollarning maxsus musobaqasi, ayollar bilan erkaqlar musobaqasi o‗tqazilar edi. Ba‘zi bir ma‘lumolarga qaraganda, ayollarning bunday mashqlari masalan; skiflarda, o‗zbek xalqining qadimiy ajdodlarida, shuningdek patriarxat to‗zumi sharoitidagi ayrim boshqa urug‗lar orasida saqlanib qolgan. 

 Ibtidoiy jamoa jismoniy tabiya sohasida o‗z a‘zolari zimmasiga ma‘lum majburiyatlar yukladi. Yosh qiz va yigitlar xayotda kerak bo‗ladigan epchiliq, chidamliliq, chaqqonlik, jasurlik va qatiyatlik kabi qobilyatlarga ega bo‗lishi lozim edi. Ba‘zi qabilalarda masalan, baroro va qonella (sharqiy Brazilya)larda yigitlar ma‘lum sinovlardan o‗tmago‗nlarcha hatto uylanishlari ham mumkin emas edilar. Kurash va yugurish eng asosiy sinovlardan edi. Brazilya tadqiqotchilaridan bari Bo‗shan, bu badan mashqlarining qiyinligi sho‗ndaki, yugurayotgan kishi yelkasida og‗ir bir yog‗och bo‗lagini ko‗tarib borishi va yugurib borib, nishonga tegizish lozim, deb yozgan edi. Meksikalik indeeslarda yugurish musobaqasi 20 kmlik masofani aylanib o‗tishdan iborat edi. Etnograf Sobel indeeslarning qaragumar qabilasidagi ayollardan ba‘zilarining ancha katta masofani erkaqlar bilan aniq bir vaqtda yugurib o‗tganligini ko‗zatgan. Sharqiy Afrikadagi ko‗pgina ibtidoiy qabilalarda langar cho‗p bilan sakrash va yugurib kelib balandlikka sakrash musobaqalari ham bo‗lganligi ma‘lum. Cho‗nonchi vatusi qabilasida yugurib kelib balandlikka sakrash va langarcho‗p bilan sakrash turli bayramlar vaqtidagi oddiy xodisa bo‗lgan.

 Ibtidoiy jamoa sharoitlaridayoq suzishning turli usullari, elementlari (masalan; krol usuli bilan suzish) ma‘lum bo‗lgan, kanoe va baydarka - xilidagi yengil uzo‗nchoq qayiqda eshkak eshish qo‗llanilgan. Etnografik materiallar Janubiy Amerikadagi ba‘zi bir qabilalarda (Evropaning mustamlaka qilib olishgacha bo‗lgan davrda) turida mashq qilish elementlari mavjud bo‗lganligi to‗g‗risida dalolat beradi. Shimoliy Amerika indeeslarining ayrim qabilalarida (bu qabilalar kashf etilgan vaqtida onalik huquqi asosida urug‗a birlashtirilgan edi) katta rezina koptok, chovg‗anlardan foydalanib o‗ynaladigan xokkey to‗pidagi yozgi va qishki o‗yinlar rasm bo‗lgan.

 Ba‘zi bir manbalar ibtidoiy jamoa odamlarida disk uloqtirish mashqi ham bo‗lganligi ko‗rsatadi. To‗g‗ri, hali  bu musobaqa turi har tomonlama mustaqil bo‗lmagan balki kompleks harakterdagi o‗yinlar tarkibiga kirgan.

―Disk‖ kaktus o‗simligidan tayyorlangan va yumaloq shakilda bo‗lgan. Oldin kaktusdan tikanlar tozalangan. Disk ham o‗ng, ham chap qo‗l bilan uloqtirilgan. O‗ynovchilar ikki to‗daga bo‗lingan. Birinchi to‗dadagi o‗yinchilar navbat bilan diskni uloqtiradigan paytda ikkinchi to‗dadagi o‗yinchilar (navbat bilan) uchib kelayotgan diskga yoy o‗qi bilan teqizishga harakat qilganlar.   O‗qi nishonga tegmagan o‗yinchilar o‗yindan chiqarilgan.

 Yuqorida aytilgan gaplar hozirgi zamon sporti va jismoniy mashqlarning qator elementlari onalik urug‗chiligi sharoitidayoq paydo bo‗lganligidan dalolat beradi.

4.Patriarxat davrida jismoniy madaniyat xususiyatlari.

 Temir plug va boltaning paydo bo‗lishi, plug bilan ishlash dehqonchiligi va chorvachiliqning rivojlanishi ovning ho‗jalik ahamiyatini barbod qildi. Chorva mollari tutish va dehqonchiliq qilish uyda erkak kishining hukumron bo‗lishini ta‘minladi. Oila katta patriarxat oilaga aylana boshlaydi. Monogamiyaga-yagona naqohlikka o‗tila boshlanadi. Patriarxat oilalar yig‗indisi patriarxal, urug‗ini yoki urug‗chiliq jamoasini tashkil etadi, urug‗lar yig‗indisi va umum qabila yerlariga ega bo‗lish qabilalarni hosil qiladi.

 Qabilalararo mo‗nosabatlarning rivojlanishi bilan o‗zaro madaniy ta‘siri kuchayadi, jismoniy madaniyat tajribasi ham boyib boradi. Ko‗pgina qabila o‗yinlari va jismoniy mashqlardan endi bir qancha qabilalar bahramand bo‗ldi. Onalik urug‗chiligi sharoitida ma‘lum bo‗lmagan, jangovar musobaqa o‗yinlari paydo bo‗ladi. Jangovar shon-shavkat va shuhrat tusho‗nchalari tug‗uladi. 

 Patriarxat taraqqiyotining ilk bosqichida qabilalar o‗rtasida tug‗iladigan janjallar ko‗pincha bir-biriga qarama-qarshi bo‗lgan qabila sakillarining kurashi (yakkama-yakka kurashi) bilan xal etilar edi. Ba‘zan janjallar birgalikda shodiyona mehmondorchiliqlar tashkil etish, bir-biriga sovg‗alar berish, aka-o‗qa tutinish va hokazolar bilan tugar edi. 

 Jismoniy mashqlar qabilalar o‗rtasidagi do‗stlik mo‗nosabatlarining rivojlanishi va mustahkamlanishida katta rol o‗ynar edi. Qabilalar o‗rtasida o‗tqaziladigan musobaqalar jarayonida jamoa shon-sharaf, o‗zaro bir-birini quvvatlash ancha zaif raqibga rioyagarchiliq qilish tusho‗nchalari va boshqa tusho‗nchalar rivojlanib borar edi. Kelishmovchiliqlarni musobaqa yo‗li bilan hal etish patriarxat sharoitida yashagan ko‗pgina qabila va elatlarda ko‗rilgan. Masalan, eskimoslarda (XIX asrning boshlarida) turli guruhlarning to‗qnashuvi vaqtida har bir guruhdan jangchilar tanlab olishgan. Ular tayoqbozlikda musobaqalashib, ulardan biri yengildim, demago‗ncha musobaqa davom etgan. Qoryaklar, to‗nguslar va cho‗qchilar orasida sport kurashi shaklidagi yakkamayakka olishuv keng tarqalgan edi. Yangi Tvineyadagi ko‗pgina G‗arbiy Yevropa tadqiqotchilari musobaqa o‗yinlarining bolalar va kattalar o‗rtasidagi o‗zaro musobaqalarni doimiy urushlar shaklida, musobaqa o‗yinlarini esa ―bu urushlarning nus‘hasi‖ shaklida tasvirlashga harakat qilgan burjua olimlarining uydirmalarini rad etadi.

 

 

PATRIARXAT DAVRIDA JISMONIY MASHQLAR

 Ishlab chiqarish va ijtimoiy hayot sohasidagi o‗zgarishlar oqibati-natijada jismoniy madaniyat sohasida ham bir qancha yangi xodisalarning sodir bo‗lishligi sabab bo‗ldi. Eski o‗yinlar ko‗pincha ilgargi ovchiliq terminlarini saqlagan holda harakatlar  harakteriga ko‗ra, jamoa ovchiliq mashqlarining ilgargi usullari va uslubiyatlariga endi bevosita mo‗nosabatda bo‗lmas edi. Masalan; ilgari, odatda, jamoa ovchiliq o‗yinlari majmuasiga kirgan mushtlashish, kurashish, og‗irlik ko‗tarish va hakozalar asta-sekin erkaqlarning individual mustaqil musobaqa turiga aylandi. Ovchiliq o‗yinlari ovchilar turmush an‘analarini aks etirib kelgan eski mazmunini yo‗qotdi. Ayni vaqtda dehqonlar va chorvadorlarning mehnati va turmushini aks etiradigan yangi musobaqa o‗yinlari paydo bo‗ldi. ―Zog‗ar‖, ―Tariq‖,‖Sichqon va mushik‖, ―Kalxat‖ va boshqa shu singari halq o‗yinlari aftidan, o‗z ildizlari bilan ibtidoiy jamoa tuzish davridagi musobaqa o‗yinlariga borib taqalsa kerak. Bu o‗yinlarda XIX asrdayoq ibtidoiy dehqonlar va chorvadorlarning o‗yinlari uchun harakterli bo‗lgan marosim va musobaqa elementlari ancha aniq saqlangan edi. Ko‗pgina halqlarda ho‗qiz bilan olishuv o‗yini keng tarqalgan edi. Bu o‗yinlarga yovvoyi hayvonlarni qo‗lga o‗rgatish hamda usullarini aks ettiruvchi jismoniy mashqlar kirar edi. 

 Patriarxat davrida ibtidoiy jamoa odamlarining o‗yin ijodini tarkibiy elementlariga ajratish, ixtisoslashtirish jarayoni kuchayadi. Masalan, bo‗g‗uchiliq bilan shug‗ulanadigan qabilalarda bo‗g‗u bilan olishuv o‗yini asosan bolalar o‗rtasida saqlanib qolgan. Qatnashganlar o‗rtasida esa bu o‗yinlardan faqat ayrim mashiqlargina foydalanilgan: bu mashqlar sportning mustaqil elementlari sifatida tarkib topdi (bu usullarda tezlikda kim o‗zarcha poyga qilish, katta yuklarni tashishda poyga qilish, yugurib kelayotgan bo‗g‗uning shohiga arqon tashlab, bir joyda turgan buyumga va havoda aylanib turgan buyumga arqon tashlash, keng chang‗ilarda kim o‗zarcha poyga qilish va hakozalar). Kurash singari musobaqa turi ham shaklan o‗zgardi. Agar ilgari hayvon terisiga o‗ralib raqs harakatlari va sakrashlari bilan kurashga tushilgan bo‗lsa, endu raqs mustaqil mashq sifatida ajralib chiqdi, kurash esa sport harakteriga ega bo‗ldi.

Hayvon terisiga o‗ralib sakrash musobaqaning mustaqil turi sifatida bajarila boshlandi. O‗yinlar va jismoniy mashqlarning bunday evollyuatsiyasi Kamchatkadagi bir qancha qabilalar va boshqa xalqlarda ko‗zatilardi. 

 Jismoniy madaniyat mehnat ehtiyoji tufayli vujudga kelgan. Jismoniy madaniyat dastlab mehnat jarayonida taqlid qiladigan va o‗nga tayyorlaydigan mashq hamda o‗yinlardan iborat bo‗lgan. Jamiyat urug‗chiliq tashkilotlarining tushimini va rivojlanishi bilan o‗ynovchilarning o‗yinlari va harakatlari asta-sekin takomilashtirib borgan. O‗yin uchun so‗n‘iy buyumlar sparyadlar, koptoklar, sharlar, chovg‗onlar, raketkalar, qoziqchalar va hakozalar paydo bo‗lgan. Bu hol kishilar ijtimoiy foydali faoliyatining nisbatan mustaqil sohasi bo‗lgan jismoniy madaniyat elementlari tartib topish bosqichining boshlanganligidan dalolat beradi. Jismoniy mashqlar, raqslar, jamoa musobaqa o‗yinlari va yakkama-yakka kurashlar diniy marosim bayramlaridagi urfodatlarning ajralmas qismi bo‗lib qolgan. 

 Ibtidoiy jismoniy madaniyat barcha urug‗ a‘zolarining erkin jamoa mehnati negizida paydo bo‗ldi va ibtidoiy jamoa to‗zumining ishlab chiqarish usuliga batomom muvofiq keladi. Ibtidoiy jismoniy madaniyat barcha urug‗ a‘zolari boyligi  bo‗lib, urug‗- qabila mehnat turmushi bilan chambarchas bog‗langan edi. Ibtidoiy jamoa to‗zumining yemirilishi davrida jismoniy madaniyat urug‗-qabila aslzodalari tomonidan o‗zini va o‗z drujinalarini harbiy jihatdan tayyorlash uchun foydalanildi, bu drujinalar boshqa qabilalarni har biri yo‗l bilan tanlash uchun mo‗ljallangan edi. Bu bilan jismoniy madaniyat urug‗-qabila aslzodalarining bo‗ndan keyingi boyishiga va sinfiy ajralishiga, sinfiy quldorchiliq jamiyatining paydo bo‗lishiga imqon yaratdi.

Mavzuni o‗zlashtirish uchun savollar

1.     Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish qanday fan?

2.     Fanning maqsad vazifalari to‗g‗risida nimalar bilasiz?

3.     Jismoniy mashqlarni paydo bo‗lish xususiyati haqida fikringiz?

4.     Qadimgi halqlar jismoniy madaniyatining shakllarini izog‗lab bering?

 

                      FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1.   F.Xujaev,  X.Meliev.,D.S. Yunusova  Jismoniy tarbiya tarixi., «Iqtisod» 2010 yil.

2.   T.Xoldorov. F.A.Nurmatov.D.S.Yunusova  Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish T., 2008 yil. 

3.   David C. Watt  Sports management and administration©1998 David C. att 11pg.

 

3-ma‘ruza:Qadimgi Sharq davlatlarida jismoniy tarbiya.

Reja:

1.     Qadimgi Yunonistonda jismoniy tarbiya.

2.     Olimpiya bayramlari va boshqa gimnastika o‗yinlari (agonlar).

 

 Eng avvalo shuni ta‘kidlash lozimki, xususiy mulkchilikning rivojlanishi, ishlab chiqarishning taraqqiy etishi va ilk davlatlarning paydo bo‗lishini tarixchilar eramizdan avvalgi IV-III asrlarda boshlagan deb ko‗rsatadilar. Bu davrlarda yirik davlatlar asosan qadimgi Sharqda, Gresiya va Rimda bunyod etildi. 

 Qadimgi Sharq hududidagi Hindiston, Xitoy, Misr, E‘ron, Bobil (Vavilon), Assuriya kabi davlatlardagi jismoniy tarbiya vositalarining ximla-xilligi haqida haykallar qurilish yodgorliklaridagi devoriy suratlar, turli madaniy ashyolar, qo‗lyozmalar guvohlik beradi. 

Jismoniy madaniyatning ilk izlari, namunalari, O‗rta yer dengizi atrofida, eradan avvalgi IV asrlarda vujudga kelgan davlatlarda (Mesopotamiya) ko‗proq uchraydi. Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakllari harbiy faoliyatlarda o‗z ifodasini topgan. Bunda, asosan, merganlik (kamon-yoy), bel ushlashib kurashish, mushtlashish, g‗ildirakli aravalarda poyga qilish san‘ati va merganlik kabi faoliyatlar muhim o‗rinni egallaydi.

Tarixchilar, tadqiqotchilarning e‘tirof etishicha, greklar Olimpiya bayramlarini o‗z xudosi Zevsga bag‗ishlab o‗tkazgan bo‗lsalar, parfiyenlar, skiflar, eroniylar, rimliklar, arablar o‗z o‗yin va an‘analarini messopotamiyaliklardan o‗rganganlar. 

Hindlar va eroniylar hayotida ham turli tuman jismoniy mashqlar va o‗yinlar vujudga kelgan. Ular tarkibida otda (tuyada, xachir va x.k.) yurish va ov qilish, qilichbozlik, aravachalarda poyga, kamondan o‗q otish, to‗plar va tayoqlar bilan o‗ynash keng rivojlangan.

Qadimgi Eronda maxsus tashkil qilingan maktablarda zodagon yoshlarni tarbiyalash tizimi mavjud bo‗lgan. Bunda yuqorida tilga olingan mashqlarni (nayza sanchish, qilich ishlatish, otdan ag‗darish) o‗rgatish dastur asosida o‗rganilgan. 

 Qadimgi Misrda harbiy aslzodlarni  harbiy-jismoniy jihatdan mahsus tayyorlash uchun kurash, qilchbozlik, kamondan o‗q otish, nayza uloqtirish kabi mashqlardan foydalanishgan. Buni eramizdan avvalgi XVIII-XII asrlarda Beni Gossan degan joydagi fir‘avnlar qabristonidan topilgan yodgorliklarda tasvirlangan 400dan ortiq jismoniy mashqlar va o‗yinlar asoslab beradi. 

 Misr davlatida dinlarning ko‗pligi tufayli ularning xudolariga hamda urfodatlariga bag‗ishlangan ko‗pgina bayramlar, an‘anaviy xalq musobaqalar o‗yinlari va raqslar bilan birga qo‗shib olib borilgan. Keyinchalik ulardan ko‗proq ideologik (g‗oyaviy) maqsadida foydalanilgan.

 Hukmron doiralar xalq o‗yinlari va jismoniy mashqlardan o‗z kamoloti va manfaatlari yo‗lida foydalanganlar   

 Qadimgi Sharq davlatlarida qo‗ldorlik tuzumi davrida ozod dehqonlar, kasbhunar egalari, savdo-tijorat xodimlari orasida rasm bo‗lgan xalq jismoniy tarbiyasi shakllari va xalq mashqlarining turlari quldorlar tomonidan obro‗yi va hukumronligini kuchaytirish maqsadida o‗zlashtirilgan va ulardan keng foydalanilgan. Qadimgi Yunonistonda jismoniy tarbiya.Olimpiya bayramlari.

        

        Qadimgi Yunon davlatining tarkib topishi va rivojlanishi eradan avvalgi III-II ming yilliklarni o‗z ichiga oladi. Yunoniston tarixining Gomer davri deb eradan avvalgi XII-IX asrlar tilga olinadi.

 Gomerning «Iliada» va «Odisseya» poemalarida o‗sha davrdagi Yunon hayotining yorqin manzaralari aks ettiriladi. Qaxramonlar sifatida zodagon jangchilar timsoli chizilib, ularni oddiy xalqdan ajratuvchi jismoniy sifatlari va fazilatlari talqin etiladi. Gomer poemalarining qaxramonlari halok bo‗lgan qaxramonlar yoki qabila hayotidagi biror muhim voqyea sharafiga bag‗ishlab tashkil etiladigan musobaqalar va o‗yinlarda o‗zlarining jismoniy fazilatlarini namoyish etganlar. Bunda yugurish, nayza va lappak uloqtirish, sakrash, kurash, mushtlashish kabi mashqlar orqali musobaqalashganlar.

 «Odisseya» poemasida «atlet» (shug‗ullanuvchi) so‗zi o‗sha vaqtda «olijanob qaxramon», «aslzoda» (zodagon) tushunchalari bilan  bog‗langan. Ya‘ni xalq ichidagi «chaqqon odam» tushunchasiga qarama-qarshi qilib qo‗yilgan.

 Shu sababdan oddiy kishilar zodagon jangchilarning o‗yinlarida  ishtirok etmagan, faqat tomoshabin sifatida o‗tirishgan.

          Bo‗lajak jangchilar tayyorlash maqsadida mamlakatning yirik shaharlarida maxsus tarbiya tizimi vujudga keladi. Ular tarixda Sparta va Afina tizimi (sistema) nomi bilan o‗rganildi. 

 Sparta tizimi. Eradan avvalgi IX  asrda Sparta shahri vujudga kelib, uning aholisini 9 mingga yaqin quldorlar oilasida, shuningdek, 30 ming hunarmandlar, savdogarlar, va yer egalari, 200 ming qul tashkil etgan.

          Quldorlar (spartiatlar) qullardan saqlanish va o‗zlarini himoya qilishga tayyorlanish maqsadida o‗ta qattiq tarbiyaviy tizimdan foydalangan. Bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalangan.  Bu davrda ularni qorong‗idan qo‗rqmaslik, yig‗lamaslik, ovqat tanlamaslikka o‗rgatganlar va chiniqtirishga kata ahamiyat berganlar. 7 yoshdan 18 yoshgacha bolalar va o‗smirlar davlat tizimidagi tarbiya muassasalarida asosan jismoniy tarbiya bilan shug‗ullanganlar. Ularni sovuq va ovchilikka bardosh berish, chaqqonlik va og‗riqlarga chidash kabi faoliyatlarga o‗rgatib, chiniqtirganlar. Yoshlarni nayza va lappak uloqtirish, yugurish, sakrash, kurash va harbiy o‗yinlar, yovvoyi hayvonlarni ovlashga o‗rgatganlar.

 Jam (xor) bo‗lib qo‗shiq aytish, musiqa chalish, raqs kabi sohalarga ham ko‗p vaqt ajratilgan. Davlat tomonidan belgilangan rahbarlar (pedanomlar) yosh spartiatlarni mardlik, jasorat, qullarga nisbatan nafrat ruhida tarbiyalaganlar. Shu maqsadda kechalari qullarga qarshi hujumlar, bosqinlar uyushtirganlar. Shubhali qullarni o‗ldirishgan. 18-20 yoshli tarbiyalanuvchilar efeblar (zobitlar)  qatoriga qabul qilinib, ular jismoniy va harbiy tayyorgarlikni o‗taganlar. Keyinchalik esa ularni harbiy darajalarga ajratib, qariguncha harbiy xizmatda ushlab turishgan.

 Sparta tizimida qullarni jismoniy tarbiyasiga ham katta   e‘tibor qaratilgan. Sog‗lom bolalarni dunyoga keltirib, ularni sog‗lom qilib o‗stirish uchun oilalar ham o‗ta sog‗lom bo‗lishi ko‗zda tutilgan. Shu sababli ham qiz bolalarni yugurish, kurash, nayza va lappak uloqtirish kabi mashqlar bilan muntazam ravishda shug‗ullantirishgan. Sparta xotin-qizlari ko‗proq qullarni saqlashda xizmat qilganlar. 

 Sparta davlati tarbiya tizimini va harbiy sohadagi eng kuchli qismi Gresiyada tashkil etdi. Ular uzoq yillar davomida yengilmas deb nom qozondi. Sparta atletikachilari ko‗pgina Olimpiya, Pif va boshqa o‗yinlarda qatnashib, g‗alabalarni qo‗lga kiritgan.

 Afinada bola yetti yoshgacha oilada, qullar nazorati ostida tarbiyalangan. Bu yoshda ko‗proq o‗yinlarga e‘tibor berilgan. Keyin o‗g‗il bolalarni maktabga yuborishgan. Qiz bolalar esa uyda tarbiyalangan. 7 yoshdan 16 yoshgacha bo‗lganlar davlat maktabi yoki shaxsiy maktablarda ta‘lim olishgan. Ular musiqa va gimnastika maktablari deyilgan. Ya‘ni musiqa mashg‗ulotlarida musiqa, raqs, o‗qish-yozish bilan, gimnastika mashg‗ulotlarida esa yalang‗och holda kurash (palestra) bilan shug‗ullanganlar. 12-14 yoshdan boshlab birinchi o‗ringa gimnastika mashg‗ulotlari qo‗yilgan.

 16 yoshga to‗lgandan keyin yaxshi ta‘minlangan ota-onalar o‗z farzandlarini gimnasiylarga berishgan. Afinada davlat hisobida uch xil gimnasiy, ya‘ni: akademiya, lisey va kinosorg majud bo‗lgan. Bu o‗quv yurtlarida yoshlar jismoniy tarbiya bilan bir qatorda siyosatshunoslik, falsafa va adabiyot fanlari bo‗yicha ham ta‘lim olgan.

 Afinada 18 yoshli yigitlar davlat harbiy tashkilotiga - (efeb) jalb etilgan. Ular ikki yil davomida harbiy xizmatni o‗tagan. Ular (efeblar) birinchi yili jismoniy tarbiya va harbiy tayyorgarlikdan o‗tishgan. Ikkinchi yili esa qalqon va nayza bilan qurollanib, davlat chegarasini qo‗riqlaganlar.

 Sekin-asta jismoniy tarbiya nazariyasi paydo bo‗la boshladi. Qadimgi faylasuf olimlar – Platon, Aristotel va boshkalarning asarlarida tarbiya ta‘lim tizimidagi jismoniy tarbiyaga yuksak baxo berildi. 

 Platon (eradan avvalgi 427-347 y.y.) Afina zodagonlari vakili, faylasuf-idealist (g‗oyachi) insonning ma‘naviy va jismoniy sifatlari haqidagi nazariyaning asoschisidir. U Sparta tizimiga moyillik bildirib, harbiy-jismoniy tarbiyani aqliy tarbiya va ta‘lim bilan qo‗shib olib borishni ko‗zda tutdi. Platon o‗zining (davlat) asarida shunday degan: «Yaxshi gimnastika ham oddiy bo‗ladi, lekin eng avvalo harbiy gimnastika bo‗lishi lozim».

 Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322 y.y.). Yirik olim va faylasuf, Plotonning o‗quvchisi va Aleksandr Makedonskiyning ustozidir. Uning ta‘limoti dialektika sohasida yuksak baholanadi. Chunki u shakl va mazmun birligi haqidagi  g‗oyani olg‗a suradi. Shu bilan birga borliqning rivojlanishini isbotlaydi. Insonning ruhi va tanasi ajramlas holdagi bog‗liq ekanligini tushuntirib boradi. Jismoniy tarbiyani aqliy tarbiya bilan hamohangligini ta‘kidlaydi.

 Aristotel o‗g‗il bolalarni jismoniy jihatdan mustahkam qilib tarbiyalash tarafdori bo‗lgan. U Platonda farqli o‗llaroq tarbiyada ko‗proq ta‘lim-tarbiyaga o‗rin berishni, gimnastika mashqlari hajmini kamaytirishni taklif etadi. Chunki gimnastikada ko‗proq harbiy jismoniy tarbiya va ta‘lim ko‗zda tutilgan va u bolalar uchun juda murakkab jarayon, deb hisoblaydi.

                 Demokrit (eramizdan avvalgi 460-370 y.y.). Jismoniy mashqlar inosnning

shakllanishida muhim o‗rin tutadi,  ya‘ni tabiiy holatni rivojlantirishda ustunroqdir, deb ta‘lim beradi. 

 Sokrat (eramizdan avvalgi 469-399 y.y.) aytishicha, mustahkam sog‗liq ko‗pgina illatlardan saqlashga kafolatdir. Qadimgi grek shifokori Gippokrat (eramizdan avvalgi 460-377 y.y.) ta‘biri va ta‘limi bo‗yicha, jismoniy mashqlar bilan shug‗ullanish turli xil kasalliklarni oldini olish (profilaktika) va davolashda muhim ahamiyatga egadir.

 Qadimgi greklarda jismoniy tarbiya asosan gimnastika va agonistika (maxsus)dan iborat bo‗lgan. Gimnastika umumiy jismoniy tarbiyada qo‗llanilgan.  Agonistika tizimida esa maxsus tayyorgarlik va boshqa musobaqalarda qatnashish ko‗zda tutilgan. 

Gimnastika maxsus tizim sifatida palestrika (kurash), orxestrika (raqs) va o‗ynlarni o‗z ichiga olgan. O‗z navbatida palestrika pentatlon (besh kurash: yugurish, uzunlikka sakrash, nayza va lappak uloqtirish, kurashdan iborat bo‗lgan. Shuningdek, uning pankration (kurash va mushtlashish - aralash), suzish, mushtlashish, otda yurish, kamondan o‗q otish va b. mashqlar ham kiritilgan.

Arxestrika asosan musiqa jo‗rligidagi raqslardan tashkil topgan. O‗yinlar esa tayoqlar, g‗ildiraklar, chavgon, shar, to‗plar bilan gimnastika qilishdan iborat bo‗lgan. 

Yuqorida ta‘kidlangan turlardan Olimpiya bayramlarida (agonlarda)  ko‗proq foydalanilgan.

Olimpiya bayramlari va boshqa gimnastika o‗yinlari (agonlar). 

Qadimgi Gresiyaning shon-shuhratini ko‗tarishda Olimpiya va gimnastika o‗yinlari (agonlar) o‗rni alohida ajralib turadi.

 Qadimgi Olimpiya o‗yinlari Alfey daryosi vodiysining Peloponiyes yarim orolida joylashgan Elida shahrining Olimpiya qishlog‗ida o‗tkazib kelingan. Odatga ko‗ra, hozirgi davrda Olimpiya mash‘alasi Kronos tog‗ etagidagi (Olimp tog‗ida emas) Olimpiyadan olinadi va Olimpiya o‗yinlari o‗tkaziladigan shaharlarga yetkaziladi.

Olimpiya – olimpizmning yaratilishi markazidir. Eradan avvalgi uch minginchi yillar davrida odamlar bu joylarga ko‗chib kelib o‗rnashgan va zich joylashgan.

Gomerning «Iliada» poemasida tasvirlanishicha, Troya urushida halok bo‗lgan Patrokl xotirasiga bag‗ishlanib, uning do‗sti Axill aravalar qo‗shilgan otlar poygasi, mushtlashish, kurash, yugurish, kamondan o‗q otish, nayza va disk uloqtirish bo‗yicha tadbir (musobaqa) o‗tkazgan. Shu tariqa Olimpiya qishlog‗i asta-sekin muhim madaniy tadbirlar o‗tkazish markaziga aylangan. Avvalo bu yerda Gera xudosiga bag‗ishlangan bir koshona keyinchalik esa, ya‘ni eramizdan avvalgi VII asrning ikkinchi yarmigacha Yer onasiga bag‗ishlab katta ibodatxona qurildi. 200 yildan keyin, ya‘ni greklarning Olimpiya qishlog‗idan eronlar ustidan g‗alaba qilishiga bag‗ishlab Zevs xudosi sharafiga katta namoyish markazi qurilgan. Bu joyda Elida davlati oliy kengashi binosi joylashgan bo‗ladi. Olimpiyada juda ko‗p ibodatxonalar, ularda son-snoqsiz haykallar mavjud bo‗lib, ular turli xudolar, afsonaviy qaxramonlar, Olimpiya o‗yinlari chempionlari, podsholar, sarkardalar sha‘niga bag‗ishlangan. 

Bu joyda boshqa turli xil madaniy, qurilish maskanlari qatorida sport inshootlari majmuasi (kompleks) ham joylashtirilgan. Bunda stadion, ot chopar (ippodrom), gimnastika va palestra (kurash) joylari mavjud edi.  Ba‘zi manbaalarning guvohlik berishicha, Olimpiya o‗yinlarining ilk bor tashkil etilishi greklarining bosh xudosi Zevsning o‗z otasi Kronos sha‘niga bag‗ishlab katta an‘anaviy bayramlar o‗tkazilishi bilan bog‗liq bo‗lib, ular Olimpiya (joy) o‗yinlari deb atalgan.

Boshqa rivoyatlarga ko‗ra esa tashkil etilgan o‗yinlar afsonaviy qahramon Gerakl sha‘niga ya‘ni kuch, mardlik, jasorat, harbiy shuhrat ramziga bag‗ishlangan. Aniqrog‗i, Elida podshosi Avdiy ustidan qozongan g‗alabasi sharafiga Gerakl o‗yinlari tashkil etilgan. U o‗yinlarni o‗tkazish uchun masofalarni (distansiya-stadiya) o‗z oyoq izlari bilan o‗lchab bergan. Olti yuz oyoq izi bir masofa (stadiya), ya‘ni 192 m. 27 sm.ni tashkil etgan. Avvallar o‗yindagi g‗oliblarni ana shu tur bilan belgilagan. Gerakl pankration (kurash va mashtlashishning aralashmasi) musobaqasida qatnashib g‗olib chiqadi. Keyinchalik o‗tkazilgan o‗yinlardagi g‗oliblarga «Ikkinchi Gerakl» unvonini berish odatga aylantirilgan.

Xullas, o‗yinlar  urish qahramonlari, podshohlarni yengan jasur va botir sarkardalar sha‘niga bag‗ishlab o‗tkazilgan.

Olimpiya o‗yinining ilk boshlanishi eradan avvalgi 776 yilga to‗g‗ri keladi. Bu davrda faqat erkin holda to‗g‗ilgan greklargina Olimpiya o‗yinlarida qatnashgan. Qullar, ayollar va chet elliklar o‗yinlarda qatnashish huquqiga ega bo‗lmagan. O‗yinlar har to‗rt yilda bir marotaba tashkil etilgan. Dastlabki o‗yinlarda faqat gurishlar asosiy dastur hisoblangan. Keyingi o‗yinlarning dasturlariga besh kurash (pentatlon): yugurish, uzunlikka sarash, nayza va lappak uloqtirish, kurash kiritilgan. Shuningdek, mushtlashish, pankration (mushtlashish va kurash), otda yurish, aravalarda poyga kibi bo‗yicha ham musobaqalar tashkil etilgan. 37-Olimpiya o‗yinlaridan boshlab (eradan avvalgi 632 y.) o‗yinlarda  bolalar  ham ishtirok etishgan. O‗yinlar avvalllari bir kun davomida, keiynchalik besh kunda o‗tkazib borilgan. O‗yinlar tantanali ravishda qiziqarli tarzda ochilgan. 

Qadimgi greklarning Olimpiya o‗yinlari uzluksiz 1160 yil davom etgan. Ellada aholisi o‗zining Olimpiya o‗yinlarida 290 marta yig‗ilgan. Eng oxirgi o‗yin Yangi eraning 393 y.ga to‗g‗ri keladi. Bir yildan keyin esa Rim Imperatori Feodosey-1 xristianlikning keng yoyilishi tufayli Olimpiya o‗yinlarini o‗tkazishni ta‘qiqlab qo‗ydi. 32 yil o‗tgach esa Feodosey-II barcha turga kiruvchi yodgorliklar, Olimpiyadagi muqaddas joylarni buzishga farmon berdi va ular yakson qildi. Qolganlari esa katta suv toshqinlari (sel) va yer qimirlashlari natijasida vayron bo‗ldi. Natijada, marosimlar va Olimpiya o‗yinlar nomi butunlay unitildi. 

Qadimgi Yunonistonda Olimpiya bayramlari (o‗yinlari) kabi turli xil boshqa bayramlar ham o‗tkazish odat bo‗lgan. Ulardan diqqatga sazovor bo‗lganlari – Pif o‗yinlari – Appolonga bag‗ishlanib, Delfi shahrining atroflarida o‗tkazilgan. Bunda musiqa, raqslar bilan birgalikda gimnatika o‗yinlari o‗tkazilgan. G‗oliblar lavr shohlaridan yasalgan chambar bilan taqdirlangan. Shuningdek, Nemey, Panafina o‗yinlari ham muntazam ravishda o‗tkazilgan. Bularda ham musiqa gimnastika va boshqa o‗yinlar dasturning asosiy mazmunini tashkil etgan.

Eradan avvalgi IV asrdan boshlab yunonistondagi quldorlik tuzumi barham topa boshladi. Bu, o‗z navbatida, umummadaniyat va hususan jismoniy madaniyatning o‗sishiga salbiy ta‘sir ko‗rsata boshladi. Avval Makedoniya, keyinchalik esa rimliklarning hukmronligi ostida yunoniston  mustamlakachilik zulmini boshidan kechirdi. O‗tkazilayotgan o‗yinlarda yunonlarga mansub bo‗lmagan fuqarolar, professional sportchilar (mushtlashish, kurash, besh kurash va h.) qatnashishi odatga aylanadi. Lekin, xrestian dinining kengayishi va rivojlanishi boshqa xudolar sha‘niga bag‗ishlab o‗tkazib kelinayotgan bayramlarga barham berdi. Shular qatorida Olimpiya bayramlarini o‗tkazish ham to‗xtab qoldi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-ma‘ruza: Qadimgi rimda jismoniy madaniyat.  Shohlar davrida jismoniy madaniyat REJA:

1.Rimning vujudga kelishi.

2.Dehqonlarning jismoniy madaniyati

3 Imperatorlik davrida jismoniy madaniyat

 Rimning vujudga kelishi eramizdan avvalgi 754 yilga (yoki 753 yilga) to‗g‗ri keladi. Rim davlati o‗zining dastlabki uch asri (eramizdan avvalgi VIII-VI asrlar), shohlar davri deb ataladigan davr mobaynida Rim jamiyati urug‗chiliq to‗zimining chirib borishi va pariarxat quldorlik mo‗nosabatlarining rivojlanish bosqichini boshidan kechirdi. Shohlar davrida harbiy demokratiya sharoitida harbiy ish bilan bog‗langan va o‗z ildizlari bilan urug‗chiliq to‗zumi taraqqiyoti davridagi an‘anaviy xalq o‗yinlari va bayramlariga borib taqaladigan ko‗pgina jismoniy madaniyat elementlari keng rivoj topdi. Qadimgi Rim yodg‗orliklari, rimliklar o‗rtasida harbiy yo‗nalish yaqol ifodalangan ko‗p sonli bayramlar, o‗yinlar va raqslarning tarqalganligi to‗g‗risida ko‗pgina dalillar bo‗ldi. Suvorilarning kelib chiqishi chalkashib ketgan lobarant yo‗llarida musobaqa o‗tqazishidan iborat bo‗lgan troyap o‗yinlari Qadimgi Rim uchun harakterli bo‗lgan o‗yinlardan. Bu o‗yin urush vaqtida odatda otliqlar otryadli tashkil etadigan. Rim urug‗chiliq zadogonlari (partitsiylar) uchun ayniqsa harakteri edi. Qo‗sh g‗ildiraqli aravada yurish ko‗p sonli harbiy raqslar, nayza uloqtirish, mushtlashish, kurash va boshqa mashqlar ham keng tarqalgan edi. Jismoniy madaniyatning qadimgi elementlari quldorlik Rimdagi harbiy jismoniy madaniyatning o‗ziga xos sistemasining asosini tashkil etar edi.  

 Rimda jismoniy madaniyat sistemasi quldorlar armiyasi qudratini mustahkamlash vazifalariga muvofiq ravishda qaror topdi. Rim Respublika davrida qaror topgan siyosiy to‗zimida, ijtimoiy xokimyat harbiy xukumatini o‗tishiga majbur bo‗lgan fuqoralar qo‗lida bo‗lgan bir shariotda har bir erkin va teng huquqli rimlik o‗zini askarlik faoliyatiga tayyorlash kerak edi. Bu vazifalarining xal etilishi uchun maxsus madaniyat muassasalari tashkil etilgan. Qadimgi Gresiyadan farqli ravishda Rimda madaniyat ishi uyda beriladigan madaniyatviy harakterga ega edi. Rimlik yigitlar armiya safiga kirgo‗ncha oilada, o‗z tengdoshlari orasida bular edi. Ko‗p sonli eski xalq o‗yinlari va mashqlari ularni jismoniy jihatidan madaniyatlash vositalari edi. Katta yoshdagi bolalar asosan yugurish, irg‗itish, kurash, qilichbozlikdan mashq qilar edilar. Patritsiylar oilasidan chiqqan bolalar otda yurishini mashq qilishga ko‗p vaqt ajratar edilar.              Council(s) initiatives, as well as local authority development officers being appointed to promote and administer sport. It is likely that the next twenty years will see a significant growth of professional sports administration, at a national and local level, and that the training of these professionals, coupled (hopefully) with a constantly growing band of volunteers, will be crucial to improving the performance of our sports people throughout the world at all levels of competition.¹

Rimlik yigitlar oilada dastlabki jismoniy tayyorgarchiliqni yetarli darajada olganliklarida keyin 16-17 yoshlarda armiya safiga kirar edilar. Armiya safida ular o‗zoq yillar davomida qa‘tiy paxodlagerlar sharoitida uyushtirilgan va maxsus maqsadga yo‗nnaltirilgan harbiy va jismoniy maktabni o‗tar edilar. 

Bunday madaniyat sisteamsi Rimda eramizdan avvalgi II asrgacha Mariya isloxati bilan porefssional armiya ga asos solingan davrgacha saqlanib qoldi. Jismoniy mashqlar o‗yinlar musobaqalar qadimgi rimliklarning butun hayotiga singib ketgan edi. To‗p bilan o‗yinaladigan turli o‗yinlar g‗oyat darajada ommalashgan edi. O‗nday o‗yinlar ham patritsian –aslzodalar orasida ham plebslar orasida tarqalgan edi. 

 Rimliklar hayotida rim tarixining mashxur sanalariga va turli diniy bayramlariga moslab o‗tqazilgan ko‗p sonli jamoat o‗yinlari katta o‗rin to‗tar edi. Rimda jamoat o‗yinlarini o‗tqazish uchun eramizdan avvalgi IV asrdayoq podsho Trakvinii Prisk tamonidan katta sirk qurilgan edi. Keyinroq eramizdan avvalgi Sh asrda ikkinchi sirk Flaminitlar sirki qurilgan edi. 

 Rim o‗yinlari patritsiin aslzodalarning bayram xisoblangan eng qadimgi o‗yinlar  eng ommalashgan sirk o‗yinlari qatoriga kirar edi. Eramizdan avvalgi VI asrdan boshlab Respublika o‗rnatilganligidan keyin plebey o‗yinlari keng tarqaldi. Eramizdan avvalgi V asrdan boshlab uch kechayu uch ko‗nduz davom etgan, yuz ellik o‗yinlar zo‗r dabdaba bilan o‗tqazila boshlandi. Bu o‗yinlarni Valeriy Noplikoloyu yaratgan bo‗lib yuz yilda bir marta uyushtirilar edi. 

Otliqlar musobaqalari

  Bu o‗yinlar dasturiga musobaqalarning ko‗pgina turlari kirar edi. Otliqlar musobaqalari va qo‗l g‗ildiraqli aravada chopish eng sevimli o‗yinlaridan biri edi. Ko‗pgina o‗yinlar dasturiga kurashchilar, yuguruvchilar, mushtlashuvchilarning musobaqalari ham kiritdilar. 

 Vaqt o‗tishi bilan, Gresiya bilan ancha mustahkam aloqalar o‗rantishshi sari Rimga yunon ta‘sirlari kirib kelaboshladi. Bu ta‘sirlar ma‘lum darajada jismoniy madaniyatga ham aloqador edi. Eramizdan avvalgi II asrdan boshlab Rimdagi bir qator siyosiy va jamoat arboblari yunon atletika musobaqalarning rimliklar sharoitiga ko‗chirishga harakat qilib ko‗rdilar. Lekin ularning bu harakatlari muvoffaqiyatga erishmadi. Eramizdan avvalgi 80 – yillarda, Gresiyaning Rim tamonidan bosib olinishi bilanoq qonsul Sulli yunon olimpiya o‗yinlarini Rimga ko‗chirishga o‗rinib ko‗rdi. Uning bo‗yrug‗iga muvofiq, 175-olimpiya o‗yinlari Rimda o‗tqazilishi kerak edi. Lekin bu o‗rinish ham rimliklar taomnidan quvvatlanmadi, shuning uchun navbatdagi olimpiya o‗yinlari (eramizdan avvalgi 76-yilda) qaytadan olimpiyada o‗tqazildi.

 Yunon musobaqalarini Rim sharoitiga o‗tqazish uchun bo‗lgan-bo‗lgan va bo‗nga o‗xshash boshqa o‗rnishlarining muvoffaqiyatsizlikka uchrashiga sabab sho‗qi, ko‗pgina rimliklar o‗rtasida yunon gimnastikasiga nisbatan yomon mo‗nosabat ildiz otgan edi. Ular yunon gimnastikasining amaliy foydasini ko‗rmadilar. Gresiyada qaror topgan atletika musobaqalariga esa yoshlarni yo‗ldan ozdirish havfi bor deb qarar edilar. 

2.Dexqonlarning jismoniy madaniyati

 Davrlar o‗tishi bilan ayniqsa eramizdan avvalgi II-I asrlarga kelib, ko‗pgina jamoat bayramlarida qadimgi Rim an‘anaviy o‗yinlari bilan birgalikda asta-sekin o‗zlarining dastlabki ahamiyatini yo‗qotib, huqumron aslzodalar to‗dasi tamonidan o‗zining sinfiy maqsadlari yo‗lida keng foydalanadigan tamoshalariga aylanib ketdi. Traditsion jamoat bayramlari va o‗yinlarining bunday tamoshaga aylanib ketish jarayoni Respublika davridagi Rimning ijtimoiy –siyosiy hayotida sodir bo‗lgan o‗zgarishlar bilan bog‗liqdir. Butun Rim tarixi, patritsiylar va plebeylar o‗rtasidagi lavozimlarda o‗tirish va davlat yerlarini egalash uchun olib borgan kurash bilan to‗lib toshgan edi. Bu kurash natijasida patritsiy aslzodalar harbiy xizmat tufayli qashshoqlashib ketgan plebey-dehqonlarning barcha yerlarini asta-sekin egallab olgan yangi yirik yer egalari borgan sari ko‗proq, kirib borar edi. 

 Mayda yer egalari ommasi yil sayin ko‗payib borayotgan lyupen-proletarlarga aylanardi. Eramizdan avvalgi II asrdayoq proletariotga aylangan kishilarning katta olomoni Rim shaharlarining to‗ldirib yuborgan edi. Hokimyat uchun kurash olib borayotgan hukumron aslzodalarning turli guruhlari proletarlashgan, o‗z sinfidan tamomila aloqasini o‗zgan, bu ommadan o‗z maqsadlariga erishish yo‗lida foydalnishga harakat qiladilar. Ular sadaqa berish va hushomadgo‗ylik qilish yo‗li bilan siyosiy kurashda o‗zlariga jalb etishga erishar edilar. Eski an‘anaviy jamoa bayramlari asosida ommaga tantanali tamoshalar tashkil etish ommasiga hushomadgo‗ylik etish shakillaridan biri edi. 

 Tomoshani tashkil etuvchilar tomoshalarni uyushtirish vaqtida an‘anali qadimgi rim o‗yinlari dasturi bilangina cheklanib qolmasdan, tomoshalarning yangi, ancha o‗tkir elementlarini, bebosh olomonning diqqatiga jalb etadigan elementlarni topishga harakat qilar edilar. Eramizdan avvalgi II asrda vujudga kelgan ancha yaqqol yangi o‗yinlardan biri gladiatorlar jangi bo‗lib, keyinchalik u Rim tomoshalarining asosiy elementlaridan biriga aylanib qoldi. Datlabki vaqtlarda bayram ko‗nlari ayrim gladiatorlar sirk maydonlarida chiqar edi; so‗ngra ularning musobaqalar ommaviy harakter kasb etdi. Agar qadimgi Rim sirk o‗yinlarida otliqlarning musobaqalarida, qo‗sh g‗ildiraqli aravalarda, yugurishlarda va hokazolarda quldorlarning o‗zlari qatnashgan bo‗lsa, qonlik gladiatorlik janglarida esa o‗yinlarni tashkil etuvchilar qilichbozlik sa‘natini yaxshi egallagan qullardan foydalanar edilar. Eramizdan avvalgi I asr Rimda gladiatorlarni tayyorlash uchun maxsus maktablar tashkil etila boshlandi. Bu maktablar ham xususan shaxslar, ham davlat tamonidan tashkil qilinar edi. Bu maktablarga odatda biror go‗nohi uchun ho‗qum qilingan qullar tanlab olinar edi. Bu maktablarda qullar tajribali instro‗qtorlar rahbarligida qurollarning turli shakillaridan qilichbozlik qilishni o‗rganar edilar. Epchiliqning o‗sishiga va chiroyli harakatlarining rivojlanishiga katta e‘tibor berilar edi. Zarurligiga qarab, tomoshalarining tashkilotchilari maktab egalaridan ma‘lum to‗lov badaliga gladiatorlarni olar edi. Sirk maydonida yoki amfiteatrlarda olishuvda omon qolgan gladiatorlar yana maktab ixtiyoriga qaytib borar edi. 

 Gladiatorlarning maktablarda qullarni ekspulatsiya qilishining nihoyat darajada qattiq shakillari mavjud edi. Lekin bu maktablarda qo‗llarni birlashtirish uchun eng yaxshi sharoit ham bor edi. Shuning uchun gladiatorlarning maktablari ko‗pincha qo‗llar qo‗zg‗olonning o‗chog‗i xisoblanar edi. Rim tarixidagi qullarning gladiator Spartak boshchiligida ko‗tarilgan eng yirik qo‗g‗olon Kapus shahridagi maktab gladiatorlarning qo‗zg‗oloni bilan (eramizdan avvalgi 73 yilda) boshlangan edi. Bu qo‗zg‗olon juda katta qullar ommasini harakatga keltirdi. Rim quldorlik davlati qullarga qarshi kurashish uchun o‗zining barcha kuchlarini safarbod etishga majbur bo‗ldi. Qo‗zg‗olon shafqatsizlik bilan bostirildi, lekin u quldorlik to‗zimi asoslarini larzaga keltirishda imqon bergan qullar revolyusiyasining boshlanishga sabab bo‗ldi. 

 

                               3. Imperatorlik davrida jismoniy madaniyat

 Quldorlar to‗zumining chirish jarayoni Rim imperatorligida davom etidi. Yemirish alomatlari Rim ijtimoiy va madaniy holatining barcha sohalarida, shujumladan, jismoniy madaniyat sohasida ham borgan sari ko‗proq darajada namoyon bo‗la boshladi. 

 Professional armiyaga o‗tilishi, xuddi Gresiyadagi singari, quldorlarning ilgari qaror topgan harbiy – jismoniy madaniyati qattiq sistemasining tushko‗nligiga sabab bo‗ladi. Mo‗l-ko‗lchiliq noz-ne‘matlariga ko‗milib qolgan quldor aslzodalar jismoniy madaniyat vositalari xazinasida o‗zlari uchun fuqat nozik badan ehtiyojlarining qondiradigan elementlarigina saqlab qoldilar. Maxsus qurilgan xashamatli termlardan (cho‗miladigan joylarda)gi iliq suvda cho‗milish eng sevimli mashg‗ulot bo‗lib qoldi; termlar joylashgan binolarda massaj qiladilar, yengil gimnastika mashqlari bajaradilar va to‗p o‗yinlari o‗ynar edi.

 Tomoshalarning yanada rivojlanishi imperiya davrida Rim jismoniy madaniyati uchun ayniqsa harakterli edi. Tomoshalarning yanada rivojlanishi tomoshalar soni va ko‗lamining oshishi yo‗li bilangina emas, balki ular harakterlarining o‗zgarishi bilan ham-olomonning yaramas niyatlarini qo‗zg‗otadigan dahshatli ovo‗nchoqqlariga aylanishi yo‗li bilan ham bordi.

 Imperatorlik davrining boshlariga kelib (eramizdan avvalgi I asrning dastlabki yillarida) tomoshalar jami bo‗lib yiliga 66 ko‗n o‗tqazilar edi. Eramizning II asri o‗rtalarida ular uchun endi 135 ko‗n, IV-asr yarmida 175 ko‗n ajratilar edi.  

 Sirk o‗yinlari ko‗lamining yanada kengayib borishi bilan bir qatorda (asosan qo‗sh g‗ildiraqli aravalarda chopish) gladiatorlik janglari ham g‗oyat katta ko‗lamda rivojlandi. Gladiatorlik o‗yinlarini o‗tqazish uchun maxsus inshoyatlar-amfiteatrlar qurilgan edi. Bu inshoyatlardan kattasi eramizning I asrida qurilgan Kolizey amfiteatri edi; bu amfiteatrining vayronalari Rimda hozirgi ko‗nga qadar saqlanib qolgan. 

 

Amfiteatr maydonlarida olomonning vaqtichog‗ligi uchun yuzlab gladiator jang qilar edi. Maydonda chinakam jang bo‗lib, ularda faqat piyoda gladiatorlargina emas, balki otliq gladiatorlar ham qatnashar edi. Uddaburon o‗yin tashkilotchilari bu o‗yinchilarga qanoat qilmasdan, gladiatorlarning yirtqich hayvonlar bilan jang qildirar edi. Tomoshaning bu turi Rimda birinchi marta eramizdan avvalgi II asrlardayoq paydo bo‗lgan edi, lekin imperiya davrida juda keng ko‗lamda tarqalgan edi. Maxsus kavlangan katta qullarda o‗tqaziladigan dengiz janglari qonli gladiatorlik janglarining alohida turi edi. Avgust tamonidan tashkil etilgan ana shunday janglardan birida 19 ming gladiator qatnashgan edi. 

 Tomoshalarning barcha bu turlari ―mag‗rur Rim‖ tashqi go‗zalligining va shu bilan birga, Rim quldorlik jamiyati eng chuqur ichki tushko‗nligi, xo‗no‗q chirishining yorqin yoki yaqqol ifodasi bo‗lib, ularda qatnashuvchilar o‗z xo‗jayinlarini ixtyorlari bilan qonli olishuvlarda bir-biriga qarshi chiqish uchun maxsus jismoniy tayyorgarlikni o‗tashlari lozim edi. 

 Shu bilan birga ayni bir vaqtda Rim hukumron doiralari yunon namo‗nalari zaminidagi atletika musobaqalaridan Rim sharoitida mustahkamlab qolishiga erishish uchun ozmo‗ncha harakat qilmadilar. Imperator Avgust Rim Aksaum g‗alabasi sharafiga har turt yilda bir marta o‗tqaziladigan ―aktineya‖ atlantika o‗yinlarining ta‘sir etishiga o‗rinib ko‗rdi. Lekin bu o‗rinishi muvoffaqiyat qozanmadi. Neron eramizning 60-yilida qo‗sh g‗ildiraqli aravalarning chopishidan va atletlarning musobaqalaridan iborat bo‗lgan ―neroniya‖ bayramini tashkil qildi. 86-yilda kapitoliy o‗yinlarini ta‘sis etgan imperator. Domikaning urunishi ancha o‗rinli bo‗lib chiqdi; bu o‗yinlar Rim imperiyasi tugatilgo‗ncha yashab keldi. Atletika musobaqalaridan kurash va mushtlashish musobaqalari ancha keng ommalashgan edi. 

 IV asrda Rimda xristian diniy davlat tamonidan quvvatlana boshlandi. Chernov ta‘siri asta-sekin davlat va jamoa hayotining barcha sohalariga tarqaldi. Cherkov o‗z hukumronlik ahvolini mustahkamlashga halaqit beradigan. Rim an‘analariga qarashi aktiv kurash olib bordi. Cherkov Rim tomoshalariga ayniqsa qonlik gladiatorlik janglariga qarshi chiqdi. Tomoshalarning kishiliq ahloqi normalari elementlariga zid kelganligi uchungina emas, balki ularning ommaning o‗ziga jalb etib, cherkov ta‘sirining yanada tarqalishi va mustahkamlashishiga to‗siq bo‗lganligi uchun ham tomoshalarga qarshi kurash olib bordi. 

 

Qo‗sh aravada mashqlar bajarish

 Buning natijasida IV asrdayoq gladiatorlar o‗yinlarining ko‗lami va soni kamaya boshladi, 404 yilda esa ular tomom ila ta‘qiqlandi. 

 Lekin cherkov rimliklar hayotiga mustahkam kirib qolgan tomoshalarni darhol tugatishga qadur emas edi. Rim olomoni Rim davlatining yemirilishiga qadar tomoshalar ko‗rsatilishini talab qilib keldi va ular ko‗rishga muvofiq bo‗ldi. Biroq bu tomoshalar endi asosan qo‗sh g‗ildiraqli aravalarning sirkda chopishi va professional kurashga hamda mushtlashuvchilarning chiqishlari bilan cheklangan edi. 

 Qachonlardir qudratli bo‗lgan Rim quldorlik davlati ichki ziddiyatlar tufayli ichidan zil ketib, har jihatdan bosib kelayotgan varvar qabilalarning hujumiga bardosh bera olmadi. 476 yilda G‗arbiy Rim imperiyasining hukumronligi tugatildi. Bu to‗zum o‗rniga yangi ijtimoiy to‗zum, quldorlik mo‗nosabatlariga nisbatan yangi, ancha progressiv feodal ishlab chiqarish mo‗nosabatlari vujudga keldi.  

 

Mavzuni o‗zlashtirish uchun savollar

1.     Rimning vujudga kelishi haqida o‗z bilimingizni namoyon eting?

2.     Kim tomonidan birinchi sirk kurilgan?

3.     Imperatorlik davrida Rimda jismoniy madaniyat qay tusda rivoj topdi?

4.     Respublika davrida Qadimgi Rimda jismoniy          madaniyat rivojlanish bosqichlari haqida nimalar bilasiz?

5.     Katta amfiteator qachon kurilgan?

6.     Mariya islohati to‗g‗risida ma‘lumot bering

7.     Qachon G‗arbiy Rim imperiyasining xukumdorligi tugadi?

8.     Gladiatorlar maktabi to‗g‗risida ma‘lumot bering

 

Talabalarni mustaqil  tayyorgarligi uchun topshiriqlar

Quyidagi mavzular asosida reja tuzing va o‗z fikr-mulohazalaringizni bildiring,  ― Mustaqil ish‖ yozing:

1.Qadimgi Rimda jismoniy tarbiya

2.Qadimgi Rim podisholigi. 

3.Glodiatorlar maktabi. 

4.Spartak boshchiligidagi qo‗zg‗alon.

TEST:

1.   Ibtidoiy jamoa tizimida jimoniy tarbiyani kelib chiqishining asosiy omillari nimalardan iborat?

 Yosh avlodni jismoniy tarbiyalash, chiniqtirish

 Xarbiy jismoniy tayyorgarlik

 Mexnat faoliyati, ongini rivojlanishi, harakatlarga tabiiy extiyoj

 Diniy marosim tarzidagi uyinlar, rakslar

2.   Qadimgi olimpiya oyinlari qachon va qaerda o‗tkazilgan?

 Mil.av.394y, Rim     

 Mil.av.408y, Sparta

 Mil.av.586y., Sirakuza   

 Ml.av.776y, Olimpiya

3.   Qadimgi olimpiya oyinlari qachon va kim tomonidan taqiqlangan? 

 Mil.av.80y.. imperator Sulla   v) mil.av.60y., imperator Neron

 Mil.av.390y., imperator Dionisiy   Milodiy 394y., imperator Feodosiy 1   Milodiy 520y., imperator Yustinian.

4.   O‗rta asrlar davrida «Ritsarlarga oid ettita fazilat» nimalardan iborat? Qilichbozlik, kamondan o‗k otish, harakatli oyinlar, kurash, yugurish.

Otda yurish, kilichbozlik, suzish, ov qilish, kamondan o‗q otish, shaxmat oynash, she`r to‗kish.

 Kurash, nayzabozlik, suzish, qo‗l jangi, otda yurish, tennis, yugurish.

 Kamondan o‗q otish, ov qilish, kurash, sakrash, qilichbozlik, kuch sinashish, raqs tushish. 

5.   Qaysi davlatlarda milliy gimnastika tizimlari vujudga kelgan va rivojlangan?

 Avstriya, Italiya, Gollandiya     

 AKSH, Shvetsiya, Frantsiya

 Germaniya, AKSH, Angliya  

 Germaniya, Shvetsiya, Frantsiya

6.   Qaysi davlatlar jismoniy tarbiya tizimida sport oyinlari keng rivojlangan edi?   Germaniya, AKSH      

 Italiya, Rossiya

  Angliya, AKSH     

 Daniya, Ispaniya 

7.   Xalqaro Olimpiya Qo‗mitasi (XOK) qachon tashkil qilingan?

 1881y  

 1894y   

 1896y  

 1900y 

8.   XOKning birinchi prezidenti etib kim saylangan edi?

 Per de Kuberten    

 Everi Brendedj   

 Demetrius Vikelas  Maykl Killanin    

9.   Hozirgi zamon birinchi Olimpiya oyinlari qachon va qaerda o‗tkazilgan?  1774y Dessau    

1894y Parij    

 1896y Afina   

 1904y Sent-Luis 

10.       Abu Ali ibn Sinoning Tib qonunlari asarida sog‗liqni saqlash uchun qanday tarbirlar tavsiya kilingan?

 Jismoniy mashqlar, mehnat qilish, sayoxatlar

 Badantarbiya, chiniqtirish tadbirlari, suzish

Jismoniy mashqlar, ovqatlanish tartibi, uyqu tartibi

 Gimnastika, massaj, suzish

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-ma‘ruza: O‗rta asrlarda jismoniy tarbiya va sport. Evropada jismoniy tarbiya va sport.

Reja:

1.          Evropada jismoniy tarbiya va sportning ravnaq topishi.

2.          Osiyo, Afrika va Amerika mintaqalarida jismoniy tarbiya va sport.

3.          Uyg‗onish (yangilanish) davrida jismoniy tarbiyada pedagogik g‗oyalarning rivojlanishi.

 

    O‗rta asr davri eramizning V-XVII- asrlariga to‗g‗ri keladi. Bu vaqtda feodal tuzumi g‗arbiy va sharqiy yevropa, Osiyo va shimoliy Afrikada tashkil topib, u rivojlanadi. Markaziy Amerika, Avstraliya qit‘alari, Osiyoning shimoliy viloyatlarida esa bu davrda ibtidoiy jamoa tuzumi yoki quldorchilik hukm surgan. Demak jahondagi xalqlar turli-tuman ijtimoiy sharoitlarda yashab, o‗z madaniyatlarini bir-biridan olgan holda to‗ldirganlar hamda boyitganlar.

Evropa. Feodal tuzumi davrida asosan ritserlar va diniy arboblar hukumron-lik qilishgan. Ular asosan Krepostnoy dehqonlar va  hunarmand aholini ezish va ish-latish asosiga yashaganlar.

O‗rta asr davomida ular orasida umumiy hayot asosida madaniyatning tarkibiy qismi sifatida jismoniy tarbiya va sport ham rivojlangan. Bir necha yuz yillar davo-mida Katolik dini aqliy va jismoniy tarbiyaga salbiy ta‘sir o‗tkazib keldi. Xris-tian dini ta‘lim va tarbiya sohasida o‗zining hukumronligini ustun qo‗ydi. Bunda fa-qat ruhiyat va oxirat haqida ta‘limot olg‗a surildi. Dinning ta‘siri natijasida mak-tablar va universitetlardagi yoshlarning jismoniy tarbiyasiga e‘tibor berilmadi. CHerkov (masjid) feodal tuzumiga yordam berish maqsadida ritserlik katolizmini keng tarqatdi. Krest (xoch) yurishlarda ritsarlik faoliyatlar jismoniy tayyorgarlikka eh-tiyoj sezib, shu sababdan ularni tayyorlashga e‘tibor kuchaytirildi hamda ritsarlik jismoniy tarbiya tizimini tashkil etdi. Bunda asosan harbiy-tayanch (prikladnoy) xu- susiyatiga asoslandi.

Ritsarlarni tarbiyalashda otda yurish, qilichbozlik, ov, suzish, kamondan o‗q otish, shohmot o‗yini, she‘r aytish kabilardan foydalanildi.

7-14 yoshdagi bo‗lajak ritsarlar obro‗li feodal ayollar tarbiyasini olgan. 14 yoshga to‗lganlar (pojlar) qurollarni ishlatishga jalb etilgan. 21 yoshda esa ular ritsarlikka jalb qilingan. SHunda ular barcha xizmatlarni bajarishga tayyor bo‗lish uchun kuch va chidamlilikka erishish yo‗lida jismoniy mashqlar bilan mashg‗ul bo‗lishadi. Bunda o‗yinlar va sport muhim o‗rinda turgan. O‗yinlar harakatli, sport va harbiy xususiyat-ga ega bo‗lgan. Sport o‗yinlari ichida Fransuz, ―Je de pom‖ (tennisga o‗xshash), Ingliz sul (futbolga o‗xshash), gollandga golf ko‗proq qo‗llangan. Harbiy tayyorgarlik mashqlarida shahar devorlariga hujum, qasr (saroy) va qo‗rg‗onlarni o‗rab olish (qamal) mazmun topgan. Buning uchun sun‘iy joylar tayyorlangan.

Sport turlari orasida qilichbozlik, otda yurish, kurash, nayza uloqtirish, uzun-likka sakrash, kamondan o‗q otish, suzish kabi mashg‗ulotlar o‗rin egallagan.

Nayzabozlikni o‗rgatishda shu sohadagi mutaxassis o‗qituvchilarni (feyxtmeysterlar) taklif etishgan. Boshqa turlarda ham bu usullar qo‗llanilgan. Ritsarlarning ko‗ngil ochish mashg‗ulotlari asosan ov qilish, ya‘ni burgut (lochin) bilan tutish, it bi-lan, otda va piyoda yurish bilan jonivorlarni quvib tutishgan.

Ritsarlarning harbiy-jismoniy tayyorgarligini sinovdan o‗tkazish uchun ―ritsar-lar turniri‖ni (musobaqa) o‗tkazishgan. Bu haqda VI-asrda Fransiyadagi faoliyatlar, tadbirlar guvohlik beradi. Turnirlar ommaviy tusda va yakka tartibda (olishuv, bellashuv) o‗tkazilgan. Turnirlarni tashkil qilish asosan oilada o‗g‗il tug‗ilishi, jangda-gi g‗alaba, ritsarning uylanishi, yirik feodalning tug‗ilgan kuni va b.q sabablar bi-lan bog‗liq bo‗lgan.

Yakka bellashuvda ritsarlar ―qirolga hayot baxsh, ayolga qalb va o‗ziga shon- shuhrat‖ keltirish uchun qasamyod qilishgan. Turnirlarning ko‗proq rivojlanishi XIIIasrga to‗g‗ri keladi, ya‘ni krest (xoch) yurishi bilan bevosita bog‗liqdir. Bunday yirik turnirlar Germaniya, Angliya, Fransiya, Ispaniyada ko‗proq tashkil etilgan. So‗nggi turnirlar XV-asr oxirlarida Germaniyada, XVI-asr boshlarida Fransiyada o‗tkazilgan. Bu davrda feodal munosabatlar keskin o‗zgaradi va ritsarlik tizimi susayib boradi, ya‘ni yangi burjuaziya munosabatlar yuzaga keladi. Bu o‗z navbatida o‗q otar qurollar-ning (porox) kashf etilishi tufayli jismoniy tarbiyaga ehtiyoj yo‗qligini keltirib chiqaradi.

Dehqonlarning yer mulki va kasbdorlarning o‗z-shaxsiy mulki bo‗lishi yollanma ishchilarning ko‗payishini ta‘minladi. Lekin ular quldorlar kabi ezish, jabr diyda keltirmas edi. Feodallar va din peshvolari jismoniy mashqlar va xalq o‗yinlariga qarshi edi. Buning negizida asosan dehqonlar va shahar hunarmandlarining qo‗zg‗olon ko‗tarmasligi, jismoniy va harbiy kuchga ega bo‗lmasliklari ko‗zda tutilgan, ulardan qo‗rqqan, hayiqqan. SHunga qaramasdan xalq qadimgi o‗yinlar va jismoniy mashqlar bilan shug‗ullanish an‘anaviy bayram va marosimlarda ularni qo‗llashni ma‘lum darajada davom ettirgan.

XIV-arsda SHveysariyada 16-18 yoshdagi o‗smirlar o‗rtasida yugurish, sakrash, ku-rash, nayza uloqtirish, tayoqlarda qilichbozlik kabi turlar bo‗yicha tashkiliy shaklda o‗tkazilgan.

CHex dehqonlari va hunarmandlari XV-asrda Rim-katolik dini va feodallariga qarshi g‗alayon va qo‗zg‗alonlarida jismoniy mashqlardan harbiy maqsadga samarali foydalanganlar.

O‗rta asrda shaharlarning ko‗payishi (XI-XIV asrlar) natijasida xalq jismoniy madaniyatining yangi shakllari rivojlanishiga olib keladi. SHahar hunarmandlari, mehnatkashlari shaharni himoya qilish maqsadida qilichbozlik va o‗q otish ―Birodarlik‖ (Bratstvo) jamiyatini tuzganlar. Bunday faoliyatlar Fransiya, Italiya, Germaniya, Belgiya, SHveysariya kabi davlatlarda namunali bo‗lgan. SHu asosda turli xil o‗yinlar va ko‗ngil ochar tadbirlar ham tashkil qilingan. Angliyaning maydonlari va keng ko‗chalarida sul (futbolga o‗xshash) ommaviy ravishda o‗tkazilib, tamo-shabinlarni jalb etgan. SHahardagi ommaviy bayramlarda (gulyaniya) akrobatika, kurash, mushtlashish kabi o‗yin-mashqlar namoyish etilgan.

Dehqonlar orasida kurash, tosh otish (uloqtirish), yugurish, tayoqlar bilan qilichbozlik, konkida uchish, otda poyga, lapta, to‗p bilan o‗yin, chim xokkey, chang‗ida yurish kabi turlar keng tarqalgan.

O‗rta asr oxirlarida (XV-XVII) shahar burjuylari kichik doirada o‗q otish va qilichbozlik ―Birodarlik‖ (―Bratstvo‖) klubi mustahkamlana bordi. SHahardagi boylar jismoniy mashqlar va o‗yinlar o‗tkazish uchun maxsus joylar (moslamalar) qura boshladi. Bunda asosan tennis, golf, kriketga katta e‘tibor berildi.

 

Osiyo, Afrika va Amerika mintaqalarida jismoniy tarbiya va sport.

Osiyo, Amerika va shimoliy Afrika mamlakatlarida qadimgi an‘analar uzoq saqlanishi bu hududlarda feodal tuzumi va jismoniy madaniyatning sekin rivojla-nishiga olib keldi. Shunday bo‗lsada eski an‘analar zamirida yangi an‘analar paydo bo‗la boshladi.

Osiyo mamlakatlari. O‗rta asrda qadimgi jismoniy madaniyat tajribalari Hindistonda keng tarqaldi. Bunda kurash, kamondan o‗q otish, ot o‗yinlaridan foydalanildi. Milliy raqslar bilan birgalikda Xatxa-yog (hind gimnastikasi), ya‘ni gav-daning harakat me‘yorlari, marosim (ritual) o‗yinlar yugurish va o‗yinlarni o‗z ichiga olgan.

Xitoy. Dehqonlarning ―Sariq belbog‗‖ (jyoltыe navyazka) qo‗zg‗aloni III-V- asrlar-da davom etib kelgan. Bunda qurolsiz mashqlar yordamida jang (hujum) qilish avjiga chiqqan. CHunki hukumdorlar aholidan qurollarni yig‗ib olgan va ularni ishlatish taqiqlangan edi. VI-asrda Xitoy gimnastikasi (Ushu) tez rivoj topdi. Bunda qo‗l va oyoq harakatlari bilan mushtlash, kaft va uning qirralari bilan urish amalga oshi-rilgan. Min (podsholik) hukumronlik sulolasi (dinastiya) davrida Ushu keng rivoj-langan. Unda 20 dan ortiq qurolsiz va tayoqlar bilan shug‗ullanish qo‗llanilgan. Lekin, o‗q otish qurollarining paydo bo‗lishi bu turlarni ancha pasaytirdi. SHunga qaramas-dan Ushu mashqlari davolash maqsadida qo‗llanilishi davom etgan. Xitoyda shuningdek ot o‗yinlari (konnos polo),  yugurish va hindlarga mos xatxa-yog bo‗yicha musobaqalar o‗tkazib turilgan.

YAponiya. O‗rta asrlarda YAponiyada jismoniy madaniyatning rivojlanishi Samuraylar institutining tashkil etilishi bilan bevosita bog‗liqdir. Samuraylar (qabi-la, ilg‗or jamiyat) jismoniy tarbiya tizimi (busido) turli xil kurashlar (sumo, jiu-jiysu va karate) bo‗limlaridan (elementlar), bitta yoki ikkita qilich (kendo) bilan jang qilish san‘ati, nayzani ishlata bilish (naginata), piyoda va otda yurganda kamon-dan o‗q otish, barcha an‘anaviy tadbirlar (ritualnыe sostyazaniya), to‗plar bilan turli xil o‗yinlar kabi murakkab mashqlarni o‗z ichiga olgan.

Markaziy Amerika xalqlari. yevropaliklar mustamlaka qilib olgan davrlar-gacha bu mintaqada inklar, mayya va atseklar davlati mavjud bo‗lgan. XII-XV asrlarda bu mamlakatlarda ma‘lum darajada jismoniy tarbiya tizimi mavjud bo‗lgan. Bunda dav-lat va oilaviy shaklda tarbiya berish amalga oshirilgan. Tashkil qilingan maktablarda bolalar o‗yinlar va boshqa jismoniy mashqlar bilan shug‗ullanishgan. Kamondan o‗q otish, tayoqlarni (nayza) uloqtirish, qilich va qalqon bilan ishlash, karatega o‗xshash kurash kabi harbiy-jismoniy tayyorgarlik amalga oshirilgan. Inklar va atseklarda uz-oq masofalarga yugurish hayotiy ehtiyoj bo‗lib hisoblangan. Ko‗pchilik o‗yinlar va mashqlar bu xalqlarning diniy marosimlari va urf-odatlari bilan bog‗langan bo‗lgan. SHuningdek qabilalararo o‗yinlar, diniy bayramlar, tantanalar, atletik musobaqa-larni tashkil etishgan. Barcha jismoniy tarbiya tizimi abarigen xalqlarining mehnat, harbiy va hayotiy turmushida muhim o‗rin tutgan. yevropaliklarning bosqinchilik, ta-lon-tarojlik, o‗ldirish, majburlash kabi harakatlari Amerika xalqlarining jismo-niy madaniyat tizimi rivojlanishiga salbiy ta‘sir etgan.

Afrika mintaqasidagi xalqlar. O‗rta asrlarda Afrika xalqlari mehnat, har-biy ishlar va ijtimoiy turmush orqali jismoniy madaniyat shakllari belgilangan. Jismoniy tarbiya oila, ovchilar (uyi)va qabilalar va jamiyatlarning xudolari uyida berilgan. Ular ko‗pincha musobaqalashish shaklida amalga oshirilgan. Bunda kamondan o‗q va tayoqlarni mo‗ljalga otish (v sel), tik xarilarda (stolba) vaqtga tirmashib chi-qish kabilar qo‗llanilgan. Raqslar bilan birgalikda harbiy mashqlar qo‗shib o‗rgatil-gan. YOshlarni harbiy tayyorgarlikka o‗rgatish maqsadida oila va xudolarning uylarida (qabila, urug‗ boshliqlari) turli xil an‘anaviy marosimlar, musobaqalar tashkil etilgan. Bunda kurash, yugurish, nayza va disk uloqtirishdan keng foydalanilgan. O‗g‗il va qizlardan iborat yoshlarni tarbiyalash tizimida an‘anaviy (ritual) raqslar, turli harakatli o‗yinlar, akrobatik mashqlar, tamtam (milliy) sadolari ostida raqslar aso-siy vosita sifatida xizmat qilgan. An‘anaviy marosimlar kurashsiz, chidamlilik, ep-chillik, jasurlik, raqsdagi go‗zallik kabi tadbirlarsiz tashkil etilmagan. Bu o‗z nav-batida xalqlarning jipsligi, inoqligi, ahilligini ta‘minlashga xizmat qilgan. CHet el bosqinchilari va mustamlakachiligining tazyiqi Afrika milliy jismoniy mada-niyati ancha susaytirishga sabab bo‗lgan.

 

Uyg‗onish (yangilanish) davrida jismoniy tarbiyada pedagogik g‗oyalarning rivojlanishi.

Feodalizm negizida kapitaslistik munosabatlar ishlab chiqarish, savdo, shaharlarning o‗sishi va rivojlanishiga olib keldi. Jo‗g‗rofik jihatdan kengayish va mar-kaziy davlatlar vujudga kela boshladi. Ishlab chiqarishning taraqqiyoti tabiiy va pe-dagogik fanlarning taraqqiy etishini ta‘minladi.

Fan va texnika ishlab chiqarishni kengaytirishga yordam berdi. Leonardo da Vinchi (1452-1519) qushlarni kuzatib, uchuvchi apparatning tuzilishi to‗g‗risida o‗z mu-lohazalarini bildirdi.

G‗arbiy yevropa va Rossiyada kitob nashr qilish ishi vujudga keldi. Kemasozlik taraqqiy etdi. Ispanlar, Gollandlar va Inglizlar janubiy yarim sharda ko‗pgina geog-rafik nashriyotlar qilishdi. Ruslar shimoliy muz okeaniga sayohat-izlanish (ekspedi-siya) uyushtirdi. O‗q otar qurollarning turlari ko‗paydi.

Inson faoliyatini o‗rganishga doir tabiatshunoslik sohasida kashfiyotlar qil-ishdi. Leonardo da Vinchi odam gavdasining mutanosibligi va uning harakati mehani-kasini o‗rgandi. SHvetsariyalik Paratsele (1493-1541) shogirdlarini bemor aytgan joylarda o‗qitdi, xirurgiya va terapiyaning uzviy bog‗liqligini takidladi. Ispan shi-fokori qon almashishi haqida ba‘zi bir mulohazalarini bayon etdi. Ingliz olimi Gar-vey (15781657) ―YUrak va qon harakati haqida‖ nomli kitob yozdi. D. Bekon (1561-1626) faqat kuzatish va tajriba (induksiya, analiz, taqqoslash va tajriba-sinov) china-kam ilmiy usuldir deb isbot qildi.

Burjuaziya va feodal aslzodalar o‗zlarini yerdagi hayotdan (narigi dunyo emas) lazzatlanish uchun tayyorlashga harakat qilishadi.

Burjuaziya preologlari (g‗oyachilar) ilohiy qarashlarga qarama-qarshi ravishda inson shaxsini ulug‗ladi. Quruq pedagogikaga qarshi, kishining faqat aqlinigina emas, balki tanasini ham tarbiyalashga qaratilgan yangi pedagogikani ilgari surdilar.

Vittarino da Feltre (1378-1446) Italiyada pedagogika sohasida dastlabki gumanitarlardan biri bo‗lgan. Hukmdorlar va saroydagilarning bolalarini tarbiyalab maktab yaratgan. Bunda aqliy va jismoniy tarbiyaga alohida e‘tibor berilib, yalqov-larni ayovsiz jazolaganlar. Bittarino bolalarni sof havoda o‗ynatish, suvda suzish va turli jismoniy mashqlarni bajarishga odatlantirdi.

Mashhur Italyan gumanist shifokori Iyeronim Merkurialis (1530-1606) gimnastikaga doir oltita kitob yozdi. Dastlabki uch kitobida jismoniy mashqlar tarixini yoritishga va keyingi uch kitobini esa jismoniy mashqlarning davolovchi xususiyatlariga bag‗ishladi. U kuch sarf qiluvchi mashqlarni to‗la maqullamadi va asosan davo-lovchi jismoniy mashqlarni qo‗llab quvvatladi.

Fransuz gumanist yozuvchisi Fransua Roble (1494-1553) o‗z asarlarini lotincha emas, o‗z ona tilida yaratgan. Uning ―Gartantyua va Pantagryuel‖ romani xalq orasida sevib o‗qilgan. Unda dunyoni ilmiy anglash g‗oyasi olg‗a surilgan. Uning takidlashicha o‗g‗il bolalarni ilohiy kitoblarni o‗qishi bema‘nilik, undan ko‗ra umuman o‗qimagani maqul, degan mulohazalari, o‗quvchilarni erkin fikrlash va erkin harakat qilish lozimligini bildirgan.

Roble tarbiyada aniq tartib (rejim), ya‘ni tozalik, ovqatlanish va jismoniy mashqlar bajarish bo‗lishligini da‘vat etadi.

Fransuz Mishel Monten (1533-1592) kishini o‗qitish va tarbiyalashda ular-ning qiziqishlari va qobiliyatlarini hisobga olish zarurligini uqtiradi. Tanani (gavda) tarbiyalashda ―Jonni, tanani emas, balki odamni tarbiyalaydilar‖- degan, ya‘ni ikkalasini (tan va rux-jon) qo‗shib tarbiyalash kerak,-deb qat‘iy hukm qilgan. Uning g‗oyasi shundaki, bolani shilqim va chiroyli bo‗lishga emas, balki umuman baquvvat va kuchli yigit bo‗lishga o‗rgating, degan edi.

CHexiya gumanisti YAn Amos Komenskiy (1592-1670) ko‗zga ko‗ringan

pedagog bo‗l-gan. Tabiat har bir kishiga ma‘naviy kamolot imkoniyatlarini bergan, shu sababdan umumiy ta‘limning zarurligi mavjud deydi. U barcha joylarda maktab tashkil qilish va ularda barcha bolalarning, ya‘ni boy yoki kambag‗al, o‗g‗il-qiz bo‗lishidan qat‘iy nazar o‗qitilishi kerak, degan g‗oyani oldinga suradi.

O‗rta asrda o‗q otish qurollarining kashf etilishi ritsarlik tarbiya tizimining barham topishida muhim sabablardan biridir. Endilikda shahar va qishloq aholisi o‗rtasida jismoniy mashqlar, turli xil o‗yinlar bilan ommaviy shug‗ullanish vaziyati yuzaga kela boshladi.

Shahar va qishloqlarda o‗zlariga xos bo‗lgan an‘analar, bayramlarda katta ziyofatlar uyushtirish, kurash, mushtlashish va h.k. mashq-o‗yinlar namoyish- ko‗rgazma shak-lida keng rivojlandi.

Shu bilan birgalikda shahardagi sinfiy xususiyatga ega bo‗lgan guruhlar, o‗qish-lar o‗rtasida keskin kurashlar, noroziliklar kuchaydi. Dvoryan boylar, katta yer egalari oddiy mehnatkash va aholi ustidan zulm o‗tkazish, janglar kuchayib borgan.

Yangidan paydo bo‗layotgan kapitalistik tuzumga qarshi ilk sotsial utopistlar vujudga kela boshladi. Ular orasida ingliz Tomos Morning (1478- 1535) alohida o‗rni bor. U eski feodal va yangi kapitalistik tuzumlarni butunlay rad etdi. SHu sababdan yaxshi davlat tuzilishi va yangi orol haqidagi qiziqarli ―Utopiya‖ (orzu ma‘nosida) kitobi e‘tiborga loyiqdir. Uning ―Utopiya‖sida qat‘iy kun tartibi (rejim) o‗rnati-lib, unda ishlash-2 soat, tushki nonushta va dam olish-2 soat, ishlash-3 soat kechki ovqat va ko‗ngil ochish o‗yinlar-3 soat, uxlash- 8 soat belgilangan.

Bolalar muqaddas tarbiyachilar rahbarligida aqliy ta‘lim, mehnat ta‘limi, ax-loqiy va jismoniy tarbiya kurslarini o‗tar edi.

Utopistlar ko‗ngil ochish soatlarida suvda suzish, har xil o‗yinlar, otda yurish va yugurish bilan shug‗ullanganlar. Bayramlarda ikkinchi qismda to‗la jismoniy va harbiy mashqlar namoyish etilgan.

Mor utopistlarning harbiy-jismoniy mashqlariga katta e‘tibor berib, qurol-lar bilan suvda suzish, o‗q otish, bolta va b.q. moslamalarni jangda ishlata bilish, bu bilan qilish va qo‗shnilarni dushman xujumlaridan saqlashda zarurligini uqtiradi. Bunday g‗oyalar va amaliy faoliyatlarni davlat tomonidan maqqullangan va ularga amal qilingan.

Italiyalik Tommazo Kampanella (1568-1639-yillar ) boylar va kambag‗allarning bo‗lmasligi haqida qayg‗uradi. U ―Quyosh shahri‖ nomli kitobini sayohatchi tilidan yozib, ajoyib fikrlarni bildiradi. YA‘ni ―Quyosh shahri‖da boy ham, kambag‗al ham bo‗lmaydi ―Jamoa-barcha kishilarni ayni bir vaqtda boy va shu bilan birga kambag‗al qiladi, hamma narsasi bo‗lgani uchun boy bo‗ladi, hechqanday mulki bo‗lmaganligi uchun kambag‗al bo‗ladi, ular buyumlarga emas, balki buyumlar ularga xizmat qiladi‖degan u. ―Quyosh shahri‖ onalari bolalarni 2 yoshgacha emizishar, keyin uni maxsus tarbiyachiga bergan. Bunda sayr, yugurish, turli o‗yinlar bilan mashg‗ul bo‗lishgan. yetti yoshlik bola-larni guruhlarga ajratar, birlari ma‘ruza tinglasa, boshqalari jismoniy tarbiya bilan shug‗ullangan.

Qizlar 19 va yigitlar 21 yoshgacha turmush qurish ma‘n etilgan. Bu holat 27 yoshga-cha davom etib, bundan keyin turmush qurmaganlarni qoralashgan. Fohishalik qilgan-larni avvalo qattiq jazolaganlar (bo‗yniga boshbaldoq osgan), qayta takrorlansa o‗limga mahkum qilishgan.

Kampanella ―Quyosh shahri‖ aholisining (solyariylar) haq-huquqi, bilimi, mehnati, dam olishi va ijtimoiy turmush sharoitlarida tengsizlik bo‗lishga erishganligi asosida, kelajak avlodning shu tarzda hayot kechirishlarini orzu (utopiya) qilganligi bilan jahon xalqlari e‘tiboriga sazovordir.

Takidlash lozimki, XVI-asrda yevropada kapitalistik tuzumi rivojlanishi dav-rida jismoniy tarbiya va sport pedagogika nazariyasidan ancha orqada edi. Bu davrda cherkovlarda islohotlar boshlanadi. YA‘ni xristianlikda yangi protitantlik yo‗nalish paydo bo‗ldi. CHerkovdoshlarning jismoniy tarbiyaga munosabati o‗zgardi. YA‘ni yoshlar-ni jismonan sog‗lom qilib tarbiyalash va ularni turli xil bemazagarchiliklardan ozod qilishdi. Jismoniy tarbiya, mashqlar va o‗yinlardan foydalanishning ijobiy tomonlarini tan olishdi.

Shaxsga (kulot) sig‗inishni tarbiyalovchilar (katolik, protestant va h.k) yoshlarga o‗z ta‘sirini o‗tkazish yo‗lida jismoniy tarbiya va sportdan keng foydalanishga o‗tadi. 6-ma‘ruza: Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarda jismoniy tarbiya va sport Reja:

1.     G‗arb mamlakatlari hayotda jismoniy tarbiya va sport.

2.     Taraqqiyot yo‗lidagi davlatlar

3.     XX asr oxirida jahon mamlakatlarida jismoniy tarbiya va sport

 

 

G‗arb mamlakatlari hayotda jismoniy tarbiya va sport.

Ikkinchi Jahon urushi  fashistlar Germaniyasi va militaristik Yaponiyaning batamom tor-mor etilishi bilan yakunlandi. Bunda sobiq sovet (SSSR) Ittifoqining o‗rni beqiyos katta bo‗ldi. Urushlar jarayoni va undan keyingi yillarida jahonda iqtisodiyot, siyosiy va madaniy rivojlanishning yangi davri boshlandi. Bu esa mamlakatlarning iqtisodiy, siyosiy va madaniy ahvoliga qarab jismoniy tarbiya va sportning ham rivojlanishini ta‘min etdi. 

Urushdan keyingi yillarda G‗arb mamlakatlarida ijtimoiy-madaniy hayotning yaxshilanishi tufayli jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga katta e‘tiibor berila boshlandi. Mamlakatlaar iqtisodiy, siyosiy hamda monopolistik sharoitlar asosida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishda avvalo o‗z manfaatlarini oldingi qatorga qo‗yishdi. 

Bu davrdagi jismoniy tarbiya va sport taraqqiyoti katta qarama-qarshiliklarga duch keldi, chunki sosialistik va kapitalistik tizimlar orasida ziddiyatlar, raqobat shuni taqozo etar edi. Ular ikki tomondan jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy nazariyasini, davlat va jamoat tashkilotlaridagi mohiyatini o‗zlariga targ‗ib qilishdi. Ko‗pgina sosiolog va tarixchilarning asarlarida jismoniy tarbiya va sport aholini o‗z mamlakati hokimiyatiga hurmat, siyosiy betaraflik, irqchilik va millatchilikka nafrat ruhida tarbiyalashi, sog‗lom turmush tarzini targ‗ib etishi kerak, degan g‗oyalarni ilgari surdi.

O‗quv yurtlarida jismoniy tarbiya va sport. Maktablar va boshqa turdagi o‗quv yurtlarida jismoniy tarbiya va sportga alohida e‘tibor kuchaydi. Bu, o‗z navbatida, jismoniy tarbiya va sportning yanada tez, shiddat bilan  rivojishiga sabab bo‗ldi. Shuningdek, o‗quvchi yoshlarni harbiy tayyorgarlikka o‗rgatish, o‗sib kelayotgan avlodning salomatligini tobora yaxshilash oqibatlari ko‗zda tutildi. Chunki harbiy tayyorgarlik harajatlari sovuq urush xavfi mavjud bo‗lgan davrlarda o‗zga mamlakatlarning hududlarida harbiy istehkomlar (bazalar) qurish avj olganligi sababli aholidan  soliq undirish, ishsizlarning ko‗payishi aholining, ayniqsa, yoshlarning sog‗lig‗iga salbiy ta‘sir ko‗rsata boshladi. 

1949-1950 yillarda AQShda 9 mln.ga yaqin chaqiriq yoshidagi o‗smirlar harbiy xizmatga jismoniy jihatdan yaroqsiz deb topilgan. 1957 yil prezident Duayt Eyzenxauer, 1961 yil prezident Jon Kennedi Amerika aholisining jismoniy tarbiyasi masalalari bilan shaxsan shug‗ullandi. Ular ko‗pichilik yoshlarning harbiy xizmatga jismonan layoqatsizligidan tashvishga tushdilar. 

Jismoniy tarbiya va sportning salomatlikni yaxshilash va jismonan chiniqishdagi ahamiyatini amerikalik yoshlar ongiga singdirish yo‗lida yetarli darajada ish olib borilmoqda. Davlat qarmog‗idagi va xususiy maktablarda, o‗quv yurtlarida jismoniy tarbiya va sportning qo‗llanishida katta farqlar, tafovutlar mavjud edi. AQShda davlat hisobidagi boshlang‗ich maktablarda asosan mehnatkashlarning bolalari o‗qitilib, ularda sport maydonlari yetishmas edi. Ko‗pgina maktablarda jismoniy tarbiya darslari o‗tilmadi. Ayrim bolalargina shahardan tashqaridagi yozgi dam olish maktablariga jalb etilar edi. Barcha xususiy maktablarda boylarning bolalari o‗qitilib, ularda sport inshootlari mavjud bo‗lgan, hamda mutaxassislar dars o‗tkazgan. Ularda haftada 5 soat jismoniy tarbiya darslari tashkil etilgan. Dasturlarda sport va o‗yinlarning majburiy ravishda o‗rgatilishi ko‗satilgan. Yengil atletika, suzish, basketbol, beysbol va boshqa turlar bo‗yicha maktablarda va maktablararo musobaqalar tashkil etilgan. O‗quv ishlaridan tashqari paytlarda g‗oyaviy (ideologiya) va sport ishlarini o‗qituvchilar orasida Skaut va Xristian yoshlar tashkiloti o‗tkazgan. 

AQShda sport ishlari markazini avvalgidek kollejlar va universitetlar tashkil etar edi. Kaliforniya, Pensilvaniya, Chikago va boshqa shtatlarning universitetlarida  gigiyena hamda jismoniy tarbiya bo‗limlari, sportklublar tashkil topgan edi. Ularning faoliyati jismoniy tarbiya darslarining o‗tkazish, tibbiy  ko‗riklar, ichki hamda universitetlararo musobaqalarni tashkil qilishga qaratilgandi. Amerikaning kollej va universitetlarida asosan basketbol, regbi, beysbol, yengil atletika, boks, suzish, eshkak eshish sporti, tennis kabi turlar keng qo‗llanilar edi. Universitetlar yirik stadionlar, sport zallari, suv havzalariga ega bo‗lgan.  Talabalar orasida ommani ko‗proq jalb etuvchi, daromad keltiruvchi sport turlari va musobaqalar ko‗proq rag‗batlantirilar edi. Sport musobaqalari g‗olib chiqqan, rekord qo‗ygan va faol talabalarga imtiyozlar berilgan, ya‘ni ularga stipendiyalar belgilangan, o‗qishga pul to‗lashdan ozod etilgan, o‗quv qo‗llanmalari, yashash joylari bilan  ta‘minlangan va h.k. Ularning ixtiyoriga yaxshi sport inshootlari, asbob-uskunalar muhayyo etilgan. Universitet sportida faqat yaxshi natijalar  ko‗rsatuvchilargina  shug‗ullanishga muyassar edi. Shu sababdan ham u yoki bu sport turi bilan  shug‗ullanuvchi talabalar ozchilkni tashkil etardi.

Germaniya, Angliya, Fransiya, Italiya, Skandinaviya mamlakatlarida ham jismoniy tarbiya va sport jamiyat taraqqiyoti xizmatida bo‗ldi. Bu mamlakatdagi maktablarda jismoniy tarbiya tizimi davlat tomonidan, ya‘ni sport vazirligi, maorif va harbiy vazirliklar rahbarligida boshqarilgan. Boshlang‗ich va o‗rta maktablarda jismoniy tarbiya majburiy dars sifatida o‗qitildi. Darslar haftada 2 soatdan 4 soatgacha o‗tkazilar edi. Bunda asosan sport-o‗yini usullari qo‗llanilardi. Shvesiya va Norvegiya maktablarida gimnastika mashg‗ulotlariga umumiy darslarning 50% ajratildi. Ba‘zi bir mamlakatlarda haftaning bir kuni o‗yin va sayohatlar uchun belgilangan.

Skandinaviya mamlakatlarida gimnastika darslaridan tashqari sport ixtisosligi (biror sport turi) keng qo‗llanilgan. Shvesiya sport uyushmalari hamkorligida havaskor guruhlar tashkil etilgan. Ular darsdan tashqari paytlarda o‗quvchilar bilan chang‗i, konkida uchish sporti, suzish, yengil atletika, futbol, eshkak eshish va boshqa sport turlar bo‗yicha turli tadbirlar olib borilgan. Maktab sporti uyushmalari (Skone) Skandinaviya mamlakatlari va Finlyandiya maktablarining o‗quvchi-sportchilarini o‗ziga birlashtirardi. Bu o‗quvchi-sportchilar yoshi, jinsi  va musobaqa talablari asosida turli darajalarga (toifa) ajratilagn. Mazkur mamlakatlarda ba‘zi bir sport turlari bo‗yicha nishonlar (znachok) keng tarqalib, ular yoshlarning qiziqishi va e‘tiborini jalb etgan. Bu esa sport mahoratlari yanada ko‗tarilishi uchun turtki bo‗lib hisoblandi. Barcha sport turlari bo‗yicha  talab me‘yorlarini bajarishga qiziquvchi o‗quvchilar soni doimiy ravishda o‗sib bordi.

Yaponiyadagi maktab va o‗quv yurtlarida jismoniy tarbiya o‗ziga xos xususiyatlarga ega edi. Xalqaro sport turlari bilan  bir qatorda an‘anaviy milliy jismoniy mashqlar ham keng miqyosda qo‗llanildi. Saqlab kelinayotgan milliy sport turlari an‘anaviy tadbirlar sifatida yoshlarni samuraylar ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Bunday turlar katta qilich (yoki uzun tayoq) bilan qilichbozlik, sumo kurashi, dzyu-do, karate, kamondan o‗q otish va suzish kabilardan iborat edi. Murakkab malakalarni tarbiyalashda qo‗lda qurol bilan  suvda suzish, og‗ir narsalarni ko‗tarish, sayoz va suvli joylarga balanddan sakrash, suvli to‗siqlarini egallash va boshqalardan foydalanildi. Institut va universitetlarda jismoniy tarbiya kafedralari, sport klublari faoliyat ko‗sratdi. Bu mamlakatda ham sport bilan shug‗ullanuvchi talabalar uncha ko‗p emas edi. «Akademik sport» faqat sport yulduzlari, yaxshi ta‘minlangan oilalarning bolalarigagina xizmat qilardi.

 Avstraliyadagi maktablarning jismoniy tarbiya tizimi qiziqarli hisoblanadi. Bu mamlakatda jismoniy tarbiya maktabgacha tarbiya muassasalarida boshlanib, keyin boshlang‗ich va o‗rta maktablarda davom ettirilgan. Hukumat tomonidan bu sohaga yordam juda kam beriladi. Amerikadagi kabi bu yerda ham xususiy o‗quv yurtlarida jismoniy tarbiyaga e‘tibor kuchli edi. Ko‗pgina xususiy maktablar diniy tashkilotlarda mansub bo‗lgan. Xususiy maktab-inetrnatlar yuqori saviyada o‗quv,  sport va sog‗lomlashtirish ishlarini tashkil qilish bilan ajralib turardi. Ularda qat‘iy tartib o‗rnatilgan, ya‘ni har kuni cho‗milish yoki dush, kunduzi bir yarim soatlik sport o‗yinlari va suzish shart. O‗qish uchun mablag‗lar bahosi yuqori darajadadir. Davlat va xususiy o‗quv yurtlaridagi o‗quv-tarbiyaviy jarayonlar bir xil bo‗lmaganligi tufayli o‗quvchilar har xil bilimlarga va jismoniy tayyorgarlikka ega bo‗ladi. 

Ta‘kidlash lozimki, o‗quv jarayonidagi bunday shakllarning mavjudligi davlat va jamoat o‗rtasiga turli munosabatlarni yuzaga keltirib, demokratik tamoyillardan uzoqlashib bordi.

Havaskorlik sport gimnastika harakati.  Maktablar hamda o‗quv yurtlaridagi jismoniy tarbiya va sport bilan bir qatorda havaskorlik sport-gimnastika harakati ham birmuncha taraqqiy eta boshladi. Ularning rivoji yo‗nalishlar bo‗yicha davom etdi. Ko‗pgina mamlakatlarda milliy jihatdan tashkil qilinadigan sport harakati yo‗q hisobi. Shu sababdan sport tashkilotlari yo‗nalish va mavjud faoliyatlarga qarab turlarga ajratilgan.

Ishchilar sporti. Bir qator   mamlakatlar urush davrigacha mavjud bo‗lgan  sport tashkilotlariga egadir. Bunga Fransuz sport-gimnastika ishchilar federasiyasi (FSJT), Fin ishchilari sport uyushmasi (TUL), Italiya xalq sporti uyushmasi (UISP), Avstriya jismoniy tarbiya va sport ishchilar uyushmasi (ASKB) misol bo‗lishi mumkin.

1946 yilda Xalqaro ishchilar sport qo‗mitasi (KSIT) tashkil topib, u Lyusern sport internasionalining davomchisi sifatida faoliyat ko‗satdi. Ishchilar sport harakatini birlashtirish va unga rahnamolik qilish ko‗zda tutildi. Bu tashkilot davlat va jamoat tashkilotlaridan moddiy yordam ololmaganligi uchun qiyin sharoitlarni boshidan kechirishga to‗g‗ri keldi. Ishchilar sport uyushmalari asosan kasaba uyushma tashkilotlari va sport klublari bilan  yaqin aloqa hamda hamkorlikda ish tutdi.

Urushdan keyingi yillarda Olimpiya o‗yinlari yana davom  ettirildi. 1948,1952 yillarda Olimpiya o‗yinlarida AQSh g‗olib chiqdi va keyingi o‗yinlarda esa ikkinchi o‗ringa tushib ketdi, ya‘ni Melburn (1956), Rim (1960), Myunxen (1972), Barselona (1992) Olimpiadalarida ikkinchi o‗rinni egallaganlar. Uchinchi o‗rinlarni esa 1976 yilgi qishki (Insburg) va yozgi (Monreal), 1988 yilda Seulda o‗tkazilgan Olimpiya o‗yinlarida oldilar. Amerika sportchilari ko‗proq yengil atletika, suzish, o‗q otish, basketbol, boks, figurali uchish kabi turlarda doimo ustun bo‗lib kelmoqda.

AQShda futbol, boks, basketbol, xokkey, ketch, beysbol kabi turlar bo‗yicha professionallik keng rivoj topgan.

AQShda ma‘lum doiradagi mutaxassislar orasida sportchilarda qo‗llaniladigan doping va boshqa man etilgan vositalardan foydalanishga qarshi harakatlar ham kuchayib bormoqda. 2001 yil 11-sentyabrda terrorchilar tomonidan Nyu-Yorkdagi Xalqaro savdo markazi va uning atrofidagi ko‗p qavatli binolar samolyot bilan urib xonavayron qilingach, xalqaro tahdid qiluvchi yovuz kuchlarga, ularning giyohvandlik faoliyatlariga qarshi AQShda jiddiy tadbirlar olib borilmoqda. Bu, o‗z navbatida, faqat Amerika mintaqasidagina emas, balki butun jahondagi xalqlarning tinch-osoyishta yashashlari hamda sportchilarning musobaqalarini betashvish o‗tkazishlariga kafolat sifatida xizmat qilmoqda.

Olimpiya sporti urushdan keyingi G‗arb mamlakatlarida keng miqyosda rivojlanib ketdi. Bunga, asosan, bu mamlakatlarda yozgi va qishki Olimpiya o‗yinlarining o‗tkazilishi sabab bo‗ldi. Shu asosda gimnastika, dzyu-do hamda qishki sport turlari Yaponiyada; konkida uchish va chang‗i  sport turlari, xokkey Kanada, Skandinaviya mamlakatlari va Finlyandiyada; konkida figurali uchish, tog‗ chang‗i sporti Fransiya, GFR va Avstraliyada; futbol-Braziliya, Angliya, GFR, Italiya, Argentina va boshqa mamlakatlarda rivoj topdi.

Umuman olganda, jahonda jismoniy tarbiya va sport rivoji bir xilda bo‗lmadi. G‗arbda sport bilan  shug‗ullanuvchilarning ijtimoiy guruhlari ko‗p qirralidir.

«Sport hamma uchun».  So‗nggi 20-30 yil mobaynida ba‘zi bir G‗arb mamlakatlarida «Sport hamma uchun» harakati avj ola boshladi. Uning tarqalishi Madaniy aloqalar bo‗yicha Kengashning Yevropa iqtisodiy hamjamiyati doirasida tarkib topishi  bilan bog‗liqdir. 1975 yilda «Sport hamma uchun» Yevropa xartiyasi (Nizom) qabul qilindi, unda jamiyatning kelgusi taraqqiyot dasturi ishlab chiqildi. «Sport hamma uchun» harakatining umumahamiyatga ega bo‗lgan dasturida yugurish, yurish, aerobika, atletik gimnastika, oddiy musobaqalar uyushtirish, turli xil o‗yinlar, shahardan tashqariga sayohat va sayrlar asosiy mashg‗ulot bo‗lib hisoblanadi. Bu jarayonlar yangi  davrda vujudga kelgan rekreasion harakatning davomi desa bo‗ladi. Bu harakat turli mamlakatlarda har xil nom bilan yuritila boshladi. Masalan, Norvegiya va Germaniya Federativ Respublikasida «Trimm», Italiyada – «Biz sizlarga taqlid qilamiz», AQShda «Jismoniy faollik» kabi.

«Sport hamma uchun» harakati rekreasion jismoniy mashqlar shaklidagi jismoniy tarbiya mashg‗ulotidir. Bu, o‗z navbatida, mehnatkashlar ommaviy jismoniy madaniyatining ajralmas bir qismi hisoblanadi. Bu harakatni keng targ‗ibot qilishga ommaviy axborot vositalari jalb qilindi. Ko‗p sonli ishlab chiqarish firmalari, aholining turli xil jismoniy tarbiya vositalariga qiziqishini hisobga olgan holda juda ko‗p miqdorda sport buyumlari, kiyimlarini bozorga chiqarmoqda.

Sport va cherkov. Cherkovlar sportdan o‗z manfaatlari yo‗lida foydalanishga harakat qildi. Urushdan keyingi davrlarda cherkov xodimlari davlat yordamida yoshlarni cherkovga jalb qilishda sport imkoniyatlarini keng qo‗lladilar. AQShda xristian yoshlarining birlashgan harakati (tashkilot), talaba-katolik milliy tashkilotlari jismoniy tarbiya va sport ishlari bilan  shug‗ullandi. Germaniyada 40-yillarda «DoycheYugendkrift» («Germaniyaning yosh kuchlari») va «Eyxenkroys» («Dub xoch») tashkilotlari Vatikan bilan kelishilgan holda tuzilgan edi. Italiyada katolik spotchilari uyushmasi faoliyat ko‗rsatdi. Sportdan keng foydalanuvchi eng yirik cherkovlardan biri xristianlarning Xalqaro assosiasiyasi (IMKA) hisoblanadi. Cherkovlar, ayniqsa, Vatikan yoshlarni ma‘naviy jihatdan tarbiyalash vositasi sifatida sportni tan oldi. 1952 yilda papa Piy II Xalqaro sport ilmiy Kongressiga yo‗llagan xatida «Cherkov sportining texnika, gigiyena, fiziologiya tomonlari bilan qiziqmaydi. Katolik cherkov xodimlari sportning tana va ruhni tarbiyalaydigan vositalarini tan oladi», - deydi. 1968 yil papa Pavel VI Vatikanda Xalqaro Olimpiya qo‗mitasi qatnashchilarini qabul qildi. U o‗z nutqida «Cherkov sportining rivojlanishiga sidqidillik bilan qiziqadi, chunki din va Olimpiya o‗yinlari orasida ziddiyatlar ko‗rinmaydi», - degan edi.

Shunday qilib, cherkov hozirgi zamon dunyosiga qo‗shilishiga majbur bo‗ldi, deyish mumkin.

Olimpiya sportining rivojlanishi. G‗arb mamlakatlarining ko‗pchiligi Olimpiya sport turlarini rivojlantirishga katta e‘tibor bermoqda edi. Urushdan keyingi yillarda G‗arb davlatlarida Olimpiya sport turlarini rivojlantirishda bir qator asosiy yo‗nalishlar vujudga keldi.

Birinchidan, Olimpiya sportini rivojlantirishda davlatlarning roli o‗sib bordi. Ikkinchidan, Olimpiya sportiga ta‘sir etuvchi monopoliyalar, korporasiyalar, firmalarning moliyaviy ta‘minoti davlat bilan birgalikda amalga oshirildi. Uchinchidan, katta sportda ilmiy-texnik taraqqiyot natijalari keng qo‗llanila boshladi. To‗rtinchidan, sportchilarni tayyorlash maqsadida maxsus markazlar, bir necha davlatlar birlashib mashg‗ulotlar o‗tkazish joylari amalda qo‗llanildi. Bunday holatlar, ayniqsa, AQShda ko‗proq uchramoqda. AQShda Olimpiya sportiga rahbarlik bir qator tashkilotlar tomonidan olib boriladi.

Bunda Oliy o‗quv yurtlariaro Milliy assosiasiya (NKAA), Havakorlik atletika jamiyati (AAYu), Milliy Olimpiya qo‗mitasi (MOQ) faol ishtirok etadi. Uzoq vaqtlar bu uch tashkilot o‗rtasida mustahkam aloqa bo‗lmagan, chunki o‗zaro kelishmovchiliklar kuchli bo‗lgan edi. Bunda moliyaviy ta‘minot, milliy jamoani tarkib toptirish, Olimpiya o‗yinlarida ishtirok etish, boshqa xalqaro musobaqalarda qatnashish kabi masalalarda o‗zaro kelisha olmaganlar. Bunday holatlarni tugatishga AQShda «Havaskorlik sporti haqida»gi qonunning qabul qilinishi (1978) sabab bo‗lgan. Shu qonun asosida AQSh MOQ mamlakatdagi barcha havaskorlik sport uyushmalarini o‗ziga birlashtirib olgan. Shu sababdan barcha masalalarni MOQ hal etadi. AQShda  Olimpiya va Panamerika o‗yinlarida jamoalarning qatnashish-qatnashmasligini MOQ hal etadi. AQSh MOQsi Olimpiya va Panamerika o‗yinlariga jamoalarni tayyorlash, qatnashish va barcha faoliyatlarga rahbarlikni amalga oshiradi. Bunda moddiy-texnik bazani mustahkamlash, sportchilarning mashg‗ulotlarini tashkil etish, ilmiy-uslubiy tavsiyalar tarqatish va boshqalar muhim o‗rin tutadi.

AQShda Olimpiya sportining deyarli barcha turlari mavjud. Ular orasida suzish, velosport, o‗q otish, boks, yengil atletika kabi turlar kengroq tarqalgan. Ma‘qul bo‗lgan sport turlaridan ot va yelkan sporti, golf, qilichbozlik hisoblanadi. Bu turlar bilan ko‗pincha xususiy sport klublari shug‗ullanadi. Ularga badavlat kishilar a‘zo bo‗ldilar. Shular qatorida baliq ovi, sayohat (turizm), amerikacha futbol, beysbol va regbi ko‗p qo‗llaniladi. Amerika terma jamoalarini tayyorlash o‗quv mashg‗ulot markazlari

Kolorado Springs va Skvo-Vellida o‗tkaziladi. Kolorado-Springs sport majmuida bir yo‗la 800 sportchi shug‗ullanishi mumkin. Olimpiya sportining yuqori natijalarga ko‗maklashuvchi masalalarini Agoya, Arizona, Janubiy Kaliforniya Universitetlarining laboratoriyalarida o‗rganiladi.

Sport va biznes. Urushdan keyingi yillarda jahonda jismoniy tarbiya va sportga monopoliyalar, trestlar, matbuot homiylari, kino va televideniye rahbarlarining qiziqishi ortib bordi. Katta tijorat (biznes) uchun tadbirkorlar professional sportdan keng foydalandilar. Ular boks, futbol, xokkey, beysbol, avtosport va boshqa turlarni daromad manbaiga aylantirib yuborishdi. Professional sportchilarni mol (tovar) kabi sotib olish va sotish kuchaydi. Professional sport ham, havaskorlik sporti ham siyosat bilan uzviy bog‗lanib qoldi. AQShda professional sportchilardan prezident va senatorlarni saylashda keng foydalandilar. Turnirlarda siyosiy arboblar professional sportchilar bilan birga chiqadilar. Bu siyosiy partiyalarda, turli kompaniyalarda o‗z mavqyelarini yaxshilash yo‗lida ularga manfaat keltiradi. 

Siyosatdan yiroqlik, insonparvarlik, havaskorlik. Urushdan keyingi davrlarda G‗arb mamlakatlari sport-gimnastika harakatining nazariy-amaliy faoliyatida sportdagi asosiy tamoyillardan yuz o‗girish holatlari yuzaga keldi. Ya‘ni siyosatdan yiroqlashuv, insonparvarlik va havaskorlik yangi yo‗nalishlarda davom etdi. Sportda kamsitish, chegaralanishga yo‗l qo‗yilmaslik g‗oyalari rivojlandi. Lekin kamsitish o‗rniga siyosiy jihatdan b‘zi mamlakatlarni o‗z yo‗lidan qaytarishga kirishildi. Bu xalqaro sport maydonlaridagi ba‘zi davlatlarni siqish, xalqaro ahvolning keskinlashuvi (Vengriyadagi – 1956, Chexoslovakiyadagi – 1968, Afg‗onistondagi – 1979 voqyealar va h.k.) sabab bo‗ldi. Bunday holatlar sportdagi gumanizm tamoyillariga ham ta‘sir o‗tkazdi.

Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda insonparvarlik g‗oyalaridan uzoqlashishning asosiy sabablaridan biri sportchilarning yukori natijalarni ko‗rsatishi uchun doping ishlatilishi (giyohvandlik), sportga aloqador bo‗lmagan turli xil musobaqalarning uyushtirilishi (xotin-qizlar, odamlarning itlar bilan olishuvi va h.k.) sabab bo‗ldi. 

Havaskorlik harakatining halokatga uchrashi esa urushdan so‗nggi davrlardagi milliy va tashqi sababalar bilan bog‗liqdir. Ichki sabablardan biri shuki, har yili sportda eng yuqori natijalarni ko‗rsatish talabi kuchayadi, sportdan keladigan daromadlarni yo‗q qilish, bunda ommaviy axborot vositalarini ishga solish kuchaydi. Tashqi sabablar esa sportdagi havaskorlikning susayishi, xalqaro sport maydonlarida kuchlar tengligining o‗zgarishlari hisoblanadi. 

Shu sababdan havaskorlik sport tamoyillarini saqlash eski yo‗lga qaytdi, ya‘ni havaskorlik sporti professional sport chegarasi doirasida rivoj topa boshladi. Olimpiya Xartiyasidan «Havaskorlik» atamasi o‗chirib yuborildi. 1984 yilda Los-Anjelesda o‗tkazilgan XXIII o‗yinlardan boshlab, Xalqaro Olimpiya Qo‗mitasi (XOQ) va bir qator sport federasiyalarining (XSF) ruxsati bilan professional sportchilar Olimpiya o‗yinlarida qatnashish huquqini oldilar. Asosan, ular futbol, basketbol, xokkey tennis, figurali uchish kabi turlarda ishtirok etdilar.

Tushkunlik (krizis) holatlaridan ustun kelish yo‗lida sportda ilmiy-texnik taraqqiyot natijalarini qo‗llash amalga oshirildi. Bu sportdagi yuksak natijalarga erishish yo‗llarida ko‗mak bo‗ldi. AQSh, GFR, Yaponiya, Fransiya, Angliya, Italiya kabi taraqqiy qilgan yirik mamlakatlarda tibbiyot, fiziologiya, psixologiya sohalarida ilmiy tadqiqot o‗tkazildi. Sportga o‗rgatish va mashg‗ulotlarni tashkil qilish ususllari ishlab chiqildi. Ilmiy-tadqiqot natijalariga asosan, universitetlar va kollejlarning majmualarida hamda yuqori malakali sportchilarni jalb etish yo‗li bilan ilmiy markazlarda katta sinovtajribalar amalga  oshirib borildi. 

Xulosa shundan iboratki, Ikkinchi Jahon urushidan keyingi yillarda jismoniy tarbiya va sport jahonning barcha mamlakatlarida tezlik bilan rivojlandi. Eski usullardan voz kechildi. Xalqaro sport harakati va Olimpiya o‗yinlarining o‗tkazilishi yoshlarni sportga jalb etish, iqtidorli yoshlarni tarbiyalash va ularning sport mahoratlarini oshirishda katta rag‗batlantiruvchi kuch bo‗ldi. Bu jarayonlar AQSh, GFR, Fransiya, Italiya, Skandinaviya mamlakatlari hamda Sharqda Yaponiya, Koreya kabi mamlakatlarda keng quloch yoydi. 

 

Taraqqiyot yo‗lidagi davlatlar

Milliy mustaqillik uchun xalqlarning kurashi Ikkinchi Jahon urushidan keyin ayniqsa kuchaydi. Bunda Fashistlar Germaniyasining yakson qilinishi, Yaponiya militarizmining yo‗q qilinishi, Afrika, Osiyo va Lotin Ameriksidagi xalqlarning milliy ozodlik harakatlari asosiy sabab bo‗lib hisoblandi. Natijada, imperializmning mustamlakachilik tizimi tushkunlikka uchradi. Taraqqiy etib kelayotgan davlatlar milliy mustaqillikni qo‗lga kiritdi. Shu bilan o‗zlarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy taraqqiyoti uchun kurash olib borishdi. Taraqqiy etib kelayotgan mamlakatlarda milliy – demokratik kuchlarning o‗sishi ta‘sirida jismoniy tarbiya va sportda jiddiy o‗zgarishlar yuz berdi va u davom etmoqda. Jismoniy tarbiya va sport milliy madaniyatning uyg‗onishi va rivojlanishning ajralmas qismi bo‗lib qoldi. Bu o‗z navbatida, yosh davlatlar xalqlarini taraqqiyot yo‗lidan borishga undamoqda. 

Bunda mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishdagi munosabatlar, asosan, mustamlakachilik tizimidagi asoratlardan qutulish,milliy kamsitishlarga to‗la barham berish, milliy jismoniy tarbiya tizimini yaratishga qaratilmoqda. Jismoniy madaniyat sohasida erishilgan yutuqlar milliy g‗urur va mamlakat iftixori sifatida baholanmoqda. Ularni xalqaro miqyosda mustahkamlash yo‗lida harakat qilinmoqda. 

Afrika mintaqasi. Jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishi Afrika mamlakatlarida namoyon bo‗lmoqda. Afrika mintaqasining xalqlari bir necha asrlar mobaynida o‗zining milliy madaniyati va uning tarkibiy qismi sifatida jismoniy madaniyatni ham yuzaga keltirdi. Lekin mustamlakachilik tizimi bu yurtlarda iqtisodiy va madaniy rivojlanishni ancha orqada qoldirdi. Jismoniy madaniyat taraqqiyotining to‗xtab qolish sababi, asosan, aholini yo‗qsillik, qashshoqlik holati bilan bog‗liq edi. Jismoniy tarbiya va sport, o‗yinlar bilan shug‗ullanish mustamlaka egalari va mahalliy boylargagina nasib etgan edi, layoqatli va eng yaxshi sportchilar faqat metropoliylar, ya‘ni mustamlakachilar (Fransiya, Angliya, Italiya va boshqa davlatlar) terma jamoalari tarkibidagina musobaqalarda qatnashganlar. 

Mustaqillikni qo‗lga kiritgan davlatlar yangi hayot qurish, jismoniy madaniyatni keng omma orasiga yo‗llashga kirishdi. Ko‗pgina davlatlarda jismoniy tarbiya va sport bo‗yicha rahbarlik davlat doirasida olib borildi. Jismoniy tarbiya maktab va boshqa o‗quv yurtlarining dasturlariga kiritildi. Yoshlarni tarbiyalashda an‘anaviy milliy o‗yinlar, jismoniy mashq turlari keng qo‗llanildi. Bu jarayonlar arab mamlakatlari: Aljir, Liviya, Tunis, Marokko, shuningdek, Gana, Mali, Gvineya va boshqalarda namunali hisoblandi. Afrika mintaqasidagi davlatlarda xalqlar turmushi orasidagi farqlarni kamaytirishda jismoniy tarbiya va sport muhim vosita sifatida xizmat qildi, ijtimoiy taraqqiyotga katta hissa qo‗shdi. Jismoniy tarbiya taraqqiyotini muvofiqlashtirish va rahbarlikni amalga oshirish yo‗lida yagona tartibni ishlab chiqish amalga oshirildi. 1965 yilda Afrika Oliy sport Ittifoqi (Kengashi) tashkil etildi. Bu Afrika sportchilarini birlashtirish va yagona Afrika birligini ta‘minlashga xizmat qilib keldi, mustamlakachilik va irqchilikka qarshi kurash olib bordi. Bu Kengash sportda milliy kamsitish va irqchilikka qarshi faoliyatlarni yuritdi. Shu asosda mintaqadagi musobaqalar va o‗yinlarga sportchilarni tayyorlash amalga oshirmoqda. 

Bu mintaqada sport harakatini rivojlantirishda Afrika o‗yini muhim ahamiyatga egadir. O‗yinlar birinchi marotaba 1965 yilda Kongo markazi Brozzavilda o‗tkazilgan. Unda 17 mamlakatdan 1500dan ortiq sportchi ishtirok etgan. O‗yin dasturida basketbol, voleybol, gandbol, tennis, futbol, yengil atletika, velosiped, boks, suzish, dzyu-do kabi turlar o‗rin olgan edi. O‗yinlarda yaxshi natijalarni Misr, Nigeriya, Keniya, Senegal, Fil suyagi qirg‗og‗i va Aljir sportchilari namoyish etgan. Afrika yoshlari birinchi o‗yinlarda o‗zlarining yakdillik, hamkorlik, birlik yo‗lidagi intilishlarini ko‗rsatdi. 1973 yil Lagosdagi (Nigeriya) ikkinchi Afrika O‗yinlarida 34 mamlakatdan 4000dan ortiq sportchi ishtirok etgan. 1978 yil Aljir shahrida uchinchi Afrika O‗yinlari tashkil etildi. Bu o‗yinlar XXII Olimpiya o‗yinlariga (Moskva, 1980) tayyorgarlikning asosi bo‗lib hisoblandi. Keyingi yillarda o‗tkazilgan o‗yinlar ham mintaqada hozirgi zamon sport turlarining rivoj topayotganliklarini namoyish etdi. Olimpiya o‗yinlari va sport turlari bo‗yicha jahon chempionatlarida, xalqaro turnirlarda ishtirok etayotgan afrikalik sportchilar soni tobora ko‗payib bormoqda. 

Osiyo mintaqasi, Osiyodagi taraqqiyot yo‗lidan borayotgan mamlakatlarda davlat va jamoat tashkilotlari jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishiga katta e‘tibor berdilar. Mustaqillikni qo‗lga kiritgan Hindiston, Afg‗oniston, Birma, Indoneziya, Livan va boshqa mamlakatlardagi sport tashkilotlari juda katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Jismoniy tarbiya va sportga qiziqish bu mamlakatlarda yil sayin oshib bordi. 1954 yilda Hindistonda hukumat tomonidan sport va jismoniy tarbiyani o‗rgatish Milliy Kengashi tuzildi. Uning Dasturi hind yoshlarini jismoniy va ma‘naviy jihatdan rivojlantirishga qaratildi. 1963 yildan boshlab «Jismoniy takomillashtirish milliy harakati» musobaqalari doimiy o‗tkazib borilmoqda. Ularda 2 mln.gacha kishi ishtirok etadi. Taraqqiy qilayotgan mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport sohasi uchun kadrlar tayyorlash, sportning moddiy-texnik bazasini yaratishga jiddiy e‘tibor berib, katta mablag‗lar sarflanmoqda. 1960 yil Qobulda (Afg‗oniston) va boshqa o‗quv yurtlari uchun jismoniy tarbiya o‗qituvchilarini tayyorlash maktabi tashkil etildi.  1975 yilda jismoniy tarbiya instituti ochildi. Oliy toifadagi jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini tayyorlovchi institutlar Hindiston, Eron va boshqa Osiyo mamlakatlarida mavjuddir. Osiyo mamlakatlarida sport-gimnastika va o‗yinlarni rivojlantirish maqsadida 1949 yilda Osiyo O‗yinlar uyushmasi (federasiya) tashkil etildi. Bu uyushma Osiyodagi 20 dan ortiq mamlakatlarni o‗ziga birlashtiradi. Osiyo o‗yinlari uyushmasining Ustavi Xalqaro Olimpiya qo‗mitasining Xartiyasiga (Ustav) mos keladi. 1951 yilda birinchi Osiyo o‗yinlari tashkil etildi. U Dehlida (Hindiston) o‗tkazilib, har 4 yilda bir marotaba tashkil qilinmoqda.

Osiyo o‗yinlari g‗oyat qizg‗in va keskin kurashlar bilan  an‘anaga aylandi. Bu mintaqalardagi mamlakatlarda milliy jismoniy mashqlar va o‗yinlar (gimnastika, xatxayog, langar va tayoqlar bilan  mashq qilish – malkxamb, ritmik gimnastika, ot o‗yinlari, kurash va h.k.) keng qo‗llaniladi. 

Osiyo o‗yinlari keyingi yillarda yanada tantanali ravishda o‗tkazib borilmoqda. Bunga, ayniqsa, 1991 yilda sobiq Ittifoq tarkibida bo‗lgan Markaziy Osiyo respublikalarining mustaqil davlat bo‗lib, Osiyo o‗yinlarida ishtirok etishlari ham asos bo‗lmoqda.

1994 yil kuzida Xirosima (Yaponiya) shahrida o‗tkazilgan XII Osiyo O‗yinlarida O‗zbekiston, Qozog‗iston, Turkmaniston va Tojikiston Respublikalari muvaffaqiyatli qatnashdilar. O‗zbekiston futbol jamoasi oltin medal sovrindori bo‗ldi. 

1998 yilda Bangkokda (Tayvan) o‗tkazilgan navbatdagi Osiyo o‗yinlarida barcha mamlakatlar qatori Markaziy Osiyo davlatlari yana ishtirok etib, o‗zlarining sportdagi mahoratlarini namoyish etdilar. O‗zbekistonlik bokschilar, sharqona yakka kurashchilar, yengil atletikachilar yaxshi natijalarni qo‗lga kiritishdi.

Osiyo o‗yinlari Markaziy Osiyo respublikalarining sportdagi nufuzlarini yanada balandroq ko‗tarish yo‗lida katta xizmat qilmoqda. Bu, o‗z navbatida, sport turlari bo‗yicha Osiyo chempionatlari, Xalqaro turnilarni o‗tkazishga hamda jahon birinchililklari va Olimpiya o‗yinlariga tayyorgarlik-saralash musobaqalarida teng xuquqli ravishda ishtirok etish, sportchilar mahoratini oshirish, eng muhimi, mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport harakatini yanada takomillashtirishga asos bo‗lmoqda.

Lotin Amerikasi mintaqasi. Urushdan so‗nggi davrda bu mintaqada jismoniy tarbiya va sportning o‗sishi sezilarli darajada ko‗zga ko‗rindi. Amerika va Karib dengizi, Panamerika o‗yinlari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu o‗yinlar ilk bor 1951 yilda tashkil etilgan. Shular qatorida Boliviya o‗yinlari ham mavjuddir. Bu o‗yinlarning dasturida futbol, basketbol, yengil atletika, suzish, boks, kurash, velosport, o‗q otish, qilichbozlik, tennis va boshqa sport turlari, ya‘ni Amerika qit‘asida keng tarqalgan o‗yinlar mavjuddir.

Xalqaro sport va Olimpiya harakatida taraqqiyot yo‗lida borayotgan mamlakatlar doimiy ravishda faol ishtirok etib kelmoqda. Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasi mamlakatlarining aksariyatida Milliy Olimpiya qo‗mitalari tashkil etilgan va ular katta faoliyat ko‗rsatmoqda. Bu, o‗z navbatida, mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sportni  rivojlantirishga ulkan hissa qo‗shmoqda. Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasi mintaqalaridagi Milliy sport tashkilotlari juda ko‗p xalqaro sport uyushmalarini a‘zosi hisoblanadi, ya‘ni Xalqaro Olimpiya qo‗mitasi, Xalqaro sport federasiyalari tarkibidan o‗z o‗rinlarini xaqli ravishda egallaganlar.

Taraqqiyot yo‗lidan borayotgan mamlakatlarning sportchilari Olimpiya o‗yinlarida muvaffaqiyatlarga erishmoqda. Hindiston sportchilari 1948, 1952, 1956, 1964, 1980 yillarda chim xokkeyi bo‗yicha Olimpiya chempioni unvoniga sazovor bo‗lishgan. Rimda va 1964 yilda Tokioda o‗tkazilgan Olimpiya o‗yinlarida Efiopiya yugiruvchilariga marafonchilar Abebe Bekila, Moskvadagi (1980) o‗yinlarida M.Ifter 5 va 10 km.ga yugurish bo‗yicha bellashuvlarda shuhrat keltirgan edi. Myunxenda (1972) o‗tkazilgan XX Olimpiya o‗yinida Jon-Akip-Bua (Uganda) 400 m.ga to‗siqli yugurish jahon rekordini o‗rnatib chempion bo‗ldi. Shuningdek, Keniya, Marokko, Eron va boshqa mamlakatlar ham Olimpiya o‗yinlarida yaxshi natijalarga erishadi. 

Ta‘kidlash zarurki, 2000 yil Sidneyda (Avstraliya) o‗tkazilgan XXVII Olimpiya O‗yinlarida O‗zbeksiton bokschilari 1 ta oltin va 2 ta kumush medalni qo‗lga kiritdi. Andijonlik Muhammadqodir Abdullayev (71 kg) vaznda Olimpiya chempioni unvoniga sazovor bo‗ldi.

Taraqqiyot yo‗lida borayotgan mamlakatlardagi jismoniy tarbiya va sport ishlarini rivojlantirish, mutaxassis kadrlar tayyorlash, yangi usullar asosida mashg‗ulotlar o‗tkazish hamda tashkiliy sohalarda sobiq sosialistik mamlakatlarning o‗zaro yordami muhim o‗rinlarni egalladi.

 

 XX asr oxirida jahon mamlakatlarida jismoniy tarbiya va sport

So‗nggi 10 yilliklar davrida jahondagi yirik mamlakatlarda davlatning milliy sport harakati bilan uzviy ravishda hamkorlik qilish faoliyatlari ko‗zga tashlanmoqda. Buning negizida, asosan aholining salomatligini yaxshilash jamoatchilik tartibi hamda milliy xususiyatlarni himoya qilish maqsadlari mujassamlashmoqda. Shu asosda ko‗pgina mamlakatlarning hukumat doiralari sport harakati faoliyatlarini qo‗llabquvvatlash bilan birgalikda sportning eng yuqori natijalariga erishish tizimini ham ma‘qullamoqda.

Ko‗p davlatlarda sport vazirligi faoliyat ko‗rsatmoqda. Birgina Yevropa mamlakatlarida bunday vazirliklar 14 taga yetib bordi. Ba‘zi davlatlarda bu vazifalar vazirlikka o‗xshash sport bo‗yicha Oliy Kengash zimmasida, Ispaniya, Buyuk Britaniya, Belgiya, Gresiya, Portugaliya, Finlyandiya, Estoniya kabi mamlakatlarda esa ta‘lim, madaniyat vazirligi nazoratidadir. Ularda mavjud maxsus bo‗limlar hukumat vazifasini bajaradi. 

Davlat idoralari va jamoatchilikka tegishli jismoniy madaniyat-sport tashkilotlarining mustahkam aloqadorligi ommaviy jismoniy madaniyat va sport sohasida umummilliy siyosatni shakillantirishga qaratilgan.

90-yillarda ko‗pgina mamlakatlarda sportning oliy tizimini, ya‘ni davlat va jamoat organlarini birlashtirish munosabatlari kuzatildi. Daniya va Niderlandiyada Milliy Olimpiya qo‗mitasi (MOQ) sport konfederasiyasi bilan birlashtirildi. 1995 yil boshida Norvegiyada ham shu holat yuz berdi. Shunga o‗xshash faoliyatlar taraqqiyot yo‗lidagi barcha mamlakatlar, Sharqiy Yevropa mamlakatlari hamda ba‘zi sobiq Ittifoq tarkibidan ajralib chiqqan mustaqil respublikalarda ham uchraydi.

Sport sohasi bo‗yicha vazirlikka ega bo‗lmagan davlatlar, ya‘ni GFR va

Shveysariyada jismoniy tarbiya va sport ishlari Ichki ishlar vazirligi, Shvesiyada – Moliya vazirligi, Yaponiyada – Ta‘lim va madaniyat vazirligi tomonidan boshqariladi. Fransiya va boshqa bir qator mamlakatlarda esa bunday tuzilish bir-biriga birlashtirilgan. 

Sport vazirliklari huzurida maxsus qo‗mitalar tashkil etilgan bo‗lib, ular zimmasiga barcha tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtirgan holda olib borish yuklatiladi, ya‘ni klublardan tortib to vazirliklargacha ular rahbarligi ostida bo‗ladi. 

90-yillarda yirik mamlakatlarda sportni moliyalashtirish bilan birgalikda sport inshoatlarini qurish, ularni o‗z ixtiyorida saqlash, sog‗lomlashtirish markazlari, sport klublar, yuqori darajadagi sportchilarni tayyorlash, ularni muhofaza qilish, kadrlar tayyorlash, ilmiy-tadqiqot, axborot, sportni mavjud qonunlar asosida ta‘minlash kabi muhim masalalarni o‗z ixtiyoriga olgan. 

Sport to‗g‗risida Shveysariya (1972), Gresiya (1975), AQSh (1978), Finlyandiya (1980), Fransiya (1975, 1984, 1992), Italiya (1984), Ispaniya (1988, 1990), O‗zbekiston (1992, 2000) mamlakatlarida maxsus qonun qabul qilingan. 

Juda ko‗p davlatlarda sport tashkilotlari davlat soliqlaridan ozod etilgan yoki ularga imtiyozlar berilgan, AQShda bunday imtiyozlar 1933 yilda joriy qilingan. 1959 yilda AQSh Kongressi Milliy Olimpiya qo‗mitasini yuridik shaxs sifatida tan olib, uni soliqlardan ozod etdi. Bunday holatlarning ko‗p mamlakatlarda joriy etilishi sababli, mehnatkashlar kuchi va mablag‗larini sportga sarflashga jalb etmoqda. Bunday tadbirlar ijobiy natijalarga yo‗llamoqda. 

GFRda sport o‗z tarkibiga 21 mln.dan ortiq kishini birlashtirgan Ularga 200 mingdan ortiq xodim xizmat qiladi. Davlat sport inshoatlarini kengaytirish, mashg‗ulotlarning joylarini yaxshilashga qiziqish bilan e‘tibor berib kelmoqda. 

Juda ko‗p mamlakatlarda maktablar, oliy o‗quv yurtlari, aholi istiqomat joylari, istirohat va ko‗ngil ochish bog‗lari, katta poliklinikalar va kurortlar tarkibidagi sog‗lomlashtirish sport klublariga davlat tomonidan yaqindan yordam beriladi. 

Qiziqarli tomoni shundaki, sportklublar xilma-xilligi, ya‘ni bolalar, o‗rta yoshdagi, katta yoshdagi kishilar, nogironlar uchun, shuningdek, oilaviy klublar takomillashmoqda. Ularda tanlangan sport turi bo‗yicha yoki tavsiya etiladigan dasturlarda aerobika klubi, yugurish, bouling, bodibilding, golf, tennis, suzish, basketbol klublari alohida faoliyat ko‗rsatadi. 

Keyingi yillarda qator mamlakatlarda ko‗p maqsadli klublar tashkil etilmoqda. Ular minglab shug‗ullanuvchilar (mijoz) xohish-istaklarini qondirmoqda. Chunki suzish havzalari, o‗yinlar uchun sport zallari, trenajer zallari, yugurish yo‗laklari, bolalar uchun zallar vah.k.ga egadirlar. Ularning ba‘zilari kecha-yu, kunduz xizmat ko‗rsatishga qodirlar. 

XX asr oxirlarida jismoniy madaniyat va sport barcha besh qit‘ada takomillashdi. Buni barcha qit‘alarning sportchilari xalqaro miqyosdagi musobaqalarda, ayniqsa, jahon birinchiliklari va olimpiya o‗yinlarida doimo qatnashib kelayotganliklari bilan isbotlash mumkin.

Sport ishqibozlari tennis bo‗yicha o‗tkazilayotgan nufuzli xalqaro turnirlari: Avstraliya ochiq chempionati, Fransiya, AQSh, Angliya kabi yirik mamlakatlarning xalqaro turnirlari, O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Kubogi va h.k.ni doimiy ravishda ko‗rib, kuzatib bormoqda. 

Stenli kubogi uchun shaybali xokkey bo‗yicha amerika-kanada xokkey Ligalarining musobaqalari jahonda keng tomoshabinlar ommasini o‗ziga jalb etmoqda.

Asr oxirlarida juda ko‗p mamlakatlarda sport fanlari sohasida ilmiy tadqiqot ishlari ancha kuchayib ketdi. 

Olimlar sportning tibbiy-biologik, tarixiy-sosialogik va iqtisodiy jihatlari,  sport mashg‗ulotlarining nazariyasi va uslubiyati, sportchilarning ovqatlanishi, ularning charchoqlarni chiqarish – quvvatni qayta tiklash kabi tomonlarga jiddiy e‘tibor berib, tadqiqot ishlarini kuchaytirmoqda. Ularning ilmiy-ijodiy faoliyatlariga katta mablag‗lar sarf etilmoqda. AQShda sportga doir ilmiy-tadqiqot ishlari uchun har yili 1 milliard dollar ajratiladi. Germaniyada Ichki ishlar vazirligi xazinasidan (byudjet) sport ishlari uchun har yili 12 mln. marka ajratiladi. Katta ilmiy tadqiqot ishlari Xitoy, Fransiya, Yaponiya, Angliya, Rossiya va boshqa davlatlarda olib borilmoqda. Ana shu davlatlar XX asr oxirida sport olamida peshqadamlik qilib keldi. 

Xulosa qilib aytganda, Ikkinchi Jahon urushidan keyin davrlarda, ayniqsa, XX asr oxirlarida jahonda sport taraqqiyoti misli ko‗rilmagan darajada ravnaq topdi. Bunday taraqqiyot, asosan, turli tizimlar   va mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy sharoitlari bilan bevosita bog‗liq holda amalga oshirildi.

90-yillarning boshlarigacha mamlakatlar  sosialistik va kapitalistik tizim deb atalgan ikkita katta  guruhga ajralib taraqqiy qildi. G‗arb davlatlari, AQSh, Yaponiyada jismoniy tarbiya va sport o‗ziga xos tarzda, Sobiq Ittifoq va uning tarafdorlarida yana o‗zgacha sharoit va imtiyozlar doirasida rivojlandi.

Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi qit‘alaridagi taraqqiyot yo‗lidan borgan mamlakatlarda hozirgi zamon sport harakati uchinchi yo‗nalish bo‗yicha borib ancha takomillashmoqda.

Bularning eng muhim sabablari shundaki, xalqaro sport musobaqalari, jahon chemionatlari, Olimpiya o‗yinlari yuqori saviyada o‗tkazib borildi.

Sobiq Ittifoqning barham topishi tufayli (1991) mustaqil davlatlar ko‗paydi. Sosialistik tuzumdagi mamlakatlar milliy sport harakatlarini jahon an‘analariga moslashtirmoqda.

O‗z-o‗zini nazorat qilish savollari va topshiriqlar:

1.      Ikkinchi Jahon urushidan keyin yirik mamlakatlarda jismoniy madaniyat va sport sohasida qanday o‗zgarishlar bo‗lgan?

2.      G‗arb mamlakatlaridagi jismoniy madaniyat va sport sohasida qanday o‗zgarishlar yuz berdi?

3.      G‗arb mamlakatlarida sportning asosiy yo‗nalishlari deganda nimalarni tushunasiz?

4.      Taraqqiyot yo‗lidan borayotgan mamlakatlarda jismoniy madaniyat va sport harakatining rivojlanish xususiyatlari nimada?

5.      XX asr oxirlarida mamlkatlarda jismoniy madaniyat va sport taraqqiyotining xususiyatlari nimalardan iborat?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7-ma‘ruza: Qadimgi Rusda jismoniy madaniyat

 

Reja:

1.     Rus dvoriyanlari muhitda jismoniy tarbiya.

2.     P.F.Lesgaftning jismoniy tarbiya ta‘limi

3.     Rossiyaning Olimpiya harakati yo‗lidagi intilishlari.

 

Eng avvalo e‘tirof etish lozimki, jismoniy madaniyat va sport tarixiga doir darsliklar (1968 yildagi tarjima), V.V.Stolbov rahbarligi tahriri ostida tayyorlangan, keyingi darsliklar (1983, 1989 va boshqa ruscha) birmuncha eskirdi.

V.V.Stolbov tahriri ostida 2000 yilda nashrdan chiqqan «Istoriya fizicheskoy kultur i sporta» darsligi (uchinchi qayta ishlangan) birmuncha ixcham, voqyealar oydinlashgan, so‗nggi yillardagi o‗zgarishlar, dalillar oddiy qilib bayon etilgan. 

Eradan avvalgi IV-III asrlarda  shimoliy rus xalqi mehnat va turmushda chang‗idan ko‗p foydalangan. Sibir va Uzoq Sharq xalqlari yugurish, nayza uloqtirish, boltani mo‗ljalga otish, eshkak eshish, ayiq o‗yinlari va jismoniy qadriyatlarning boshqa turlari bilan  mashg‗ul bo‗lishgan.

Qadimgi slavyanlarning jismoniy mashqlari va turli xil o‗yinlari alohida ajralib turgan. Sharqiy slavyanlar xalqlari quldorchilik tuzumini deyarli boshdan kechirmaganlar. Ular chorvachilik, yer haydash, ovchilik, mayda hunarmandchilik bilan shug‗ullanganlar.

Qadimgi slavyanlarda qizlarni onalar, o‗g‗il bolalarni esa otalar tarbiyalashgan. Har bir o‗g‗il bolaning jangchi bo‗lishi uchun tayyorlanishi kuzda tutilgan. Tarbiya ikki yoshdan boshlanib, bola to‗rt yoshga yetganda, uni otga o‗tqazganlar. 10 yoshga to‗lgan bolalar qilichbozlik qilib, barcha hunarlarni yaxshi egallagan. 

Slavyanlar Volga, Dnepr daryolari va Qora dengiz qirg‗oqlari eshkak eshishni yaxshi o‗rganishdi. Sharqiy slavyan xalqlar o‗zlarining an‘analari va marosimlarida «Ayiq jangi», «Ho‗kiz bilan olishuv», «Ovda» kabi o‗yinlarni ijro etishdi.

Ta‘kidlash lozimki, Rossiyaning madaniyat hamda jismoniy tarbiyasi davrlar o‗tishi bilan  rivojlangan. Bu Oktyabr inqilobidan keyin (1917) ham bevosita Rossiyada va mustamlaka mamlakatlarida (Kavkaz, Markaziy Osiyo, Boltiq bo‗yi va h.k.) davom ettirildi. Rossiya Federasiyasi va Sobiq SSSRning jismoniy tarbiya va sport tarixi bir hisoblanadi. Shuning uchun Rossiya Federasiyasi va Sobiq SSSR jismoniy tarbiya va sport tarixi birgalikda ifoda etildi.

Pedagogikaga doir adabiyotlarda jismoniy tarbiya masalalari. Rus davlatining taraqqiy etishi va mustahkamlanishi bilimning turli sohalariga doir adabiyotlarga ijtimoiy ehtiyoj tug‗dirdi. Tabiatshunoslik, medisina va pedagogikaga oid har xil kitoblar chiqa boshladi. 

Yoshlar jismoniy tarbiyasiga salbiy munosabatda bo‗lgan ruhoniylar bu masalaga doir adabiyotlarning Rusda tarqatishiga xalaqit berardi. Shunday bo‗lishiga qaramasdan, XVII asr oxirlarida jismoniy tarbiya masalalari haqida ham to‗xtalib o‗tilgan pedagogik asarlar paydo bo‗ladi. Ularning orasida eng yirigi olim, monax Yepifaniy Slavineskiyning (1676 yilda vafot etgan) «Bolalarni odamlarini tarkib toptirish» nomli kitobi edi. Muallif o‗zining bu kitobida «Domostroy»da (Turmush qoidalari va bolalar tarbiyasi to‗g‗risida maslahatlar to‗plami)da bayon qilingan tarbiya g‗oyalaridan tubdan farq qiluvchi yangi insonparvar pedagogika g‗oyalarini ilgari surdi. Slavineskiyning asari bolalar shaxsiga hurmat Bilan sug‗orilgan edi. U bolalar tarbiyasida harakatli o‗yinlarga alohida ehtibor berdi. Slavineskiy harakatli o‗yinlarga faqat bir ermak deb qaramadi, balki ularni sog‗liqni mustahkamlash va ma‘naviy jihatdan kamol toptirish vositasi deb hisobladi. 

Yepifaniy Slavineskiy Rusda birinchi bo‗lib o‗yinlarni bolalar tarbiyasida qo‗llash uchun kerakli va keraksiz guruhlarga ajratib, ularni toifalashga intildi. U to‗p o‗yini, yugurish va har xil sakrash o‗yinlarini birinchi guruh o‗yinlariga; pul yutish va yutqizish bilan bog‗liq bo‗lgan oshiq va qarta o‗yinlarini, shuningdek, firibgarlik, shuhratparastlik va boshqa nuqsonlarning ildiz otishiga sabab bo‗ladigan o‗yinlarni ikkinchi guruh o‗yinlariga kiritdi. Slavineskiy «O‗yinni nima bezaydi?» degan savolga shunday javob beradi: «Barqarorlik, haqiqiy quvonch, jonlilik va tafakkur kuchi o‗yinni bezaydi. Odamlar aytganidek, o‗yinda ko‗zbo‗yamachilik va ayyorlik bilan emas, balki halollik va to‗g‗rilik bilan g‗alaba qilish kerak». Uning xatosi shuki, suzish va kurashni sog‗liq uchun zararli deb hisobladi. 

Xulosa qilib aytganda, Rosiya xalqlarning jismoniy tarbiyasi eng qadimgi vaqtlardan boshlab to XVIII asrga qadar ular hayotining iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlari ta‘siri ostida taraqqiy etdi. Vatanimiz hududidagi ilk quldorlik davlatlarida jismoniy tarbiya bilan quldorlargina shug‗ullanar edilar. Qullar esa jismoniy mashqlar bilan shug‗ullanishning har qanday imkoniyatlaridan mahrum etilgan edilar. Erkin dehqonchilik bilan shug‗ullanuvchi, quldorlar qo‗shiniga olinuvchi aholigina o‗zini jismoniy jihatdan o‗stirish va harbiy tayyorgarlik ko‗rish maqsadida jismoniy mashqlar va o‗yinlardan foydalanar edi. 

Avlod-ajdodlarimiz bo‗lmish sharqiy slavyanlarda jismoniy tarbiya o‗ziga xos mustaqil yo‗l bilan taraqqiy etdi. Slavyanlar o‗z ijtimoiy taraqqiyotlarida quldorlik tuzumini chetlab o‗tdilar.  Shuning uchun ham ularning jismoniy tarbiyasiga qadimgi quldorlik jamiyati ta‘sir etmadi. Slavyanlar jismoniy tarbiyasining taraqqiyoti quldorlik davlatlaridagi jismoniy tarbiya taraqqiyotiga qaraganda harbiy ishlar ta‘sirida emas, balki ko‗proq mehnat faoliyati ta‘sirida sodir bo‗lardi. Slavyanlarda jismoniy tarbiya umumxalq xarakterida edi. Jismoniy mashqlar va o‗yinlarning har xil turlari yuksak jismoniy va irodaviy sifatlar, harbiy-amaliy ko‗nikma va malakalarni tarkib toptirishga yordam berdi. 

Kiyev Rusida jismoniy tarbiya o‗z tarixining ilk davrlarida mehnat va harbiy faoliyat orqali tarkib topgan qadimiy mustaqil negiz va a‘analar asosida taraqqiy etdi. Jismoniy tarbiya feodal aslzodalar uchun harbiy tayyorgarlik vositalaridan biri bo‗ldi va uning keng xalq ommasi ustidan o‗z hokimiyatini mustahkamlashi uchun xizmat qildi. Vaqt o‗tishi bilan feodallar jismoniy tarbiyada foydalanadigan xalq jismoniy mashqlari turlari borgan sari hukmron sinf ehtiyojlariga moslasha bordi. Buning natijasida feodallar jismoniy tarbiyasi xalq jismoniy tarbiyasidan ajralib qoldi va sinfiy xakarter kasb etdi. 

Jismoniy tarbiya markazlashgan Rus davlatida, ayoniqsa, sezilarli taraqqiy etdi. Biroq feodal zulm, xalq ommasining shafqatsizlik bilan ekspluatasiya qilinganligi sababli jismoniy jihatdan taraqqiy etish imkoniyatlari chegaralanib qolgan edi. Feodallar va rus podshohlari hukmron sinf jismoniy tarbiyasiga g‗amhurlik qildilar va mehnatkashlar jismoniy tarbiyasini taraqqiy ettirishga yordam bermadilar. XVII asrning ikkinchi yarmida rus podshohlari xalq jismoniy mashqlari va o‗yinlarini hatto taqiqlab qo‗ydilar. Cherkov dehqonlar va quyi tabaqadagi shahar aholisi o‗rtasida jismoniy mashqlar va o‗yinlarning rasm bo‗lishiga qattiq qarshilik ko‗rsatdi.  

 

Rus dvoriyanlari muhitda jismoniy tarbiya.

Dvoryanlar muhitida jismoniy tarbiya taraqqiyoti, birinchi navbatda, armiya, flot va davlat muassasalari uchun mutaxassis kadrlar tayyorlash zarurati bilan belgilanar edi. 

1717 yili Petr I ning toprishig‗i bilan dvoryanlar oilaviy hayoti va turmushi tartibini belgilab bergan «Domostroy» o‗rniga jamoatchilik orasida xulq-atvor qoidalari hamda dvoryanlar bolalari hayoti va turmushiga qo‗yiladigan talabalarni o‗z ichiga olgan «Yoshlikning haqiqiy ko‗zgusi» nomli yangi qo‗llanma nashr etildi. Mazkur kitobda shunday deyilgan edi. «Agar yosh dvoryan mashq qilishda (ta‘lim olishda), xususan, til bilish, ot minish, raqs tushish, shamshir bilan olishish sohasida kamolotga yetgan bo‗lsa, shu bilan birga, chiroyli gapira oladigan va ko‗p kitob o‗qigan bo‗lsa, u o‗zining ana shu fazilatlari tufayli bevosita saroy amaldori bo‗la olishi mumkin». Bundan ko‗rinib turibdiki, saroy amaldori chet tillarni bilish, raqs tusha olish va nutq san‘atini egallash bilangina cheklanib qolmasligi, balki otda yurish va shamshir bilan olishish san‘atini ham mukammal egallagan bo‗lishi kerak edi. 

O‗quv yurtlarida jismoniy tarbiya. Rus davlatida XVIII asrning birinchi choragidagi o‗tkazilgan islohatlar va o‗zgarishlar tizimida harbiy va fuqaro o‗quv yurtlarida jismoniy tarbiyaning joriy etilishi Rossiyada jismoniy tarbiyaning taraqqiy etishi uchun juda muhim ahamiyat kasb etdi. Qilichbozlik, otda yurish, eshkak eshish, kema arqonlaridan tirmashib chiqish jismoniy tarbiyannig asosiy vositalari bo‗lgan. 

Yuqorida eslatib o‗tilgan Matematika va navigasiya fanlari maktabi jismoniy tarbiyani majburiy o‗quv fanlaridan biri sifatida joriy etgan birinchi o‗quv yurti bo‗ldi. Maktabda boshqa fanlar bilan bir qatorda yelkanni boshqarish, eshkak eshish, rapirada olishishni (qilichbozlik) mashq qilish fanlari ham o‗rganilar edi. Maktab binosi Suxarev minorasida qilichbozlik mashg‗ulotlari uchun maxsus zal jihozlab qo‗yilgan edi.

1703 yili Pyotr I ning topshirig‗i bilan Moskvada asir olingan nemis pastori Ernest Glyukning xususiy gimnaziyasi ochildi. Bu gimnaziyada boshqa o‗quv fanlari bilan bir qatorda jismoniy tarbiya (otda yurish, chavandozlik) mashg‗ulotlari ham o‗tkazilar edi.

Dengiz akademiyasida qilichbozlik, qo‗l jangi usullari jismoniy tarbiya vositalari hisoblanardi. 

Ruhoniylargina emas, balki davlat muassasalari uchun amaldorlar tayyorlaydigan diniy o‗quv yurtlarida ham jismoniy tarbiya joriy etiladi. Ammo diniy seminariyalarda jismoniy tarbiya fani boshqa fanlar bilan bir qatorda o‗quv dasturi bo‗yicha o‗tkaziladigan dunyoviy o‗quv yurtlaridan farqli ravishda harakatli o‗yinlar va sayrlar shaklida bo‗lib («halol va badanni harakatlantiruvchi sayrlar…»), uning uchun har kuni darsdan tashqari 2 soat vaqt ajratilar edi. 

XVIII asr o‗rtalarida dvoryan bolalarini harbiy xizmatga tayyorlash maqsadida dvoryanlar uchun maxsus o‗quv yurtlari ochildi. 1731 yilda quruqlikdagi shlyaxta kadet korpusi, 1752 yilda dengiz shlyaxta korpusi, pajlar korpusi va boshqalar tashkil etildi. Jismoniy tarbiya bu o‗quv yurtlari dasturiga ham kiritilgan edi. Quruqlikdagi kadet korpusida ot minish, qilichbozlik, raqslar, kurash, eshkak eshish va yelkan ishlari jismoniy tarbiya vositalari vazifasini o‗tagan bo‗lsa, pajlar korpusida esa otda yurish, qilichbozlik, to‗p o‗yini, kegli, raqslar jismoniy tarbiya vositalari bo‗lib xizmat qilgan.

Kadetlar jismoniy tarbiyasiga alohida e‘tibor berilar edi. Bu sohada ko‗proq yutuqqa ega bo‗lgan kishilar rag‗batlantirilib turilar edi. Kurash va qilichbozlik bo‗yicha o‗quv musobaqalarida muvaffaqiyat qozonganlarning nomlari saf oldida e‘lon qilinardi. Otda yurish, qilichbozlik va raqslardan xalq oldida har yili ikki marta imtihon olinar edi. 

1755 yilda buyuk rus olimi M.V.Lomonosovning tashabbusi bilan  Moskva universiteti barpo qilindi. Bu universitetning o‗quv fanlari orasida qilichbozlik va raqs ham bor edi. M.V.Lomonosov asarlarida shaxsiy va ijtimoiy gigiyena, sog‗liqni saqlash va kishi umrini uzaytirish masalalariga doir ko‗rsatmalar bayon qilingan. 

Universitet qoshida o‗quv rejasida qilichbozlik va raqsga har haftada 8 soat (qilichbozlik uchun 4 soat av raqs uchun 4 soat) vaqt ajratilgan gimnaziya ochildi. Qilichbozlikdan xalq oldida imtihonlar olinar edi. Boshqalardan ko‗proq ajralib turgan gimnast-qilichbozlar shpaga bilan mukofotlanardi. 

Jismoniy tarbiya liseylarda, xususan, Sarskoye selo liseyida nisbatan yaxshi yo‗lga qo‗yilgan edi. Bu o‗quv yurtlarda jismoniy tarbiya majburiy o‗quv fanlari jumlasiga kirar hamda uning mazmunini qilichbozlik va gimnastika tashkil etar edi. Bundan tashqari, lisey o‗quvchilari bo‗sh vaqtlarida yugurish va kurash tushishdan musobaqalashar edilar.

Biroq jismoniy tarbiya imtiyozli va pul bilan yaxshi ta‘minlangan o‗quv yurtlaridagina amalga oshirilar edi. Masalan, raznochinlar gimnaziyalarida jismoniy tarbiya bilan mutlaqo shug‗ullanilmas edi. 1804 yilgi maktab islohotidan keyin universitetlar ustaviga «Imkoniyat bo‗lgan joylarda raqs, muzika mashg‗ulotlari va jismoniy mashqlar o‗tkazilsin» deb yozilgan edi. Universitet va gimnaziyalarda jismoniy tarbiya uchun mablag‗ ajratilmas edi. F.F.Ushakov (1744-1817), M.I.Kutuzov (1795-1813) kabilar L.V.Suvorovning milliy harbiy va jismoniy tayyorgarlik ta‘limotini davom ettirdi.  

Dvoryanlar pedagogikasi namoyandasi, Rossiyadagi tarbiya o‗yinlarining asoschisi I.N.Beskoy (1704-1795 yillar) o‗zining bir qancha asarlarida yosh avlod jismoniy tarbiyasi va yosh avlodni jismoniy chiniqtirish masalalariga e‘tibor berdi. U tarbiya vositalaridan shaxsiy gigiyena, chiniqtirish, sezgi organlarini rivojlantirish va jismoniy mashqlarga, ayniqsa, o‗yinlarga alohida e‘tibor berdi. U o‗yinlarda jismoniy kamolot, shuningdek, bolalar tashabbuskorligini o‗stirish vositalarini ko‗rdi. XVIII asr oxiridagi Rossiya jamoat arboblaridan biri «Moskovskiye vedomosti»ning noshiri N.I.Novikov (1744-1818 yillar) pedagogika masalalariga, xususan, jismoniy tarbiya masalalariga alohida ahamiyat berdi. 

N.I.Novikov o‗zining «Umummaktab bilimlarini yoyish va umum salomatligi uchun bolalar tarbiyasi va kayfiyati to‗g‗risida» nomli asarida shu narsani ko‗rsatib o‗tdi: «Bolalik chog‗ida harakatli o‗yinlar jismoniy tarbiyaning eng muhim vositasi hisoblanadi. Olimlar tarbiyaning bu sohasini jismoniy tarbiya deb ataydilar». Novikov faol harakatlar, yurish, yugurish, harakatli o‗yinlar, chiniqtirish mashqlari, ovqatlanish va mashqlarni qo‗llashnigina emas, balki ularning foydasini tushuntirib o‗tishni ham maslahat berdi. 

Buyuk rus ma‘rifatchisi, inqilobchi va materialist faylasuf A.N.Radishchev (1749-1802 yillar) o‗zining ta‘lim-tarbiyaviy va falsafiy asarlarida takabbur oliftalar tayyorlashni nazarda tutuvchi dvoryanlar tarbiyasining joriy etilishiga qat‘iy qarshi chiqdi. U tarbiyaning asosiy maqsadi o‗z Vatani vatanparvarlari - xalq baxt-saodati uchun faol kurashchilarni tayyorlash deb bildi. Uning fikricha, jismoniy tarbiyaning asosiy vazifasi organizmni chiniqtirish va uning barcha  taraqqiy ettirish yo‗li bilan  odamning jismoniy kuchi va ma‘naviy qobiliyatlarini takomillashtirishdir.

Radishchev mehnatni hamda yugurish, uloqtirish yoki irg‗itish, sakrash, otda yurish kabi xalq jismoniy mashq turlarini jismoniy tarbiya vositalari deb hisobladi. U, jismoniy tarbiya metodlari, birinchi navbatda, odam organizmini har taraflama takomillashtirishga, odamda har xil hayot, mehnat va turmush sharoitida ham tadbirkorlik bilan ish tuta olish xislatlarini tarbiyalashga qaratilgan bo‗lmog‗i kerak, degan oqilona fikrga keldi. 

Rus olimlarining bir qancha asarlari jismoniy tarbiyaga doir ta‘lim-tarbiya to‗g‗risidagi fikrlarni taraqqiy ettirish bilan  bir qatorda jismoniy tarbiyaning tabiiyilmiy asoslarini rivojlantirish uchun ham katta ahamiyat kasb etdi. 

Akademik A.P.Protasov 1765 yili Rossiya Fanlar akademiyasining ilmiy majlisida so‗zga chiqib: «Bolalar jismoniy tarbiyasi haqida» va «Sog‗liqni saqlash uchun haraklanish kerakligi to‗g‗risida» degan ikkinchi ma‘ruza qildi. U o‗zining bu ma‘ruzalarida odam organizmini o‗stirish va mustahkamlash uchun jismoniy mashqlarning muhim rolini ko‗rsatib o‗tdi. 

V.G.Belinskiy (1811-1848 y.) o‗z asasrlarida jismoniy tarbiya masalalari haqida to‗xtalib o‗tib, usti yaltiroq va formalistik ruhdagi burjua gimngastika sistemasini qattiq tanqid qildi. U Rossiyadagi hukmron sinf vakillarini G‗arbiy  Yevropa mamlakatlariga taklif qilinganliklari uchun tanqid ostiga oldi hamda jismoniy tarbiyaning rus xalqiga xos vositalarini o‗rganishga va ulardan foydalanishga chiqardi. 

V.G.Belinskiy jismoniy tarbiyaga, uni odam hayotining ijtimoiy sharoitidan ajratgan holda qarab bo‗lmasligini ta‘kidlab o‗tdi. Tarbiyaga, shu jumladan, jismoniy tarbiyaga ham xalq ishi uchun kurashishga qodir bo‗lgan inson-grajdanga nisbatan qo‗llaniladigan bir narsa deb qaramoq kerak. Bunday kishini tarbiyalash ishi har tomonlama bo‗lmog‗i lozim, aks holda, u tarbiya o‗zining butun ma‘nosini yo‗qotadi, - deb ta‘kidladi. V.G.Belinskiy tarbiyaning har bir tomoni deganda aqliy, ahloqiy va jismoniy tarbiya birligini nazarda tutdi. V.G.Belinskiy tarbiyaning serqirraligi g‗oyasi, ma‘naviy va jismoniy tarbiyaning bir-biriga bog‗liqligi g‗oyasi biror narsa vositasida o‗ylab chiqilgan formula emasligini, inson organizmidagi ruhiy jarayonlar uning jismoniy holatiga tabiatan bog‗liqligini ko‗rsatib o‗tdi. Belinskiyning fikricha, jismoniy tarbiya aqliy va ahloqiy tarbiyaning dastlabki asosi bo‗lmog‗i darkor. Jismoniy tarbiya odam sog‗lig‗ini mustahkamlash hamda uning jismoniy va irodaviy fazilatlarini o‗stirish vazifalarini o‗tashi kerak. Biroq jismoniy tarbiya, V.G.Belinskiy ta‘kidlashicha, tarbiyalanuvchilarning anatomik-fiziologik xususiyatlariga qat‘iy muvofiq ravishda o‗tkazilgan, tarbiyaning boshqa sohalari bilan uzviy ravishda bog‗lab olib borilgan taqdirdagina kutilgan natijalarni berishi mumkin.

V.G.Belinskiy yugurish, sakrash, «Gimnastika ermaklar» va, ayniqsa, xalq o‗yinlarini jismoniy tarbiya vositalari deb hisobladi, zeroki, boshqa hyech qanday jismoniy mashq o‗yinlar singari kishida iroda, tashabbuskorlik, faollik kabi fazilatlarni rivojlantira olmaydi, har tomonlama uni kamol toptira olmaydi. 

XVIII asrning birinchi choragida Rossiyada yuz bergan iqtisodiy va madaniy o‗zgarishlar hukmron tabaqa kishilarini yaratdi. Jismoniy tarbiya elementlari rus dvoryanlari turmushiga kengroq joriy qilina boshladi. Harbiy va ayrim fuqarolar bilim yurtlarida jismoniy tarbiya majburiy fan tariqasida joriy etildi. O‗quv yurtlari va harbiy bilim yurtlarida 126 betlik maxsus jismoniy mashqlar dasturlariga kiritildi. Harbiy kuchlarning harbiy-jismoniy tayyorgarligi yanada taraqqiy etdi. Jismoniy tarbiyaning ta‘lim-tarbiyaviy va tabiiy-ilmiy asoslari tarkib topa boshladi. 

Xalq ommasi jismoniy tarbiyasida feodalizmning buzilishi va kapitalistik munosabatlarning taraqqiy eta boshlashi davrida deyarli o‗zgarishlar yuz bermadi. Rus mehnatkashlari ommasi va Rossiyadagi boshqa xalqlar ayovsiz ekspluatasiya, qashshoqlik va siyosiy huquqsizlik sharoitida bolalar hamda yoshlarni jismonan o‗stirish va sog‗lomlashtirish maqsadida jismoniy mashqlardan keng foydalanish imkoniyatidan mahrum edilar. Xalq hayotida jismoniy mashqlar va chiniqtirish metodlarining an‘anaviy xalq turlari saqlanib qoldi.  

O‗quv yurtlarida jismoniy tarbiya. Krepostnoy huquq bekor qilinganidan keyin grajdan bilim yurtlarida jismoniy tarbiyaning yo‗lga qo‗yilishi qoniqarsiz ahvolda qolaverdi. Chor hukumati yosh avlod jismoniy tarbiyasiga unchalik g‗amxo‗rlik qilmas edi. Biroq ijtimoiy ta‘lim-tarbiyaviy harakat ta‘siri ostida 1864 yilning 19 noyabrida qabul qilingan yangi maktab ustaviga muvofiq gimnaziyalar va progimnaziyalarda gimnastkani joriy etish mo‗ljallandi. 

1864 yilgi o‗rta maktab islohoti jismoniy tarbiyani taraqqiy ettirish ishida ma‘lum darajada oldinga tomon qadam qo‗yilganligini anglatardi. Ammo bu islohot moddiy baza va kadrlar bilan mustahkamlanmagan edi. Shuning uchun ham u bilim yurtlari o‗qituvchilarining jismoniy tarbiyasini yaxshilash imkonini bermadi. 

1889 yilda maktab o‗quvchilari va harbiy tayyorgarlikka chaqiriluvchilar jismoniy tarbiyasini yaxshilash maqsadida xalq maorifi vaziri tomonidan «Erkaklar bilim yurtlarida gimnastika o‗qitish qo‗llanmasi va dasturi» tasdiqlandi. Unda yoshlar jismoniy tarbiyasining vazifalari to‗g‗risidagi umumiy qoidalar, darslarni o‗tish metodikasi va maktab majburiy fan sifatida joriy qilgan jismoniy mashqlar ro‗yxati berilgan. Jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari sifatida gimnastika va o‗yinlar tavsiya etilgan edi. Bilim yurtlarida gimnastikani joriy etish oson ish bo‗lib chiqmadi. Undan dars bera oladigan kishilar yo‗q edi. Gimnastika darslarini o‗tishga ofiserlar va hatto unter-ofiserlar taklif qilina boshladi. Bu hol shunga olib keldiki, grujdan bilim yurtlarida harbiy gimnastika joriy etildi. Uni o‗rgatuvchi o‗qituvchilar juda oz maosh olishar, shuning uchun ham gimnastika o‗qitishga tasodifiy bir mashg‗ulot deb qarardilar. Faqatgina ayrim gimnaziyalarning direktorlari jismoniy tarbiyaning muhim ahamiyatini tushunar, bu ishga tajribali o‗qituvchilarni taklif qilish yo‗llarini axtarar edilar.

Ko‗pchilik olimlar, pedagoglar va shifokorlar jurnal sihifalarida bilim yurtlaridagi jismoniy tarbiyaning mavjud ahvolini tanqid qilishar edi. 1899 yili Moskva universiteti huzuridagi pedagoglar jamiyatining yig‗ilishida N.S.Filitis o‗zining o‗rta maktabda gimnastika o‗qitish haqida qilgan ma‘ruzasida qo‗yidagi xulosalarga keldi: «1889 yilda belgilangan gimnastika sistemasida yaxshi narsalar ham, shu bilan birga ko‗pgina yomon narsalar ham bor. Biroq undagi yaxshi narsalar maktablarda qo‗llanilmaydi, yomon narsalar esa qo‗llaniladi. Ana shuning uchun ham o‗rta maktab dasturlarini qayta ko‗rib chiqish bo‗yicha Moskva pedagoglarining yaqindagina bo‗lib o‗tgan  majlisida tuzilgan jismoniy tarbiya masalalarini aniqlash komissiyasi bir ovozdan gimnastikaning hozirgi ahvolda o‗rgatilishini zudlik bilan yo‗q qilishni iltimos etishga qaror qildi».

Rasmiy doiralar maktabda jismoniy trabiyani yo‗lga qo‗yishni yaxshilash yuzasidan choralar ko‗rmadilar. Faqat ayrim pedagoglarning tashabbusi bilan maktablarda jismoniy tarbiyani yaxshilash harakati boshlandi. Sankt-Peterburg (1892 yil), Odessa (1892 yil); Kiyev (1893 yil), Moskva (1893 yil) va boshqa shaharlarda tuzilgan o‗quvchi yoshlar jismoniy kamolotiga yordam beruvchi jamiyatlar bu sohada katta rol o‗ynadi. Ular o‗yin maydonchalari ochdilar, o‗quvchilar uchun sayr va ekskursiyalar uyushtirdilar. Jamiyat tashkilotlari, ilg‗or pedagoglar, shifokorlar va adabiyotchilarning qattiq turib talab qilishlari natijasida xalq maorifi vaziri 1902 yilning 15 avgustida farmoyish chiqarib, bu hujjatda maktablarda harakatli o‗yinlar, harbiy gimnastika, buyumlar bilan bajariladigan gimnastika, konki va chang‗i, suzish va eshkak eshish, velosipedda yurish, qilichbozlik, qo‗l mehnati, raqs va ashulani joriy etishni nazarda tutdi. Unda maktab gimnastika bayramlari o‗tkazish zarurligi ham ko‗rsatib o‗tilgan. Jismoniy mashqlar mashg‗ulotlarini har kuni 30 minut davomida va, albatta, o‗quv kunining o‗rtalarida o‗tkazish, o‗quv kunining dastlabki va oxirgi darslarida o‗tkazilishiga sira yo‗l qo‗ymaslik tavsiya etilar edi. 1904 yilning 10 iyunida chiqarilgan yangi farmoyishda o‗quvchilarning o‗qituvchilar va qarindosh-urug‗lar bilan sayr etishlari ham qo‗shimcha qilinib, bu imkoniyatlar yanada kengaytirildi. Unda suv sportini keng yoyish, suzish maktablari tashkil qilish tavsiya etilar, yuqori sinf o‗quvchilarini o‗q otadigan qurol bilan tanishtirish nazarda tutilardi.

Biroq ish «tavsiya etish» va farmoyish berishdan nariga bormadi. Chunki bu ishlarni amalga oshirish uchun zaruriy sharoit yo‗q edi. Malakali pedagoglar va moddiy baza yo‗q, o‗quv va o‗quvchilarning o‗qishdan tashqi hayoti umuman normal tartibga solinmagan edi. Gimnastika mashg‗ulotlari maxsus ma‘lumotga, xatto durustroq umumiy ma‘lumotga ega bo‗lmagan o‗qituvchilar boshchiligida chang-to‗zoni ko‗tarilib yotgan yo‗lak yoki dam olish zallarida o‗tkazilgan vaqtda o‗quvchi yoshlar jismoniy tarbiyasining bu tarzda yo‗lga qo‗yilishi o‗quvchilarda fanga qiziqish va rag‗batga ishonch tug‗dira olmas edi.

Armiya va harbiy-o‗quv yurtlarida jismoniy tayyorgarlik. Rossiyaning Krim urushidagi mag‗lubiyati rus armiyasining tayyorgarlik, tashkiliy va texnik jihatdan qurollanishida jiddiy kamchiliklar borligini ochib tashladi. Biroq chor hukumati tub islohot o‗tkazish yo‗lidan bormadi, balki qo‗shinlar ta‘limi, tarbiyasi va jismoniy tayyorgarligi sohasida ba‘zi bir yangiliklar joriy etish bilangina cheklandi. 

1856 yili chor hukumati qo‗shinlar ta‘limining yangi dasturini joriy qildi, ustavni birmuncha soddalashtirdi va armiyadagi jismoniy tayyorgarlikni qonunlashtirdi. 1859 yili «Qo‗shinlarda gimnastika o‗rgatish qoidalari» tasdiqlandi. Unda jismoniy mashqlar uch guruhga ajratilgan edi: 1) gavda mushaklarini o‗stirish uchun tayyorgarlik mashqlari; 2) yugurish; 3) harbiy-amaliy mashqlar hamda snaryadlarda: xoda, arqon, zina, xari, brusya, konda bajariladigan mashqlar, balandlikka va uzunlikka sakrash mashqlari, xoda ustida muvozanat saqlash va tirmashib chiqish mashqlari.

1874 yilda amalga oshirilgan qurolli kuchlar islohoti armiyaga chiqariluvchilar sonini ko‗paytirdi va haqiqiy xizmat muddatini cheklab qo‗ydi. Bu tadbirlar askarlar jismoniy tarbiyasini yaxshilashni shart qilib qo‗ydi. Yo‗l-yo‗riqlar va metodik qo‗llanmalar ishlab chiqila boshlandi. 1879 yildayoq «Qo‗shinlarga gimnastika o‗rgatish yo‗l-yo‗riqlari va ochiq joyda bajariladigan gimnastika»dan qo‗llanmaning ikkinchi nashri chiqdi. Ochiq joyda bajariladigan gimnastika askarlarni jismonan tayyorlashning suvorovcha metodi elementlari, xususan: ungir, chuqurlikdan sakrab o‗tish, emaklash, tirmashish, o‗rmalash, tezlashtirilgan marshlar, suzish, suvdan hosil topgan to‗siqlarni yengish va  shu singarilar kirardi. 

Harbiy ministr D.S.Milyutinning eng yaqin yordamchisi M.I.Dragomirov (18301905 yillar) janglarda harbiy-amaliy malakalar hosil qilish, chidamlilik, epchillik va harakatchanlik xislatlarini tarbiyalashga yordam beradigan jismoniy tayrgarlikni joriy etish tarafdori edi. Dragomirovning fikricha, gimnastkika yurish, yugurish, sakrash, muvozanat saqlash, tirmashish va to‗siqlarni yengish malakalarini takomillashtirishga imkon berishi kerak. U gimnastika mazmuniga yurish, yugurish, sakrash, tirmashish, to‗siqlarni yengish, muvozanat saqlash va nayza bilan jang qilish mashqlarini kiritdi. Armiyada zovur, xoda, gulzor, o‗ngir, g‗or singari to‗siqlardan iborat hujum doirasini egallash mashqlarini joriy etishni ham M.I.Dragomirov taklif qilgan edi.

P.F.Lesgaft harbiy qo‗shinlar jismoniy taryyorgarligi nazariyasini taraqqiy ettirishga talaygina hissa qo‗shdi. P.F.Lesgaft 1875-1876 yillarda harbiy vazirlikning topshirig‗i bilan G‗arbiy Yevropadagi bir qancha mamlakatlarda bo‗lib, u yerlarda jismoniy tarbiyaning qanday yo‗lga qo‗yilganligi va gimnastika o‗qtuvchilarini tayyorlash ishlari bilan tanishgan edi. 1877 yili u Rossiyaga qaytishi bilan harbiy gimnaziyalar uchun jismoniy tarbiya dasturini ishlab chiqdi va 12 ta harbiy bilim yurtida bu dasturning amalga oshirilishini kuzatib bordi. Lesgaft harbiy gimnaziyalar uchun gimnastika o‗qituvchilari tayyorlash kurslari (1877 yil) hamda gimnastika va qilichboz o‗qituvchilar malakasini oshirish kurslari (1884 yil) tashkil qilishda faol ishtirok etdi. U jismoniy tayyorgarlikka baho berar ekan, jismoniy mashqlar qo‗shinlar harbiy tayyorgarligining muhim vositasidir, degan fikrga asoslandi. Lesgaft jismoniy tayyorgarlik mazmuniga oddiy harakatlar (bukish va yozish) irg‗itish yoki uloqtirish va to‗siqlardan oshib yugurish, og‗ir narsalarni ko‗tarib mashq qilish, suzish va sakrash (hamma turlari), kurash, o‗yinlar, snaryadlarda bajariladigan mashqlarni kiritdi.

General A.D.Butovskiyning (1838-1971 yillar) faoliyati armiyada jismoniy tayyorgarlik nazariyasi va amaliyotini taraqqiy ettirishda katta ahamiyatga ega bo‗ldi. General Butovskiy 1888 yili – kadetlar korpuslarida jismoniy tarbiyani yo‗lga qo‗yish komissiyasining a‘zosi bo‗lgan vaqtida – «Sinfdan tashqari mashg‗ulotlar qo‗llanmasi»ni yozdi. Bu qo‗llanmada kadet korpuslarida tarbiyalanuvchilarning bo‗sh vaqtlarini har xil o‗yinlar va jismoniy mashqlarga bag‗ishlashi nazarda tutildi. 

A.D.Butovskiy kadet korpuslarini jismoniy tarbiyadan malakali mutaxassislar bilan ta‘minlash maqsadida 1890 yili maxsus kurslar tashkil qildi va 16 yil davomida ularga o‗zi rahbarlik qildi. U kurslarda jismoniy mashqlar tarixi va metodikasidan ma‘ruza o‗qidi. A.D.Butovskiy jismoniy tayyorgarlik o‗tkazish metodikasiga ko‗pgina yangiliklar kiritdi. U jismoniy tarbiyada vositalar emas, balki ulardan foydalanish metodlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‗lishini ta‘kidlab o‗tar edi. A.D.Butovskiy gimnastika, o‗yinlar va qo‗l mehnatini jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari deb hisobladi. 

Progressiv arboblarning zo‗r berib qilgan harakatlariga qaramasdan, armiya va harbiy bilim yurtlarida jismoniy tayyorgarlik qoniqarsiz ahvolda qolaverdi. Ayrim harbiy qismlar va bilim yurtlarining ijobiy tajribalaridan foydalanilmadi. Armiya va harbiy bilim yurtlari uchun jismoniy tayyorgarlik bo‗yicha kadrlar tayyorlash tizimida birlik bo‗lmaganligi jismoniy tayyorgarlikning nazariy va tashkiliy-metodik asoslarini ishlab chiqishga salbiy ta‘sir ko‗rsatdi.  

XIX asrning ikkinchi yarmida jismoniy tarbiyaning ilmiy-nazariy asoslarini taraqqiy etishi. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiyada jismoniy tarbiya nazariyasi anchagina taraqqiy etganligi bilan xarakterlanadi. O‗sha vaqtda rus milliy madaniyatining yuksalishi va ilg‗or ijtimoiy harakat bunga sabab bo‗lgan edi. Jismoniy tarbiya nazariyasining progressiv taraqqiy etishida rus revolyusion demokratlaridan N.G.Chernishevskiy (1828-1889 yillar) va N.A.Dobrolyubov (1836-1861 yillar) asarlari juda muhim rol o‗ynadi.

Chernishevskiy va Dobrolyubov o‗zlarining materialistik va revolyusion dunyoqarashlariga hamda tabiiy fanlar bilimlariga to‗la asoslangan holda odamning aqliy, ahloqiy va jismoniy kuchlarini mutanosib sur‘atda taraqqiy ettirish zarurligini isbotlab berdilar. Ular to‗g‗ri tarbiya berish bilan samoderjaviyega qarshi hamda insoniyatning porloq kelajagi uchun faol, jasur va mardonavor kurashchilar tayyorlash mumkin ekanligini qattiq ishonar edilar. Ular, jismoniy tarbiyaning asosiy vazifasi revolyusioner-kurashchi, o‗zida yaxshigina jismoniy kamolot, aniq fikr, mustahkam iroda va xalqqa sadoqat fazilatlarini birgalikda mujassamlantiruvchi kishini tarbiyalashda, deb hisobladilar. 

Chernishevskiy odam shaxsini ikki: ruhiy va jismoniy qismga ajratuvchi o‗sha vaqtdagi hukmron idealistik nazariyalarga qat‘iylik bilan qarshi chiqdi.

U jismoniy tarbiya vorsitalarini tanlashda jismoniy mashqlarning tabiiy turlarini   ilgari surdi va yugurish, sakrash, uloqtirish yoki irg‗itish, suzish, eshkak eshish, konki, chanada yurish kabi mashqlarni shular jumlasiga kiritdi. U to‗g‗ri kundalik tartib hamda sayr qilish, yugurish, sakrash, kurash va raqs shaklidagi mashqlarni sog‗liqni mustahkamlash uchun foydali vosita deb hisoblab, shaxsiy gigiyenaga ham alohida e‘tibor berdi. Chernishevskiy jismoniy tarbiyaning uydirma vositalari va metodlari qarshi keskin kurashdi.

Dobrolyubov inson umumiy tarbiyasida jismoniy tarbiyaga katta ahamiyat berdi. U ham Chernishevskiy singari odam organizmining materialistik birligi va bir butunligi pozisiyasida turdi «Biror tomoni boshqa bir tomon hisobiga taraqqiy etayotgan organizmni mutlaqo sog‗lom organizm deb bo‗lmaydi», - deb yozgan edi. Dobrolyubov. U jismoniy mashqlarning tabiiy turlarini jismoniy tarbiya vositalari deb hisobladi. U gimnastikaning foydali mashg‗ulot ekanligini inkor etmay, nemis gimnastikasining sun‘iy mashqlarga haddan tashqari berilib ketishiga keskin qarshi chiqdi.

Demokrat, ma‘rifatchi, tanqidchi va publisist D.I.Pisarev (1840-1868 yillar) jismoniy tarbiya nazariyasi taraqqiyotiga talaygina hissa qo‗shdi. Pisarevning jismoniy tarbiya masalalariga doir fikrlari asosini tashkil etuvchi g‗oyalar bolalar sog‗lig‗ini ilk yoshlik chog‗idan boshlab asrash, ularni jismoniy jihatdan o‗stirish va chiniqtirishni o‗z ichiga olar edi. U maktablarda o‗yinlarni jismoniy tarbiyani taraqqiy ettirish imkonini beruvchi vositalar sifatida joriy etish tarafdori edi. Pisarevning bola tarbiyasining gigiyenik shartlari va jismoniy tarbiyani yoqlab chiqishi umuman o‗sha vaqtda katta ahamiyatga ega edi.

Buyuk rus pedagogi va olimi K.D.Ushinskiy (1824-1870 yillar) ham jismoniy tarbiyaning faol tarafdorlaridan edi. Uning «Odam tarbiya predmeti sifatida» nomli asari jismoniy tarbiyaning tabiiy-ilmiy asoslarini taraqqiy ettirishga anchagina ta‘sir ko‗rsatdi. Ushinskiy jismoniy tarbiya anatomiya, fiziologiya va psixologiya sohasida olingan chuqur bilimlar asosiga qurilmog‗i darkor, deb hisobladi. Uning fikricha, jismoniy tarbiya odam faoliyatining hamma sohalariga ijobiy ta‘sir ko‗rsatadi. Masalan, Ushinskiyning fikriga qaraganda, jismoniy mashqlar bola xotirasini mustahkamlashda katta rol o‗ynaydi. 

Ushinskiy maktabda jismoniy tarbiyaning zarurligi haqidagi masalani ilgari surish bilangina cheklanmadi, balki o‗yinlar va jismoniy mashqlar bolalarning bo‗sh vaqtini ko‗ngilli o‗tkazadi hamda ularda yaramas moyilliklarning taraqqiy etishiga yo‗l qo‗ymaydi, deb hisoblab, jismoniy tarbiyaning zo‗r tarbiyaviy ahamiyatini isbotlab berdi. Ushinskiyning jismoniy tarbiya sohasidagi xulosalari revolyusion-demokratlar N.G.Chernishevskiy va N.A.Dobrolyubovlarning jismoniy tarbiya masalalariga doir xulosalari darajasiga ko‗tarila olmadi. Chunki u jismoniy tarbiyani ijtimoiy-siyosiy muhit sharoitidan ajratib qo‗ydi. 

N.I.Pirogov (1810-1881 yillar) va I.M.Sechenov (1829-1905 yillar) asarlari jismoniy tarbiya masalalarini ilmiy jihatdan asoslab berishda katta ahamiyat kasb etdi. 

Buyuk rus xirurgi N.I.Pirogov anatomiyada yangi yo‗nalish – dinamik anatomiyaning asoschisi bo‗ldi. U odam tanasining anatomik tuzilishini o‗rganish asosida odam tanasi organlarining qurilishi ularning funksiyasiga bog‗liq ekanligini aniqlab berdi. Bu jismoniy tarbiyaning anatomik asoslarini ishlab chiqishda, jumladan, mashg‗ulotlarning odam tanasi rivojlanishiga va tana shaklining o‗zgarishiga ko‗rsatadigan ta‘sirini aniqlashda katta ahamiyatga ega bo‗ldi.

Ajoyib rus fiziolog-olimi I.M.Sechenov o‗tgan asrning 70-yillarida bir qancha kashfiyotlar qildi. Ular Sechenovga odam organizmi birligining materialistik nazariyasini asoslab, uni taraqqiy ettirish yo‗llarini ochish imkonini berdi. Ana shu nazariyaga ko‗ra, ruhiy va moddiy hodisalar organizm ishchanligi shaklidan iborat bo‗ladi. Ulardan moddiysi birlamchi, ruhiy hodisalar esa ikkilamchidir. Sechenovning malaka hosil qilish nazariyasi va boshqa ilmiy kashfiyotlari odam organizmini har tomonlama mutanosib sur‘atda rivojlantirish zarurligini asoslab berdi. Sechenovning fikricha, jismoniy tarbiya har taraflama tarbiya berishning muhim qismidir, odam ongining moddiy asosini mustahkamlash, taraqqiy ettirish va takomillashtirishning muhim vositasidir. 

Sechenov o‗zining inson harakatlari fiziologiyasiga doir tadqiqotlari bilan hozirgi zamon eng muhim fanlaridan biri – mehnat fiziologiyasiga asos qo‗ydi. Bu tadqiqotlar sport fiziologiyasi uchun ham muhim amaliy ahamiyatga ega bo‗ldi. Sechenovning «Sezgir nervlar qo‗zg‗alishining odam mushak ishlariga ko‗rsatadigan ta‘siri haqidagi masalaga doir» asarida mehnat fiziologiyasi va sport mashqlari fiziologiyasining asosiy masalalaridan biri bo‗lgan charchash va dam olish masalasini chuqurroq o‗rganish ishlarini boshlab berdi. 

Shifokorlardan Ye.A.Pokrovskiy (1834-1895 yillar) va Ye.M.Dementyev (18501918 yillar) jismoniy tarbiya nazariyasini rivojlantirish sohasida ko‗pgina ish qildilar.

Taniqli bolalar vrachi va «Vestnik vospitaniya» («Tarbiya xabarchisi») jurnalining redaktori Ye.A.Pokrovskiy oila va maktabda bolalar jismoniy tarbiyasi g‗oyalarini targ‗ib qiluvchi otashin kurashchi edi. Pokrovskiy, o‗yinlar va jismoniy mashqlar bola sog‗lig‗ini mustahkamlaydi, uning jismoniy kuchi va bilimini taraqqiy ettirish imkonini beradi, deb ta‘kidlar edi. U, oila va maktabda bolalarni ilk yoshdan  boshlaboq har tomonlama kamol toptirishga alohida e‘tibor berilmog‗i kerak, der edi.

Pokrovskiy o‗yinni bolalar jismoniy tarbiyasining asosiy vositasi deb hisoblardi. Gimnastika bilan, - der edi u, - maktabning yuqori sinflaridagina shug‗ullanish mumkin. Uning fikricha, gimnastika mashqlari bolalarni jismoniy o‗stirishda harakatli o‗yinlardek foyda bermaydi. Harakatli o‗yinlar o‗sayotgan bola organizmini taraqqiy ettirish talabalariga javob beradi va bolalarga zo‗r quvonch baxsh etadi. O‗yinlar bola hayotiga quvnoqlik va xushchaqchaqlik olib kirish bilan birga bola organizmining mustahkamlanishiga yordam beradi. O‗yinlar bolalarni intizomli bo‗lishga, umumiy talablar yoki qoidalarga bo‗ysunishga, o‗z istaklarini hammaning istagi bilan muvofiqlashtirishga odatlantiradi. Pokrovskiy milliy o‗yinlarni jismoniy tarbiya tizimiga kiritishning muhimligini ham ko‗rsatib o‗tdi. 

Pokrovskiy o‗zining «Turli halqlar, asosan, Rossiya xalqlari bolalari jismoniy tarbiyasi» (1884 yil) nomli asarida shunday deb ta‘kidlaydi: «O‗yinlar va o‗yinchoqlar, garchi unchalik katta bo‗masa-da, xalq poeziyasi, afsonalari, ertaklar, maqollar, topshiriqlar va boshqalar singari xalq ruhida muvofiq ravishda muhim ta‘limiy ahamiyat kasb etadi». Pokrovskiy tarbiyaning hukmron sistemasiga qarshi chiqib, liberal burjuaziya tomonida turdi. 

Shifokor Ye.M.Dementyev B.A.Pokrovskiyning safdoshi edi. 1882-1884 yillarda u Moskva guberniyasi zavod va fabrikalarining sanitariya holatini birinchi bor tekshirish qatnashchisi bo‗ldi. Shu asosda «Odamning umumiy jismoniy kamoloti natijasida odam mushak kuchlarining taraqqiy etishi» mavzuida dissertasiya yoqladi. Unda ishchi yoshlarning og‗ir mehnati va jismoniy o‗sishi sharoitini yoritdi. 

Dementyev «Gimnastika yoki o‗yinlar», «Hozirgi maktab tarbiyasi tizimi munosabati bilan yoshlar jismoniy tarbiyasi» kabi kitoblarini yozdi. Bunda o‗yin va tabiiy mashqlarni birinchi o‗ringa qo‗ydi. 

U chor Rossiyasidagi mavjud tarbiyaning har qanday tizimiga ham salbiy munosabatda bo‗ldi va mehnatkashlar ommasining turmushi  og‗irligi, uni yaxshilash haqida g‗amxo‗rlik qildi.

Chor hukumati va rasmiy rus pedagogikasi namoyandalari jismoniy tarbiya nazariyasi masalalariga e‘tibor bermadilar. Shu sababdan bu sohadagi ilmiy-nazariy bilimlar turmushga deyarlik tatbiq etilmadi. 

 

P.F.Lesgaftning jismoniy tarbiya ta‘limi

Petr Fransevich Lesgaft (1837-1909 yillar) ajoyib olim va revolyusiyadan oldingi Rossiyadagi jismoniy tarbiyaning eng faol ijodkori, jismoniy tarbiya ilmiy sistemasining asoschisidir. U o‗zining ilmiy asarlarida jismoniy tarbiya jarayonining hamma tomonlarini aks ettirdi. 

P.F.Lesgaft 1861 yilda medisina-xirurgiya akademiyasini tamomladi va shu akademiyaning o‗zida anatomiya o‗qituvchisi bo‗lib ishlay boshladi. U 1865 yillarda birin-ketin ikkita dissertasiya yoqladi hamda medisina doktori va xirurgiya doktori degan ilmiy darajalarni oldi. Lesgaft dissetasiyalar tayyorlayotgan vaqtidayoq antropologiyani odam haqidagi fan sifatida keng ma‘noda tushundi va uni o‗rganishga kirishdi. Xuddi shu vaqtning o‗zida u odam organizmining taraqqiy etish nazariyasi asoslari ustida ham ishlay boshladi. U bu ishga taraqqiyotning materialistik g‗oyasini asos qilib oldi. Bu g‗oyaga ko‗ra, odam organizmi asosan tashqi muhit ta‘siri bilan to‗xtovsiz o‗zgargani holda taraqqiy eta boradi. Lesgaft mashqlarni butun organizmni va uning ayrim qismlarini taraqqiy ettiruvchi yagona vosita deb bildi. Gavdaning barcha a‘zolarini uyg‗un ravishda mashq qildirilganda, organizm juda yaxshi taraqqiy etadi. Bu narsa Lesgaftni, jismoniy tarbiyaning ilmiy ravishda asoslangan tizimini yaratish zarur, degan fikrga olib keldi. U bu ishga ikkinchi dissertasiyasini yoqlaganidan so‗ng bir necha yil o‗tgach kirishdi. P.F.Lesgaft 1872 yildan boshlab doktor Berglinning xususiy davolash gimnastika kabinetida konsultant sifatida ishladi. 1874 yilda Lesgaft o‗zining gimnastika masalalariga doir birinchi maqolasini chop ettirdi. Maqolada gimnastikaning asoslari haqida, asosan, uning organizmga ta‘siri to‗g‗risida gap borar edi. So‗ngra Lesgaft harbiy vazirlikning topshirig‗i bilan bir yil mobaynida Yevropaning turli mamlakatlarida bo‗ldi. Bundan maqsad o‗sha mamlakatlarda jismoniy tarbiyaning qanday yo‗lga qo‗yilganligi bilan tanishish edi. 

P.F.Lesgaft 1876 yilda o‗zining «Anatomiyaning jismoniy tarbiyaga munosabati va maktabda jismoniy ta‘limnning asosiy vazifasi» degan asarini nashrdan chiqaridi. Endilikda bu asarda jismoniy tarbiyaning vazifalari anchagina kengroq bayon qilingan edi. U jismoniy tarbiyaning bilim sifatidagi xarakterini ta‘kidlab o‗tishga harakat qilib, uni jismoniy tarbiya deb emas, balki jismoniy ta‘lim deb atadi. Undan keyingi yillarda Lesgaft «Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasiga doir qo‗llanma» (1-qismi 1888 yilda, 2-qismi esa 1901 yilda yozilgan), «Nazariy anatomiya asoslari», «Oila tarbiyasi» va boshqa yiri-yirik asarlarini yozdi. Lesgaft o‗z nazariyasini yarata borib, jismoniy tarbiyani turmushga tatbiq qilish sohasida zo‗r tashabbus ko‗rsatdi. U 1874 yildan boshlab ko‗p yillar mobaynida harbiy o‗quv yurtlari o‗quvchilarining jismoniy tarbiyasiga umumiy rahbarlik qildi. Xuddi shu yillar ichida u jismoniy tarbiya rahbarlari tayyorlash kurslarida jismoniy tarbiya materiallariga doir bir qancha ma‘ruzalar o‗qidi. P.F.Lesgaft garchi o‗quvchi yoshlar jismoniy tarbiyasiga yordam berish  jamiyatida faqat kotib bo‗lib hisoblansa ham, aslida uning rahbariga aylanib qolgan edi. 

P.F.Lesgaftning jamiyat ishlarida ishtirok etishi shunga olib keldiki, jamiyat faoliyati demokratik xarakter kasb etdi. Jamiyatning bolalar maydochalariga mayda xizmatchilar va hatto ishchilarning bolalari ham qo‗yila boshladi. Bolalar bilan harakatli o‗yinlar, ekskursiyalar va sayrlar o‗tkazdilar, qishda konki va chanalarda uchilar, yozda esa qayiq va kemalarda suzilar edi. Ayni vaqtda jamiyat aholi orasida bolalar  jismoniy ta‘limga doir ilmiy bilimlarni yoyish sohasida katta ish olib bordi, bu masala yuzasidan ilmiy munozaralar o‗tkazib turdi. 

1894 yil boshlarida jamiyat Lesgaftning tashabbusi bilan jismoniy mashqlar rahbarlarining kurslarini ochish haqidagi masalani xalq maorifi vazirligi oldiga qo‗ydi. Vazirlik kurslari erkaklar bilan ayollarning birgalikda ta‘lim olishlariga qat‘iy ravishda qarshi chiqdi. Vazirlik boshqa to‗siqlarni ham yuzaga keltirdiki, ularni bartaraf qilishga ikki yil ketdi. 1896 yilning yanvar oyidagina «Jismoniy mashqlardan ayol rahbarlar tayyorlash uchun muvaqqat kurslar» ochishga ruxsat etildi. Lesgaft kurslarning mudiri qilib tayinlandi. 1898 yilda uning iltimosi bilan kurslarda o‗qish muddati 3 yil bo‗lgan «Jismoniy ta‘limning ayol tarbiyachilari va rahbarlari kurslari» nomi ostida qayta tashkil etildi. Kurslar qayta tashkil etilganidan keyin jamiyat faoliyati kengayib ketdi. Bolalar o‗yinlari va jismoniy mashqlariga kurslarning o‗quvchilari ishlab chiqarish amaliyoti tartibida rahbarlik qila boshladilar. Kurslarni tamomlaganlar Rossiyaning ko‗pgina shaharlariga jo‗nab ketib, bolalar orasida olib boriladigan jismoniy tarbiya ishlarni yo‗lga qo‗ya boshladilar. 

Birinchi rus revolyusiyasi yillari davrida Lesgaft kurslar o‗rniga Oliy erkin maktab yaratdi. U yerda o‗sha davrdagi eng yaxshi olimlar leksiyalar o‗qidilar. Maktab binosida talabalarning har xil yig‗ilishlari, ishchilarning yig‗ilishlari o‗tkazilar edi. Ishchi deputatlarning Soveti o‗z ishini shu yerda olib borgan. O‗sha yerda V.I.Lenin bir necha bor so‗zga chiqqan. 1907 yil oxirida Oliy erkin maktabini yopib qo‗ydi. 

P.F.Lesgaftning butun hayoti va faoliyati chorizm reaksion kuchlari bilan uzluksiz kurashdan, butun insoniyat manfaatlari yo‗lda fan tantanasi uchun kurashishdan iborat bo‗ldi. Lesgaft biologiya, antropologiya, pedagogika, anatomiya, tarix va jismoniy tarbiya sohasida ish olib borib hamda o‗z ilmiy faoliyatini amaliyot bilan uzviy ravishda bog‗lab, o‗zining jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining asosiy tamoyillarini taraqqiy ettirdi.

P.F.Lesgaft ishlab chiqqan jismoniy ta‘lim nazariyasining asosiy yo‗nalishlari qo‗yidagilardan iborat:

1.            Aqliy ta‘lim ham, jismoniy ta‘lim ham odamni butun jamiyat baxt-saodati uchun serunum mehnat qilishga tayyorlash imkonini berishi kerak. Har qanday ta‘limning asosiy maqsadi odamning shaxsiy manfaatini emas, balki jamiyatga foyda keltirishni birinchi o‗ringa qo‗yishiga erishishdan iborat bo‗lmog‗i lozim. Odam, deydi Lesgaft, butun umrida ijodkor bo‗lishi, yodaki uslublardan foydalanmasligi darkor. Shunday qilingan taqdirdagina odamning uzluksiz shaxsiy kamolotiga va butun jamiyat madaniyatining taraqqiyotiga erishish mumkin. 

2.            Inson aqliy faoliyatida ham, jismoniy faoliyatida ham ijodiy faollikki qo‗yilgan maqsadlarga erishish uchun vositalar ongli ravishda tanlangan taqdirdagina erishish mumkin. Shuning uchun Lesgaft mashq qilish natijasida hosil bo‗lgan narsalarni birbiridan farq qila olishga odatlanishni, ularni o‗zaro bir-biri bilan taqqoslay olish hamda ularga baho bera bilish, ya‘ni tahlil qila olishni jismoniy ta‘limning eng muhim vazifalaridan biri deb hisobladi. Lesgaft ana shu nuqtai nazardan mashqlarni ko‗rsatib berishni emas, balki ularni tushuntirib berishning o‗zi bilan cheklanishni tavsiya qildi. Bu narsa o‗quvchini ko‗rilgan harakatni ko‗r-ko‗rona takror qilib berishga emas, balki uning haqida ongli tasavvur hosil qilishga, undan keyin esa o‗sha harakatni takror bajarishga majbur etadi. Odam ongi, deydi Lesgaft, uning har bir faoliyatini oldindan bajarishi kerak. 

3.            «Hyech qanday kamchiligi yo‗q normal organizm»ga ega bo‗lgan odamning har taraflama kamol topishigina serunum va mahsuldorroq mehnat qilishga qodirdir. Har taraflama kamol topishgina juda oz kuch sarflab, juda qisqa vaqt ichida eng yaxshi natijalarga erishib ishlash imkonini beradi. 

4.            Lesgaft kishining har taraflama kamol topishi deganda odamning aqliy va jismoniy kuchlarini bir-biriga qo‗shib, to‗g‗ri taraqqiy ettirishni, ong yetakchi rol o‗ynagan paytda kishi faoliyatida bu kuchlarning faol ishtirok etishiga imkon beruvchi ulardagi uzviy bog‗liqlikni nazarda tutdi. 

5.            Har bir odam jismoniy kamolotining yosh, jinsiy va individual hususiyatlarini hisobga olib, kuch sarflashdagi asta-sekinlik va izchillik tamoyiliga rioya qilgan taqdirdagina har tomonlama jismoniy kamolotga erishish mumkin.

6.            Jismoniy ta‘limning ilmiy jihatdan asoslab berilgan tizimi yordamida ish tutgan taqdirdagina to‗g‗ri jismoniy o‗sishiga erishish mumkin. Jismoniy ta‘limning tajriba tizimi ko‗pchilik avlod tajribasida sinab ko‗rilganidan keyingina to‗g‗ri tajriba deb tan olinishi mumkin.

7.            Jismoniy ta‘lim tizimining o‗zi esa har xil sharoitda va har xil shaklda qo‗llanuvchi, ta‘lim-tarbiyaviy vazifalarga qarab asta-sekin o‗zgaruvchi uncha ko‗p bo‗lmagan harakatlar tizimidan tarkib topadi. Lesgaft yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish yoki irg‗itish, kurash, oddiy gimnastik mashqlar, o‗yinlar va ekskursiyalarni ana shunday mashqlar deb hisobladi.

P.F.Lasgaft jismoniy ta‘lim jarayonining o‗zini qo‗yidagicha tasavvur etar edi:

A. Bola oddiy harakatlarning bolalar tomonidan ongli ravishda bajarilishiga erishish uchun ular ko‗rsatilishiga qarab emas, balki tushuntirish asosida bajariladi. Mashqlarning bu oddiy guruhi asosan maktabning boshlang‗ich sinflarida bajariladi. B.Keyinchalik bola ortib boradigan qiyinchiliklarni hamda ancha murakkabroq to‗siqlarni asta-sekin yenga olishga o‗rganadi. Buning uchun ko‗tariladigan yoki irg‗itiladigan buyumlar vazni asta-sekin orttirib boriladi, yurish va yugurishda bosib o‗tilishi lozim bo‗lgan masofaga ajratilgan vaqt qisqartiriladi, yurish yugurish, sakrash, uloqtirish yoki irg‗itish paytida bosib o‗tilishi lozim bo‗lgan masofa ko‗paytiriladi, sakrab o‗tish uchun qo‗yiladigan to‗siqlar ko‗tariladi, qarshilik ko‗rsatuvchi kuchlar (masalan,  sherik qarshiligi) orttiriladi, harakatlarning o‗zi esa murakkablashtiriladi. Bola har xil sharoitda umumiy harakatda o‗zi uchun tanish harakatlarni bajarib, nisbatan juda qisqa vaqt ichida iloji boricha kamroq kuch sarflab asta-seken va ko‗proq va og‗irroq to‗siqlarni yengadi, borgan sari ko‗proq kuch sarflashni talab etadigan bu mashqlar ko‗pgina maktablarning o‗rta sinflarida qo‗llaniladi. 

V. Undan keyin o‗smir tevarak-atrofdagi buyumlarni hisobga olgan va natijalarni oldindan ko‗z oldiga keltirgan holda o‗z harakatlarini vaqt va makonga moslashga o‗rganadi. U bu xildagi mashqlar yordamida o‗z mushak hislarini o‗stiradi va har qanday sharoitda ham durustroq harakat qilishga o‗rganadi. Makon munosabatlarini o‗rganish va ishni vaqtga qarab taqsimlash bilan bu mashqlar maktabning yuqori sinflarida qo‗llaniladi.

G. Ayni vaqtda bola yoki o‗smir o‗yin o‗ynash, ekskursiya va og‗ir harakatlar qilish paytida murakkab harakatlardan foydalanib, o‗zi hosil qilgan ko‗nikmalarini tekshirib ko‗radi va ularni mustahkamlab oladi. Murakkab harakatlar ko‗rinishidagi bu mashq tizimlari maktabning barcha sinflarida mashqlarning datlabki uchta guruhi bilan parallel ravishda qo‗llaniladi. 

P.F.Lesgaft o‗zining jismoniy ta‘lim tizimini yaratib, G‗arbiy Yevropa mamlakatlari jismoniy tarbiya tizimini qattiq tanqid qildi. U bu gimnastika tizimi mashqlarining bola organizmining anatomik tuzilishiga mos emasligini isbotlab berdi. Olim nemis va shved gimnastikasini tandiq qilishda me‘yordan oshmadi va, umuman, o‗zidan keyingi olimlar, jumladan, F.Lagranj (Fransiya) singari gimnastikaning ahamiyatini kamsitmadi. Aksincha, gimnastika mashqlarini keng qo‗llagan holda jismoniy ta‘limning ilmiy jihatdan asoslab berilgan tizimini yaratish ustida ishladi. U olimlar va pedagoglarni ijodiy faol bo‗lishga, gimnastika va sportning odat tusiga kirgan chet el tizimi rus yoshlari jismoniy ta‘limiga qarab kelishiga tanqidiy ko‗z bilan qaramaslikka qarshi kurashishga da‘vat etdi.

P.F.Lesgaft tizimining asosiy kamchiligi shundaki, u jismoniy tarbiyaningng sinfiy xarakterini tushunmadi, uni faqat biologik nuqtai nazardan tushuntirib berdi. Bundan tashqari, u boshqa xatolarga ham yo‗l qo‗ydi. Masalan, u sport musobaqalari va bolalar uchun gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashqlarning foydali ekanligini inkor etdi, jismoniy mashqlarga o‗rgatishda ko‗rsatishning ahamiyatini kamsitdi. U o‗zining jismoniy tarbiya tarixiga doir asarlarida rus xalqi badan tarbiyasini tekshirishga yetarlicha e‘tibor bermadi. Shunday bo‗lishiga qaramasdan, Lesgaft asarlari hozirgi kunga qadar o‗zining ilmiy qimmatini saqlab keladi.

XIX asrning ikkinchi yarimida kapitalizmning qaror topishi ta‘sirida Rossiyada bunyodga kelgan yangi ijtimoiy munosabatlar, mehnatkashlar bilan ekspluatatorlar o‗rtasidagi kuchli sinfiy kurash va 60-90-yillardagi ijtimoiy-siyosiy harakat mamlkatda jismoniy tarbiya va sportning taraqqiy etishiga katta  salbiy ta‘sir ko‗rsatdi. 

Rossiyada kapitalizmning qaror topishi davrida mamlatda sport-gimnastika harakati paydo bo‗ldi; sportning ayrim turlari bo‗yicha to‗garaklar va klublar bunyodga keldi, birinchi ishchilar sport to‗garaklari vujudga keladi. Shafqatsiz ekspluatasiya va proletariatning og‗ir moddiy ahvoli proletariat orasida jismoniy tarbiya va sportni keng taraqqiy ettirish imkonini bermadi. Dehqonlar masalasiga kelganda, dehqonlarning jadallik bilan sinfiy tabaqalanishi va kapitalistik ekspluatasiyaning avj olishi sharoitida ular o‗ziga xalq jismoniy mashqlari turlarini yoyish uchun juda ham cheklangan imkoniyatiga ega edilar. 

Mehnatkashlarni sog‗lomlashtirishning keng tadbirlari va jismoniy tarbiyaning zarurati haqida gap yuritgan Rossiya progressiv doiralarining vakillari, ilg‗or olimlar, pedagoglar, vrachlar va jamoat arboblari jismoniy tarbiyaning shakllarini va xalq jismoniy tarbiyasi usullarini qo‗llab-quvvatladilar. Ular jismoniy tarbiyadan ekspluatasiya va qo‗pol harbiy mashqlar sifatida foydalanishga qarshi faol kurashdilar, boshlang‗ich va o‗rta ta‘lim bilim yurtlarida jismoniy tarbiyaning yo‗lga qo‗yilishini tubdan yaxshilashni talab etdilar.  

 

Rossiyaning Olimpiya harakati yo‗lidagi intilishlari.

XIX asr oxirida Rossiyada jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi, uning xalqaro sport harakatiga qo‗shilishiga da‘vat etdi. Bu esa Olimpiya o‗yinlarining kelib chiqish sabablari haqidagi ma‘lumotlarni o‗rganishga qiziqish uyg‗otdi.

Ma‘lumki, qadimgi grek Olipiya o‗yinlari haqidagi ma‘lumotlar deyarli jahonning barcha mintaqalarida uzoq yillardan buyon tarqalib, ko‗pchilikning diqqate‘tiborini tortib kelgan.

XV asrda bolgar yozuvchisi Isayi grek faylasufi Dionisiy Arepogitning asarini tarjima qilib tarqatgan edi. Bu esa qadimgi ruslarga ham ma‘lum bo‗lgan. Bu ma‘lumotlar XVII-XVIII asarlarda yana kengaygan. Olimpiya o‗yinlariga o‗xshash tadbirlarni Rossiyada o‗tkazishni taklif qilgan M.V.Lomonosov hisoblanadi. U «Sog‗liqni saqlash haqidagi mulohazalar»ida (1714-1742y.) o‗yinlarning mohiyatini tan oladi, lekin uning Olimpiya o‗yinlarini o‗tkazish haqidagi g‗oyalari amalga oshmay qolib ketdi. 

1860 yil Rassomlar Akademiyasida ko‗rgazma tashkil etildi. Unda V.O.Vereshagin, N.D.Dmitriyevlarning Olimpiya o‗yinlari haqidagi rasmlari namoyish etildi. Ular oltin medallar bilan taqdirlandi. Olimpiya o‗yinlarining ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlari juda ko‗p yozuvchilar, shoirlar, pedagoglarning asarlarida ifoda etilgan. P.F.Lesgaft ham «Tarixiy lavhalar» asarida Olimpiya o‗yinlari haqida qimmatli fikrlar bildirgan. 

Xalqaro Olimpiya Qo‗mitasining 1894 yil Parijda o‗tkazilgan Kongressida rus generali A.R.Butovskiy (1818-1917) qo‗mitaga a‘zo qilib saylandi, 1900 yilgacha u mazkur lavozimni egallab turdi. A.R.Butovskiy rus harbiysida xizmat qilgan va jismoniy tarbiyani yaxshi o‗zlashtirishgan kishi sifatida taniqli bo‗lgan. U Fransiya, Belgiya, Daniya, Shvesiya, Germaniya kabi mamlakatlarda bo‗lib, gimnastika-sport o‗yinlari harakati va tizimini o‗rgangan, yosh olim Pyer de Kubertenning ishlari bilan qiziqqan. Ular Olimpiya harakati haqida ko‗p mulohazalar yuritganlar. 

E‘tiborli tomoni shundaki, 1994 yil 23 iyulda Sankt-Peterburgda Xuan Antonio Samaranch (o‗sha vaqtda XOQ Prezidenti) ishtirokida Pyer de Kuberten va A.R.Butovskiylar xotirasiga bag‗ishlab yaratilgan haykallarning (skulptor M.Anikdjin) ochilish marosimi bo‗lib o‗tdi. Ta‘kidlash lozimki, rus sportchilari xalqaro sport musobaqalari va Olimpiya o‗yinlarida muvaffaqiyat bilan qatnashdilar. Bunda Xalqaro Olimpiya Qo‗mitasidagi (XOQ) Rossiyaning ikkinchi a‘zosi graf G.I.Ribopyer (19001913), knyaz S.K.Belosolskiylar (1900-1908 yillar) katta  xizmat qilishdi. 

1908-1910 yillarda S.A.Trubeskoy XOQ a‘zoligida bo‗ldi. 1910 yildan XOQ a‘zosi etib saylangan knyaz L.V.Urusov Oktyabr inqilobini qabul qilmadi va Fransiyaga borib yashadi. Shunday bo‗lsa-da, u to 1933 yilgacha XOQ a‘zosi sifatida faoliyat ko‗rsataverdi. 

L.V.Urusov 1923 yilda Rossiya (emigrant) va sovet sport jamiyatlarining mustaqil ravishda Parijda o‗tkazilgan VIII Olimpiya o‗yinlarida qatnashishlarini taklif etdi. Bu masala Rimda 23-XOQ sesisiyasida ko‗rib chiqildi. Vatanparvarlik ruhida qilingan Urusovning harakatlarini XOQ Prezidenti Pyer de Kuberten ma‘qulladi. Lekin Xartiyaga (ustav) asosan sovet va Emigrant rus jamoalarining o‗yinida qatnashishi mumkin emas edi. 

Rus Olimpiadachilari uchun A.R.Butovskiy katta xizmat qildi. 1896 yil u Kiyev sport tashkilotining vakili N.Ritter bilan I Olimpiada o‗yinida (Afina) bo‗ldi. Shu asosda rus sportchilarining Olimpiya o‗yinlaridagi ishtirokini ta‘minlashga qarata tadbirlar tashkil qildi. 1892 yil 17 oktyabrda Peterburgda 10 ta sport va gimnastika tashkilotining yig‗ilishi o‗tkazildi. II Olimpiyada o‗yinlariga (Parij) sportchilarni qatnashtirish uchun astoydil kirishildi. Lekin na II, na III Olimpiyada o‗yinlarida ularning qatnashishiga imkoniyat bo‗lmadi, chunki hukumat tomonidan moddiy yordam berilmadi. 

1908 yil Londondagi IV Olimpiyada o‗yinlari yaqinlashishi bilan Rossiya sportchilarining ahvoli birmuncha yaxshilandi, shug‗ullanuvchilar va yaxshi natija ko‗rastuvchilar soni ancha oshdi. Rossiyada Olimpiya qo‗mitasi bo‗lmaganligi sababli sportchilar birma-bir alohida o‗yinlarga yetib boradi. Guruhda 8 kishi bo‗lib, N.Panin (figurali uchish), N.Orlov, A.Petrov, Ye.Zamotin va G.Demin (kurash), G.Lind, A.Petrovskiy (yengil atletika) va martineonlardan (velosport) iborat edi. Figurali uchish bo‗yicha N.Panin Olimpiya chempioni bo‗ldi. Keyingi (Stokgolm) o‗yinlarda rus sportchilarini boshqa davlatlar tan ola boshladi.

1911                        yil 16 martda Rossiya Olimpiya qo‗mitasi (ROQ) tashkil etildi. Uning tarkibiga G.I.Ribopyer, G.A.Dyupperon (XOQ a‘zosi sifatida), A.P.Lebedev (Sankt Peterburg havaskorlik sport klubi), R.F.Fulda (Moskva, futbol uyushmasi), A.P.Chaplinskiy (S.Peterburg, og‗ir atletika uyushmasi), A.K.Lindemut (Riga, Boltiq Olimpiya qo‗mitasi), V.N.Shustov (Moskva, konkida uchish uyushmasi), S.V.Ivanov (S.Peterburg, chang‗i uyushmasi) kiritildi. 

ROQ raisi etib V.I.Srunevskiy (1893-1937) saylandi. U xotin-qizlar bilim yurti direktori, Peterburg uchish havaskorlik jamiyati raisi edi. 

1912                        yil Stokgolmda Rossiya sportchilari rasmiy ravishda XOQ a‘zosi sifatida qatnashdi. Bunda 170 ga yaqin vakllar, shundan 50 ga yaqin sportchilar bor edi. Lekin natijalar yaxshi bo‗lmadi. N.Kleyn (kurash) va o‗q otish jamoasi (4 kishi 12 ta) kumush medallarini olishgan – chang‗ichilar esa 2 ta bronza medaliga sazovor bo‗ldi.  

V Olimpiadadan keyin o‗yinlarga juda puxta tayyorlanish zarurligi ma‘lum bo‗ldi. Shu sababdan 1912-1913 yil uchun musobaqalar o‗tkazish rejalari tuzildi. 

Rossiya rahbarlari 1916 yilgi Olimpiya o‗yiniga qadar to‗rtta umumrossiya o‗yinlarini: 1913 yil – Kiyevda, 1914 yil – Rigada, 1915 yil – Sankt-Peterburgda va 1916 yil – Moskvada o‗tkazishni mo‗ljalladilar. 

Kiyev va Rigadagi Olimpiya o‗yinlari hukumatni (imperiya) ancha qiziqtirdi. Bu o‗yinlar dasturiga  Olimpiya sport turlarining barchasi kiritildi, asosiy diqqat esa yengil atletika va futbol musobaqalariga bo‗ldi. 

1914 yil I avgustda Germaniya Rossiyaga qarshi urush e‘lon qildi. Shu sababdan sport tashkilotlarining barcha faoliyatlari urushga qarshi qaratildi. 

1916 yil iyunda Rossiyada 23 ta harbiy-sport qo‗mitasi mavjud edi. Shunga qaramasdan 1915-1916 yilda Moskva, S.Peterburg shaharlarida chang‗i va konkida uchish, yengil atletika, og‗ir atletika va boshqa turlar bo‗yicha Rossiya chempionatlari o‗tkazildi. 

Xulosa qilib aytganda, Rossiyada eng qadimgi davrlardan boshlab to oktyabr inqilobigacha (1917) bo‗lgan uzoq davrlarda jismoniy madaniyat Yevropa mamlakatlaridagiga o‗xshab rivoj topdi. Xalq ichida ommalashgan bug‗u ovi va boshqa o‗yinlar takomillashdi. 

Ijtimoiy tuzumlar oqibatida ruslarning kaltak, tayoq, cho‗qmor, bolta, nayza va boshqa qurollardan, keyinchalik nayzabozlik, o‗q otar qurollardan foydalanuvchi turnirlar o‗tkazildi. Shvesiya, Germaniya, Chexiya va boshqa davlatlarning sportgimnastika tizimidan keng foydalanildi.

Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlari va ularning jismoniy rivojlanishidagi mohiyatlarini pedagoglar, olimlar, harbiy sarkardalar mohirlik bilan baholadilar. 

Rossiyada imperializmning rivojlanishi jismoniy madaniyat va sportga ham ma‘lum darajada ijobiy ta‘sir o‗tkazdi. Rus sportchilari xalqaro uchrashuvlar, turnirlar, Olimpiya o‗yinlarida ishtirok etib, yuksak darajadagi tajribalarga ega bo‗ldi. Rus Olimpiya o‗yinlari o‗tkazila boshladi. 

Birinchi jahon urushi tufayli Rossiyada sport taraqqiyoti birmuncha susayib, u harbiy-jismoniy tayyorgarliklar tusini oldi.  Savol va topshiriqlar.

1.                       Rus davlatida qaysi jismoniy mashqlar va o‗yinlar turmush sharoitida o‗z ifodasini topgan?

2.                       Qadimgi rus davlatlarida jismoniy tarbiya qanday amalga oshirilgan?

3.                       Tibbiyot va pedagogika fanlarida jismoniy tarbiyaga qanday baho berildi? 

4.                       Qachondan boshlab va qaysi o‗quv yurtlarida jismoniy tarbiya dars sifatida majburiy o‗qitila boshlandi?

5.                       Rus askarlarida jismoniy tarbiya qanday shakllandi?

8-ma‘ruza: Yangi davrda jismoniy tarbiya Reja:

1.            Gimnastika tizimlari

2.            Sport - o‗yin tizimlari.

3.            Jismoniy madaniyatda rekreasion harakatlar.

4.            Havaskorlik va professional sport 

5.            Birinchi jahon urushi arafasi va urush yillarida jismoniy tarbiya va sport 

 

Yer yuzada ijtimoy-madaniy turmushning tubdan o‗zgarishi o‗rta asrlarga kelib bog‗lanadi. Osiyo, Amerika, Afrika qit‘alaridagi ilg‗or madaniyat vakillari jismoniy tarbiyani inson xayotining uzviy omili ekanligini isbotlashga xarakat qildi. Natijada jismoniy tarbiya vositalarini oilaviy hamda maktab tarbiyasida qo‗llanishga erishishdi. Erishilgan ilg‗or tajribalar davlatlardan-davlatlarga, qit‘alardan-qit‘alarga tarqatdi, ya‘ni qilichbozlik, o‗q otish, kurash, aravada poyga, suzish kabi o‗nlab o‗yin-mashqlar xalkaro miqyosda qo‗llanila boshladi. Bu jihatlar Germaniya, Fransiya, Italiya, Rossiya, Xitoy Yaponiya, AQSh va boshqa ko‗p davlatlarda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi hamda keyinchalik milliy sport turlarining yuzaga kelishiga sabab bo‗ldi. 

Yuqorida qayd etilganidek, jismoniy tarbiya jaxonshumul tarixiy ahamiyat kasb etadi. Shu sababdan o‗tgan davrlardagi xalkaro jismoniy tarbiya tarixan eng muhim bo‗lgan sanalarni tilga olish maqsadga muvofiqdir. 

XVI-XIX asrlardagi burjua inqilobi feodal tuzumining asosini buzib-yanchib tashladi va kapitalizmning g‗alabasini ta‘minladi. Bu davrda tabiatshunoslikka doir juda ko‗p ilmiy kashfiyotlar qilindi. Moddiy dunyoning barqarorligi va g‗ayri-tabiiy kuchlarning yo‗qligi haqidagi fikrlarga olib  keldi. Odamning aql, irodasi va jismoniy fazilatlarining namoyon bo‗lishida tarbiya natijasi ko‗rina boshladi. Bu holda insonning pedagogikaga bo‗lgan qiziqishi ortishiga va jismoniy tarbiyaning nazariy asoslari amalda bajarilishiga sabab bo‗ldi. Jon Lokk (Angliya), Jan Jak Russo (Frasiya), Iogann Pestalossi (Shveysariya)ning pedagogik qarashlari hamda XVIII asrning oxiridagi nemis filantroplarining pedagogik tajribasi jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotning taraqqiy qilishiga katta ta‘sir etdi. 

Jon Lokk (1632-1704) ingliz burjua inqilobi davrining ko‗zga ko‗ringan faylasufi, pedagogi bo‗lgan. O‗sha vaqtlarda ingliz burjuaziyasi o‗z mustamlakachilik hukmdorligini kengaytirib borar va metropoliyalardagi siyosiy hokimiyat uchun kurashar edi. Ingliz burjuaziyasi faqat o‗z metropoliyalaridagina emas, balki chet el mamlakatlarida ham faol harakat qilishga o‗z mollarini zo‗rlik bilan o‗tkazishga, zarur bo‗lganda esa, kam taraqqiy etgan mamlakat xalqlarini bostirishga va o‗ziga bo‗ysundirishga qodir bo‗lgan. 

Lokk o‗z falsafiy  qarashlarida ingliz burjuaziyasi va unga qo‗shilgan dvoryanlarning manfaatini ifoda qildi. U kishining ichki va tashqi tajribasini bilish manbai deb hisoblaydi. Uningcha, tashqi tajriba bevosita mavjud bo‗lgan tashqi moddiy dunyo bo‗lib, u kishi tomonidan sezgi a‘zolari (tasavvuri) orqali idrok qilinadi. Ichki tajriba esa inson qalbining faoliyati (refleksi) demak, «Bu ikki manba sezgi obyekti sifatida yagona mohiyatni tashkil etadi, barcha g‗oyalarimiz ana shu mohiyatdan boshlanadi», - deb e‘tirof etgan Lokk. Sezish a‘zolarini (sezish, hid bilish, ko‗rish, eshitish) takomillashtirish, harakat a‘zolarini (qul, oyoq) o‗stirish, tanani chiniqtirish, foydali amaliy ko‗nikmalar (suzish, otda yurish, eshkak eshish, qilichbozlik, o‗q otish) hosil qilish, jismoniy kuchlarni yuqori darajada ishga solish uchun iroda kuchi va qobiliyatni kamol toptirish zarurligini ishonchli dalillar bilan isbotlab bergan. Bu g‗oyalar o‗sha davr ingliz maktablaridaga jismoniy tarbiyaga kuchli ta‘sir etgan.

XVIII asrda fransuz ma‘rifatchilari Didro, Gelvesiy, Golbax, Russo va boshqalar inson shaxsining shakllanishida tashqi muhitning hal qiluvchi roli to‗g‗risidaga ta‘limotni taraqqiy ettirishdi.

Jan Jak Russo (1712-1778) hususiy mulkni kishilar tengsizligining asosiy sababi deb hisobladi. Shu sababdan u bu sohada mulkchilikni cheklash  tarafdori edi. Russoning «Emil yoki tarbiya» kitobida kishini tabiatga muvofiq ravishda individual tarbiyalash g‗oyasi olg‗a surildi. Bu fransuz burjuaziyasi xohishiga muvofiq kelar edi.

Russoning fikricha, inson erkin bo‗lib to‗g‗iladi, lekin u yo‗rgakdalik chog‗idayoq, dastlab o‗z odatlarining quliga, so‗ngra esa jamiyat quliga aylanadi. Hyech qanday odatlarga ega bo‗lmaslik – eng yaxshi odatdir. «Tana jondan ilgari tug‗iladi, shuning uchun dastlab tana to‗g‗risida g‗amxo‗rlik qilish kerak, bu har ikala jins uchun ham umumiy bo‗lgan tartibdir»,- deydi u. 

Russo jismoniy tarbiyani tabiiy ozod insonni tarkib toptirishning asosi, deb hisobladi. Bunda aqliy va mehnat tarbiyasini qo‗shib olib borish zururligini o‗qtiradi. U keng xalq ommasining emas, balki mayda burjua sinfining tarbiyasi to‗g‗risida g‗amxo‗rlik qildi. 

Shveysariyalik buyuk pedagog-demokrat Iogann Pestalossi (1776-1827) xalq maorifi g‗oyasini quvvatladi. U tarbiya asosini odamning tabiiy qobiliyatlarini o‗stirishdan, tarbiya maqsadini odamning ma‘naviy qiyofasini tarkib toptirishdan iborat, deb bildi. Uning fikricha, tana faoliyati harakatlarda namoyon bo‗ladi, harakatlar esa bo‗g‗inlar tuzilishi va harakatchanligiga  bog‗liqdir. U bo‗g‗inlar uchun gimnastika elementlarini ishlab chiqdi. Bunda barcha harakatlar o‗z mazmunini topgan edi. Pestalossi elementlar gimnastika o‗ziga xos «mehnat malakalari alifbosi» deb hisobladi, ya‘ni ko‗tarish, irg‗itish yoki uloqtirish, aylantirish, urish va h.k. qilishga o‗rgatish zarur deb topdi.

XVIII asrning 70-80 yillaridan German davlatlarida yangi yo‗nalishdagi maktablar paydo bo‗ldi. Bular filantroplar (insonparvarlar) ochgan maktablar edi. O‗qituvchilar bunday maktablarda akademistlar, pedagogistlar va famulyantlar kabi guruhlarga bo‗linishgan. Akademitslar – aslzodalar, pedagogistlar – amaldorlar, famulyantlar mehnatkashlarning farzandlari bo‗lgan. Bunday tartib filantroplarning feodal tabaqachilik tartiblariga qarshi emasligidan dalolat berar edi. 

Filantropinlardagi gimnastikaning mashhur rahbarlari Gerxard Fit (1763-1836) va Geogxnn Guts-Muts (1759-1839) kabilar edi. G.Fit «Jismoniy tarbiya ensiklopediyasi tajribalari» nomli uch tomli kitob yozdi. Kitoblarda jismoniy tarbiyaning qadimgi va o‗sha davrlardagi tarixi, uning tarbiyaviy mohiyati aks ettirildi. 

I.Guts-Muts «Yoshlar uchun gimnastika» kitobini yozdi (1713). Bu kitobdan Yevropa davlatlarida keng foydalandilar. Chunki muallif kitobida jismoniy tarbiyaning nazariy va amaliy jihatlari, ayniqsa, mashqlarning aniq tasviri va ularning usullari bilan qo‗shib bergan edi. Tasvirlagan gimnastika mashqlar sirasiga kurash, yugurish, sakrash, uloqtirish, irg‗itish, suzish, arqon, shoti, langarcho‗p bilan sakrash va daraxtlarga osilibtirmashib chiqishga doir mashqlar hamda qo‗l mehnati, o‗yinlar kiradi.

Jismoniy tarbiyaning pedagogik nazariyasi bu davrlarda turli xilda mavjud bo‗lgan. Ingliz faylasufi va sosiologi Gerbert Spenser (1820-1903) jismoniy tarbiya, aqliy tarbiya va ahloq tarbiyasini qo‗shib olib borishni quvvatladi. Shuningdek, nemis faylasufi Fridrix Nixil (1844-199) va boshqalar sport-gimnastika harakatini yangi davrda keng yoyishga xizmat qildi.

Fransuz pedagogi Jorj Demeni (1850-1917) fiziologiya va jismoniy mashqlar bo‗yicha mutaxassis edi. «Jismoniy tarbiyaning ilmiy asoslari» (1903), «Yoshlar jismoniy tarbiyasi» (1917) kabi kitoblarini yozdi. J.Demeni 1880 yilda parijda «Muqobil gimnastika» klubini tashkil etdi. U shvedlar, nemislar  va boshqa xalqlarning gimnastika tizimini izchil ravishda o‗rgandi va tanqid qildi. Olim umumrivojlantiruvchi tabiiy mashqlar (yurish, yugurish, sakrashlar, yuk ko‗tarish, osilish, uloqtirish, himoya va hujum mashqlari, qo‗l, oyoq, gavda harakatlari va h.k.) bajarishning foydali jihatlarini asoslab berdi, bolalar, yoshlar va xotin-qizlar gimnastikasi tizimini ishlab chiqdi. Bu bilan gavda harakatlarini fiziologiya asoslarga moslashtirish zarurligini ta‘kidladi. 

Gimnastika tizimlari

XIX asrda iqtisod, siyosat, fan va texnikaning rivojlanishi natijasida jismoniy madaniyat ham rivoj topdi. Ayniqsa, harbiy tayyorgarlikda jismoniy tarbiya vositalari maqsadli ravishda qo‗llana boshlandi. Nemislar, shvedlar va fransuzlarning o‗zlariga xos gimnastika tizimlari rivoj topdi. Gimnastika tizimi uchun oddiy mashqlargina emas, yengil atletika, suzish, boks, qilichbozlik, harbiy qurolardan otish, va boshqa ko‗p mashqlar asos qilib olindi. Bunday tizimlarni ishlab chiqish va amalda qo‗llash bo‗yicha mutaxassislar paydo bo‗la boshladi.

1810 yilda Berlinda «Pestalossi do‗stlari jamiyati» qoshida birinchi gimnastika to‗garakgi tashkil topdi. Yoshlar harakatiga Fridrix Yan (1778-1852) boshchilik qildi. 1811 yilda Berlin yaqinidagi maydonda o‗yinlar tashkil qilindi. Bu joyda gimnastika asbob-uskunalari o‗rnatildi. 

1812 yil bahoriga kelib tugarak qatnashchilari soni 500 kishiga yetdi. Ularning mashg‗ulotlarida gimnastika va harbiy sayohat-mashqlariga keng o‗rin berildi.

Yan «Gimnastika» so‗zini «Turnkunst» (epchillik san‘ati), shug‗ullanuvchilarni esa turnerlar deb atadi. Keyingi yillarda turnerlar harakati ancha susaydi. Faqat 1862 yilda barcha turnerlar jamiyatlari Umumgermaniya gimnastika ittifoqiga (Doyche Turner Shaft) birlashdi. Ularning gimnastika tizimida mashqlarni o‗rgatish usullari, mashqlar klassifikasiyasi (tasnifi), anatomik-fiziologik xususiyatlari, yuklanma berish me‘yorlari bo‗yicha yagona talab va nazariya yo‗q edi. Adolf Shpiss (1810-1853) maktabdagi gimnastika darslarining tuzilishini ishlab chiqdi. Uning ta‘limoti nemis gimnastika tizimini to‗ldirdi va XX asrgacha davom etdi.

Shvesiya gimnastika tizimi. Per Ling (1776-1839) o‗z hukumatining taklifiga ko‗ra German davlatlari va Daniyada jismoniy tarbiyaning ahvoli bilan tanishdi. U 1813 yilda Stokgolmda gimnastika institutini tashkil  etdi. Gimnastikaning to‗rt turini – harbiy gimnastika, pedagogik gimnastikasi, shifobaxsh gimnastikasi va estetik gimnastikani alohida ajratdi. Bu turlar maktablarda ham o‗rgatila boshlandi. Per Lingning o‗g‗li Yalmar Ling (1820-1886) boshchiligida gimnastika asboblari takomillashtirildi, yangi gimnastika devorchasi, uzun kursilar xari (brevno), langar cho‗plar (shest), narvonlar, arqonlar, kon va h.k. yangi usulda yaratildi. Darslar ko‗p qismli (12-18) qilib o‗tkaziladigan bo‗ldi. Shu sababli uni keyingi mutaxassislar, nazoratchilar tanqid ostiga olishgan. 

Ta‘kidlash lozimki, shvedlarning gimnastika tizimi ko‗pgina Yevropa mamlakalari, hatto Amerika ham keng qo‗llanilgan.

Fransuzlar gimnastika tizimi. Fransiyadagi inqilobiy ozodlik urushlari yoshlarning harbiy ishga ommaviy ravishda qiziqishi va yoshlar komandalarining vujudga kelishiga (1771) imkon berdi. Napoleon davrida yoshlar komandalari maktab batalonlariga aylantirilib, hukumat tomonidan quvvatlangan. 

Mamlakatda gimnastika joriy qilish polkovnik Fransisko Amorosga (1770-1848) yuklatildi. U 1819 yilda normal fuqaro va harbiy gimnastika maktabini tashkil qildi. Uning «Jismoniy, gimnastika va ahloqiy tarbiyaga doir qo‗llanma» (1830) kitobi barcha maktablarga joriy etildi. 

Dvoryanlar doirasida qilichbozlik keng rivojlandi. XIX asr o‗rtalarida velosiped sporti, golf, kriket, Laun-Tennis, ov, kamondan, to‗pponcha va miltiqdan o‗q otish turlariga e‘tibor kuchaydi. 

«Sokol» gimnastika tizimi. Chexiyada, so‗ngra esa Avstro-Vangriyaning slavyan xalqlari o‗rtasida XIX asrning 60-yillarida «Sokol» (Lochin) gimnastika harakati vujudga keldi. Chex burjuaziyasining nemis burjuaziyasi tomonidan siqib qo‗yilishi sababli, ular o‗z milliy  ozodligiga intilib, «Sokol» harakatini yaratdilar. Bu yoshlarning «Sokol» jamiyati tuzilishiga olib keldi. 1871 yilda chexiyada 130 ta «Sokol» jamiyati mavjud bo‗lgan. Jamiyatda chex jismoniy tarbiyasining milliy tizimi tarkib topib, ayrimlari nemis gimnastikasiga o‗xshagan. Tizimda mashqlarning gavdaga ta‘siri emas, balki bajariladigan harakatlarga ko‗proq e‘tibor berildi. Keyinchalik gimnastika mashqlarining odam sog‗ligiga va uning irodasiga bo‗lgan ta‘sirini e‘tirof etib, kitoblar yozishgan. Lekin ularda o‗qitish usullari o‗z ifodasini topmadi. Shunday bo‗lsada, bu nemislar gimnastikasiga nisbatan ancha boy va uslubiy jihatdan ancha mukammal bo‗lgan. E‘tiborli tomoni shundaka, o‗qituvchilar ba‘zi mashqlarni o‗n martalab takrorlash o‗rniga murakkab mashqlar majmuini (kompleks) bajartirish yo‗llariga o‗tdilar. 

Chexlar saf mashqlari va kiyimlarga juda katta e‘tibor berishgan. Gavda va oyoqlarning nozik, aniq va tashqi ko‗rinishi go‗zal harakatlarigina amalda qo‗llanilgan. Gimnastika juda ham ziynatli qilish uchun har xil buyumlardan: tayoqlar, sharflar, qadimiy qurol turlari nayzalar, qalqonlar va h.k.dan foydalanishgan. 

Turnik, qo‗sh cho‗plar (brusya), konda bajariladigan mashqlar, shuningdek, erkin mashqlar musiqa jo‗rligida bajarilib, turli buyumlar yordamida ijro etiladigan mashqlar, piramidalar, akrobatika mashqlari sinchiklab ishlab chiqilgan. Ular qo‗yidagi to‗rt guruhga ajratilgan. 

1.     Asboblarsiz bajariladigan mashqlar – erkin mashqlar va h.k.

2.     Asboblarda bajariladigan mashqlar – buyumlar bilan va asboblar ustida bajariladigan  mashqlar.

3.     Guruh bo‗lib bajariladigan mashqlar – piramidalar, o‗yinlar.

4.     Harbiy mashqlar – qilichbozlik, kurash, mushtlashish (boks) mashqlari.

«Sokol» gimnastikasining asosiy muallifi, mashqlarning asosiy texnikasi va usullarini ishlab chiqqan kishi estetika professori Miroslav Tirsh (1832-1884) edi.

Shunday qilib, yangi davrda gimnastikaning pedagogik, uslubiyat va tashkiliy asoslari yuzaga keldi hamda rivoj topdi. 

Sport - o‗yin tizimlari.

Sport-o‗yinlar tizimi gimnastika tizimi qatorida jahondagi juda ko‗p mamlakatlarda tashkil topdi. Ularning tashkiliy va uslubiy shakllari o‗ziga xos tamoyillarda tarkib topdi. Uning asosida musobaqalar uchun mo‗ljallangan va yaxshi natijalarga erishishni ko‗zda tutgan mashqlar ifodalangan edi. Tizim turli mamlakatlar xalklarining turmush sharoitida uchraydigan xilma-xil mashqlar va o‗yinlarni o‗zida mujassamlagan. Shahar va qishloqlarda o‗tkaziladigan bayramlarda kurashchilar, mushtlashuvchilar, akrobatlar, qilichbozlar, yugurish va sakrash ustalari, polvonlar o‗z mahoratlarini namoyish qilishgan. Shimoliy mamlakatlarda chang‗ida va konkida uchish musobaqalari rasm bo‗lgan.

Shahar va qishloqlarning atoqli kishilari orasida otda yurish, qilichbozlik, golf o‗yini, kriket, kamon va to‗pponcha o‗q otish, turli xil ovlar ancha rivojlangan. Shu davrda professional kurashchilar, bokschilar, girya (tosh) ko‗taruvchilar, akrobatlarning uchrashuvlari, bahslari boshlangan. Ko‗pgina davlatlarda o‗quv yurtlari (maktablar, kollejlar, universitetlar) tashkil qilinib, ularda akademik sport va sport o‗yinlari rivojlantirishga rahnamolik kuchaygan edi. 

Buyuk Britaniyada sport-o‗yin tizimi. XVII asr o‗rtalaridagi burjua inqilobi natijasida buyuk Britaniyada iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlanish yuzaga kelib, u yirik kapitalistik mamlakatga aylandi. Shu tariqa Buyuk Britaniyada boshqa mamlakatlarga nisbatan avvalroq sport-o‗yin tizimi shakllandi. Boshqa mamlakatlarni bosib olish, mustamlakachilik yo‗li bilan o‗z boyligini oshirdi va davlatni mustahkamladi. Bunda ulkan dengiz floti va harakatchan ekspedisiya bo‗limlari (otryadlar) muhim rol o‗ynadi. Ular kollejlar, universitetlar va harbiy o‗quv yurtlari bitiruvchilaridan iborat edi. 

Buyuk Britaniyada sport-o‗yinlar tizimining ilk asoschisi Regbi shahridagi kollej direktorii pedagog Tomas Arnald (1795-1842) hisoblanadi. U o‗z faoliyatida o‗quvchilarning harakatchanligi va faolligini rivojlantiruvchi, qiyin sharoitlarda tezda mo‗ljallay olish, qo‗rqmaslikni tarbiyalovchi sport turlariga katta e‘tibor berdi. Bular jumlasiga yengil atletika, boks, eshkak eshish, suzish, regbi, futbol, kriketni kiritdi. Uning ta‘limoti va tuzgan tizimi mamlakat va chet ellardagi o‗quv yurtlarida keng qo‗llanildi.

AQShda sport va o‗yinlar. Sport- o‗yin tizimi AQShda keng tadbiq qilina boshlandi. Pestalosii (XIX asrning 20-30 yillari) ta‘limotining yoyilishi sababli mamlakatning turli o‗quv yurtlari, universitetlarida jismoniy tarbiya o‗qitila boshladi. Shu davrning 20-70-yillarida ba‘zi sport klubi tashkil etilib, musobaqalar o‗tkazildi.

AQShning milliy aholisi – hindular orasida turli xil o‗yinlar davom etgan. Ular qilichbozlik, kamondan o‗q otish, nayza uloqtirish, uzoq masofalarga yugurish, sakrashlar, kurash va boshqa mashqlar bilan doimiy shug‗ullanganlar. Shuningdek, Yevropadan, ayniqsa Angliyadan o‗tgan sport-o‗yinlar AQShga keng tarqaladi.

Aristokartlarning o‗z vaziyatlarini mustahkamlab olishlarida sport manfaat keltiruvchi omil bo‗lib qoldi. Ular oddiy xalqdan ajralib turish maqsadida sport ishqibozlarining ustavini ishlab chiqadi (Buyuk Britaniya 1864). Bunda oddiy mehnatkashlarning musobaqalarda qatnashishi mumkin emasligi ko‗rsatilgan. Faqat XIX asr oxirlarida inqiloblarning kuchayishi sababli, yoshlar sport musobaqalarida cheklangan holda qatnashish imkoniyatiga ega bo‗ladilar (Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya va boshqa).

Keyingi yillar mobayniba bir qator yirik mamlakatlarda gimnastika, sport o‗yinlarining ko‗pgina turlari shakllandi va rivoj topdi. Bu obyektiv hodisa jamiyat taraqqiyoti qonunniyatining mahsuli edi. 

Harbiy, skaut va boshqa tashkilotlarda sport. XIX asr oxiri va XX asr boshida sport-gimnastika harakati rivojlanishida harbiy fanlarning takomillashuvi va harbiy xizmat muddatlarining qisqarishi muhim rol o‗ynadi. Ko‗pgina mamlakatlarda harbiy xizmat muddati 4-6 yilga kamaytirildi. Bu, o‗z navbatida, xizmatchilarni uzluksiz tayyorlab turish va chaqiriqqacha bo‗lgan yoshlarning jismoniy tayyorgarligini oshirishni taqazo etdi. Shu sababdan, hukumat harbiy doiradagilarning talablariga asosan maktablar, universitetlar va sport jamiyatlarida jismoniy tarbiyani kuchaytirishga qaror qildi. Eski jismoniy tarbiya tizimlari o‗rniga yangi va takomillashgan tizimlar ishlab chiqila boshladi. 

Maktablar, universitetlarning o‗quv dasturlariga sport va o‗yinlar kiritildi. Fransiya, Angliya, AQSh, Shveysariya, Belgiya va boshqa mamlakatlarda ommaviy maktablar qo‗atorida «Yangi maktab»lar yuzaga keladi. Bu maktablar internat xususiyatiga ega bo‗lib, qiziquvchilarning katta mablag‗lari hisobiga faoliyat ko‗rsatgan. O‗qitish uchun maxsus musobaqalari va o‗yinlar tashkil qilingan. Ular shaharlarning eng go‗zal va diqqatga sazovor joylarda o‗tkazilgan. 

XIX asr oxiri va XX asr boshida Angliyada yoshlarni tarbiyalashda skaut bo‗limlariga (otryad) katta e‘tibor berildi. Bu bo‗lim yoshlar tashkiloti hisoblangan. Skaut otryadlarining asoschisi ingliz harbiy generali Baden Pauel (1857-1941) edi. 

Burjuaziya yoshlarga o‗z ta‘sirini o‗tkazish maqsadida sport rivojini rag‗batlantirishni boshqa tashkilotlarga ham singdiradi. 

AQShda 1870 yilda yoshlarning xristian tashkilotlariga sport bilan shug‗ullantirish ishlari amalga oshirildi. Bunda shved va nemis gimnastika tizimi mazmuni va usullaridan foydalanildi. O‗rgatishda diniy xodimlar ruh (jon), aql va tana majmuidagi tushunchalar asosida sport o‗yinlarini qo‗lladi. AQSh xristian yoshlar ittifoqining g‗oyalari, ish shakllari va usullari Yevropa mamlakatlariga ham yoyildi.

Ishchi sportining vujudga kelishi va rivojlanishi. Jismoniy  tarbiya harakatining yanada kengroq yoyilishida ishchilar sport klubining tashkil qilinishi va rivojlanishi alohida o‗rinda turadi. XIX asrning ikkinchi yarmida inqiloblarning ko‗payishi va kuchayishi natijasida demokratiyaning amalga oshishiga imkon yaratildi. Bu esa havaskorlik sporti, gimnastika va turistik (sayohat) tashkilotlarning vujudga kelishiga sabab bo‗ldi. Shuningdek, ishlab chiqarish korxonalarining ko‗payishi, proletariatning (ishsiz va qashshoqlar) zavod-fabrikalarga ishga jalb etilishi, siyosiy partiyalarning, kasaba uyushmalarining ko‗payishi va h.k. ham bunga ko‗mak berdi.  

Birinchi marotaba 1850 yilda Germaniyada sport tashkilotlari tuzila boshlandi. Lekin reyxstagning 1878 yildagi «Qat‘iy qonun»i asosida sosialistik partiyagina emas, xatto kasaba uyushmalari va gimnastika klublari ham ta‘qib qilindi. «Qat‘iy konun»ning bekor qilinishi bilan (90 y.) ishchilar sport tashkilotlari yangidan qad ko‗tardi. Shu davrda Berlin, Leypsig va boshqa shaharlarda Ishchilar gimnastika tashkiloti ittifoqining yig‗ilishlari bo‗ldi. 1813 yilda Germaniya Ishchilar sport uyushmasi tashkil etildi. XX asr boshlarida bunday tashkilotlar Vengriya, Belgiya, Chexiya, Bolgariya va boshqa mamlakatlarda ham ta‘sis etildi. 

Tadbirkorlik sport klublari ham muhim ahamiyat kasb etdi. Ular zavod, fabrika va turli muassasalarning rahbarlari tomonidan tashkil etilib, ishchi va xizmatchilarga qaratilgan. Bu faoliyat faqat sport va turizm bilan shug‗ullanishgagina qaratilib, qolmasdan, balki ishchi siyosiy partiyalar, oqimlarga qo‗shilmasligining oldini olishni ham nazarda tutgan. 

Tadbirkorlik sport va gimnastika tashkilotlari Germaniya, AQSh, Angliya, Fransiya va boshqa mamlakatlarda ham vujudga keldi. 1913 yil Gente shahrida (Belgiya) Germaniya, Fransiya, Belgiya, Avstriya mamlakatlarining ishchilar sport tashkilotlari vakillari «Xalqaro ishchilar madaniyat va sport uyushmasi» Markaziy byurosini tuzdi. U 1914 yil fevaraldan boshlab Bryusselda o‗z faoliyatini boshladi.

Birinchi jahon urushi yillarida bu tashkilot o‗z faoliyatini susaytirmadi. 

Jismoniy madaniyatda rekreasion harakatlar.

Rekreasiya – qayta tiklash, sog‗lomlashtirish, xordiq chiqarish ma‘nolarini bildiradi. Jismoniy madaniyatning taraqqiyotida Rekreasion harakat muhim o‗rin tutadi. Chunki u faol dam olishning mujassamlashgan vosita usullaridan hisoblanadi. 

Rekreasion jismoniy madaniyat harakatining rivojlanishiga obyektiv sabablar ko‗p. Ya‘ni zavod-fabrikalar, maktablar va boshqa joylarni qurish uchun joylarni band qilish, shaharlarning kengayishi, ekologiyaning buzilishi, ishchi va mehnatkashlarning ish vaqtining ko‗payishi, dam olish hamda hordiq chiqarishga imkoniyatlarning kamayishidir. Yoshlar o‗rtasida ichish, chekish, bezorilik va tartibsizlikning o‗sishi ham ularga qarshi tadbirlar olib borishni taqozo etdi. Yana bir tomoni shundaki, fan-texnika taraqqiyoti va ba‘zi kishilarning turmush sharoiti faol harakat qilishdan orqada qolib ketdi. Natijada, gipodinamiya hollari rivojlana boshladi. Bularning barcha salomatlikning susayishi va kasalliklarning ko‗payishiga olib keldi. Ana shu illatlarning saqlanish yo‗lida jismoniy tarbiyadan foydalanish ishlari shakllandi. Bu yillar birinchilardan bo‗lib Angliya XIX asrning 70-yillarida harakat qildi va Londonda o‗yinlar uchun «Sosialny kavartal» (ijtimoiy xudud) harakatining faollari sayrlar, o‗smirlar va katta yoshdagilar bilan o‗yinlar o‗tkazishdi. XX asrning 80-90-yillarida shunga o‗xshash istirohat va ko‗ngil ochish boblari AQSh, Germaniya, Polshada (Iordan bog‗i) Kanada, Fransiya, Avstraliya, Urugvay va boqsha mamlakatlarda ham bunyod etildi. 

Lyuter Gulik. Rekreasion harakatni davlat miqyosida tashkil etuvchilardan biri amerikalik shifokor Lyuter Gulik (1866-1918) hisoblanadi. Bu harakatning mohiyatini ilmiy asoslab berish unga tegishlidir. XIX asr o‗rtalaridayoq AQShda «O‗yinlar uchun maydonlar kerak» degan harakat mavjud edi. Uning «Sof havo» dasturi asosida bolalar uchun birinchi marotaba o‗yinlar uchun maydonlar qurilgan. 1861 yilda Vashington atrofida yozgi dam olish oromgohi qurilgan. Shu davrlarda ilk bor rekreasion klublar vujudga kela boshladi. 1855 yilda sog‗liqni tiklash va jismoniy tarbiya Amerika Assosiasiyasi ta‘sis etilib, u o‗yin maydonlari va sog‗lomlashtirish oromgohlarini qurishda yordam berdi. Shunga o‗xshash muassasalar boshqa davlatlarda ham tashkil qilindi. Ular Germaniyada «Yoshlar va kattalarning o‗yiniga ko‗maklashish Markaziy komissiyasi» Daniyada O‗qituvchilar o‗yiniga ko‗maklashish milliy komissiya Urugvayda – park va sport milliy kengashi, Polshada – yoshlarning o‗yini va hordiq chiqarish komissiyasi, o‗yinlar va sayrlar bo‗yicha Shveysariya jamiyati va hokazodan iborat bo‗lgan.

Rekrasiya (sog‗lomlashtirish, qayta tiklash) tizimidan yugurish va yurish, suzish va eshkak eshish, chang‗i va konkida uchish, gimnastika va velosipeda yurish, xalq o‗yinlari va raqslar, piyoda sayohatlar kabi turlar o‗rin olgan. Uning dasturida, shuningdek, voleybol, basketbol, qo‗l tupi (gandbol), beysbol va boshqa o‗yinlr ixchamlashtirilgan qoidalar bo‗yicha tashkil qilingan. Gimnastikachilar, akrobatlar, girya (tosh) ko‗taruvchilar va boshqalarning namunaviy chiqishlari o‗tkazib borilgan. 

Uyushmalarda shifokor nazorati va maslahatlari, uqalash (massaj) xizmatlari tashkil qilingan, suv va fiziomuolajalar amalga oshirilgan. shug‗ullanuvchilarga madaniy-ma‘rifiy xizmatlar uyushtirilgan. Bu harakatning boshida xayriya tashkilotlari (rahm-shafqat va salomatlik, hushyorlik, tabiatni sevuvchilar va h.k. jamiyatlari) turib, mazkur ishlarni boshqarganlar. 

Rekreasiya ishlari tijorat (biznes) uchun muhim bo‗lganldigi sababli bu faoliyatlarni keyinchalik kommersiya sohasi egallab oldi. Shu jihatdan ham rekreasiya tizimiga faqat shifokorlar, pedagoglar hamkorligigina emas, balki ishlab chiqarish doiralari ham kirib keldi.

Ta‘kidlash lozimki, jismoniy tarbiyaning deyarli barcha vositalari va ularni tashkil qilishning o‗ziga xos turli usullari sportni rivojlantirish bilan bir qatorda aholining salomatligini yaxshilash, tiklash, rivojlantirishga xizmat qilib kelgan. Buning ilmiy-nazariy asoslari va ijtimoiy-pedagogik mohiyatini o‗rganish, erishilgan ilg‗or tajribalarni amalda qo‗llash barobarida XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ancha ijobiy ishlar qilinganligi ma‘lumdir.

Jahondagi davlatlarning o‗ziga xos xususiyatlari, siyosiy iqtisodiy, moddiy tizimlari mavjud. Shu asosda xalqaro miqyosda jismoniy tarbiya va sport bilan shug‗ullanishining ham turli yo‗nalishlari mavjuddir. 

Havaskorlik va professional sport 

So‗nggi davrda sport keng qanot yozib taraqqiy qila boshladi. Kollejda va universitetlardagi sport keng jamoatchilik doirasiga yoyilib, jismonan chiniqish va faol dam olish vositasiga aylana bordi. XIX asr oxirlarida sport havaskorlik va professional darajasiga chiqib oldi. Bu 1894 yil Parijda havaskorlik sportining tamoyillarini o‗rganish va uni keng yoyishga bag‗ishlangan Xalqaro Kongressda rasmiy tasdiqlangan.

Havaskorlik sporti. Havaskorlik sportiga maqom (status) berishdan maqsad aristokratik sport doirasidagilar va boshqa sohalardagi sportchilarni chegaralash, o‗z navbatida esa jismoniy mehnat bilan shug‗ullanuvchi ishchilar, sport sohasidagi mutaxassislar, murabbiylar, pedagoglarga keng imkoniyat yaratib beorishdan iborat edi. 

Mehnat jarayonida sport bilan shug‗ullanib chiniqish va yana ish haqi olish havaskorlikka ziddir, degan g‗oya paydo bo‗ldi. Shu sababdan bu jarayon professionallikni yuzaga keltirdi. Shu tariqa klublar tashkil etilib, havaskorlik sporti harakati rivojlana boshladi. Klublar ham davlat ham xususiy ko‗rinishga ega edi. Chunki ishchilardan yig‗ilgan a‘zolik badallari klub harajatlarini qoplay olmas edi. Avvallari faqat bir sport turi bo‗yicha klublar tashkil etildi. Keyinchalik esa bir necha sport turlari (polisport) bo‗yicha klublar yuzaga keldi. Shular qatorida sport jamiyatlari tashkil etila boshladi. Sport harakatining rivojlanishi musobaqalarning qoidalarini ixchamlashtirish, rekordlarni rasmiylashtirish, axborotlarni yig‗ish kabi faoliyatlarni yuritishni taqozo qildi. Bu, o‗z navbatida, avvalo mahalliy va milliy, keyinchalik ba‘zi bir sport turlari bo‗yicha xalqaro uyushmalarni tashkil qilishga olib keldi, ya‘ni ittifoqlar (soyuz), ligalar (yetakchi), federasiyalar (uyushma) yuzaga keldi. 

Birinchi milliy uyushma (soyuz) – AQShning beysbol milliy federasiyasi edi. U 1858 yilda ta‘sisetilgan. Oradan besh yil o‗tgach (1863 y.) ingliz futbol ligasi vujudga keldi. Keyinchalik esa gimnastika, qilichbozlik, boks va boshqa sport turlari bo‗yicha milliy uyushmalar Yevropa, Amerika, Osiyo, Avtraliya mamlakatlarida ham tashkil qilindi. 

Sport harakatining kengayishi, qit‘alarda milliy sport uyushmalarining tashkil etilishi, xalqaro sport federasiyalarining ta‘sis etilishi va musobaqalar o‗tkazib turilishi xalqaro Olimpiya o‗ynlarini tiklash va o‗tkazishga olib keldi. Bu haqda alohida bobda tanishish mumkin. (II qism, VII bob).

Professional sport. Havaskorlik sporti qatorida professional sport ham rivoj topdi. XVII-XVIII asrlarda mavjud bo‗lgan sovrinli sport («Prizovoy sport») o‗rniga hozirgi davr professional sporti paydo bo‗ldi, bu savdo-ishlab chiqarish va moliyaviy kapital bilan uzviy bog‗liq edi. Professional sportchini sotib olish va sotish mumkinligi sababli yollanma ish kuchi predmetiga aylanadi. Chunki u tovarlarni reklama qilish va boshqa sohalarda katta foyda keltira boshladi. Professional sportchi va tadbirkorlarning (menejer) o‗zaro munosabatlari shartnomalar asosida rasmiylashtiriladi. «Qanday bo‗lmasin g‗alaba» shiori ostida katta pul evaziga barcha joylarda reklama qilish professionalizm yo‗lida amalga oshirib borildi. Sportchilarga giyohvand modalar (doping) berish, ularning jismoniy, ma‘naviy xususiyatlari sun‘iy ravishda kuchaytirildi. Professional sport ko‗rgazmalarida jinoyatkorlik ishlari ham amalga oshirilishi ko‗zda tutildi. Bunday jarayonlarni tashkil qilishda amerikaliklar eng avval ish boshlagan. Amerikalik mutafakkir yozuvchilar X.Marti, E.X.Xeminguey, J.London kabilarning asarlarida professional sportining qonli oqibatlari va xalq ommasining ongsiz ravishda tomoshalarga intilishlari achinarli hol sifatida ifoda etilgan.

Burjuaziya professional sportni rivojlantirish bilan kassa yig‗imini, reklamalar, turli xil ayyorlik yo‗llari bilan katta foydani qo‗lga kiritadi. 

Professional sport asta-sekin kurash, boks, beysbol, futbol, basketbol, tennis, avtomotopoyga, velosiped, tog‗ chang‗isi va boshqa sport turlarida ham ildiz ota boshladi, hamda jahonga keng tarqaldi. Professional sportning salbiy tomonlari bilan birgalikda uning targ‗ibot yo‗lidagi ba‘zi ijobiy xususiyatlarini ham tan olishga to‗g‗ri keladi. Ya‘ni ommaning jismoniy mashqlar bilan shug‗ullanishi, yoshlarni sport, o‗yin va gimnastika bo‗yicha tashkil qilingan klublarga jalb etishda bu sport harakatining o‗ziga xos xizmatlari mavjud bo‗lgan. 

Birinchi jahon urushi arafasi va urush yillarida jismoniy tarbiya va sport 

Birinchi jahon urushi arafasi va urush yillarida jismoniy tarbiya va sportni milliylashtirish avjiga chiqdi. Imperialistik hokimiyat harbiy qurollanishni kuchaytirish, o‗rinbosarlarni (rezerv) harbiy-jismoniy jihatdan tayyorlashishini yaxshilashga katta  kuch sarf qila boshladi. 1911 yildan boshlab Germaniyadagi sport uyushmalarining barcha yo‗riqnoma va dasturlari yoshlarni milliy ruhda tarbiyalashga da‘vat etadi. Bunda ko‗proq harbiy-sport o‗yinlari, katta  guruhda yurishlar (forsirovanny marsh), sport va motorlashgan klublar tashkil qilish avjiga chiqdi. Nemis maktablarida harbiyjismoniy tayyorgarlik darslari tashkil qilinib, haftada 3 soatgacha mashg‗ulot o‗tkazila boshlandi va har kuni 10 daqiqali gimnastika va yurish (marshirovka) tashkil qilindi. 

Fransuz harbiy leytenanti Jorj Eber (1875-1957) o‗zining harbiy jismoniy tayyorgarlik usulini tashkil etdi. Bunda yurish, sakrashlar, yuk ko‗tarish, uloqtirish, suzish, himoya va hujum kabi jismoniy mashqlarga tayanildi. Shuningdek, u harbiylarga miltiq, to‗pponcha, shpagadan foydalanish, otda yurish, motosikl haydash, qayiqlarda eshkak eshish, yelkanlarni tiklash, belkurak, lom, arra, bolta va bolg‗alarni qo‗llay bilish kabi sifatlarni tezda uzlashtirishni tavsiya etdi. 

Eber sportga qarshi bo‗lib, faqat sportdagi professionallikning jiddiy tarafdori edi. U «Sport jismoniy madaniyatga qarshi» nomli kitobini yozadi. U shu sohaga rahbarlik qilsada, ilmiy tayyorgarlikka ega emas edi va o‗z usuliyatini faqat tajribalar asosida tashkil etadi. Eber Demenidan farqli ravishda xotin-qizlarning jismoniy tarbiyasiga qarshi noilmiy fikrlar bildiradi. Uning fikricha, erkaklarning mashqlarini xotin-kizlar ham bajarishi lozim. Buni o‗rgatilgan hayvonlar misolida ko‗rish mumkinligini ta‘kidlaydi. 

Eberning usuliyatini Fransiya va boshqa bir qator mamlakatlardagi harbiy  o‗quv yurtlarida harbiy jismoniy tayyorgarlik mashg‗ulotlarida qo‗lladilar.

Jismoniy tarbiyani milliylashtirish AQSh, Angliya va boshqa mamlakatlarda ham amalga oshirildi. 

O‗q otish jamiyatlari, jismoniy va harbiy tayyorgarlik qo‗mitalari, skautlar jangovor otryadlarining tashkil etilishi, shuningdek, o‗quv yurtlari dasturlariga harbiyjismoniy tayyorgarlikning kiritilishidan maqsad salomatligiga ko‗ra yaroqli kishilarni harbiy xizmatga tayyorlashdan iborat edi. 

 

O‗z-o‗zini nazorat uchun savollar

1.        Yangi davrdagi jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishi qanday bo‗lgan?

2.        XVIII asrlarda yetakchi bo‗lgan pedagogik nazariyada jismoniy tarbiya masalalari  qanday ifodalanadi? Ulardagi o‗xshash farqlar, tamoyillar nimalardan iborat?

3.        Gimnastika tizimlarining vujudga kelishi va boshqalaridan farqi nimalarda edi?

4.        Germaniya, Fransiya, Shvesiya kabi Yevropa mamlakatlarida nima uchun gimnastika vositada, Angliya va Amerika mamlakatlarida esa sport va o‗yinlar vositasida jismoniy tarbiya vazifalari hal etilgan?

5.        Ishchilar sport tashkilotlarining vujudga kelishiga sabab nimalar?

6.        Yangi davrda sportni havaskorlik va professional sportning farqi nimada?

7.        Rekrasion sport tushunchasi nima?

8.        Birinchi jahon urushi yillarida jismoniy tarbiya va sportni milliylashtirishning sabablari nimada? J.Eberning usullari nimaga qaratilgan edi? 

9.        Yangi davr jismoniy tarbiyaning ahamiyati nimada?

 

9-ma‘ruza:  Xalq qo‗shinlarining harbiy jismoniy tayyorgarligi. Reja:

1. Jaloliddin Manguberdi  Xorazm shohlar davlatining  so‗nggi ho‗qumdori 2. Amir Temurningharbiy jismoniy tayyorgarligi.

3.  Maxmud Qashqariy  Ta‘lim va madaniyatga doir asarlarda jismoniy madaniyat masalalari 

 To‗liq ismi Jaloliddin ibn Alovuddin Muhammad  (1198-1231 yillarda) 

Xorazm shohlar davlatining  so‗nggi ho‗qumdori (1220-1231 y.)  moxir sarkarda Jamoliddin  xoji (ma-k) bo‗lgani uchun  Manguberdi  nomi bilan atalgan. Keyinchalik bu nom talaffuzda o‗zgarib  ―Manguberdi‖  nomi bilan  mashxur bo‗lib ketgan.

 Jaloliddin Manguberdi otasining harbiy yurishlarida ishtirok etib, o‗zining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik qobiliyatlarini namoyish etgan.

 Jaloliddin qorachadan kelgan, o‗rta bo‗yli, turk lafzli odam edi. Fors tilini ham yaxshi bilardi. Uning botirligiga kelganda shuni aytish kerakki, qaddi-qomati kelishgan kuchli, baquvvat, zabardast, sulton arslonlar orasidagi eng kuchli sher edi. Bir so‗zli, kek saqlamaydigan, ochiq ko‗ngil to‗g‗ri odam edi. U jiddiy shaxs edi, xech qachon qo‗lmasdi. Juda nari borsa jilmayib qo‗yardi. U adolatsizliklarni yomon ko‗rardi. Jaloliddin o‗ta kat‘iyatli, nihoyatda irodali, murakkab vaziyatlarda, taqdirning qaltis sinovlarida o‗zini yo‗qotib qo‗ymaydigan favqulotda mard va botir sarkarda edi. 

 

 

(1198-1231 yillarda)

 Jaloliddin Manguberdi – o‗zbek xalqi tarixidagi ulug‗ shaxslardan biridir. Mo‗g‗ul bosqinchilariga qarshi ko‗rsatgan bemisl jasorati va murosasiz kurashi tufayli u buyuk vatanparvar va milliy qahramon sifatida butun Sharqda dong taratdi. Jamoliddinning hayoti nihoyatda qiyin va murakkab sharoitda kechdi, mo‗g‗ullarning to‗xtovsiz xujumlari, taziyki va taxlikasi ostida bo‗lishiga qaramay otasi sulton Alovuddin Muhammad tomonidan boy berilgan, barbod bo‗lgan Xorazmshoxlar imperiyasini mamlakatning janubiy-g‗arbiy qismida yangidan barpo etadi va  vatan mustaqilligini saqlab qolish uchun o‗n bir yil mobaynida bosqinchilarga qarshi  matonat bilan kurashda, aql bovar qilmas qahramonliklar ko‗rsatdi. 

 Chingizxon bo‗yida turgan Jaloliddinga yetib oladi va uning qo‗shinlarini o‗rab oladi. Shu paytda Jaloliddin daryo yoqasida turgan onasi va haramidagi xotin-qizlarni mo‗g‗ullar qo‗liga tushmasliklari uchun daryoga tashlattirdi. Ular daryoga g‗arq bo‗ldilar. Jaloliddin mo‗g‗ullar xalqini tobora siqib kelayotgan va qutulish chorasi qolmagan bir laxzada oti bilan  daryoga tik tashlab narigi soxilga so‗zib utdi. Joni omon qolgan Xorazmliklar ham o‗nga ergashdilar. 

 Jaloliddinni jasorati va qahramonligiga qoyil qolgan Chingizxon o‗z xayratini yashirishda ojiz qoldi va ―Bir otaning ana shunday o‗g‗li bo‗lishi lozim‖ dedi. 

 Jaloliddin vaqtida armiyani tashkil etgan o‗nsurlarga qator o‗zgartirishlar kiritilgan:

 Turkiylarda qadimdan mavjud an‘anaga ko‗ra qo‗shin o‗ng va sul qanotlarga ajratilgan. Xorazmshoxlar davrida qo‗shinga oid boshqaruv ishlari bilan buyuk devonning bo‗lim – devoni arz shug‗ullangan. Davlat xazinasidan olingan mablag‗lar va ularning sarf to‗g‗risidagi barcha yozuvlar shu devonda saqlangan. Xorazmshoxlar zamonida ham ikkita tizimi  bor edi. Qo‗shinda xizmat qilgan harbiylarning hammasi ma‘lum qiymatdagi ikkitalarga ega bo‗lishgan. Xususan katta, kichik sarkardalar, qo‗mondonlar bor edi. Katta  ikkitalar ho‗qumdorlarning marhammatiga  muvofiq  kamayishi yoki yana yiriklashishi mumkin edi. Kichik ikkitalar bo‗lsa o‗zgarmagan. Ular ota meros edi. Ikkita egalari chaqirilgan zaxoti  o‗z amirlari qanoti ostiga to‗planishar va yurish tugagach, yana o‗z yurtlariga qaytib ketishardi. Xorazmshoxlar yangi bir ulkani zabt etgach u yerdagi yerlar darhol ikkitalarga bo‗linib, mansabdorlar o‗rtasida taqsimlanar va  devoni arz daftariga qayd qilinar edi. 

 Ikkita soxiblaridan tashkil topgan ulkan bir suvoriy quvvatlar Xorazmshox mamlakatining turli tomonlariga yerlashgandi. Ular viloyat askarlarini tashkil etardi. 

 Bo‗ndan tashqari ho‗qumdorning gvardiyasi ham mavjud edi. 

 Sulton Jaloliddin, shubxasiz armiyasining bosh qo‗mondoni edi. U tinchlik davrida ham, yurish vaqtida ham o‗z armiyasini tashkil etgan ikki buyuk qismga: gvardiyasi va viloyat askarlariga qo‗mondonlik qilardi. 

 Vazir bo‗lsa Ozarboyjon va Arronda joylashgan Xorazmshox  qo‗shinlariga qo‗mondonlik qilar va faxsh etish bilan  shug‗ullanar edi. 

 Jaloliddin doimo qo‗shin boshida bo‗ldi. Sulton goxo u yoki bu amirni biron-bir mintaqani fatx qilish uchun safarbar qilsada, ko‗p o‗tmay orqasidan yetib olib, qo‗mondonlikni o‗z qo‗liga olardi.

 Harbiy kengash bosh qo‗mondon sifatida sultonning o‗zi boshqaradigan bu majlisda jangga kiradigan xonlar, amirlar, ishtirok qilar edilar. Majlisda jangda qo‗llaniladigan taktika to‗g‗risida bir qarorga kelinardi. So‗nggi ho‗qum sultonga oid bo‗lgani uchun harbiy kengash qarorlari tavsiya harkteriga ega bulardi. Masalan: gurtilar bilan bo‗ladigan bir jangdan oldin Jaloliddin vaziri va qo‗mondonlari ishtirokida harbiy kengash o‗tkazdi. Vazir dushman qo‗shinlari soni jixatidan usto‗n bo‗lgani uchun jang vaqtini keyinga surishni taklif kildi. Bu taklifdan jaxli chiqqan sulton vazirning boshiga urdi va jang qilish qarorini e‘lon etdi. Boshqa tomondan, Jaloliddin jangni qaysi kuni boshlash to‗g‗risida mo‗najjimlarning ma‘lumotlariga suyangan.

 Jang shakllari. Jang shakllari maydon jangchi, kurshovga olish va muqobil to‗qnashuv tarzida uch xil bo‗lgan, muqobil to‗qnashuv kichikroq miqyosdagi maydon jangchidir. 

 Jalliddin maydon va muqobil janglarda o‗z qo‗shinini an‘anaviy bir shaklda, ya‘ni o‗ng markaz va sul qanoti saflangan. Markazga uning o‗zi qo‗mondonlik qilgan. Markaz odatda gvardiya qo‗shinlaridan iborat edi. O‗ng va sul qanotlarga xon. malik, amirlar qo‗mondonlik qilishardi. O‗ng va sul qanotlar har holda viloyat qo‗shinlaridan tashkil topar edi.

 Aksariyat hollarda markazda suvoriylar, o‗ng qanotdan kamonchilar, sul qanot piyodalardan tashkil topgan. Jang vaqtida sulton atrofidagi xos gulomon bilan  oldingi safda urishardi. 

 Bir-biri bilan  suyak dushmani bo‗lgan Xorazmliklar va mo‗g‗ullar bir-birining jang tarzini qabul qilmaganlar. Xorazmshox qo‗shinlari klassik tartib va taktika asosida jang qilgan. Mo‗g‗ullar bo‗lsa qismlarini o‗zlarining maxsus jang uslubida ikki qator to‗zchil holda urushganlar.

 Jaloliddin maydon janglarida ham, muqobil janglarda ham pistirma qo‗yish usullaridan foydalangan. 

 Jaloliddin jangning boskich shaklini ko‗proq Xindistonda qo‗llagan. Bo‗nda har holda askarlarning soni kam bo‗lganligi o‗z rolini o‗ynagan bo‗lsa kerak. 

 U kamal paytlari manjamik devor teshar qurollar va neft moyi ishlatgan. Kamal uzoq davom etgudek bo‗lsa, sulton o‗z qo‗shinlarini ka‘la atrofiga doira shaklida joylashtirar, shahar atrofida uylar qurdirardi.

 Sulton dushmanlarini aldash uchun xiyla ham ishlatgan. Masalan: u mo‗g‗ullar bayrog‗iga uxshash ok sanjok bilan Isfa xondan Royga ketgani ma‘lum. 

 Shuning uchun ham Jaloliddin Manguberdini ―1000 askar‖ jangovor san‘atining ustasi sifatida tilga olish mumkin. Cho‗nki, u kam sonli navqari bilan necha mo‗g‗ul istilochilarini dam-badam havotirga solib turgan. Bizningcha, nafaqat Manguberdi, balki uning navkarlari ham ―1000 askar‖ san‘atini mukammal egallagan bo‗lsalar ajab emas.  Cho‗nki, jismoniy jixatdan yetarli tayyorgarlik ko‗rgan mo‗g‗ullar ham ularning nomini eshitganda zir-zir titrashgan. 

 

 

6.2-  AMIR TEMUR (1336.9.04-1405.18.02) To‗liq ismi Amir Temur ibn Tarag‗y ibn Amir Barqo‗l.

  Amir Temur 1336 yilning 9-aprelida o‗sha paytlarda Kesh (Shaxrisabz)ga qarashli Xoja ilg‗or (bu xalqlar xozir Yakkabog‗ tumaniga qaraydi) qishlog‗ida tavallud topgan. Otasi Amir Tarag‗ay o‗ziga to‗q badavlat kishi edi. (1405.18.02 O‗tror shaxri Samarkanda dafn etilgan.)

 Amir Temur – o‗rta asrning yirik davlat arbobi kuragi yerga tegmagan, buyuk sarkarda, kuchli, markazlashgan davlat asoschisi, qono‗nsho‗nos, talantli me‘mor, notiq ruxsho‗nos, ilm-fan va madaniyat xomiysi, shu bilan birga el yurtni sevgan va uni mashxuri jaxon qilgan inson.

 Amir Temo‗rning yoshligi Keshda kechdi.  Yetti yoshga to‗lgach otasi uni o‗qishga berdi. U yoshlik chog‗laridanoq maxsus murabbiylar nazorati ostida, chavandozlik, ovchiliq, kamondan nishonga o‗q  uzish, boshqa turli mashq va harbiy o‗yinlar bilan mashg‗ul bo‗lgan. Shu asnoda Amir Temur tulporlar saralab ajrata oladigan moxir chavandoz va dovyurak baxodir bo‗lib voyaga yetgan. U tabiatan og‗ir, bosiq teran fikrli va idrokli hamda nihoyatda ziyrak, kishilardagi qobiliyat fazilat ayniqsa, samimiyatni tezda faxmlab oladigan inson bo‗lgan.  Shu tufayli o‗spirinli chog‗laridayok atrofiga tengqurlari orasidan sadoqatli do‗stlarini jalb qila olgan.  Uning atrofiga bolalikdagi do‗stlari va maktabdoshlari to‗planishib, birgalikda mashq qilar, musobaqalarda ishtirok etishar, asta-sekin navkar bo‗lishib va harbiy guruxga birlashib, harbiy bo‗linma sifatida shakllana borgan. Keyinchalik ular Amir Temur qo‗shinida lashkarboshiliq darajasigacha ko‗tarilganlar.

 Amir Temur o‗zining ilk harbiy faoliyatini qo‗l ostidagi navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan; ularning o‗zaro kurashlarida qatnashib jasorat ko‗rsatgan, janglarda chiniqqanlar, harbiy mahoratini oshirgan. Dongi butun Qashqadaryo voxasiga yoyilgan. Amir Temo‗rning aqlu zakovati, shijoati va shuxrati uni Movarao‗nnaxrning nufuzli amirlaridan amir Xizr Yasavuriy va amir Kozogiy bilan yaqinlashtirdi.

Soxibqiron Amir Temur Samarkand taxtiga 1369-1370 yillarda o‗tiradi. 1370 yilda amir Xusayn katl kilingach Saroymulkxonim Amir Temur nikoxiga kiradi va shundan so‗ng, mashxur  ―Ko‗ragon‖ nomini olishga musharraf bo‗ldi.

 Temur tarixchilar, o‗rta asrning atoqli davlat va harbiy arboblaridan edi. Uning  ―Temur To‗zo‗qlari‖ asarini o‗qigan kishi bu fikrning xaqqoniyligiga qanoat xosil qiladi. Ushbu asarda Temo‗rning doktorinasi izoxlangan. Uning jamiyatga, ijtimoiysiyosiy xayotga qarashi, birlashgan qudratli davlatning siyosiy va axlokiy prinsiplari ifodalangandir.

 Shundan kelib chiqqan holda Temo‗rning asosiy va sodiq tayanchi uning qo‗shinlari edi. Temur qo‗shinlari o‗z davrida butun Osiyoda eng qudratli armiya xisoblanar edi.

 Harbiy tarix Temo‗rni o‗rta asr Osiyosida eng yirik lashkarboshlaridan deb xisoblaydi. Uning harbiy mahorati ikki yo‗nalishda, asqariy qismlardan qayta tashkil etishda, lashkarboshi qo‗mondonlikda nomoyon bo‗ladi.

 Temo‗rning armiyasi o‗nlik, yuzlik, minglik bo‗linmalardan iborat bo‗lib, ularning har qanchasiga muvofiq harbiy boshliqlar raxbarlik qilardi. Odatda harbiy boshliqlar raxbarlik qilayotgan bo‗linmalar soniga qarab bir-birlariga kichik-katta qismiga bo‗yso‗nar edilar. Armiya bo‗linma birlashmalari qo‗shin-armiya deb atalardi; qo‗shin-armiyalarni o‗z ichiga olardi. Bu qismlarning har biri sharoitga qarab lashkar o‗ng qo‗l- bronchir – sul qo‗l – juvongar, manglay – avangard vazifasini o‗tardi. Qo‗shin turlari ichida hammadan ko‗ra otliq askarlar, piyodalar, shuningdek, Temur dargohida – stavkasida ilg‗or – razvetka bo‗linmasi yuqori baholanar edi.

 Temur va uning lashkar boshilari jangchilarning jismoniy chinikkan, baquvvat va epchil bo‗lishi muximligini yaxshi tusho‗nardilar, juda ko‗p harbiy yurishlar taqdirini jangchilarning mahorati va jasorati xal qilar edi.

 Shu bois Amir Temur askarlar tanlashda quyidagilarga e‘tibor berar edi. Qo‗shin to‗zib, navkar olmokda uch qoidaga amal qildim:  birinchidan - yigitning kuch – quvvatiga, ikkinchidan – qilichni o‗ynata olishiga, uchinchidan – aql – zakovatiga, kamolatiga e‘tibor qildim. Shu fazilatlar jamuljam bo‗lsa, navkarlik xizmatiga oldim. Negaki kuch – quvvatli yigit har qanday qiyinchiliqlarga, azobu uqubatlarga chidamli bo‗ladi, qilich o‗ynata oladigan kishi raqibini mag‗lub eta oladi, oqil navkar har joyda aql – idrokni ishga solib, mashg‗ulotni daf etmog‗i mumkin.

 Soxibqiron jangchi - paxlovonlarining shuxrati o‗sha kezlarda ham do‗nyo uzra taralgan edi. Fikrimizga dalil sifatida Soxibqironning hayotiga doir quyidagii lavxani keltirishni joiz deb bildik.

 Amir Temur saroyiga Ispaniya – Kostilyaning elchisi Rui Gonzeles de Klavixo o‗z ko‗ndaligiga quyidagilarni qayd etib qo‗ygan edi.  ―Bu lochin xalqning ot ustida qanday yurishini o‗z ko‗zi bilan ko‗rmagan kishi ishonmaydi‖. U ikki polvon kurashini mana bunday tasvirlagan. ―Egniga yengil kamzulga o‗xshatib tikilgan charm libos kiyib olgan ikki polvon tik turib olishar va bir – birini yiqita olmas edi.  Nixoyat, ulardan biri usto‗n chiqib, raqibini yerga ag‗daradi va ancha vaqtgacha uning turib olishiga yo‗l qo‗ymaydi, bosib yotadi, aytishlaricha, agar u o‗rindan turib ketsa, yiqilgan xisoblanmas ekan‖.

 Urush oqibatini ko‗pincha ikki jangchi paxlavonning bevosita xal etganligi to‗g‗risidagi qiziqarli ma‘lumotlar ham diqqatga sazovordir. Masalan: Sharofitdin Ali Yazdiy o‗zining ―Zafarnoma‖ kitobida Temo‗rning Xorazm xoni Xusayn Sufiyga ikki o‗rtadagi nizoni urush bilan emas, balki yakkama – yakka olishuv yo‗li bilan xal etishini taklif qilgani to‗g‗risida ma‘lumot fikrimizga asosdir. Bo‗lg‗usi podshox – Amir Temurga 16 – 18 yoshga kirganda qilichbozlik, kamon otish, kurashish va ayniqsa  ov qilishda o‗nga teng keladigan tengqur topilmagan. U 20 yoshida chavandozlik bilan shug‗ullangandi. Temur bolaligidan harbiy o‗yinlarni yoqtirgn. U ko‗pincha tengqurlarini ikki guruxga bo‗lib, jang mashiqlarini bajarardi.

 Amir Temur davridagi jangovor san‘at xaqida gapirib ―1000 askar‖ deyilishini quyidagicha tusho‗ntiradi: Bu jangovor san‘atning ming xil usuli bo‗lib, bir uslubini bilgan kishi  ―bir askarlik‖, ikki uslubini bilgan kishi  ―ikki askarlik‖  deyiladi. Demak bu san‘atning mingdan ortiq uslublari mavjud bo‗lib, barcha uslublarini bilgan kishi 1000 askarli kishi xisoblanadi, deydi.

 Bo‗ndan 1200-1300 yillar ilgari yozilgan tarixiy asarlarda ham bu jangovor san‘atga oid ma‘lumotlar berilgan. Binobarin, bu  ―1000 askar‖ ning  qadim davrlarda bo‗lganidan darak beradi. Amir Temur zamoniga kelib esa boshqa san‘atqor kabi ―1000 askar‖ ham eng yuqori nuqtasiga ko‗tarilgan. Sababi Soxibqiron bobomiz askarlarning umumiy jismoniy tayyorgarligiga aloxida e‘tibor bergan. Buni uning  ―Askar quvvatli mamlakat boy bo‗lur, boy mamlakatning asqari quvvatli bo‗lur‖ degan xikmatli gapi ham tasdiqlab turibdi. 

 Bu san‘atni o‗rganishga ko‗p vaqt talab qilingan. Biroq zarurat tug‗ilganda ayrim usullarni tez o‗rgatishgan ekan. Cho‗nonchi, Amir Temur askarlari ko‗p yillik safarga jo‗nab ketishdan oldin ayollariga oddiy o‗qlovlardan jangovor sifatida qanday foydalanishni sanoqli ko‗nlarda o‗rgatishgan ekan. Natijada, oddiy o‗qlov ayollar qo‗lida ―Sexrli tayoqcha‖ga – jangovor qurollarga aylangan.

 Aynan xalq o‗yinlari orqali ―1000 askar‖ elementlari bolalar o‗yinlarida ham mo‗nosib joy olgan. Misol uchun ―Oshiq‖ o‗yinini olaylik. Agar oshiq tova holida kolsa, tizzada turishgan. Bordiyu oshiq o‗mba holatida kolsa, bola boshi bilan turishga majbur bo‗lgan. Bularning barchasi  ―1000 askar‖ san‘atidagi gimnastik harakatlar deyish mumkin. Bo‗ndan tashqari, ―askar-askar‖ o‗yini bolalarni bevosita shu jangovor san‘atga tayyorlagan.

 Soxibqiron o‗zidan ilgari o‗tgan jaxongirlarning faoliyatidagi muvaffaqiyati va inqiroz sabablarini doimiy taxlil qilib, juda ko‗p narsani bilib olgan va o‗rgatgan hamda ijodiy o‗zlashtirgan. Ma‘lumotga ko‗ra, Amir navkarlari faqat qaxr – g‗azabga to‗la ur – sur  mashqlarini emas, balki kishiga xush kayfiyat bag‗ishlovchi  mashq va mashg‗ulotlar bilan ham shug‗ullanishgan. Cho‗nonchi  ―Tovus ‖ shunday mashqlar sarasiga kiritish mumkin. Tabiatda tovusdan erta turadigan go‗zal, beozor qush yo‗q. Uni ko‗rganda xech bir inson yomon ko‗z bilan ham qaramaydi. Shuning uchun butun mashqlar tovus harakatiga doir mashqlar bajarib, bir – birlarining chiroyini ko‗rib zavqlanishgan, yengil tortishgan. Bunday mashqlar majmuasi 30 tadan iborat bo‗lgan.

 Bobomiz har bir navkarning har bitta harakatini erinmay ko‗zatgan ekanlar. Shunday hollar ham bo‗lgan ekan. ―Agar navkarlardan biri qilich chopishib ganimni sindirar bo‗lsa, g‗arazguy odamlarning u xaqda aytgan gaplariga quloq solmasinlar. Uning qilgan xizmatlarini yashirmaslik kerak, aksincha bir xizmatini o‗nga yo‗ysinlar. Martabasini oshirsinlar, toki boshqa navkarlar buni ko‗rib jonbozlik qilishga rag‗batlantirilsin‖ degan ekanlar.

 Soxibqiron o‗z zamonasining tengsiz, nayzabozi, qilichbozi, yoybozi, chavandozi, kurashbozi edi. Negaki buyuk jaxongir bolaligidan, jismoniy madaniyatga, jangovor san‘atlarga qiziqqan va tinimsiz mashqlar qilgan. Ayniqsa  jismoniy madaniyat va sport soxasida u bosib o‗tgan yo‗l, askarlarni badan madaniyati va ularni chiniqtirishda qo‗llagan usullari hozirgi yoshlarga ham ibratlidir. Amir Temur daryo kechib o‗tishga va suzishga ham katta e‘tibor bergan. Tez oquvchi daryodan kechib o‗tish, suvda suzish, sirlarini mukammal egallagan bo‗lgan. Daryo qirg‗oqlarida turtib chiqqan toshlarga arqon tortib, ular ortidan shiddat bilan chiqib xujum qilishga moxir bo‗lgan.

 Amir Temur jismoniy mashq va mashg‗ulotlar orqali mardlik, epchillik, chidamliliq, sifatlarini o‗zida ham askarlarida ham birdek mukammal madaniyatlab borgan va u amalda sinalgan xususan Ona Vatanni mo‗g‗ullar istilosidan ozod etishda qo‗l kelgan, jabrdiyda xalqni arosatdan olib chiqqan ro‗shnolik bergan ulug‗ insondir.

 Ma‘lumki, Temo‗rning asosiy va sodiq tayanchi uning qo‗shinlari edi. Temur qo‗shinlari o‗z davrida butun Osiyoda eng qudratli armiya xisoblanardi.

 Harbiy tarix Temo‗rni o‗rta asr Osiyosida eng yirik lashkarboshlaridan xisoblaydi. Uning harbiy mahorati ikki yo‗nalishda, ayrim qismlari qayta tashkil etganda, lashkarboshi – qo‗mondonlikda paydo bo‗ldi.

 Amir Temur shu narsani talab kildiki, ya‘ni amir ul-umaro urush maydonini tiklashda turt narsani nazarda tutgan; birinchisi - u yerning suvini, ikkinchisi – askar saqlaydigan yerni, uchinchisi – lashkar turgan yerdan teparoq bo‗lishi va oftobda ro‗baro bo‗lmasligini, toki quyosh shu‘lasi spoxiylar ko‗zini qamashtirmasin, turtinchisi – urush maydoni oldi ochiq keng joy bo‗lishi lozim. 

 Yana amir etdimki urushdan bir ko‗n oldin lashkarni safga va to‗zo‗qnagan yo‗nalishga qaratilsin va yildan chap yoki o‗ng tomonga burilmasin.

Amir Temur dargohida – stavkasida Amir Xo‗ja Saifiddin, Amir Sulaymon Xon,

Amir Okbug‗a, Amir Saribug‗a, Amir Brandik, Xudoy Xusayn, Baxodir, Shayx Ali Baxodir, Temur Tosh, Barit Xuja, Amir Dovud Barlos,  Umar Abbos , Maxmudshox

Buxoriy, Amir Muoyid Arlaz, Gulsan Berdibek kabi harbiy boshliqlar xizmat qilardilar. 

Shuni ham kayt etish kerakki, Temur davlatini tuzish uchun olib borilgan katta janglarda Temo‗rning o‗g‗illari  - Amirzoda Muhammad Jaxongir, Umar Shayx, Mironshox, Shoxrux; nevaralari – Amirzoda Muhammad Sulton, Amirzoda Pirmuhammadlar ham Amir qo‗shinlariga boshchiliq qilardilar. Jaxongirning o‗g‗li Muhammad Sulton Amir Temo‗rning eng sevimli nevarasi bo‗lib, otasi Jaxongir vafotidan keyin Temo‗rning merosxuri qilib belgilangan edi.

Biz Amir Temo‗rning jangovor xayot va faoliyatini ikkiga bo‗lamiz.

Birinchi davr – 1359 – 1386 yillarni tashkil etadi. Bu davrda Amir Temur Movarao‗nnaxrda mo‗g‗ul xonligidan mustaqil, kuchli markazlashgan davlat tuzish uchun kurashadi.

Ikkinchi davri – 1386 yildan boshlanib, umrining oxirigacha davom etadi. Bu davrda Amir Temur ―Uch yillik‖, ―Besh yillik‖ va ―Etti yillik‖ deb nomlangan urushlar olib boradi va Xitoyga  qarshi urushga tayyor turadi.

Amir Temur o‗z hayotida 30 marta yurish qilgan va 27 mamlakatni zabt etgan  Lekin ulardan  ―Uch yillik‖, ―Besh yillik‖ va ―Etti yillik‖  yurishlari, ayniqsa  mashxur bo‗lgan.

Soxibqiron Temur 1389 – 1391 va 1394 – 1395 yillarda Oltin o‗rda xoni To‗xtamishga qarshi yurish boshlandi. Ozodlik harakatining sarkardasi 1389 yilning qishida ya‘ni qor tizzaga yetgan paytida Samarkand shaxridan o‗z harakatini boshladi. Shimoldan harakat boshlagan To‗xtamishni u Sirdaryo soxilida tor – mor etdi. Kelasi yili baxorida Amir Temur To‗xtamishni narigi soxil qirg‗og‗i yana bir marta yengdi.  Shunday qilib, Amir Temur O‗rta Osiyoni mo‗g‗ullardan ozod qilish va uni mustaqil va kuchli davlatga birlashtirishga har tomonlama rivojlantirishga ulkan xissa qo‗shdi. Shu bilan birga  Temur O‗rta Osiyoda shaharlarning qurilishiga, ilm – fan, din axliga e‘tibor berdi, o‗zaro feadal nizolarning oldini oldi, savdo – sotiq xunarmandchiliqka keng yo‗l ochdi, boshqa davlatlar bilan aloqalarni kuchaytirdi, mamlakatni boshqarish uchun ―Qonunlar‖, (―Temur To‗zo‗qlari‖) yaratdi, armiyani mustahkamladi, iqtisodiy va siyosiy baquvvat davlat tizimini vujudga keltirdi, buyuk va jasur sarkarda, moxir davlat arbobi bo‗lib tanildi.

 

Mavzuni o‗zlashtirish uchun savollar:

1.Zaxiriddin Muxammad Boburning jismoniy madaniyatga qo‗shgan xissasi to‗g‗risida tushuncha bering?

2.Eng yangi zamonda jismoniy madaniyatni rivojlanishida o‗z fikr mulohazalaringizni bildirining?

3.Boburning qizi Gulbadanbegim ―Xumoyunnoma‖ asarida  ma‘lumot bering?

4.Alisher Navoiy ijodida ham shatranj mavzusida o‗ziga xos o‗rniga ma‘lumot bering?

  

Talabalarni mustaqil tayyorgarligi uchun topshiriqlar.

Quyidagi mavzular asosida reja tuzing va o‗z fikr- mulohazalaringizni bildiring ― Mustaqil ish‖ yozing.

1Abu Ali ibn Sinoning badantarbiya haqida mulohazasi.

2.Xalq qo‗shinlariningxarbiy va jismoniy tayyorgarligi

10-ma‘ruza:  Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya

 

REJA:

1.            Abu Rayxon Beruniyning  ―Qadimgi xalqlardan qolgan yodg‗orliklar‖ asari to‗g‗risida ma‘lumotlar.

2.            Alisher Navoyi asarlarida o‗yinlarning ahamiyati.

3.            Zaxiriddin Muhamad Boburning harbiy jismoniy tayyorgarligi.

4.            Abu Ali ibn Sino badantarbiya haqida mulohazasi.

 

  Ta‘lim va madaniyatga doir asarlarda jismoniy madaniyat masalalari 

XI asrda yashab ijod etgan Maxmud Qoshg‗ariy nomi bilan mashxur bo‗lgan vatandoshimiz Maxmud Ibn Muhammad Qoshg‗ariy bo‗ndan 900 yil ilgarigi qadimgi turkman, o‗g‗uzlar, yagmolar, qirg‗iz xalqlarining shaharu qo‗rg‗onlarini, qishlog‗u yaylovlarini kezib chiqib, ularning So‗z va atamalari to‗g‗risida lug‗at – qomus tuzish niyati bilan turkiy urug‗larning so‗zlarini to‗plabdi. Olim turli xil so‗z ma‘nolarini o‗rgandi, ularni muayyan bir tartibga, solib ―Devonu Lug‗atit - turk‖, ya‘ni turkiy so‗zlar devonini qariyb olti yil davomida yozdi. Bu devonda Turkistondan to Termiz shaxrigacha va Kaspiy Orol  soxillaridan Tyanshan tog‗i etaklarigacha bo‗lgan xududda yashagan xalqlar ota - bobolarining  tarixi, o‗lkamiz geografiyasi, urug‗, qabila, elatlarning til xususiyatlarini yozma va og‗zaki adabiyotining ko‗chmanchi tuyaqushlar, yilqichilar, cho‗ponlar, o‗troq dexqonlar, bog‗bon va kosiblarining tirikchiliq usullari, so‗z talaffuzlari va turli so‗z atamalarini o‗z davriga nisbatan mukammal va aqlan lol qoldiradigan darajada zukkolik bilan o‗rganib chikdi.

Maxmud  Qoshg‗ariy  o‗zining  ―Devonu Lug‗atit - turk‖ asarida suvda cho‗milish, suv kechish, suvda quvish, sho‗ng‗ish musobaqalari O‗rta Osiyo elatlari o‗rtasida keng tarqalganligi to‗g‗risida ma‘lumotlar beradi.

Maxmud Qoshg‗ariy devonining yana bir muxim xususiyati sho‗ndaki, yuqorida ta‘kidlab ko‗rsatilgan soxalardan tashqari, o‗nda xalq o‗yinlarining 150 ga yaqin turlari tilga olinadi va shundan 20 ga yaqin o‗yinlarga tarif beriladi. Olim o‗yin turlari, o‗yinlarning bola va kattalarning yosh xususiyatlariga nisbatan taqsimoti, mashg‗ulot, musobaqa turlarini bayon qiladi. Maxmud Qoshg‗ariy bayonida o‗yinlar nafaqat jismoniy, balki aqliy mashg‗ulotlarga ham bo‗linadiki, ular diqqat bilan o‗rganilishga loyik. Biz devondan hozirgi sportning (agar shunday atama bilan atash joiz bo‗lsa) deyarli ko‗p soxasi, shu jumladan kurash ham o‗sha davrlarda, ya‘ni  XI asrda mavjudligini bilib olmiz.

O‗rta Osiyoda bayram vaqtlarida o‗tqaziladigan harbiy jismoniy mashqlar orasida qo‗lda maxsus tayoq – suljon bilan ot chopib o‗ynaladigan chovg‗on (to‗p) o‗yini ayniqsa mashxur bo‗lgan. Mingan otlarning rangi bilan bir-birlaridan ajralib turadigan raqiblar ikki guruxga bo‗lingan. Har bir chavandozning qo‗lida uchi qayrilgan uzo‗n tayoq bulardi. O‗yinchilar to‗pni ana shu tayoq  bilan bir – birlariga oshirib-oshirib,  maydonning ikki chekkasiga urnatilgan raqib darvozasiga olib borib kiritishga harakat qilishardi. Chavg‗on katta amaliy ahamiyatga ega bo‗lgan o‗yindir. U matonatlik, tez payqay olish, harakterni tez koordinatsiyalay bilish, jasorat, g‗alaba ishonch, og‗ir sharoitda ham to‗g‗ri va tez yo‗nalish ola bilish xususiyatlarini madaniyatlashda yordam beradi.

Chavg‗on o‗yini shu qadar ommabop va mashxur bo‗lgani, bu o‗yinga oddiy chavandoz – navkarlargina emas, balki lashkarboshilar, shoxlar ham faol qatnashganlar. ―G‗oliblarga sovro‗n sifatida hamma  kamchiliq  berilgan.

Xozirda biz ―Sport musobaqalari‖ – deb qo‗llab yurgan ibora, Maxmud Qoshg‗ariy devonida ―Baxs‖ atamasi bilan berilgan. Bunday ―baxslar‖ ning turlari ko‗p bo‗lgan. Masalan: merganlikda baxs qilmoq o‗q yoy otib, qush va xayvonlarni ovlamoq shuningdek, arqon taxtali sopqonlarda tosh otmoq balandga ilib qo‗yilgan qovoqni mo‗ljalga olib otmoq baxsi. Buni ―Oltin qovoq‖ o‗yini deb ataganlar. Devonda bunday baxslarning qoida va shartlari, xillari, g‗oliblarga beriladigan sovrinlar, asbob anjomlarning nomlari batafsil bayon etilgan. Kurash baxsi ham turlicha bo‗lgan, cho‗nonchi, bog‗dodi, chalish, yeng silkish, bo‗yin qaytarish, (hozirgi fransuz kurashini ko‗z oldiga keltiraylik), baliq ovi, ovchiliq baxslari shular jumlasidandir.

 Yuqoridagilardan ma‘lum bo‗ldiki, o‗rta asrning buyuk olimi, mutaffakkir Maxmud Qoshg‗ariydan jismoniy madaniyat va sport soxasi bo‗yicha ham muayyan darajada foydalanmog‗imiz va xalqimizni, uni yosh avlodini jismoniy, ma‘naviy jixatdan mukammal madaniyatlash ishimizda samarali natijalarga erishmog‗imiz zarur.  O‗rta Osiyoda uy xayvonlarini o‗rgatishda, otdan ulov sifatida, mexnatni yengillashtiruvchi vosita sifatida eng qadim vaqtlardan foydalanib kelingan. Shuning uchun O‗rta Osiyo xalqlarini ot (uy xayvoni, ulov) siz tasavvur qilishi qiyin. Binobarin xalqning ko‗p udumlarida to‗y tomoshalari, ―Qiz quvdi‖, ―Etib ol‖,  uloq kabi o‗yin tomoshalarida ot doimo ular hamroxi bo‗lib kelgan. Shuningdek, otda yurib ov qilish, ot ustida turib kamon tortish, ot ustida kurash tushish, ot poygasi, ko‗p qari singari o‗yinlar O‗rta Osiyo xalqlari orasida eng qadimdan paydo bo‗lgan va ular takomillashib, keyinchalik boshqa xalqlar o‗rtasida ham keng tarqalgan deb qarash xakikatga yaqinrokdir. Cho‗nonchi, O‗rta Osiyo xalqlarining harakatdagi milliy o‗yinlarining ko‗pchiligi ot bilan amalga oshirilgan. Demak, yaxshi chavandoz, moxir mergan, kuchli paxlavon, alp baxodir degan tusho‗nchalar ham mana shunday, millat o‗yinlar natijasi ularok yuzaga kelgan, deyish mumkin. Shuning uchun xalqimiz o‗rtasida keng rivojlangan o‗yinlaridan biri – kurashdir. 

 

ABU RAYXON BERUNIY (973-1048)

6.4 ABU RAYXON BERUNIY

O‗rta Osiyo, jumladan O‗zbekiston  xududida yashovchi  xalqlarning bayramlarini o‗rganishda X-XI asrlarda yashagan buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniyning  ―Qadimgi xalqlardan qolgan yodg‗orliklar‖ asari muxim rol o‗ynaydi. Beruniy o‗zining bu asarida qadimiy eronitlar, xorazmiylar, sug‗diylar, rumliklar, yaxudiylar, suriyaliklar, xristianlar, xindlar va boshqalarning kamidordagi  mashxur ko‗nlar, xayitlar, milliy o‗yinlar va odatlar xaqida tarixiy-madaniy ahamiyatga ega bo‗lgan bebaxo fikrlar qoldirgan. Biz uchun eng muximi sho‗ndaki, u O‗rta Osiyo, jumladan Xorazm va Sug‗d xalqlarining islomgacha bo‗lgan yillik kamidar bayramlari va bayramlarda o‗tqaziladigan o‗yinlar xaqida qiziqarli ma‘lumotlar beradi.

 Beruniy bergan ma‘lumotlarga qaraganda, sug‗diylarda Xorazmliklar bayrami (xayit) da  o‗tqaziladigan tadbir va o‗yinlar xaqida aloxida-aloxida to‗xtalib hamda ta‘kidlaydi, qiziqarli materiallarni bayon qilgan. Masalan: Beruniy Xorazmliklar xayitini ikkiga bo‗lgan:

1.                 Tabiiy vokealarga bag‗ishlanganlari, yil boshi bayrami (navro‗z), ochilish bayrami, gulxanda isinish bayrami, yoki  non yopish kuni, mini kechasi va xokazolar.

2.                 Diniy marosimlar (islomgacha bo‗lgan davrda)  arvoxlar uchun kabrlarga ovqat qo‗yadigan ko‗n va boshqalar.

 Ma‘lumki meloddan, ilgari Eron, Sug‗d va Xorazmda zardushtiylik   kamidoridan foydalanilgan. Yilning har fasli har oyining o‗z bayramlari va mashxur ko‗nlari bo‗lgan. Masalan: farvardin mox – yoz boshi, tir mox – ko‗z boshi, mexr mox – kish boshi, diy mox – baxor boshi edi. Ularning oylari ichida turt faslga qarab ishlatiladigan (xayit) ko‗nlari bor edi; - deydi Beruniy. 

 Shunday qilib biz buyuk olim Beruniyning ―Qadimgi xalqlardan qolgan yodg‗orliklari‖ sifatida bizgacha yetib kelgan bebaxo boylik - islomgacha bo‗lgan O‗rta Osiyo xalqlarining bayramlari xaqida ma‘lumot beruvchi buyuk asari ustida qisqacha to‗xtaldik. Beruniyning bu qadimiy bayramlar xaqidagi qimmatli asari faqat tarix emas, balki hozirgi zamon nuqtai nazaridan ham katta  qiziqish uyg‗otishi turgan gap.

 O‗rta asrlarda ―Navro‗z bayrami‖ yanada rivojlanib, ommaviy tus oldi, bu bayram xaqida deyarli barcha o‗sha davrning allomalari so‗z yuritadi. O‗rta asr va keyingi davrlarda  ―Navro‗zning‖ xalq turmushi va ma‘naviy hayotidagi mavkei, fayz tarovati, fazilat va xosiyati xaqida qomusiy bilim egalari Abu Rayxon Beruniy, Firdavsiy, Maxmud Qoshg‗ariy, Umar Xayyom, Alisher Navoiy, Fayzi Fayoziy, Muhammadali Soib, Mirzo Bedil, Kolim Koshoniy, Furkat, Mo‗qimiy, Sadriddin Ayniy va Hamza kabilar ajoyib fikr muloxazalar bildirganlar, go‗zal she‘rlar bitganlar. ―Navro‗z‖ni Beruniy ―Navro‗z olamini boshlanishi‖ desa, Firdavsiy ―Navro‗z bayramlar shoni‖ deydi. 

 

ALIShER NAVOYI

4. Alisher Navoiy (1441-4501-yilIar)

Navoiy odamlarga istak bildirib: ―Har tuning kadr ulubon, har kuning ulso‗n navro‗z‖ desa, Sadriddin Ayniy: ―Navro‗zda tabiat jonlanibgina kolmay, inson tabiati ham uyg‗onar edi‖ deydi.

 O‗rta asrda xozir O‗zbekiston xududining turli joylarida ―Navro‗z‖ o‗ziga xos usullarda uyushtiriladigan bo‗ldi. Uni nishonlash vaqti uch kundan tortib, to dalalarda ekin tikish boshlango‗ncha davom etgan. ―Navro‗z‖ kirishdan oldin joylarda maxsus yig‗inlar bo‗lib unda bayram raisi yoki qor farmoni tayinlangan, tantanalar jadvali: tomoshalar, sayllar, musobaqalar o‗tqazish tadbirlari xaqida so‗z borgan. 

 ―Navro‗z‖ odatda bozor qoshidagi maxsus maydonlarda va shahar chekkalaridagi maxsus saylgoxlarda uyushtirilgan. Odatda bayramning birinchi kuni quyidagicha bo‗lgan: ertalab bayram boshlangandan keyin, karnay – surnaychi mushriblar, darbozlar va polvonlarning chiqishlari, kun o‗rtasida musiqachilar va boshqa san‘atqorlarning ijrolari, kechki payt esa sayllar, xalq o‗yinlari, bazmlar uyushtirilgan.

 Ko‗n sayin tomosha va musobaqalar avjga chiqa boshlagan. Mas‘harabozlar bayramning eng diqqat marqazida turgan. Har xil musobaqalar: ko‗pqari, kurash, poyga bayramning kurki sanalgan. Shu bilan birga  ―Navro‗z‖ da bedana, xo‗roz, qo‗chqor urishtirishlar o‗tqazilgan.

 

 ABU ALI IBN SINO  (980-1037)

6.6-Abu Ali Ibn Sinoning ta‘lim-madaniyat to‗g‗risidagi g‗oyalarida jismoniy madaniyat masalasi

Abu Ali Ibn Sinoning ta‘lim-madaniyat to‗g‗risidagi g‗oyalarida jismoniy madaniyat masalasi g‗oyat muxim o‗rin to‗tadi.

 Xalq og‗zaki ijodida va buyuk mutaffik, shoirlar, asarida jismoniy mashg‗ulot bilan shug‗ullangan kishilarning kuchli, qo‗rqmas, botir, sog‗lom bo‗lishlari har qanday dushmanni yenga bilishlari to‗g‗risida juda ko‗p ma‘lumotlar bor. Lekin O‗rta Osiyoda X asrgacha jismoniy mashg‗ulotning kishi organzmiga ta‘siri to‗g‗risida ma‘lum bir ta‘limot bo‗lmagan edi. Kishi organizmini chiniqtirishda jismoniy mashg‗ulotning roli katta ekanligini tabiiy-ilmiy tomondan Ibn Sino asoslab berdi. U muntazam kurashda jismoniy mashq qilib turish, boshqa rejimlarga  (ovqatlanish, uyqu, badanni toza tutish) kat‘iy rioya qilish sog‗liqni saqlashda eng muxim va asosiy shartlardan biridir, deb biladi.

 Ibn Sino kishining anatomik va fiziologik xususiyatlarini xisobga olgan holda  ―Jismoniy mashq kishini ketma-ket chuqur nafas olishiga majbur qiladigan ixtiyoriy harakatdir‖, - deb jismoniy mashg‗ulotga ta‘rif beradi.

 Shuning uchun ham  Ibn Sino jismoniy mashq bilan mustaqil shug‗ullanadigan kishining organizmi juda mustahkam bo‗lib, har qanday kasalliklarni yengib o‗tishga qodir bo‗lishini isbot qilishga harakat qiladi. Uning ―Normal suratda va o‗z vaqtida jismoniy mashq bilan shug‗ullanuvchi odam buzilgan tufayli kelgan kasalliklarning  davosiga muxtoj bo‗lmaydi‖, - deyish diqqatga sazovordir. Ibn Sino jismoniy mashq bilan shug‗ullanib yurgan kishi birdaniga rejimni buzsa, salomatligiga zarar keltiradi, bunda ―Kishi, ko‗pincha ingichka og‗rik kasalligiga uchrayd‖ degan fikrni bayon etadi.

 Ibn Sino jismoniy mashq bilan muntazam shug‗ullanadigan odamning organizmida keraksiz moddalar to‗planib kolmasligini, badandagi tabiiy issiqliklarning oshirishini va organizmni yengil, chaqqon bo‗lishini isbot qilib beradi.

 Ibn Sino o‗zining bu  asari  ―Tib qonunlari‖ ning birinchi kitobida jismoniy mashg‗ulotni kishining yoshiga, sixat-salomatligiga va kasalligiga qarab, turlicha shakl va odatlarda o‗tqazish kerakligini ta‘kidlaydi. Ayniqsa, bolalik, o‗smirlik, yigitlik va qariliq chog‗larida kishi jismoniy mashg‗ulotga turlicha munosabatlar bo‗lishi kerakligi masalasini ko‗tarib chiqishi Ibn Sinoning  odam anatomiyasi va fiziologiyasini mukammal bilganidan, kishi organizmining doimo taraqqiy etib borishini ilmiy asosda tushungaligidan dalolat beradi

        Kishi organzmini chiniqtirish va taraqqiy ettirishda tabiat kuchlaridan: (quyosh, havo, suv) foydalanish katta ahamiyatga ega ekanligini, jismoniy mashqning kishidagi sezgi organlarini taraqqiy ettirishi uchun ham katta rol o‗ynashini isbot qilib berganligini ko‗ramiz.

 Ibn Sino bola madaniyatini uning tug‗ilgan kunidan boshlash kerakligini e‘tirof qilish bilan birga, har qaysi davrga muvofiq madaniyat berish kerakligini ham ta‘kidlaydi. Masalan: u avvalo, bolani tug‗ilgan kunidan boshlab to oyoqqa turguncha qanday madaniyatlash kerakligi masalasini yoritib beradi. Ibn Sinoning fikricha, bu davrda bolaga beriladigan madaniyatning asosiy maqsadi va vazifasi bola organizmini chiniqtirishdan iborat bo‗lishi kerak. Bu maqsadni amalga oshirish uchun Ibn Sino ilmiy tomondan asoslangan bir qancha qoidalar sistemasini tavsiya etadi. Jumladan, endigina tug‗ilgan chaqaloqning terisi juda nozik bo‗lib, bolaning badaniga tevarak-atrofdagi har qanday narsalar qattiq va sovuq bo‗lib tuyuladi. Shuning uchun ham eng birinchi galdagi vazifa chaqaloq terisining qotishini, tashqaridan bo‗ladigan har qanday ta‘sirga bardosh Bera olishini ta‘minlash uchun  nimtatir nomakob surishni maslahat beradi. Nomakobni surtganda, bolaning og‗zi va bo‗rniga tegmasligini ta‘minlash kerak, deydi. Keyinchalik bolani toza va iliq suvda cho‗miltirish, cho‗miltirish paytida bolani to‗g‗ri ushlab turish, cho‗miltirganda bolaning qo‗logiga suv kirib ketishidan saqlab qolish kerak deb, maslahat beradi.

 Ibn Sino onalarga bolani to‗g‗ri yo‗rg‗aklash uning barcha organlarining proporsional o‗sishiga olib keladigan biri ekanligini, yo‗rg‗aklash vaqtida, bolaning organlarini muloyimgina silab qo‗yish badanning formasini yaxshilashga yordam berishini oqiloni ta‘kidlaydi.

 Buyuk olim uyquning kishi ish faoliyatida sarf qilgan kuchini qayta tiklashda va organizmning to‗la dam olishida juda katta axmiyatga ega ekanligini aloxida uqtiradi. Shuning uchun ham sog‗lom kishilarga maslahat berib, uxlamaslik yoki kishi o‗zini uyqusizlikdan saqlashi kerak, cho‗nki bular ikkalasi ham miya va quvvatini bo‗shashtirib yuborishga sababchi bo‗ladi va natijada kishi har xil kasalliklarga duchor bo‗lishi mumkin degan, xulosaga keladi.

 Ibn Sino keragidan ortiq uxlashning ham xosiyati yo‗q ekanligini uqtiradi, ayniqsa, ko‗nduz kuni uxlash kishining rangini buzishi, taloq kasalligini paydo qilishi, nervlarni ishdan chiqarishi va turli xil shish kasalliklariga sabab bo‗lishini ta‘minlaydi. Uyqudan uyg‗ongandan keyin o‗z o‗rnida u yoq-bu yoqqa tovlanib yotaverish, ayniqsa, zararli ekanligini u kishining yalqov bo‗lib qolishiga sabab bo‗lishi, irodasini bo‗shashtirib yuborishi mumkinligini, xususan yosh bolalarning xulkiga salbiy ta‘sir etib, ularning o‗jar bo‗lishiga olib kelishi mumkinligini aloxida ko‗rsatib o‗tadi. 

 Kishining ish jarayonida sarf qilgan kuchini qayta tiklash va organizmining yaxshi xordiq chiqarishi uchun miriqib, davomli uxlash juda foydali ekanligiga hozirgi zamon tibbiyot fani ham juda katta ahamiyat beradi. Ibn Sino ham bu masalani juda to‗g‗ri tusho‗ngan va asosan u kechki, chuqur davomli uyquning fazilatini juda katta deb tusho‗ngan.

 Ibn Sinoning kishi uxlaganda o‗ng yon boshini bosib yotishi kerakligi to‗g‗risidagi tavsiyanomasi harakterlidir. Ibn Sino kishi o‗ng yon boshini bosib yotganda uning yurak qon tomirlari normal ishlashini uqtirib o‗tadi.

 Ibn Sino kishining och qoringa uxlashi zararli ekanligini, cho‗nki bo‗nda kishi quvvatini pasayib ketishiga sabab bo‗lishi mumkinligini, qorin ortiqcha to‗q bo‗lib uxlash esa uyquning notinch bo‗lishini, kishining bezovtalanishi, lanj bo‗lishi mumkinligini, shu tufayli, uyqu buzilishi muqarrar ekanligini ko‗rsatib o‗tadi. Shuning uchun ham Ibn Sino uxlash oldidan normal ovqat yeyish, asrlar osha davom etib, kelayotgan xalq an‘analarini  nazarda tutib, kechquro‗n yengil taom yeyish kerak deb maslahat beradi.

 ―Qadimgi odamlar – deydi u, - o‗z xayotlarida har qanday  zararli narsalarni iste‘mol qilishdan saqlanganlar, faqat ertalab go‗sht, kechquro‗n esa non iste‘mol qilish bilan qanoatlanganlar‖.

 Ibn Sino bolalar organizmining o‗sish jarayonidagi qonuniyatni yaxshi tushunib, katta yoshdagi odamlarga qaraganda yosh bolalarga o‗z vaqtidagi uyqu juda zarur ekanligini ko‗rsatadi.  Ammo uyqu rejimga asoslangan, o‗z vaqtida va bir me‘yorda bo‗lishi tarafdoridir.

 Bola organizmining normal o‗sishi uchun uni havosi toza, harorati o‗rta darajali uyda uxlatishni, uyga o‗tkir yorug‗lik tushirmaslikni, tinchlik bo‗lishini ta‘minlashni taklif qiladi. Bolani yo‗rgaklab yotqizganda, uning barcha organlarining to‗g‗ri turishini ta‘minlashga e‘tibor berish organizmning, to‗g‗ri o‗sishiga, mustahkam va sog‗lom bo‗lishga olib keladi. Ibn Sino bolani yotqizganda, uning boshqa a‘zolaridan badan turish kerak, qo‗l-oyoq umurtqa pog‗ona va bo‗ynini qiyshaytirib qo‗ymaslik kerak, deb maslahat beradi. Uyqudan keyin bolaning tetikligini oshirish uchun cho‗miltirish organizmni mustahkamlashga katta yordam beradi, deb uqtiradi.

 Ibn Sino bola organizmining o‗sishida va chiniqishida unga ovqatni rejim asosida iste‘mol qildirish katta ahamiyatga ega ekanligini ta‘kidlaydi. Bolani onasiga belgili muddatlarda emizdirish, birdaniga xaddan tashqari ko‗p emizmay, oz-ozdan va lekin, tez-tez emizdirish kerakligini aloxida ta‘kidlaydi.

 Ibn Sino bolaning yangi-yangi ovqatlar iste‘mol qilishga talab kuchli bo‗lishini tusho‗nadi, binobarin bolaga tez-tez yangi ovqatlar bermaslik kerak, cho‗nki bunday qilish bola qornining  buzilishiga sabab bo‗ladi. 

 Buyuk mutaffik, ovqat kishi organizmining doimiy temperaturasini saqlab turishda va barcha organlarning ish faoliyatini boshqarib borishda birdan-bir manbaidir, deydi. Shuning uchun ham kishi o‗z vaqtida ovqatlanishi lozimligini uqtiradi. Ovqatlanishda rejim buzilsa, ayniqsa  bolalarning ishtaxasiga salbiy ta‘sir etadi, bu esa bola organizmini kuchsizlantiradi, lanjlik, yalqovlik, uyqusizlik, paydo bo‗ladi, natijada deydi olim – har xil kasalliklar vujudga kelishi mumkin.

 Ibn Sino kishi organizmini chiniqtirishda tabiatning tabiiy kuchlaridan: havo, suv, quyoshdan jismoniy mashg‗ulotlar bilan qo‗shib olib borish va foydalanishga katta e‘tibor beradi.

 ―Toza havo ‖– deydi Ibn Sino – bug‗ va tuto‗n kabi yosh narsalar aralashmagan havodir. Bu ochiq joydagi havodir. Bunday havo toza va tiniq bo‗lib, unchalik, chuqurlik, chakalakzor, botqoq yerlar va polizlardan, ayniqsa  karam o‗simligi ekilgan yerlardan ko‗tariladigan suv  bug‗lari aralashmagan bo‗ladi. Olimning fikricha, kishi organizmini chiniqtirishning birdan-bir omili sof havoda davomli sayr qilish, sayrni har xil harakatlar, jismoniy mashqlar bilan qo‗shib olib borilishi kerak. Ayniqsa  yosh bolalarga ko‗proq sof havoda har xil harakatli mashqlar qildirilishi ularning organizmini  chiniqtirishda katta ahamiyatga ega ekanligini ta‘kidlaydi.

 Olimning kishi organizmini chiniqtirishda ―Sovuq suvda cho‗milish‖ va  ―Hammada cho‗milish‖ juda ham foydali ekanini eslatib o‗tadi.

 Ibn Sinoning hammomda cho‗milishi xaqida sportchilarga bergan maslahati ayniqsa diqqatga sazovordir. Uning fikricha ―Jismoniy mashg‗ulot bilan shug‗ullanuvchi kishi, butunlay xordiq chiqarmago‗ncha hammomga borishga shoshilmasligi‖ kerak. Ibn Sino soxasidagi bir qancha fikrlarida ilmiy tomondan asoslangan holda eng yaxshi, toza suv iste‘mol qilish kerakligi, uning me‘yori to‗g‗risida gapiradi. U  toza oqadigan daryo suvini yerdagi chirindilar aralashmasdan, toshloqlardan oqadigan suvni toza suv deb biladi. Suvning yaxshi yomonligini bilish uchun og‗irligi teng bo‗lgan ikki parcha lattani yoki ikki bo‗lak paxtani olib, ikki xil suvda xo‗llanadi va tarozida tortiladi, qaysi latta parchasi yengil kelsa, o‗sha latta parchasi botirilgan suv toza xisoblanadi. Lekin Ibn Sino suv har qancha toza bo‗lmasin, o‗ndan har xil yuqumli kasalliklar o‗tishi mumkin, shuning uchun ham suvni qaynatibib, filterdan o‗tqazish kerak deydi.

 Kishi organizmini chiniqtirishda quyosh nuridan to‗g‗ri foydalanish katta ahamiyatga egadir. Ibn Sino bu masalaga katta e‘tibor berib, agar quyosh nuridan to‗g‗ri foydalanilsa, organizmda modda almashtirishning yaxshilanishi va natijada organizmning o‗sishi va taraqqiyoti yaxshi bo‗lishi, chiniqishi va nixoyat, kishining tetik bo‗lishiga sabab bo‗ladi, organizmda ortiqcha moddalarning to‗planib qolishidan saqlaydi, bosh og‗rig‗ini yo‗q qiladi va miyani mustahkamlaydi, deb uqtiradi.

 Kishi organizmini chiniqtirishda massajning (uqalashning) ahamiyati nihoyatda kattadir. Ibn Sino massajni, bir tomondan, davolash uchun, ikkinchi tomondan, charchashlikka qarshi kurashish  shartlaridan biri deb xisoblaydi. Uning fikricha, massaj kuchli va kuchsiz bo‗ladi. Kuchli massaj qilish organizmni chiniqtirishga yordam beradi, kuchsiz kilinadigan massaj badanni yumshatadi.

 Ibn Sino qanday massaj qilish kerakligi masalasiga aniq to‗xtalib, jismoniy mashq boshlanishidan oldin va mashq tugagandan keyin massaj qilish yo‗llarini ko‗rsatadi va tiklash massajiga ajratadi.

 Ibn Sinoni tavsiya qilishicha, tayyorgarlik massajini jismoniy mashg‗ulot boshlamasidan ilgari kilinadi, u barcha muskullarni mashq qilishga tayyorlashi kerak.

Massaj qilish yengildan boshlanib, mashq qilish oldidan kuchaytiriladi.

 Tiklash massaji jismoniy mashq tugagandan keyin qilinib, uni Ibn Sino  ―Tinchlatish‖ massaji deb ham ataydi. Bu massajning maqsadi taranglashib turgan muskullarni bo‗shashtirishdan iboratdir.

 Tiklash massaji. Ibn Sinoning ko‗rsatishicha ma‘lum yengil bir surashda olib borolishi keark, agar bu xil massaj kuchli  ―Qattiq va ko‗pol ravishda olib borilsa, ayniqsa‖ bolalarda o‗sish to‗xtab qolish mumkin.

 Ibn Sino jismoniy madaniyat to‗g‗risidagi fikrlarda faqat jismoniy mashqqa ta‘rif beribgina qolmasdan, balki uning har xil turmush borligini va ulardan qanday qilib foydalanish kerakligini ham ko‗rsatib o‗tadi. Ibn Sino jismoniy mashg‗ulotning roli xaqida gapirar ekan, uning kishi organizmi uchun foydali ekanligini ta‘kidlaydi va jismoniy mashg‗ulotga odamning shu jarayonida qiladigan harakatlari va maxsus jismoniy mashq harakatlari kiradi, degan fikrni ilgari suradi.

 Maxsus jismoniy mashqlari Ibn Sino quyidagicha qiladi: ―Kichik yoki katta; juda tez yoki sekin, mashqlar bo‗ladi.‖

 Tez harakatlarga: tortishish, musht bilan tortishish, tez yurish, nayza otish, qilichbozlik va nayzabozlik, otda yurish, yuqoridagi bir narsaga irg‗ib osilish, bir oyoqlab sakrash, ikki qo‗lni silkitish, arqonda yurish, oyoq uchlarida turib, qo‗llarni oldga va orqaga cho‗zish va tez harakat qilishlarni kiritadi.

 Juda muloyim va yengil mashqlarga: arg‗imchoklarda uchish, qayiq yoki kemalarda sayr qilishni kiritadi. Kuchli mashqlarga esa, tosh ko‗tarish, otga va tuyaga minish, aravalarda yurishni kiritadi.

 O‗rta Osiyo xalqlari orasida, boshqa ko‗pgina xalqlardagi kabi qadim zamonlardan buyon kurash keng tarqalib kelgan. Kurash kishi organizmini chiniqtirishda juda katta rol o‗ynaydi. Ibn Sino shuning uchun ham sportning bu turiga juda katta ahamiyat berib, uning har xil turlarini yozib qoldirgan. Masalan: kurashning bir turini Ibn Sino quyidagicha tasvirlaydi:

 ―Kurashayotgan kishining biri raqibining o‗ng qo‗li tagidan o‗ng qo‗lini, chap qo‗li tagidan chap qo‗lini o‗tqazib, uni quchoqlaydi. Keyinchalik raqibini o‗ziga tortadi va uni o‗ng yoki chap tomonidan tovlay boshlaydi. Shu kishi yoki bukiladi yo kaddini rostlaydi.‖

 Ibn Sino kurashning yanada boshqa ko‗pgina xillarini ko‗rsatadiki, bular uning xalq orasida mavjud bo‗lgan kurash shakllarini umumlashtirib xalqlar orasida tashviqot va targ‗ibot qilgan. Ibn Sino ko‗rsatgan kurash usullari O‗rta Osiyo xalqlari orasida xozirgacha saqlanib kelmokda va ular klassik kurash turi bilan xalq orasida e‘tiborga sazovordir. 

 Ibn Sino kishi organizmidagi har bir organ o‗ziga xos xususiyatga ega, shuning uchun ham har bir organni chiniqtirishda aloxida mashqlar va o‗ndan foydalanish zarur, deb ko‗rsatadi. Jumladan, ko‗krak qafasi muskullarni va nafas olish organlarini chiniqtirish uchun past, goxo baland tovush chiqarish zarur, buning bilan faqat ko‗krak qafasi va nafas organlarigina emas, balki og‗iz, til ham harakatga keladi, ular ham mashq qildirilishi natijasida taraqqiy etib boradi. Bo‗ndan tashqari, nafas olish va nafas chiqarish bilan kishining barcha organlari mashq qiladi, qon tomirlari kengayadi.

 Bo‗ndan ko‗rinadiki, Ibn Sino kishi organizmidagi barcha organlar bir-biri bilan mustahkam bog‗liq aloqador ekanligini aniq bilgan.

 Ibn Sino kishi ovozining bir me‘yorda bo‗lishini ta‘minlashi uchun uni mashq qildirish zarur deb xisoblaydi. Uning fikricha, birdaniga kuchli ovoz bilan uzoq vaqt gaplashish zararlidir.

 ―Ovozni yo‗qotmaslik, nafas olish organini ishdan chiqarmaslik uchun, avvalo, o‗qishni past ovoz bilan, keyinchalik  asta-sekin kuchaytirish, lekin kuchli ovoz bilan o‗qish ham uzoq davom etmasligi kerak‖ – deb maslahat beradi. Ko‗rish organi bo‗lgan ko‗zni chiniqtirish uchun mayda buyumlarga tiqilib qarash, vaqti-vaqti bilan yuqoridagi narsaga bir laxza ko‗z tashlab olish kerak deydi.

 Quloq esa juda past ovozlarni, ba‘zan kuchli tovushlarni eshitish orqali madaniyatlanadi.

 Ibn Sino jismoniy mashg‗ulotlarning ahamiyati va turlari to‗g‗risida fikr yuritib qolmasdan, balki u jismoniy mashg‗ulotni kishi organizmi qanday holatda bo‗lganidan boshlash kerakligi xaqida ham qimmatli maslahatlar beradi. Olimning fikricha birinchidan, jismoniy mashqni boshlashdan ilgari kishi tanasi toza bo‗lishi, ikkinchidan, iste‘mol qilgan ovqati xazm bo‗lgan bo‗lishi kerak. Lekin ovqat xazm bo‗lib, ko‗p vaqt o‗tgandan keyin, ya‘ni och qoringa jismoniy mashg‗ulot bilan shug‗ullanish yaramaydi, cho‗nki agar kishi xususan, katta kuch talab qiladigan jismoniy mashq qiladigan bo‗lsa, bo‗ndan faqat zarar ko‗rish mumkin, cho‗nki ular  (jismoniy mashq) kuch-quvvatdan qoldiradi – deydi.

 Ibn Sino jismoniy mashq qilishda ma‘lum bir qoidaga rioya qilish kerakligini ta‘kidlab, quyidagi uch narsaga aloxida e‘tibor berish shart, deb ko‗rsatadi:

1)                Agar terining rangi  borsa harakatlarini davom ettira berishi mumkin, agar ter chiqa boshlasa, harakatni to‗xtatish kerak; 

2)                jismoniy mashg‗ulot davomida kishi tanasi yengilligicha kolaversa, mashqni davom ettira berishi mumkin; 

3)                agar organlar (a‘zolar) burtishda davom etsa, mashq davom ettirila berishi mumkin. Agarda shu ko‗rsatilgan belgilar – deydi olim, yo‗qola borsa mashqni darhol to‗xtatish kerak.

 Buyuk olim faqat sixat-salomat kishilarning o‗z organizmini chiniqtirish uchun bajaradigan jismoniy mashq turlarini va ahamiyatini ko‗rsatib qolmasdan, balki kasal, kam quvvat kishilarning jismoniy mashq qilish bilan kasallikdan qutilish yo‗llarini ham ko‗rsatishga harakat qiladi. Jumladan ―Jismoniy mashg‗ulot bilan shug‗ullanuvchi kishi o‗zining kam quvvat organlarini, ortiqcha harakat qildirishdan saqlashi lozim‖ – deydi.

 Harakatlar - deb izoxlaydi Ibn Sino organlarning holiga qarab turga bo‗ladi. Masalan: oyoq tomirining kengayishi kasalligi bilan og‗rigan kishi oyoqning ko‗p harakat qiluvchi mashqlar bilan shug‗ullanmasdan, balki harakatning ko‗pini gavdani yuqori qismida: bo‗yin, bosh va qo‗llarga ko‗chirishi kerak. Gavdaning yuqori qismida kilinadigan harakatlar oyoqlarga kam ta‘sir qiladi. Ibn Sino jismoniy mashqlarning hamma turlari bilan barcha odamlar bir xil shug‗ullanishi yaramaydi deb uqtiradi. Kishi albatta o‗zining sog‗lig‗iga qarab, qurbiga yarasha mashqni tanlab olishi kerak deb xisoblaydi.

 ―Har bir odam – deydi Ibn Sino, o‗ziga mos harakatlarini tanlashi kerak. Arg‗amchilarda uchish kabi yengil mashq  holsizlangan kishilar uchun harakat qilish va o‗tirishga qurbi yetmaydigan kishilar uchun muvofiq‖.

 Bo‗ndan tashqari, Ibn Sino yana bir qancha kasalliklarni davolashda yengil mashqlardan foydalanish kerakligi to‗g‗risida aniq maslahatlar beradi.

 Masalan: agarda odamni oxista tebratilsa, uyquga kiradi va bu harakatda atrofga yel taraladi. Bu harakat, Ibn Sino fikricha miya kasalliklari natijasida kelib chiqqan parishonlik, esarlik holatlaridan xalos bo‗lish hamda ishtaxani ochish, tabiatni uyg‗otish uchun foydalidir. Qaravotda yotqizib tebratish ko‗n ora tutadigan,  qorin ko‗nchish, bo‗yrak kasalliklariga duchor bo‗lgan kishilar uchun foydali ekanligini ta‘kidlaydi.

 Ibn Sinoning hayotiy masalalarga qiziqqanligi va o‗nga o‗z vaqtida ilmiy va amaliy javob berishga tayyor ekanligi jismoniy madaniyat soxasidagi fikrlarda ham ko‗rinib turibdi.

 Ma‘lumki, O‗rta Osiyo xalqlari uzoq vaqtlardan buyon ko‗pgina mamlakat xalqlari bilan aloqa qilib kelgan. Ibn Sino bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga boradigan kishilar sog‗lig‗ini saqlash uchun qanday tadbir choralar ko‗rishlari to‗g‗risida fikr yuritadi.

 ―Tib qono‗nlari‖ birinchi kitobining maxsus bobini ―Sayoxatchilar rejimi‖ deb ataydi. Quriqlikda va dengizda sayoxat qiluvchi kishilarga sog‗liqni saqlash, organizmni mustahkamlash, yo‗lda o‗zini qanday tutib bora bilishi kerakligi to‗g‗risida qimmatli maslahatlar beradi. Mutaffikning fikricha, kishi sayoxatga chiqishdan oldin o‗nga tayyogarlik ko‗rish kerak, buning uchun esa avvalo yengil jismoniy mashq bilan mo‗ntazam suratda shug‗ullanish va sayoxatga zarur bo‗lgan odatni xosil qilish shartidir.

 Sayoxatchi yo‗lda turli qiyinchiliqlarga uchrashi mumkin, uni yengib o‗ta bilish uchun sayoxatga chiqishdan oldin oila hayotida o‗rgangan, odat bo‗lib qolgan rejimni o‗zgartirishga to‗g‗ri keladi. Bo‗nda kishi – deydi Ibn Sino o‗zini avvalo kaloriyasi kuchli ovqat bilan ta‘minlashi, charchamasligi zaruriy choralardan biridir.

 Ibn Sinoning sayoxatchilarga bergan maslahatining yana bir qimmatli tomoni sho‗ndaki, u otda yuradigan kishi qornini xaddan tashqari ortiqcha to‗ydirmasligi, ochlik va charchashni yengib o‗ta olishga odatlangan bo‗lishi kerak, iste‘mol qiladigan ovqat kam bo‗lsa ham organizm quvvatini saqlab turishga qodir bo‗lishi kerakligini maslahat beradi.

 Ibn Sinoning sayoxatchilarga ko‗nning issiq va sovuq vaqtlarida o‗zlarini qanday tutishlari kerakligi to‗g‗risidagi ko‗rgazmasi diqqatga sazovordir. Olimning fikricha, quyoshli issiq ko‗nlarda uzoq yo‗l bosadigan sayoxat harakat qilishlari kerak, bunday sayoxatga chiqishdan oldin Ibn Sino sayoxatchiga piyoz va qattiq iste‘mol qilishni tavsiya qiladi. Agar yo‗lda juda ham chankashlik, tashnalik bo‗lsa, og‗izni sovuq suv bilan chayqab tashlash lozim deydi.

Havoning sovuq ko‗nlarida sayoxatga chiqadigan olimlar ham bir qancha qoidalarga rioya qilishlarini talab etadi. Eng avvalo kishi og‗iz va buro‗nga sovuq havo kirishidan saqlanishi, agar sayoxatchi dam olish uchun bir joyga qunib, gulxan yoqsa, uning oldiga birdaniga yaqinlashmasdan, balki asta-sekin isinish kerakligi to‗g‗risidagi maslahati hozirgi davrda ham o‗z kuchini yo‗qotgani yo‗q.

 Ibn Sino birinchi martta dengizga sayoxat qilishga  chiqadigan kishining boshi aylanishi, ko‗ngli aynishi, xattoki ko‗sishi mumkin, bo‗nga qarshi kurashish uchun  olma, anor va bexi iste‘mol qilishi kerak – deydi.

 ―Tib qono‗nlari‖ birinchi kitobining yakuniy qismida Ibn Sino quyidagi yettita faktordan to‗g‗ri foydalanish sog‗liqni saqlaydi va mustahkamlaydi, degan xulosaga keladi. Bulardan: 1) mijozni mo‗tadil tutish; 2) yoyiladigan va ichiladigan narsalarni  (ovqatni) tanlash; 3) badanni tuklardan tozalash; 4) buro‗nga tortiladigan havoni yetarli va yaxshi qilish; 5) qaddi-qomatni to‗g‗ri tutish; 6) kiyimlarni qulay qilish; 7) jismoniy va ruhiy harakatlarni normal qilishdan iboratdir.

 Ibn Sinoning jismoniy madaniyat sohasidagi fikrlarining harakterli tomoni sho‗ndaki, bu masalani kishi faoliyatining boshqa tomonlaridan ajralgan holda emas, balki insonning barcha faoliyati bilan chambarchas bog‗liq holda olib qaradi. Cho‗nki Ibn Sino jismoniy madaniyatni bolaning yoshiga, kuchiga va hayotiy tajribasiga yarasha olib borish kerakligini, jismoniy mashqlar kishining organizmini mustahkamlash bilan bir qatorda, u kishining ruhini shakllantirishga, aqliy qobiliyatning o‗sishiga ham katta yordam berishini uqtiradi.

 O‗rta asr sharoitida bu buyuk mutaffikning jismoniy madaniyat soxasidagi fikrlarini tabbiy-ilmiy tomondan asoslab berishi o‗sha davrga nisbatan juda katta progressiv axamiyatga egadir. Lekin o‗sha davrda Ibn Sinoning jismoniy taribiya to‗g‗risidagi fikrini oddiy xalq ommasi o‗zining hayotida qo‗llay olmagan. 

 Ibn Sinoning jismoniy madaniyat to‗g‗risidagi ko‗pgina fikrlari hozirgi davrda ham o‗z kuchini yo‗qotgan emas. Ota-onalar, madaniyatchilar va pedagoglar bulardan tanqidiy ravishda o‗z amaliyot faoliyatlarida foydalanishlari mumkin. Buning uchun keng imkoniyatlar mavjuddir. 

 Abu Ali Ibn Sino xaqida Xindistonning buyuk davlat arbobi javoxirlar Neru o‗zining ―Xindistonning ochilishi‖ degan asarida O‗rta Osiyo olimlari, mutaffiklarini tilga olar ekan, fan taraqqiyotiga o‗zining salmoqli xissasini qo‗shgan Ibn Sino nomini aloxida ta‘kidlab: ―Ulardan eng mashxuri vrachlar, podshoxi‖ degan nomni olgan Buxorolik Ibn Sino (Avitsena) dir degan edi.  

 

 

ZAXRIDDIN MUHAMMAD BOBUR

6.7- Zaxiriddin Muhammad Bobur, (1453-1530-yiIlar)

Zaxiriddin Muhammad Boburni, asli, polvonlar avlodidan desa bo‗ladi. Uning katta bobolari – Soxibqiron Amir Temur, uning o‗g‗li Mironshox ham, Sulton Muhammad Mirzo, Sulton Abu Said Mirzo ham jismoniy baquvvat, otni musht bilan urganda dovdiratadigan darajada kuchli va polvon kishilar bo‗lgan ma‘nbalarda ma‘lum. Boburning otasi Umarshayx Mirzo polvon kelbatli, jismoniy jixatda juda baquvvat yigit bo‗lgan. ―Boburnomada‖ ta‘riflanishicha, uning mushtiga bironta baxodir chidash berolmasdi. Belbog‗ni bog‗lab bo‗lganlaridan keyin chuqur nafas olganida esa belbog‗i o‗zilib ketar edi. 

 O‗n ikki yoshida Farg‗ona taxtiga o‗tirgan Zaxriddin Muhammad Bobur ham o‗sha polvon kelbatli kishilar zotidan bo‗lgani uchun bolaligidanok nihoyatda sog‗lom, binobarin shux tabiatli, epchil, chaqqon, kuchli, chabardast yigit bo‗lib o‗sdi. 

 Boburga kichikligidanok yugurish, otda chopish, chavg‗on o‗ynash o‗rgatildi. U otda turib to‗p surardi, tengqurlari bilan kurashga tushardi. Ammo u bolalik va o‗smirlik gashtini uzoq surolmadi. Otaning bevaqt o‗limi uni vorisiy taxtga o‗tkazdi. 

 Boburning qizi Gulbadanbegim ―Xumoyunnoma‖ asarida quyidagi ma‘lumotni keltiradi, Bobur Xindistonda Agra shaxrini egallagach, xursandchiliqdan bo‗lsa kerak, qal‘a devoriga chiqib, ikki yigitni ikki qo‗ltig‗ida dast ko‗tarib, devor ustida yugurgan. Yigitlar, masalan: o‗rtacha 75 kilogrammdan bo‗lsa, demak, 150 kilogramm yukni ko‗tarib, devor ustida yugurish o‗ncha – mo‗ncha polvonning qo‗lidan kelmasligi aniq.

Boburning o‗zi jismoniy tomondan baquvvat bo‗lgani uchun ham doimo baxodir yigitlarni xush ko‗rardi. Shuning uchun ham askarlarini jismoniy tayyorgarligiga ko‗proq e‘tibor qaratilgan. Askarlar o‗rtasida kurash tushish, kamondan o‗q otish, uloq, ot chopish, ot ustida kurashish mashqlari ko‗proq berilgan.

Sportning eng og‗ir va xatarli turlaridan bo‗lgan alpinizm ham O‗rta Osiyoliklarga qadimdan ma‘lum.

Kishidan umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikni, epchillik, jasurlik, chidamlilikni, uddaburonlikni talab qiluvchi alpinizmning ko‗p shakllari O‗rta Osiyoda shakllangan. Jumladan O‗rta Osiyoning, Xindistonning, Afg‗onistonning ko‗plab pastbaland tog‗laridan oshib o‗tgan Boburning moxir va mashxur  alpinizm bo‗lganligi xaqida uning  ―Boburnoma‖ asaridagi ma‘lumotlar dalolat beradi. Bobur va uning askarlari Kobulga borish uchun yaqin yo‗l tashlamokchi bo‗lib, Kosimbek degan odamni gapi bilan Xinduqush tog‗lari orqali yuradilar.

 Kishidan umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikni, epchillik, jasurlik, chidamlilikni, uddaburonlikni talab qiluvchi alpinizmning ko‗p shakllari O‗rta Osiyoda shakllangan. Jumladan O‗rta Osiyoning, Xindistonning, Afg‗onistonning ko‗plab pastbaland tog‗laridan oshib o‗tgan Boburning moxir va mashxur  alpinizm bo‗lganligi xaqida uning  ―Boburnoma‖ asaridagi ma‘lumotlar dalolat beradi. Bobur va uning askarlari Kobulga borish uchun yaqin yo‗l tashlamokchi bo‗lib, Kosimbek degan odamni gapi bilan Xinduqush tog‗lari orqali yuradilar. Ammo ular yo‗ldan adashib va ko‗p qiyinchiliqlarga uchrab Xinduqush orqali Qushiy degan g‗orga yetib kelishadi. Hamma, shu jumladan Bobur ham, qo‗liga kurak olib o‗ziga boshpana-g‗or qazishga kirishadi: ―Qo‗limga kurak olib, qor kurab o‗zimga joynomoz miqdori yer yasadim, qorni ko‗ksimgacha qazidim xanuz yerga yetmaydur edi. Xorin yelga panox bo‗ldi. O‗sha g‗orda ultirdim, yigitlarim: katta g‗orga keling, deb har necha dedilarkim, bormadim. Ko‗ngilga keldi: barcha kishilarim qorda va buronda kosayu, men issiq uyda va istiroxatda yotamanmi, dalada barcha odamlar tashvish va mashakkatda yursalaru, men katta g‗or ichida uyqu bilan farog‗atda yotamanmi? Bu nomardlik bular edi, bu hamjixatlikdan yirok ishdir. Men har tashvish mashakkat bo‗lsa ko‗rayin, har necho‗q el tokat qilib tursa turayin, bir fors makoli bor: do‗stlar bilan  birga ulsang – to‗ydir. U sho‗ndok buronda o‗zim kozib yasagan qor chuqurda ultirdim deb yozgandi.

 Suvda suzish mashqlari ham har bir O‗rta Osiyolik jangchi uchun majburiy edi. Bu ―Oynoma‖, ―Sayoxatnoma‖ asarlarida qayd etib o‗tilgan. Bobur ham ―Boburnoma‖ asarida o‗zining mohir suzuvchi bo‗lganligini shunday eslaydi: o‗sha kuni men Gang daryosini so‗zib utdim va uning u chekkasidan bu chekkasigacha necha kadam ekanligini xisoblab chikdim. Uttiz kadam masofaga so‗zib borgan ekanman. Shu ondayok dam o‗tmay Yana ketimga so‗zib, o‗z joyimga qaytib keldim. Men hamma

daryolarni so‗zib o‗tgan edim, faqat Gang daryosi qolgan edi.‖

 Shunday qilib Bobur Mirzo 1526 yilning aprelida Xindistonni zabt etib, boburiylar saltanatiga asos soldi va shu tariqa temuriylar sulolasini Xindiston zaminida davom ettirdi.

 Boburning sportga qiziqqanligi bir yorqin misol. To‗y tomoshalarda, sayllarda Bobur turli o‗yinlar uyushtirar edi va polvonlarning kurashlarini tashkil qilar edi. Bunday marosimlar Kobilda ham, Xindistonda ham tez-tez o‗tqazilgan. 

 Bobur Xindistonga borgach, 1528-1529 yillari mamlakat bo‗ylab sayoxat-safarlar qilgani ma‘lum. Ana shu safarlari chog‗ida o‗zi bilan ayrim polvonlarni ham olib yurgan va kechki dam olish paytlarida daryo bo‗ylarida ko‗ngil ochar marosimlar tashkil qilgan. (o‗ngacha allaqachon chog‗ir ichishni man etish xaqida maxsus farmon e‘lon qilgan edi). Bu tantanalar kurash tomoshalarisiz o‗tmasdi.

 Boburning Sodiq polvon va Qo‗lol polvon degan kurashchilari bo‗lgan. Qaerda kurash musobaqasi uyushtirilsa Bobur ularni boshqa polvonlar bilan kurashga tushirgan. 1527 yil martida Ganga qo‗yiladigan Jo‗n daryosi bo‗ylab sayoxat chogida Bobur odamlari tushgan kemala xushhavo degan kishlokda to‗xtaydi. Kishlok daryo tomoniga chodirlar tiqilib, shu yerda bir kecha qolishadi. Shoxona suxbatlar uyushtirib, yoyilganidan so‗ng polvonlar kurashi boshlanadi. Sodiq polvon va Qo‗lol polvonlar o‗zaro do‗st bo‗lib, xech qachon bir-biri bilan kurashga tushmagan edi. O‗sha kuni Bobur, xazil-mutoyiba qilibmi yoki boshqa polvonlar yo‗qligidanmi, ikkovini maydonga tushiradi.

 Kurash Fargona usulida: Chopon keyilgan va belbog‗ bog‗langan, ammo belbog‗lar ikki qavat uzilib ketmasligi kerak-da. Sodiq polvon astoydil olishadi, Qo‗lol polvon esa faqat uning harakatiga qarshiliq ko‗rsatadi,  holos. Odamlar esa o‗ndan ―Xujum‖  kutib,  ―Xa-xa‖  deb  kichkirmokda. Olishuv anchagina davom etadi. Nihoyat Sodiq polvon raqibini dast ko‗tarib yonboshga tashladi. Atrofda esa qichqiriq ovozlari. Bobur o‗tirgan joyida tizzisiga urib, Sodiqni olqishlamokda edi. zavqlanganidan uni oldiga chakirib, o‗n ming tanga pul, bir bir ot va bosh-oyoq sarpo muqofot beradi. Boburning odilligi sho‗ndaki, mag‗lubga ham uch ming tanga pul, bir chopon xadya qildi va yelkasiga qoqib qo‗ydi.

 Xullas yuqorida bayon etilganlardan ma‘lum bo‗ladiki, Zaxriddin Muhammad Bobur jismoniy mashq mashg‗ulotlari va kurash orqali mardlik, jasurlik, botirlik, epchillik, chidamliliq sifatlarini o‗zida ham askarlarida ham birdek mukammal madaniyatlab borgan. 

 

 

 

ALISHER NAVOIY  

Navoiy taxalluslari; asl ismi Nizomiddin Mir Alisher (1441.9.2–Xirot- 1501.3.1) buyuk o‗zbek shoiri, mutaffik, davlat arbobi.

 O‗tmishda ma‘lum va mashhur bo‗lgan xalqparvar shoir, yozuvchilar o‗zlaridan faqat qimmatli asarlar emas, balki xalqka amaliy  foyda keltiradigan binolar (―Davolash uyi‖) ko‗rib qoldirganlar.

 Ana shulardan biri, she‘riyat sultoni Alisher Navoiy edi.  U oqillik, axlokiylik, salomatlik xaqida faqat she‘r bitib qolmasdan, balki xalqning sog‗lig‗i xaqida kaygurib bemorlarga dori – darmon bilan emas, balki jismoniy mashqlar yordamida davolash va dars berish bilan shug‗ullanadigan ―Dorishifo‖  (―Davolash uyi‖) ni kurdirdi.

 Buyuk bobomiz Navoiyning: ―Odam uchun doimo harakatda bo‗lish xayotlikdan asardir: jonsiz mavjudodlar – tiriklik nishonisidan bexabardir‖, degan xikmatli so‗zlari bug‗o‗ngi kunda ham qimmatlidir. Darxakikat harakat, inson hayotining negizi ekanligi sir emas.

 Alisher Navoiy dunyoviy ilmlar bilan birga diniy ilmlarni ham chuqur bilgan va ayniqsa , ilmu – badan yoki badan – ilmini o‗rganishni har bir inson uchun u kim bo‗lishidan kat‘iy nazar, asosiy shart qilib qo‗yadi.

  Tan nechog‗lik sog‗ bo‗lsa, ko‗ngil sho‗nchalik ravshan, tab xushchakchak bo‗ladi. ―Ko‗ngil badan mulkining podshohidur‖ – deydi mutaffik. Ko‗ngilning salomatligi; uning  notobligi – buning ham notobligi, ya‘ni:

 Mulk uchun mamlakatni osoyishta ta‘minda tutib turuvchi sog‗lom podshox kerak.

 Tan uchun badan mulkining shohi bo‗lgan a‘zo kerak. Tan olish kerakki, milliy sportimiz tarixi va badantarbiya soxasiga hali jiddiy qo‗l urib chuqur o‗rganilgan emas. Buning uchun esa ko‗plab vokeanomalar, safarnomalar, jangnomalar, pand nomalarni o‗qib o‗rganishimizga to‗g‗ri keladi.

 Ayniqsa  bobokalonimiz Alisher Navoiy asarlarida bu to‗g‗rida ko‗plab ma‘lumotlar olish imqoni bor: qanchadan – qancha atamalar, tashbexlar, ba‘zi o‗yin va turkumlarning  tavsifi, lavxalar, injulardek sochilib yotibdi. Ularni terib to‗plab egalariga yetqazish payti keldi. Cho‗nonchi,  ―Farxod va Shirin‖ dostonida quyidagii tasvirlangan.  Alisher Navoiy Farxodning harbiy mashqlarining barchasi bilan maxsus shug‗ullangani to‗g‗risida so‗zlar ekan, ―Dilvorlik‖ degan atamani ishlatadi. Ya‘ni Farhod ma‘naviy bilimlar  (―ulum‖)ni o‗zlashtirib bo‗lgach, dilvorlik san‘atlarini ham puxta egallashga harakat qilgan. 

 Farhodning sohibi qudrat egasi bo‗lishi bolaligidayok ma‘lum edi.

Taajubi sho‗qi, uch yoshga kirgan bu bola ko‗rinishida o‗n yashar bolani didini berar edi.

 Biroq tabiatan kuch egasi bo‗lgan Farhod jismoniy mashg‗ulotlarga emas, avval ilmga zur berdi.

 Ya‘ni Farxod umrining o‗n yoshini yashadi.Bu vaqtiga kelib do‗nyoda u egalamagan, o‗rganib tagiga yetolmagan biron ilm kolmadi. Uning yoshi atigi o‗n yoshga yetgan bo‗lsa ham gavdasi, qaddi-qomati, kuch quvvati yigirma yosh yigitlarnikiday edi. Uning uchun bilim kitoblari bir-bir yopilgach, u endi jangovarlik yaroklarini egallashga mayl qiladi. 

 Bu baytlardan kelib chiqadigan xulosa sho‗qi, bolaga birinchi navbatda bilim berish kerak, keyin mashg‗ulotlarga kirishish mumkin. Farxod kiska vaqtda dilovarlik san‘atini egallaydi. 

Bu ishlarga oz fursatgina muxabbat bilan kirishganiga qaramay nimaga mayl qilsa o‗shaning moxir ustasi bo‗lib chiqdi. U osmon kamalagiga uxshagan yoyini kuch bilan otib, sharqda turib garbdagi nishonni uradigan bo‗ladi. Qorongi kechada ko‗zga zurga ko‗rinadigan Xo‗lkar to‗pidagi xira Suxo yulduzini nishonga olsa, u taqdir o‗qiga nishon bular edi. U o‗q otganda ko‗qning jangovar yuldo‗zi Mirrix o‗zining qo‗rquv tugunlarni yechib yuborar va ofaringlar aytar edi. 

Farxod nishonga otish, nayzabozlik, kurash tushish, qilichbozlik kabi mashiqlarda hammani lol qoldirgan. Sharqda turib magribdagi nishonni urgan. Qilich bilan yer yuzida yoriklar paydo etadigan, tog‗larni burda-burda qilib yuboradigan. Bu o‗rinda mubolag‗a bor albatta, biroq bu ta‘svirda shoir Farxodning nihoyatda kuch-qudratli, mohir, chaqqon, epchil, mardlik sifatlarini ko‗rsatishga intilgan. 

Navoiy tasvirlagan harbiy mashqlarning hozirgi sportga qanday aloqasi bor?,- degan xaqliy savol tug‗ilishi tabiiy. Albatta, Navoiy tasvir etgan harbiy mashqlar aynan hozirgi sportni ifoda etmasada, mashqlarda uchraydigan unsurlar ba‘zi sportda aks ettiradi. Masalan: ―Sa‘diy Iskandariy‖ dostonining  bosh qahramoni lashkarboshi shox Iskandar Birberi bilan Barik Eron shoxi Darri Xurram polvonlari o‗rtasidagi yakkamayakka olishuvlari fikrimizning asosidir.

Navoiy umuman jismonan kuchli odamlarni o‗z davridagi keng rusm bo‗lgan atamadan foydalangan holda  ―Paxlavon‖ deb kurashni kasb qilib olgan polvonlarni  ―Zurgar‖ deb atagan.  ―Lison ut tayr‖ dostonida ajoyib xikoyat bo‗lib, quyidagii bayt bilan boshlanadi:

Bexularlig fanidan soxib hunar bor edi pahlavon zurgar.

Shoir paxlavon Muhammadni ma‘naviy kamolotda benazir siymo, qadrdon do‗st, musoxibi va maxrami sifatida ko‗rsatadi. ―Majolis o‗n Nafois‖ning to‗rtinchi majlisi Paxlavon Muhammadning tasviri bilan boshlanadi. Navoiy uni musiqa soxasida nihoyatda bilimdon ekanligini ta‘riflab xatto, uning bir ruboiysi Xusayn Boyqaroga yoqib qolib unga ming tillo inoyat qilgani xaqida yozgandi. Ammo paxlavonning fazilatlari orasida kurash ilmi yetakchi o‗rinda turishini aloxida qayd etadi: ―Go‗shti fani  bovujud  ulkim, aning andoq xak va mulkidurkim, ma‘lum emaskim hargiz bu fanda andok paydo bo‗lmish bo‗lgay.‖

Shu o‗rinda ham yangi atamalarga duch kelamiz.  Cho‗nonchi,  ―Go‗shtigiri‖ yuqorida tilga olingan  ―Zurgar‖ga o‗xshab maydonda kurash tushuvchi polvon degan ma‘noni bildiradi. Bundan tashqari  ―Go‗shta fani‖ degan ibora bo‗lib, kurash ilmi demakdir. ―Go‗shta‖ atamasi ham eslatib utkanimizdek, ―Zuri‖ deganday gap, ya‘ni kurashchi polvonlarning maydonda bellashuvidir.

Shoir ―Holati Paxlavon Muhammad‖ asarida ―Kurash va polvon ma‘nosidagi‖ «Pushtirn» iborasini ishlatadi. Paxlavon Muhammad Tayakxonasida uyushgan yuzga yaqin tig‗irni tilga olar ekan, Navoiy shundan o‗ntasi talabkasi, yigirmaga yaqin qadargir  va jalli navxosta bo‗lib, barchasi, ta‘raka to‗tadilar deydi. Demak uttizga yaqin kishi malakali paxlavonlar bo‗lib, qolganlari shog‗irdlar, ekan. Malakali pushtigirlarning talabkash, qadargir va navxosta deb uch guruxga ajratilishi ham qizik.  Talabakash bu raqibini tanlab bellashuvchi qadargir raqibini tezlik bilan yiqitishga harakat qiluvchi,  navxosta – maydonga yaqinda tushgan polvon degani bo‗lsa kerak.

Bayon etilgan fikrlar, ilk xulosalar chiqarishga asos bo‗ladi. Chunonchi, Navoiy zamonida faqat Xurosonda emas, balki Movaraunnaxrda ham badan madaniyatga, jismoniy va ruhiy sog‗lom bo‗lishiga yetarli e‘tibor berilib, mashqlar hamda ommaviy musobaqalar o‗tqazib turilgan. Mirshablar, zobitlar, jangchilar orasida maxsus dastur asosida harbiy mashqlar o‗tqazilgan. Qilichbozlik, kamon otish, og‗ir yuk ko‗tarish, kurash, gurzi va cho‗qmor ishlatish va shular jumlasidandir. Xalq o‗rtasida chavandozlik musobaqalari  (poyga, uloq, agdarish, qiz kuvdi kabi) shuxrat kozongan maxsus maydonda uyushtiriladigan tomoshalarda kurash nihoyatda sevimli bo‗lgan. Kuch sinash, bellashuv, kurash ko‗p hollarda san‘at vositalari bilan yugrilgan holda olib borilgani, natijasida u boshqa maydon tomoshalariga o‗xshab ketgan.

Alisher Navoiy ijodida ham shatranj mavzusida o‗ziga xos o‗rin egallaydi. ―Lison ut tayr‖ asarida shatranjga xikoyat bagishlanishi Navoiyning bu o‗yinni yaxshi ko‗rishi va o‗yini maxsulidir. Buni e‘tiborli tomoni sho‗ndaki, unda shatranj donalari va o‗yin qoidalari to‗g‗risida ham ma‘lumotlar berilgan. Bu Navoiyning olimu ulamolarning shatranj majlislarida ishtirok etganidan, o‗zi ham sexrli o‗yin qoidalaridan xabardorligidan dalolatdir. 

Mavzuni o‗zlashtirish uchun savollar:

1              .Xalq qo‗shinlariningxarbiy va jismoniy tayyorgarligiga izoh bering?

2              Qadimgi ajdodlarimizning jismoniy madaniyatga qo‗shgan xissalari to‗g‗risida ma‘lumot bering?

3.Buyuk sarkarda Amir Temurningxarbiy jismoniy tayyorgarligini asosiy g‗oyasi nimalardan iborat edi?

4.Zaxiriddin Muxammad Boburning jismoniy madaniyatga qo‗shgan xissasi to‗g‗risida tushuncha bering?

5.Eng yangi zamonda jismoniy madaniyatni rivojlanishida o‗z fikr mulohazalaringizni bildirining?

6.Boburning qizi Gulbadanbegim ―Xumoyunnoma‖ asarida  ma‘lumot bering?

7.Alisher Navoiy ijodida ham shatranj mavzusida o‗ziga xos o‗rniga ma‘lumot bering?

 Talabalarni mustaqil tayyorgarligi uchun topshiriqlar.

Quyidagi mavzular asosida reja tuzing va o‗z fikr- mulohazalaringizni bildiring ― Mustaqil ish‖ yozing.

1Abu Ali ibn Sinoning badantarbiya haqida mulohazasi.

2.Xalq qo‗shinlariningxarbiy va jismoniy tayyorgarligi

11-ma‘ruza: Markaziy Osiyoga jismoniy madaniyatning kirib kelishi REJA: 

1.Markaziy Osiyoga jismoniy madaniyatni rivojlanish xususiyati.

2. Miloddan oldingi IX-VI asrlarda Markaziy Osiyoda jismoniy madaniyat.

 

O‗rta Osiyo territoriyasida hususan Surxondaryo zamini ilk bor ibtiodiy odamzod makoni topgan joy sifatida ta‘riflanadi. Boysuntog‗ tizmalari bag‗ridan Teshikkitash g‗oridan topilgan o‗rta paleolit davriga (meloddan avvalgi 100-40 ming yilliklar) oid ibtidoiy odam manzillarining qoldiqlari topilgan. Ibtidoiy odamzod yashagan davr, olimlarimiz e‘tirof etganidek, bo‗ndan qariyib bir million burungi zamonga to‗g‗ri kelsa, Boysuntog‗ tizmalarida tasvirga tushirilgan surat-dinazavrlarning Toshda qotib qolgan izlari qaysi davrga daxldor ekanni o‗zingiz tasavvur qilib olavering! Ma‘lumki, dinozavr mezozay erasida, ya‘ni bo‗ndan 60 million yil ilgari yashab o‗tgan sudralib yuruvchi hayvondir.  Surxondaryo tog‗larida tosh davrning so‗nggi bosqichi-yuqori (miloddan avvalgi 40-12 ming yilliklar) doir topilmalar ham tolaygina. Shulardan birinisiz tarix kitoblarining ilk sohifalarida ko‗p ko‗rgansiz. Bu odam qifasini antronolog  M. M. Gerasimov Boyso‗nning shimoliy– g‗arbidagi Teshikkitash o‗nguridan qazib olingan sakqiz-to‗qqiz yashar bolaga tegishli suyaklar asosida tiklangan. Ushbu topilma ―Neandertal odam‖ nomi bilan mashhur bo‗lib, O‗zbekistonning, umuman Markaziy Osiyoning hozirgi zamon odami (kromanon) shakllangan mintaqaga taaluqli ekanini asoslaydigan manba sifatida fanda katta kashfiyot hisoblanadi.  

 Mazkur g‗or tog‗lar o‗rtasidagi Zovshaloshsoy degan yerda joylashgan va u yer dengiz sotxida 1500 metr balandlikdadir. G‗ordagi bir yarim metrlik qatlom toshdan yasalgan mehnat qurollari, turli xil hayvonlarning singan suyaklari borligi ma‘lum bo‗ldi. Qatlamlarda gulxan izlari topildi. Gulxanlar atrofida esa tog‗ echkisi, bug‗u, yovvoyi ot, monard, ayiq, quyon, kaklik, o‗rdaklarning ko‗plab suyaklari topildi. Teshikkitash g‗oridan jami bo‗lib 3000 ming yaqin turli xil predmetlar topilgan, ularning 339 tasi puxta va pishiq ishlangan mehnat qurollaridir. Qazilma paytida tosh qurollardan tashqari suyaklardan qilingan buyum, ish qurollari ham topildiki, bu peandertal davr kishilarining taraqqiyot yo‗lidagi sezilarli va xatto Surxondaryo O‗rta Osiyo xududida insoniyat Jandertal bosqich taraqqiyotini bosib o‗tilganligiga yaqqol dalil bo‗la oladi. 

 Arjologik topilmalar Surxandaryo xududida istiqomat qilgan ibtidoiy jamoa tuzumi, kishilarning ov bilan faol shug‗ullanganliklaridan, xavfsala bilan mehnat qurollari yasab, ularni kundalik ish jarayonida qo‗llaganliklari va o‗z tajriba mahoratlarini keyingi avlodlarga meros qilib qoldirganliklarni aniq ravshan isbotlaydi. Ov ularning jismoniy kuch-quvvatini imkoniyatlarini yanada mustahkamlagan, sezgirligi, xushyorligini oshirgan bilimlarini kuchaytirgan, ov-qurollarini yasash va amalda qo‗llash esa insondan muayyan darajada jismoniy kuchni, aqliy o‗tkirlik va amlaiy kunikmalarni talab etar edi. dastlabki texnika asta sekin taokmillashib bordi, otish qurollarining amalda qo‗llanishi tufayli tezlik harakati ham osha boradi. Paleolit davrining oxirlarida otish qurollari nayza keyinroq esa kamon yoyidan otish kashf etildiki, bu insonning ilk mexanizmlarning yaratish yo‗lidagi dadil qadamlari edi. 

 Sherobod tumani xududidagi g‗orlarda topilgan rangli tasvirlar jamiyat tarixini davrlashtirishga mezolit va neolit davriga oiddir. G‗oyalarga Kuxitang tog‗laridagi Zarautsoy g‗orlarining har ikkala tarafida ham borligi ma‘lum bo‗ldi. U qadar chuqur bo‗lmagan Zarautkamar degan g‗ordagi tasvirlar ancha yaxshi saqlangan. Qoyalardagi tasvirlar mineral buyoqlar yordamida chizilgan. G‗orning har ikkala tarafidagi tasvirlar mavzu va uslubiy jihatdan bir-biriga bog‗liqdir. Masalan, qoyaga tushirilgan asarlardan birida yovvoyi ho‗qizlarni ovlash payti tavsirlangan. O‗nda chopib borayotgan ho‗qiz va uning ortidan quvi borayotgan itlar hamda odamlar ifodalangan. Ovchilar kamondan ayrimlari esa sonqondan otmoqdalar. Shuni aloxida ta‘kidlash lozimki, kamon kashf etilishi bilanoq, o‗zidan avval ishlatilgan barcha otish qurollaridan har jihatdan ustun va foydali ekanligini isbot qildi. 

 Kamonning keng yoyilishi va qo‗llanishi keyinchalik ovchilikning sifat jihatdan rivojlanishi va takomillashuvchiga olib keldi. 

 

 

 

  Tarixiy ma‘lumotlarga qaraganda ibtidoiy ovchilar hayotida ovchilik o‗yinlari muhim o‗rin tutgan. Ba‘zi maktablarda ular ovdan o‗tqazilishi yozilgan bo‗lsa, boshqalarida ovdan keyingi o‗yinlar haqida fikrlar bayon etilgan. Agar bu ma‘lumotlarni chuqurroq taxlil etadigan bo‗lsak, unda ovchilik o‗yinlari ovdan oldin ham, undan so‗ng ham o‗tkazilgan, deyish mumkin. Ovdan oldingi o‗yinlar-ovoldi mashq  (ovga tayyorgarlikka tekshirish, ovga ruhiy va jismoniy tayyorgarlik ko‗rish) vazifasini o‗tgan ham jiddiy o‗ziga xos kichik marosim shaklida uyushtirilgan. Bu o‗yinlar jarayonida ibtidoiy odamlar o‗ljani osongina ko‗lga tushirish, o‗nga yaqinlashishni o‗rganishga, buning uchun niqob kiyib yoki hayvon terisini yopib, hayvon qiyofasiga kirishni, uning yurish turishlari va tovush chiqarishlarni mashq qilishgan. Aynan shunday o‗yinlar jarayonida yoshlarni ham ov qilishga o‗rgatishgan. Shu boisdan ham u o‗ziga xos maktab vazifasini o‗tab, bir tomondan ovchilar mahoratini o‗stirishga yordam bergan bo‗lsa, ikkinchi tomondan esa, ularda taqlid mashqlarini shakllantirigan va rivojlantirgan.

 

 Ovdan so‗nggi o‗yinlar ov muvoffaqiyatli tugagandagina uyushtirilgan deb taxmin qilish mumkin. Cho‗nki ovdan o‗lja bilan qaytish, bu ziyofat, xursandchiliq qilishga, butun jamoaning bayram qilishiga imqonyaratgan.

 Ovchilar bunday o‗yinlar yordamida ―ko‗n bo‗yi ov qilib, charchab qaytgach, kechquro‗nlari o‗z a‘zo-badanlariga dam

berish, bug‗o‗ncha taassurotlarini ifodalashardi‖. Bu jarayonlar, ya‘ni har bir muvoffaqiyatli ovdan keyin o‗yinning an‘ana bo‗lib qolishi bayram kayfiyatida o‗tadigan maxsus marosimni shakllantira boshlagan.

 O‗rta Osiyo territoriyasida ibtidoiy odamlar hayotida ham ovchiliq o‗yinlar bo‗lgan degan taxmini isbotni biz namoyon davri Sheraboddan Zarut Qaramsabning toshlariga tushirilgan tasvirlardan; meloddan oldingi II-I ming yilliklarda Farg‗ona vodiysidagi Saymalitosh g‗orlarida aks ettirilgan devoriy rasmlaridan va boshqa arxilogik topilmalar toshidagi tavsirlardan topishimiz mumkin. Ularda nafaqat totemlarga sig‗inish, balki ov jarayoni, ovdan keyingi shodiyonalik, hayvon niqobi va qiyofasidagi ovga o‗yinlari aks ettirilgan. 

 Odamzod tobora tashqi muhitga moslasha bordi. Endi u g‗orlardagi emas, tekisliklarda ham makon qura boshladi. Hozirgi Termiz tumaning daryo voxalarida Ayrattomda shu davrga oid manzillar uchraydi. Mezoment (o‗rta tosh) davrida (miloddan avvalgi 12-6 ming yilliklar) tosh qurollar va ularni yunish usuli takomillashdi. Magay g‗ori manzilidan o‗sha davrga xilma-xil tsh qurollar topilgan. Bu qurollardan ko‗rinib turibdiki, u davr odamlari qurolni ma‘lum geometrik shakllarga solabilmaganlar. Mezomet davrida o‗ngurlar davriga o‗yib chizilgan. Bo‗ndo‗an ovchilar qo‗lida o‗q-yoy, sonqon, ko‗pchiligi cho‗qqisimon yopinchiq yopinib olgan. Bo‗ndan yaxlit ov manzarasi, ovchilarning turq-tarovati, diniy tasavvurlari tasvirlangan.

 Bobotog‗ va Boyso‗ntog‗da neolit va jismoniy davriga, ya‘ni yangi tosh davriga (meloddan avvalgi 5-3 ming yilliklar) oid topilmalar uchraydi. Bu davrda odamzod toshin silliqlab bolta, poka, istana va teshalar yasay boshladi. Keyinroq metaldan,xususan misdan qurol yasashga o‗tildi. Bulardan darxaqiqat keyin, chayla qurish, go‗sht kimtalashda va jangovar qurol sifatida foydalanadi. Ajdodlar endi o‗zlariga suv xavzalari bo‗ylarida yerto‗la, chayla, ba‘zan chuvalalardan kulbalar qurib oladilar. Ilk qishloqlar paydo bo‗ldi. Dehqonchilik va chorvachilik vujudga keldi. Juft nikoxli oila tarkib topdi. 

 Mehant taqsimotining vujudga kelishi munosabati bilan qadimgi odamlarning chorvachiliq va dehqonchiliqka o‗tish (bu jarayon O‗rta Osiyoda meloddan oldingi 3ming yillik oxiri-II-ming yillik boshlariga to‗g‗ri keladi) ana shu sohaga oid. Mehnat o‗yinlarini vujudga keltira boshladi. 

 Ma‘lumki, dehqonlarning hayoti eng quvonchli voqea bu hosilni yig‗ish va yangi noz-ne‘matlarni totib ko‗rish jarayoni bo‗lgan. Ilk bo‗yi kutilgan bunday jarayon, tabbiy, dehqonlar bayramlar kayfiyatini vujudga keltirgan. Bunday ko‗tarinki kayfiyatni harakatlarda aks ettirish maqsadida kishilar o‗yinlar tashkil qilgan. ―Mehnat o‗yinlari‖ yaxshi kayfiyat, ya‘ni keng ma‘noda aytganda, bayram holati vujudga keltirgan. Bronza davrlaridan boshlab o‗troq dehqonchilikning vujudga kelishi va uning rivojlanishi natijasida bahorda mehnat mavsumiga kirishish, ko‗zda hosilni yig‗ib olish yakuniga bag‗ishlangan o‗yinlar shu tariqa yuzaga kelib, ular yillar o‗tishi bilan an‘anaga aylana boshlagan. Demak, insonning ―birinchi kasbi‖- ovchiliq asosida-―ovchiliq o‗yinlari‖ vujudga kelgan bo‗lsa, uning dehqonchiliqa o‗tishi va u bilan shug‗ullanish natijasida ―mehnat o‗yinlari‖ shakllanib boradi va yangi mehnat bayramlar uchun zamin yaratdi. O‗sha vaqtda mehnat va o‗yn bir-biriga chambarchas bog‗liq bo‗lgan va diniy aqidalar bilan bog‗langan. Kishiliq o‗yinlari odamlarning dag‗shatli tabiat kuchlariga qarshi kurashda birgalikda harakat qilishga bo‗lgan hayotiy extiyojlaridan kelib chiqqan.

 Ibtidoiy jamoa tuzumi dastlabki ijtimoiy tarixi formatsiya edi. Ishlab chiqarish vositalari va ishlabchiqarish maqsulotlarning umumiy tengsizlik ham, sinflar ham odamning odam tomonidan ekspluatatsiya qilinishi ham bo‗lmagan.

 Ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitlaridayoq vujudga kelgandan va qorxonalar toifasi hukumron sinf xokimyatini mustahkamlashda katta rol o‗ynadi. Engelsni aytishicha, eng ibtidoiy davrlarda odamlarning o‗z tabiati va ularning tevarak-atrofidagi tashqi muhiti to‗g‗risidagi eng nodon, eng johil, ibtidoiy tasavvurlaridan paydo bo‗lgan din qurldorga ozod jamoatchilar omasini o‗z kuchiga qaram va bo‗yso‗ndirishga yordam berdi. Hukumron sinflar ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitlarida odamlarning mehnat faoliyati jarayonida vujudga kelgan va rivojlanib borgan ko‗pgina jismoniy elementlaridan ham foydalandilar. 

Mehnat faoliyati bog‗liq bo‗lgan va ko‗pgincha sehrgarlik harakatlari harakteriga ega bo‗lgan turli tuman o‗yinlar, raqslar, xorovodlar va musobaqalar barcha markaziy Osiyo davlatlarining ozod aholisi zrtasida tarqalgan edi. Halq orasida harbiy mashqlarning ko‗pgina turlari ham keng qo‗llanilar edi. Qadimgi Markaziy Osiyoning ko‗p sonli yodg‗orliklari xalq o‗rtasida kurashga, qilichbozlikka doir mashqlar, ko‗p sonli akrobatik mashqlari, dorbozlik va raqs mashqlari, koptok o‗ynash mashqlari va xokazolarning tarqalganligidan dalolat beradi. 

Huqumron quldor boshliqlar xokimyatning kuchayib borishi bilan xalqning jismoniy madaniyat elementlaridan borgan sari ko‗proq darajada xokimyatning sinfiy maqsadlari yo‗lda foydalanildi. Armiyadagi rahbarlik roliga mansub bo‗lgan aslzoda quldorlar mashqlarning xalq orasidagi turlaridan o‗zlarida jangchi uch o‗n zarur bo‗ladigan sifatlarni kamol toptirish uchun foydalanganlar. Ular maxsus uyushtirilgan jismoniy madaniyat va harbiy jismoniy tayyorgarlik yordamida o‗zlarining oddiy xalq ommasidan ajratib ko‗rsatadigan va bu bilan o‗zlarini yuqori to‗tadigan jismoniy fazilatlarni kamol toptirishga intilar edilar. 

Ayni bir vaqtda qadimgi Markaziy Osiyoning quldor boshliqlari o‗zlarining xalq ommasiga bo‗lgan hukumdorligi va ta‘sirini kengaytirishga intilib, ko‗pgina xalq bayramlari an‘analaridan keng foydalanganlar; ko‗p sonli musobaqa o‗yinlari, raqslar va xorovodlar bu xalq bayramlarining tarkibiy qismini tashkil etgan. 

Hukumron quldorlar doirasi xalq mashqlari turlaridan o‗z kamolati va ko‗ngil ochish yo‗lida ham keng foydalanganlar. Quldorlar, bir tomondan o‗zlarining bo‗sh vaqtini ko‗pgina o‗yin ov, turli mashqlar bilan o‗tkazar, ikkinchi tomondan, o‗zlari uchun tomoshalar tashkil qilib, ularda ancha chaqqon, kuchli va epchil ozod jamoachilarni ishtirok ettirar edilar.

Shunday qilib, Markaziy Osiyo quldorlik davlatlarida jismoniy madaniyat elementlarining rivojlanishidagi harakterli xususiyati shundan ibortaki, ozod dehqonlar orasida rasm bo‗lib kelayotgan xalq jismoniy madaniyati shakllari va xalq o‗yinlari, hamda mashqlarining turlari bilan birga, quldor boshliqlarning bu jismoniy madaniyat elementlarini o‗z obro‗yi va hukumronligin kuchaytirish uchun o‗zlashtirishi va foydalanishiga bo‗lgan intilish yaqqol ko‗zga tashlanadi. 

 MILODDAN OLDINGI IX-VI ASRLARDA MARKAZIY OSIYODA JISMONIY MADANIYAT.

Xududiy jihatdan Markaziy Osiyo hozirgi Turkmaniston, O‗zbekiston, Tojikiston, Qirg‗iziston Respublikalari hamda Qozog‗istonnig janubiy viloyatarini qamrab oladi. Ug‗arbdan sharqqa-Kisniy dengizidan to Tyan-Shandagi Xontangri mo‗zligigacha 2400 km, shimoliy janubiy-Qozog‗iston cho‗llaridan Qushkagacha 1280 km cho‗zilib ketgan.  

 Markaziy Osiyo-oltoy chegarasiga bo‗lgan xududda yashagan xalqlar umumiy nom bilan skiflar deb atalganlar. Skiflar boshqa-boshqa nom bilan xalqlar sifatida atalib, turli tillarda so‗zlashganlar.

 Yunon tarixchisi Xerodot bergan ma‘lumotlarga ko‗ra, Kaspiy dengizidan sharqdagi tenglikda, ya‘ni Qoraqumda, Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimida massagentlar yashagan. Strabonning yozishicha xorazmliklar ham massagentlar toifasiga kirgan. Massagentlardan sharq tomonda soklar yashaganlar. Dehqonchiliq bilan shug‗ullangan o‗troq aholi o‗zi yashab turgan joyning nomi bilan xorazmsitlar, sug‗dlar, baqtrilliklar va marg‗iyonaliklar deb atalgan.

Massagentlar miloddan avvalgi VI-V asrlarda qabilalarining yirik ittifoqi bo‗lgan. Bu qabila ittifoqiga bir necha sak qabilalari kirgan.

 Grek tarixchisi Efor (miloddan oldingi 405-330 yillar), saqlarni odalat ko‗chmanchilardan chiqqan, o‗lja, boylikka berilmaydilar, bir-biriga odilona mo‗nosabatda bo‗ladilar, erkaqlar va ayollar o‗rtasida to‗la tenglik bo‗lgan, ayollar janglarda erkaqlar qatori qatnashganlar, ayollar kamondan yaxshi otganlar, ular buni otda turib qayrilgan holda ham uddalay olgan, deb yozgan. 

 Yunon sayyohi Dionisiy Periegit saqlar to‗g‗risida: ―Sug‗diyona ortida Yaksart (Sirdaryo) oqimi bo‗ylab o‗quzar, o‗qi behuda ketmaydigan, do‗nyodagi eng mohir uqchi saqlar yashaydi‖, - deb yozgan edi. 

 Tarixchi Xerodotning yozishicha, eramizdan avvalgi ming yilliklarda hozirgi O‗zbekiston yerlarida yashagan xalqlar mis va temir qazib olishini bilganlar. Mis va temirdan harbiy va mehnat qurollari yasash san‘atini o‗rganib olganlar. Ular shuningdek, qo‗lolchiliq, to‗qimachiliq, quruachiliq va zargarlik xunarlarini egallaganlar. Markaziy Osiyo  xududlarida bunday taxminan 2500-3000 yillar ilgari quldorlik to‗zumi vujudga kelgan deb hisoblash mumkin.

 

Markaziy Osiyoda tashkil topgan davlatlar podshox boshliq qabilalarining ittifoqi edi. shu bilan birga qabilalarning o‗z sardorlari bulardi, ular harbiy yurishlar vaqtida davlat qo‗shinlariga boshchiliq qilardi. Podshoh xokimyati nasldan-naslga o‗tgan bo‗lsada, ammo ittifoq kengashi va qabila yig‗ini bilan cheklangan edi. Podshoh oilasi va uning a‘zolari davlatni boshqarishda asosiy vazifani egallab oldilar. Natijada podshoh qabila boshliqlarining demokratik huquqlarini cheklab quydi. Podshohlar o‗z xonadonining xavfsizligini ta‘minlash uchun yaxshi qurollangan gvardiya to‗zganlar. Xuddi shu gvardiyaga suyanib, u o‗z qaramog‗idagi aholining hammasini o‗ziga itoat ettirib turishga erishgan. Bu davrda aholining tabaqalanish jarayoni yuz berayotgandi, bo‗nda harbiy aristokratiya, qohonlar, jangchilar va dehqonlar qatlami ajralib chiqdi. Moddiy ne‘matlar ishlab chiqarish vazifasini g‗orvidorlar bilan dehqonlar boshqarishardi. 

Miloddan oldingi ming yillikning o‗rtalaridan boshlab Markaziy Osiyo xalqlari forslar, keyinroq greklar xo‗qmiga duchor bo‗ldi. Eski shaharlar va davlatlar vayron qilindi. Bu xalqlar o‗zoq vaqtlar maboynida ajnabiy bosqichlari zulmi ostida yashashga majbur bo‗ldilar.

 Mehnatdan oldingi VI asr o‗rtalarida Eron qabilalari birlashadilar. Axmoniylar urug‗idan bo‗lgan birinchi ho‗qumdor-Kayxisrov (Kir) bo‗ldi. Shunday qilib, Kayxisrov miloddan oldingi 529 yilda Markaziy Osiyo xalqlariga bir qancha yurishlar qildi. Biroq Kayxisrov Markaziy Osiyoni bosib olishda har qanday shafqatsizlikdan qaytmadi.

 Quyi Osiyo lashkarboshi Garnag bironta ham tarixjon qoldirmadi. Yuqorida Osiyoni esa Kayxisrovning o‗zi yer bilan yakson etdi. 

 Kayxisrovga qarshi xal qiluvchi jang Amudaryoning chap qirg‗og‗ida avj oldi. Bu vaqtda massagentlarni eri vafotidan keyin podshoh bo‗lgan To‗maris boshqarar edi. 

 Tarixchi Xeradotning ―Tarix‖ kitobidagi massagentlar malakasi To‗marisning eron shohi Kayxisrov bilan olib borilgan jang voqiasi avlodlar osha bizgacha yetib kelgan.  

To‗maris massagent qabilalarining boshlig‗i hukumron bo‗lib, el-yurtning tinchligi va osoyshtaligini ko‗z qarachig‗idan ximoya qiladi. Biroq Axmoniylar podshosi Kayxisrov massagentlar osoyshtaligiga xavf soladi. Boshda u To‗marisga o‗ylanish yshli bilan massagentlarni o‗ziga qaram qilmoqchi bo‗ladi. To‗maris bu zolim podshoning shum niyatini bilib, uning taklifini rad etadi. Kayxisrov urush ochib, o‗z maqsadiga erishmoqchi bo‗ladi. To‗maris urushining oldini olishga qanchalik intilmasin, u urush boshlashga qat‘iy qaror qilgan edi. Shundan keyin To‗maris mardona mudofaa jangiga otlanib dushmanga: ―biz bilamizki, sen jangchiliqni xoxlamaysan, shu sababli bashorati maslahatchimizga ko‗nmay, maslahatlar bilan to‗qanishishni istasang, ko‗prik yasayman deb bo‗lib o‗tirma. Bizga aytsang, biz senga xalaqit bermay, daryodan uch ko‗nlik yo‗lga cho‗zib ketamiz, bemalol daryodan o‗tasan, o‗ndan so‗ng yuzma-yuz uro‗shamiz. Bordi-yu, agar biz bilan daryoning sen turgan qirg‗og‗ida urushmoqchi bo‗lsang, uni ayt, bo‗nga ham biz rozi, faqat nomardlik qilma‖,-deydi, To‗maris mardona kurashga shaylanadi. Kayxisrov esa xiyla-nayrang yo‗liga o‗tadi. U To‗marisning o‗g‗li Sparganiz boshliq bir guruh massagetlarni mast qilib, asir oladi. To‗maris g‗azab bilan: ―...Ey qonho‗r Kayxisrov, qilgan ishing bilan maqtanmay qo‗yaqol! Sen mening o‗g‗limni yuzma-yuz jangda yengganing yo‗q, uni makkorlik bilan sharob ichirib qo‗lga tushirding. Endi mening nasixatimga kir, o‗g‗limni menga topshirib, kelgan yeringga ziyon-zahmatsiz qaytib ket. Agar so‗zimga kirmasang, massagetlar tangrisi-Quyosh nomi bilan qasamyod qilamanki, men sendan ochko‗z yuhoni qon bilan sug‗oraman‖,-deydi. Kayxisrov bu so‗zlarga quloq solmaydi, urush davom etadi. To‗maris boshliq massagetlar qattiq jangga kirib, Kayxisrov qo‗shinini yengadilar, uning o‗zini o‗ldiradilar. To‗maris Kayxisrovning boshini qon bilan to‗lg‗izgan mishga solar ekan, o‗z kurashiga yako‗n yasab: ―Ey nomard, sen menijangda seni holollik bilan yengib chiqqan bir ayolni makkaoralik bilan o‗g‗limdan judo qilib, farzand dog‗ida quydirding, sen umrining bo‗yi qonga to‗ymading, men o‗z otimga amal qilib seni qon bilan sug‗ardim. Birovning g‗ortiga zo‗rovonlik bilan bostirib kirganlarning jazosi shu!‖, - deydi.

Markaziy Osiyo xalqlarining chet el bosqichlariga qarshi olib borgan kurashi vatanparvar cho‗non Shiroqnig o‗lmas qahramonligi haqidagi qissada yorqin ko‗rsatib berilgan. Bu qadimgi afsonani birinchi marta miloddan avvalgi II asrda yashagan grek tarixchisi Polien o‗zining

―harbiy xiylalar‖ degan asarida keltirgan. ―To‗maris‖ afsonasi kabi ―Shiroq‖ afsonasining ham asl nusxasi saqlanmagan. U Polien asarlarida bunday

hikoya qilinadi: 

 Sak qabilasining tinchligi va mustahkamligi xavf ostida qoladi. Yozuv niyati Doro yaqinlashib kelmoqda. Sak hukumronlari Omarg, Saksfar, Samiris dushmanga qarshi kurash rejasini to‗zayotgan paytda cho‗non Shiroq paydo bo‗ladi. U dushmanni yengish rejasini uylagan. Bu reja sak qabilalarini Doroning qulligi xavfidan qutqaradi, dushmanli xaloqatga olib boradi. Shiroq Doro ko‗shinini ―ko‗chib ketgan‖ saqlarning yo‗lini 7 ko‗n deganda ―kesib olib chiquvchi yo‗lga‖ boshlaydi. Shiroq dushmanni bepoyon cho‗lu biyobanga olib boradi. Dushmanning ochiliq va suvsizlikdan halok bo‗lishi muqarrar. Yettinchi kuni ham saqlardan darak topolmagan Doroning qo‗shini boshlig‗i Ranosbat Shiroqning kallasini chopib tashlaydi. Shiroq: ―Men yengdim, yolg‗iz o‗zim butun boshli bir qo‗shinni yengdim, jonajon qabilam saqlar va onato‗prog‗im boshiga tushgan yoki kelgan baloni daf qilib, bosqinchi Doro lashkarlarini haloqatga olib keldim, turt tomoniing har qaysisi yetti ko‗nlik yo‗l, istagan tarafingizga ketavering. Baribir borgangiz ochlik va tashnik yemirib nobud qiladi. Mening qonim esa shu yerga to‗qiladi‖-deb o‗limni shodlik qaxqaxasi bilan kutib oladi va mardlik ko‗rsatdi.

 Shunday qilib, Doro I miloddan oldingi 513 yilda saqlarni tormor qilishga erishi olmadi, ularning mustaqillikka bo‗lgan irodasini bo‗qa olmadi. 

 Markaziy Osiyo xalqlarining yunon makedon bosqichlariga qarshi mustaqillik uchun kurash.

 Hozirgi Yugaslaviya tarkibidagi Makedoliya melddan oldingi 1 ming yillik o‗rtasida grek do‗nyosining alohida bir qismi edi. Bu yerda ham uddi Markaziy Osiyodagidek qulchiligi va shahar hayoti xali rivojlanmagan edi. Makidoniya aholisi asosan erkin dehqonchiliq hamda chorvadorlardan iborat edi. 

 Meloddan avvalgi Vasrdan boshlab Makidoniyani yuirlashtirish boshlandi. U faqat Filip II (miloddan oldingi 359-336 yillar) harbiy jihatdan qudratli davlatga aylanib,Osiyoni bosib olishga o‗z oldiga maqsad qilib qo‗yadi. 

 Meloddan oldingi 336 yilda Makidoniya qo‗shining ilg‗or qismi Gallspont (Dardanel) bo‗g‗osidan kechib o‗tadi,  ammo eronliklar tomonidan qo‗llab quvvatlagan fitni tufayli Filip II o‗ldiriladi. Meloddan olingi 336 yilda tug‗ilgan 20 yashar o‗g‗li Aleksandr Makeonski (Makeoniyalik Iskandar) uning vorisi bo‗ldi. Aleksandr Filipni ikkinchi xotini Olimpiadadan tug‗ilgan edi. Aleksandr ma‘lumotiga Arasto‗n (Aristotel) murabbiyligiga harbiy tayyorgarlikni esa o‗z otasi Filip rahbarligida oldi. 16 yoshdan boshlab otasi tomonidan borilgan barcha janglarda qatnashdi. 18 yoshida esa Xeron yoshidagi jangda grek qo‗shinlarining so‗l qalasiga qo‗monlik qilib bu jangda o‗zining jasurligi va mardligi bilan shuxrat qozondi. Aleksandr Makeonski o‗zining butut ongli hayotini jang-jadallarda o‗tkazdi. 

Iskandar Markaziy Osiyoga bostirib kirishda bu yerdagi halqlarni ―faqat qo‗l qilishdan boshqa narsaga yaramaydigan varvarlar‖deb atab, ularni pisnd qilmagan edi. Broq, o‗zoq  Markaziy Osiyo ko‗rgan-kichirganlari iskandarning ―varvarlar‖ haqidagi tasavvurni chippakka chiqardi. 

Lekin Iskandar Samarqand bosib olgach, u yerda o‗zining bir garnizonini qoldirib, Farg‗ona vodiysi tomon harakat qiladi va Xo‗jandga yaqinlashadi. Bu yerda Iskandar Kironolning tog‗li aholisiga duch keladi. Kironolliklar Iskandarni tog‗lar to‗xtatishga harakat qiladilar. Bu yerdagi jangda Iskandar yaralanadi. Lekin Barbar tepalikni egallashga muyassar bo‗ladi. 

Tepalikni egallashda Makendoniyalik jangchilarni bir qismi qoyalardan qulab tushgan bo‗lsa. Tog‗liklar esa asir tushmaslik uchun ataylab o‗zlaridan g‗oyalardan tashlab, xalok etishdi.

Qator mamlakatlarni tiz cho‗ktirgan jahog‗ir bu  yerda tog‗li ―vaxshiylar‖ ning irodasiga, e‘tiqodiga va yurt mustaqilligi uchun ko‗rsatgan jasoratiga o‗lim keltiradi. Arrionning bergan ma‘lumotiga qaraganda, bu janga zolim kishidan 8 ming kishigina omon qolgan holos. 

Ayni shu paytda Zarafshon vodiysida yirik qo‗zg‗olon ko‗tarildi. 3 yilga davom etgan qo‗zholon marqazi Sug‗diyona edi. ko‗p o‗tmay bu qo‗zg‗olonga Bakteriya aholisi ham qo‗shildi. Grek makedoniyalarga qarshi endi o‗troq aholi ham bosh ko‗taradi. 

Xalqni qo‗zg‗olonga otlantirgan Sug‗d harbiy sarkardasi Markaziy Osiyo xalqlarining chinakam qahramoni, mard, poytaxti Samarqandda boshlandi.

Qo‗zg‗olonchilar grek qo‗shinlarining garpizonini qurshab oldilar. 

Vaziyatni jiddiyligini sezgan Iskandar Sirdaryo ortadagi saqlar bilan bitim tuzishga majbur bo‗ladi va o‗nda kuchini qo‗zg‗olonni bostirishga qaratadi. Lekin Spitamen doimo o‗zini hech kim kutmagan joyda paydo bulardi. Spitamen o‗zini kichrayib qolgan otryadi bilan Baqtariyada paydo bo‗ladi. U kichik bir qa‘lada joylashib olgan grekmakedon g‗ornizonini tor-mor etib, greklarning Zarisasidagi qishki qarorg‗ohiga yaqinlashdi. Bu yerdagi pistirmaga olib keladi va u yerda barchasini qirib tashlaydi. 

Bu g‗alabadan so‗ng Spitamenning obro‗-e‘tibori ko‗chaga bordi va uning otryadiga yangidan-yangi kuchlar kelib qo‗shila boshlaydi. 

Spitamenni poylab turgan greklar bilan katta jang bo‗ladi. Biroq Iskandar bilan yashirincha til birktirib olgan ko‗chmanchilar sovga qoladilar. Bu esa Spitamenni jasorati edi. 

Iskandar vafotidan so‗ng Baqtariyani qisqa muddatiga Aleksandr Selevek davlati tarkibiga, so‗ngra esa grek Baktriya podsholigi tarkibiga kiradi. 

Manbalarda eramizgacha bo‗lgan II-I asrlarda yue-chji ho‗qumdorligi otiga kichik mustaqil knyazlik sifatida qayd etilgan. Ana en-chjilar boshchiligida Qushoqlar poshdsholigi vujudga keldi va u asta-sekin o‗z chegaralarini kengaytirib, yagona xukumat tuzish siyosatini yurita boshladi. Eramizning  I- III-asrlarida Qo‗shon davlati hozirgi O‗zbekiston, Tojikiston, Pokiston shuningdek Afg‗oniston va Xindistonning katta qismi egallab oladi hamda Rim, Parfiya, Xitoy xonliklari bilan tenglashib, antiq daryoning yirik imperiyalaridan biriga aylandi. 

Tarixiy ma‘nbalar va ilmiy asarlar shuni tasdiqlaydiki, arablar bostirib kirgo‗ncha qadar O‗rta Osiyoda yuksak madaniyat hukumron bo‗lgan, dehqonchilik xunarmandchiliq O‗rta Osiyo xalqlarining o‗ziga xos bo‗lgan ko‗p asrlik madaniyatiga, shuningdek, xalq xo‗jaligiga, jismoniy madaniyat harakatiga benixoya katta putr yetqazishdi. XI asrning bu sak olloma olim, xorazmlik Abu Rayxon Beruniy Qo‗tayba haqida: ―Qo‗tayba Xorazm yozuvchini bilgan, Xorazm afsonalarini saqlagan kishilarni, ularning orasida bo‗lgan olimlarning hammasini turli yo‗llar bilan ta‘qib ostiga oldi va yo‗q qilib yubordi‖deb yozgan edi. 

VIII asrning oxirlarida IX asrning boshlarida O‗rta Osiyoda iqtisodiyotning rivojlanishi bilan madaniyatning turli jabhalaridagi an‘analarning uyg‗otish va ko‗zatildi. Taniqli arjologik olimlar V.M.Masson, G.A.Pugachenkova, L.I.Albadm, A.Asqarov va boshqalarning Holchayontepa, Bolaliktepa singari qadimiy joylardan topgan kamon o‗qlarining uchlari juda ko‗p narsalardan dalolat beradi. Holchayontepadan topilagn ot va suvoriylarning xaykalchalari g‗oyatda katta ilmiy qimmatga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Bu narsa shuni ko‗rsatadiki, Holchayon otlari yengil qurollangan suvoriylar uchun mo‗ljallangan. Suvoriylar o‗ziga xos kiyimda yurishga va yoy bilan qurollanishgan.

Topilgan suvoriy xaykalchalari shuni ko‗rsatadiki, ular otda yelib borayotib, nishonga aniq o‗rganlar. Bu esa katta jismoniy kuch va malakani, chaqqonlikni talab etar edi. 

Arxeologiya va etnografiya ma‘nbalari shundan dalolat beradiki Respublikamizni janubiy xududida qadim-qadim zamonlarda ham jismoniy madaniyatning muayyan tizim mavjud bo‗lgan. Shuni ko‗z olidngizga keltiringchiki, sanoqsiz harbiy yurishlarda ishtirok etuvchi bakteriya jangchilariga katta jismoniy tayyorgarlik: chaqqonlik, tezlik, kuch va chidamliliq juda zarur bo‗lgan. Bu sifatlar ularda o‗zoq muddat davom etgan mashg‗ulotlardan so‗ng qaror topgan. Bu davrda ot sporti, kamondan otish, yugurish, sakrash, irg‗itish, suvda suzish, ovchilik shahmat, kurash va boshqa ko‗pdan-ko‗p o‗yin turlari yuksak taraqqiy etgan. Surxondaryo xududida Nina ma‘budasining paydo bo‗lishi shundan guvohlik beradiki, bu yerda qadimgi grek olimpiya o‗yinlariga o‗xshash sport musobqalari o‗tqazilgan.

O‗rta Osiyoning tashqi tadqiqotchisi G.Pugachennova shahmat tarixi haqida shunday yozadiki: ―...fil suyagidan yasalgan-balandligi 2.2 eni 2 santimetr bo‗lgan ikkita shahmat figurasining topilishi katta kashfiyotdir. Ulardan biri fil, ikkinchisi esa ho‗qiz timsolidir. Ularning eramizdan bo‗lgan I-II asrlar, ya‘ni Qushon saltanati davriga mansub deyish mumkin. Dalvazrnitepadan topilgan shahmat donachalari chaturing o‗yinning shayranj shakliga oid bo‗lishi kerak‖,- deb yozgan edi. 

Zaminimizda shahmat donachalarining topilishi shundan dalolat beradiki, Surxondaryo xududida Osiyoning boshqa joylarigi qaraganda shahmat ancha taraqqiy etgan. Xalq afsonalari, epsonlar, rivoyatlar bu xududda qadim zamonlardan xalqning o‗ziga xos jismoniy madaniyati shakllangan va rivojlanganligidan guvoxlik beradi. Masalan, ―kurash‖,‖ko‗pkari uloq‖, ―poyga‖, ―olomon poyga‖, ovchilik va boshqa ko‗plab harakatli o‗yinlar, bellashuvlar keng yoyilgan. Mazkur xalq rivoyatlarida aytilishiga, balandlikni, o‗zo‗nlikka sakrash, yugurish, og‗ir yuk ko‗tarish kamondan o‗q otish va boshqalar jismoniy madaniyat vositalari bo‗lib xizmat qilgan. Balandlikka sakrash baland yonayotgan gulxanning ustidan, devorning o‗tishdan iborat bo‗lgan.

Yovqur yigitlar ikki tarafga bo‗linib, bellashganlar, yengilganlarni amalga oshirishgan. Bunday musobaqa – bellashuvlar ko‗pincha diniy bayram (Qurbon ―xayiti‖, Ramozon―xayiti‖, to‗ylarda o‗tqazilgan).

Shunday qilib, xududimizda qadim-qadim zamonlarda odalarning ko‗ndalik hayotida o‗ziga xos jismoniy madaniyat muhim rol o‗ynagan. Xalq ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davomida mavjud sport turlarini takomillashtirgan, yangilarni o‗ylab topgan va keyingi avlodlarga meros qilib qoldirgan. Shuni alohida e‘tirof qilish kerak-ki, milliy jismoniy mashq turlari yoshlarni jasurlik, chaqqonlik, epchillik va sobitlik ruhida madaniyatlash ularni qiyinchiliqlarni dadil bartaraf etishi ruhida voyaga yetqazishida bebaxo vositalardir. Bu mashqlarning umumiy tarkibi xalqlarimizda jismoniy madaniyatning tarixan qanday shakllanganligi, rivojlanganligini atroflicha anglab olishiga imkon berdi. 

Xalq sport turlarining vujudga kelishi, xususan, kurash, ko‗pkari uloq, olomon poyga, chovg‗on (ot ustida xakkey)  ov va boshqalar tarixan juda olis-olislarga borib taqaladi. Biz yaxshi bilamizki, xalq sevgan botirlar, bahodir odamlar qo‗shiq va dostonlarda, xalq rivoyat va afsonalarida qo‗llangan.

 Jismoniy madaniyatning eng murakkab mashqlaridan bo‗lgan yugurishda g‗oyatda chidamli bo‗lish o‗zbek yuguruvchilari uchun harakterli bo‗lgan. Buning yorqin misoli sho‗qi, qadim zamonlarda chet eliklar bilan bo‗lgan qattiq jangchilardan keyin tez yuguruvchi jangchi g‗alab habarini jang maydonidan o‗z elatlariga tez yugurib yetkazar edi. 

Bo‗ndan tashqari qadim zamonlarda jang boshlanishida xabar topgan tez yurar razvedkachi o‗z xonini habardor qilishda marafon yugurishidan foydalanib, shahar va vodiydan Samarqandni (Samarqandlik tez yugurar, mohir razvedkachi) ismga xizmatqori ayniqsa marafon yugurishda mashhur bo‗lgan. Abu Xafs Nasafiyning aytishiga, Abu Muslim o‗ldirilgandan keyin Bodieldo (shamolday tez yuguruvchi) uning jasadini dushmanlarning ko‗liga tushmaslik uchun Bog‗doddan Samarqandgacha faqat to‗nlarda marafonga yugurish olib kelshiga muvoffaq bo‗lgan. O‗rta Osiyoning buyuk allomalari, shoir va mutaffiklari Abu Ali Ibn Sino, Beruniy, A.Navoiy, Firdavsiy, Bobur,Xakim at-Termiziy, Xo‗ja Samandar Termiziy va boshqalar o‗z asirlarida xalq o‗yinlari va bellashuvlariga alohida o‗rin berishgan. Masalan, Xo‗ja Samandar Termiziyning mashhur ―Dastur ul-mulk‖ asarida shunday deyiladi. 

Sinov gali o‗zni jur‘atda ko‗rsat,

Umid chavg‗oningga mo‗ljali to‗p shay. Axir, saodatga intilishgan fursat, Botirlar yovlarga yuzma-yuz kelgan.

 Kezi kelganda shuni aytish kerakki, barcha zamonlarda bizning xududimizda jismoniy madaniyat omma orasida faol va keng yoyilishi haqida chap ham bo‗lishi mumkin emas. Bu quyidagicha izoxlanadiki, faqat boylarga o‗z farzandlarini otda yurish, kamondan otish, kurash tushish, shahmat o‗ynash kabilarni o‗rgatadigan madaniyatchilar yollash imqoniga ega bo‗lgan. Oddiy xalqning jismoniy jihatdan chiniqish o‗z oqimida, ko‗p hollarda unig mehnat bilan shug‗ullanishi jarayonida tarkib topgan.

Xalq o‗rtasida o‗tqaziladigan sayllar, to‗ylarga musobaqalarga g‗oliblar uchun qimmatli sovhalar ajratilgan. Sport musobaqalari va bellashuvlar tabiat bag‗rida ko‗p sonli tomoshabinlar bemalol ko‗zatishi, olqishlashi va tomosha qilish mumkin bo‗lgan joylarda o‗tqazilgan.

 Hozirgi O‗zbekiston xududida yashagan xalqlar jismoniy tabiyasi o‗zining tarixiy taraqqiyotida og‗ir va mashaqatli yo‗lni bosib o‗tdi. U qonli voqealar bo‗ronida, tashqi dushmanlarning juda ko‗p madaniy boyliklarni yakson etgan, kirg‗in keltiruvchi xujumlari, qariyib sira to‗xtamaydigan o‗zaro urushlar qaronlarida, mehnatkashlarning ajnabiylari zulmiga va maxalliy ekspluatatorlarga qarshi kurashlari alangalari rivojlangan. Ammo podsholar biri kelib biri ketgan, xalq  qal‘asi bergan xalqning eng yaxshi farzandlari o‗z o‗tlishi an‘analarini davom ettirib, yangidan yangi moddiy va madaniy boyliklarni yarata berganlar. 

 O‗zbek xalqining eng ilg‗or farzandlari-Axmad Donish, Fitrat, Furqat, Muqimiy, Zavqiy, Avaz O‗tar o‗g‗li, Abdulla Qodiriy, Sadriddin Ayniy, Hamza, Usmon Nosir, Cho‗lpon, Oybek va boshqalar O‗rta Osiyo xalqlarining sotsial va milliy zulmga qarshi chiqqan, xalqlar do‗stligi, progressiv g‗oyalarini tashviqot va targ‗ibot qiluvchi shaxslar edi. 

7.2.XIX ASR O‗RTALARIDA INQILOBGACNA TURKISTONDA JISMONIY MADANIYAT.

 Rus generali Chernyaev Toshkent shahrini bosib olish hamda uni Turkiston viloyatiga qo‗shishni o‗z oldiga maqsad qilib qo‗yadi. U 1864 yil kuzida Toshkentni bosib olish uchun birinchi marta urunib ko‗radi, lekin bo‗nga muvoffaq bo‗la olmaydi. Rus qo‗shinlari shahar yaqinidan turib to‗plardan. Toshkentni o‗qqa to‗tadilar. Shahar himoyachilari o‗z navbatda javob o‗qlari bilan dushman xujumini qaytarib turadilar. Ruslar bu jangda 72 kishini yo‗qotib, Chimkentga qaytib ketadilar. 

 Chernyaev 1865 yilning bahorida Chirchiq daryosi qirg‗og‗ida joylashgan va

Toshkentni ichimlik suvi bilan ta‘minlab turgan Niyozbek qal‘asini 28 aprelda bir zarb bilan egallab oldi va anxorga oqib keluvchi suvni bo‗g‗ib qo‗yishga farmon beradi. Shaharga non va boshqa oziq-ovqat keltiruvchi yo‗llarni to‗sib qo‗ydi. Toshkent shahari kamaldi qoldi. Chernyaev Toshkent o‗z ixtiyori bilan taslim bo‗ladi deb o‗ylagandi, lekin bu hol yuz bermadi. Nixoyat 1865 yil 9 may kuni ikki tomon kuchlari bir-birlari bilan to‗qnashdi. Rus qo‗shini bilan shahar himoyachilar o‗rtasida jang Solar arig‗i atrofida davom etdi. Dushman to‗p va zambaraqlarda o‗q yog‗dirib turishga qaramay himoyachilar qahramonlarga jang qildilar. Jang chinakam qizib ketadiki, to‗proq osmonga sapchirdi, to‗plar gumburidan, quloqlar qomatga kelar edi. yetti yoshdan yettmish yoshgacha erkak-xotin, yosh-qari xizmat kamarini bellariga maxkam bog‗lab, shahar lashqariga yaqindan yordam bera edi. toshkent himoyachilari Sho‗rtepa joylashgan rus qo‗shinlariga qarshi xujum boshlaydilar. Ana shu jangda talantli sarkardi Alimqul og‗ir yaralanib safdan chiqadi va ko‗p o‗tmay xalok bo‗ladi. Alimqul xalok bo‗lgach, uning qo‗shinlari Toshkentni o‗z holicha tashlab chiqib ketadi.

 O‗rta Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi mehnatkashlarning ekspluatsiya qilishiga barham bermadi, balki uning yangi shakl, ko‗rinishlarini vujudga keltirdi. Oq podosh zamoni hukumronligi O‗rta Osiyo xalqlarining madaniy taraqqiyotiga har jihatdan to‗sqinlik qildi. Biroq barcha salbiy ko‗rinishlarga qaramasdan, Turkiston o‗lkasining Rossiyaga qo‗shib olinishining progressiv jihatlari ham bor edi. Turkiston o‗lkasi xalqlarining xo‗jalik va madaniy taraqqiy uchun muayyan darajada sharoit vujudga keldi. Chorizmning reaksion va xalqqa qarshi siyosatiga kirmasdan, Rossiya Turkistonning ilg‗or fikrli odamlari O‗rta Osiyoning Rossiya tarkibiga qo‗shib olinishi nainki siyosiy va iqtisodiy jihatdan, balki milliy madaniyat, shu jumladan, jismoniy madaniyat harakatining rivojlanishi yo‗lida ham katta progressiv ahamiyatga ega ekanligini juda yaxshi bilardilar.

 Rossiya maxalliy aholini zo‗rovonlik bilan ruslashtirishga intilib, o‗zbek xalqining milliy madaniyatini rivojlanishiga to‗sqinlik qilardi. Biroq, shunday sharoitda Turkistonning Rossiya tomonidan bosib olishi o‗zbek xalqi hayotida ijobiy moment bo‗ldi. Xalqning iqtisodiy va madaniy jihatdan rivoj topishiga to‗sqinlik qilib kelgan ba‘zi reaksion odatlar yo‗q darajaga kelib qoldi.  

 Qadimiy xalq o‗yinlari, jismoniy mashqlar va musobaqalar jismoniy madaniyatning xalq vositalari sifatida saqlanib qolaverdi. Biroq inqilobga qadar bu vositalar, xuddu avvaldagidek, asosan maxalliy boylar, oq suyak zadagonlar va chorizmni gumashtarlari ihtiyorida bo‗lib ulardan xalq ommasini ozodlik uchun, zolimlarga qarshi sinfiy kurashdan chalg‗itish maqsadlarida foydalanib kelinar edi. 

 Inqilobga qadar O‗rta Osiyo maktab, madrasa, qiroat xonalarda maktab gigienasining eng oddiy qoidalariga juda kam darajada rioya qidinar edi. bolalar maktabga qatnay boshlagan dastlabki kunlaridanoq ularga zohidlik singdirila borilardi. Dars paytida ular quruq bo‗yra yoki sholga ustida cho‗kka tushib o‗tirishardi. O‗qitish asosan feodal diniy aqidalarni singdirish, keyinroq esa qur‘on yodlashtirshdan iborat bulardi. Jismoniy mashq bajarish, xatto odatdagi serharakat o‗yinlar o‗ynash ham ruxsat etilmasdi, bu esa bolalar va o‗smirlarning jismoniy rivojlanishiga va o‗sishiga salbiy ta‘sir ko‗rsatardi. 

 XIX asr ikkinchi yarmida Turkiston o‗lkasidagi o‗quv yurtlarida jismoniy madaniyatni joriy qilishga birinchi marta o‗rinib ko‗rildi. O‗g‗il va qiz bolalar gimnaziyalarida va ba‘zi maktablarda birinchi marta jismoniy madaniyat joriy etildi.

Biroq mashqlar mo‗ntazam ravishda o‗tqazilmas, o‗qituvchilarning bilim darajasi va tayyorgarligi yetarli emasdi.

 1890-1892 yillarda Turkiston o‗lkasidagi maktablarda jismoniy madaniyat mashqlari bir mo‗ncha joylandi. Bu davrda harbiy maktab va bilim yurtlarida gimnastika, qilichbozlik, otish va turli o‗yin mashg‗ulotlari o‗tqazila boshlandi. XX asr boshlarida gimnastika, tennis rivoj topdi. 

 Toshkentda 194 yilda ―Okrug qilichbozlik-gimnastika maktabi‖ ochildi va o‗nda qilichbozlik, jihozlar ustida gimnastika mashg‗ulotlari o‗tqazil boshlandi. Maktablar gimnaziyalar va bilim yurtlarida jismoniy madaniyatdan malakali kadrlar yetishmasligi maxaliy xokimyat rahbarlarini 1912 yilda jismoniy madaniyat o‗qituvchilari tayyorlaydigan birinchi gimnastika va harbiy sof kursi ochishga majbur qiladi. 

 O‗rta Osiyoda umumiy xalq maorifi ishlariga, shu jumladan jismoniy madaniyatga nihoyatda kam e‘tibor berilar edi. Masalan, 1914 yilda butun Turkiston o‗lkasi xududida bor yo‗g‗i 160 ta maktab bo‗lib amaldorlar va maxaliy feodallarni bolalari edi. 

 Inqilobdan ilgari Turkiston o‗lkasidagi maktablarda jismoniy madaniyat muvaqqat  va hech qanday tizimga asoslanmagan, shuning uchun ham Turkistondagi o‗quvchi yoshlarni jismoniy jihatdan kamol toptirish va sog‗lom hamda baquvvatlashtirish vositasi bo‗lmas edi. 

 1916 yil 1 oktyabrdan boshlab O‗rta Osiyoda ―sport safarbarligi‖ degan tashkilot o‗z ishini boshladi. Bu tashkilotga erkaqlar gimnaziyasi, seminariyasi, real bilim yurti, komersiya va xunar bilim bortlarining talabalari bir oy muddatga safarbar qilinar edi. dastur tariqasida askarlar yoki qo‗shinlar uchun mo‗ljallangan jismoniy tayyorgarlik qo‗llanmasidan foydalanilardi. ―Sport safarbarligi‖ o‗z mohiyat e‘tibori bilan g‗alaba qilgo‗ncha davom ettiriladigan urush uchun yangi zaxiralar tayyorlashga xizmat qilardi. Ushbu tashkilot Turkistondagi o‗quv yurtlari talabalari harbiy va jismoniy tayyorgarligining o‗ziga xos ko‗rigi ham edi. Bu  ko‗riklar inqilobdan oldingi Turkistondagi o‗quv yurtlari talabalarini jismoniy madaniyatlash nafaqat past darajada ekanligini bildiradi. 

 1890 yillarga kelib Toshkent va Samarqand shaharlarida daslabki poyga o‗tqazish jamiyatlari tashkil qilandi. Bular eng serg‗ayrat, ishchan sport jamiyatlari edi, cho‗nki bu jamiyatlarning asoschilari va faxriy prezidentlari durustgina pul ishlab olishlari va obro‗ ortirishlari mumkin edi. 

 Turkiston o‗lkasi aholisi o‗rtasida velosiped sportiga qiziqish kuchayishi 1895 yilda ―Turkiston xavasqor‖ velosipedchilar jamiyati to‗zilishiga, keyinchalik esa Toshkentda velosiped yo‗lini qurilishiga sabab bo‗ladi. Ryaxovskiy, Petroveniy va boshqalar Turkistondagi dastlabki velosipedchi sportchilari jumlasidandir. Bu jamiyat Turkistonda velosiped sportini rivojlantirishda katta rol o‗ynadi.

 1904 yilda ―Toshkent gimnastika va jismoniy mashq xavaskorlari jamiyati‖, 1906 yilda esa ―Sokol‖ yengil atletika guruhi tashkild etildi. Mazkur jamiyat va guruh sportning shu turicha xavasqor bo‗lgan bir to‗dagina kishilar o‗rtasida mashg‗ulotlar o‗tkazardi. 

1912     yilda Toshkentdagi ―Okrug‖ qilichbozlik gimnastika maktabida bo‗lib o‗tgan saralash musobaqasi revollyusiyadan oldingi davrda gimnatsikani, yengil atletika qilichbozlikdan o‗tqazilgan yirik musobaqa edi. Bu musobaqalarda Stog‗olmda bo‗ladigan V olimpiada o‗yinlarida qatnashadigan. Rossiya komandasini to‗ldirish uchun eng yaxshi sportchilar tanlab olingan edi. 

1913     yilda tashkil etilgan ―Toshkent sport xavasqorlari jamiyati‖. Inqilobdan ilgari Turkiston o‗lkasidagi eng yirik sport jamiyati edi. 

  Biroq mehnatkashlar ommasi bu jamiyatlardan chetda turardi. Jamiyat a‘zolari asosan martabali va mulkdor kishilar-burjua ziyolilari, savdogarlar hamda beqorchiliqdan zerkib biror ermak izlovchi harbiy mansabdorlar edi. 

 Inqilobdan oldingi turkistonda sport g‗oyat sust rivojlangandi. O‗sha yillarda Turkiston yoshlarida fizkultura va sportga intilish katta edi-yu, ammo chor xukumatining malaylari jismoniy madaniyatni o‗zlari uchun foydali, o‗ziga xos ko‗ngli ochish vositasiga aylantirishga harakat qilardilar. 

 1908 yildan boshlab Turkistonda professional polvonlar qatnashadigan chempionatlar o‗tqazila boshladi. Bu chempionatlarda butun do‗nyoga taniqli Zaikin, Padubniy Vaxturov, Bo‗l, Xoji Muqon kabi juda ko‗p boshqa polvonlar katnashdilar. 

 Toshkent Beshyog‗och daxa Chaqar maxallada yashab o‗tgan Axmad pahlovon Topilboy o‗g‗ilning O‗rta Osiyoda kurashib, yiqitmagan pahlovon qolmagan edi. Shu vaqtlarda butun jahonga mashhur bo‗lgan nemis pahlovoni Reppel Toshkentga kelib, sirkda o‗z pahlovonligini ko‗rsatib hamma tomoshabinlarni qotil qilib yurardi. Uning og‗irligi sakqiz yarim pud (133 kg) bo‗lib, sakqiz  pudlik chuyanni ikki qo‗li bilan, o‗n olti pudlik cho‗yanni kafti bilan ko‗tarar edi. 

 Shu pahlovon Axmad pahlovonning dovrug‗ini eshitib qolib, u bilan kurash tushmoqqa jazm qilibdi. ―Kim yiqilsa, yonida ellik so‗m beradi‖ deb garov bog‗lashibdi. O‗sha kuni sirkni odam bosib ketibdi. Yigirma sakqiz yoshli Axmad polovon egnida bagri bog‗langan oq yaktak bo‗lib tushgan Reppel chiqib keldi. Uning belida tasma belbog‗i bor edi. 

 Ikki zarbardast pahlovon o‗rtada bel tutishib ketdilar. Tomoshabinlarning yuragi zirqirab ketdi. ―Kim-kimni yiqitar ekan?‖ degan tashvishda nafaslarini ichlariga yutib tek turib qoldilar. O‗sha asnoda sirkda pashsha uchsa bilinar edi. Faqat ora-sira pahlovonlarning ―gih‖ etgan tovushlarigina eshitilib qolar edi. orada bir necha daqiqa o‗tar-o‗tmas Axmad pahlovonning ―Yo Alisher xudo‖ degan nidosi eshitilib qoldi. Shudam yer larzaga kelgandek bo‗ldi. Charxpalak bo‗lib tushgan Reppel yerda o‗zala tushib yotar edi. Qarsak ustiga qarsak bo‗ldi, qiy-chuv ko‗tarildi. O‗sha yillarda Turkiston o‗lkasidagi sirklarda milliy kurash musobaqalari ham o‗tqaziladigan bo‗lib qoldi. 

 1906 yilda O‗rta Osiyoda futbol vujudga kelgan yil deb xisoblash mumkin. Lekin O‗zbekistonda birinchi bor futbol komandasi Qo‗qon shahrida ―Muskomanda‖ (musulmonlar jamoasi) tashkil etilgan. Bu jamoani Kamol va Xusan Muxiddinovlar, Oxunjon Boymatov va Xoshimjon Aminov kabi fidoiy kishilar tashkil etishgan. 1930 yillarga kelib jamoaning shuhrati Turkiston o‗lkasi bo‗ylab keng tarqaldi. 

 ―Muskamonda‖ 1934 yilda O‗rta Osiyo va Qozog‗iston Respublikalari sport olimpiadasida g‗olib bo‗lgan. 

 Ilg‗or ziyolilarning yerli aholi o‗rtasida sport ishlarini yo‗lga qo‗yish, ularni turli sport komandalariga jalb qilish yo‗lidagi har qanday tashabbusiga xokimyat ma‘murlari to‗sqinlik qilardi. Masalan, 1913 yilda Toshkentdagi maktab ishchilarning sport to‗garagi tashkil etishga o‗rinishlari bexuda ketdi. Ishchilarning maxsus iltimosnomasiga Turkiston general-gubernatori ―Har qanday sport jamiyatlari tashkil etishni taqiqlayman‖ deb revolyusiya quydi. 

 1915 yilda ommasining qalbida chuqur joy olgan, uning ta‘sirli tomoshabinlaridan xisoblangan kurash musobaqasi har qanday taqiqlashlarga qaramay, shahar va qishloqlarning ko‗p odam to‗plashadigan qulay maydonlarida zo‗r qiziqish bilan davom etaverdi. Bu esa gar amaldorlarini keskin choralar ko‗rishicha, kurash maydoni atroflicha to‗planganlarni zo‗rlik bilan tarqatib, hatto ularga qarshi jazo tadbirlarni ko‗rishga majbur etadi. 

 Ammo ana shunday taqiqlash siquvlarga qaramay, xalq ommasi o‗z jismoniy madaniyatini, xalq o‗yinlarni avaylab saqladi va rivojlantira berdi. O‗zbek xalqi o‗rtasida kurash, poyga, uloq, dorbozlik, akrabotika, turli xil xalq o‗yinlari ilgarigidek keng tarqalganligiga qola berdi. Hech bir bayram, xatto diniy xayitlar, ayniqsa baxorni navro‗z sayillari polvonlarning hammasi xayratga soluvchi o‗yinlarsiz o‗tmas edi. Oddiy xalq arqon tortishi, yog‗och oyoqda yurish, silliq xodaga tirmashib chiqish va boshqa ommaviy o‗yinlarda qatnashib ko‗ngil ochar edi. 

 N.S. Lixoishi o‗zining ―Turkistonda o‗tqazilgan yarim umr‖ kitobida yozganidek, yerli aholi kurashni juda sevardi. Ko‗klamning dastlabki yorug‗ ko‗nlari yetib kelishi bilanoq  sport yoshlari har juma kuni juma namozidan keyin shahar chekkalaridagi bog‗larga yo‗l olishadi, u yerda tumonat odam yig‗ilib, bahorda kurash bellashuvini tomosha qilish va kurash sovrinini olish uchun to‗planishadi. Bellashuvlar rosa avjiga chiqqan payt olomon birdan har tarafga tarqalib, bir-birini bosib, to‗s-to‗polon bo‗lib, boshi oqqon tomonga devor oshib qochib qolishdi. Bog‗ yonidagi ko‗chadan otliq politsiyachilar kelayotgan maxliyo bo‗lib, xushtak chalishga ulgurolmay qolibdi. 

 Yana Lixoshin o‗z ocherklarida kurashga tushgan polvonlarning bellashuvini, ularning kurashish texnikasi va tip-tikasining ma‘lum rejalar asosida ekanini, kurash doira shaklidagi maydonda o‗tqazilishini batafsil ta‘riflangan. Ya‘ni har bir kurash 2-3 daqiqa davom etib, oyoq chalish va avval belbog‗dan ushlash usullari qo‗llanilgan. Demak, XX asr boshlarida kurashning eng qadimgi usullari va an‘analari (bellashuvlarning doira maydonchada bo‗lishi, belbog‗dan ushlash usuli) saqlanib qolgan. 

 Musobaqalar va xalq o‗yinlarining shu kabi barcha shakllari odamlar o‗rtasida muhim o‗zaro mo‗nosabat vositasi bo‗lib, mehnatkashlar sinfiy ongini uyg‗otishda, ularni belbog‗likka, huquqsizlikka, chor mustamlakachilari bilan maxaliy feodal zulmiga qarshi kurashga otlantirishda tashkilotchiliq rolini o‗ynadi. 

 Hozirgi O‗zbekiston xududida jismoniy madaniyat tarixi jarayonida kurash, ot sporti, o‗q yoy otish, darbozlik, akrabotika va hoyat xilma-xil o‗yinlar hamda turli olishuvlar singari milliy spot turlarining taraqqiy etishi yaqqol ko‗zga tashlanib turadi. 

 Inqilobdan ilgari O‗zbekiston chor Rossiyasining qolqon chekka o‗lkasi edi. xo‗jalik va madaniy jihatdan qalqonsiz huquqsizlik, rus burjuaziya va maxaliy a‘yonlarining shafqatsiz ekspluatatsiyasi o‗zbek xalqining qismati bo‗lib qolgan jismoniy madaniyatdan juda oz kishilar baxramand edi. sport maydonchalari shug‗ullanar, mehnatkashlar ommasi spot jamiyatlari faoliyatidan chetda, musobaqalarda hamda sportning ayrim turlaridan mashhulotlarda qatnashmas edi. O‗zbkekistonda 1917-40 yillarda jismoniy madaniyat va sportni rivojlanishi.

1917     yil Ulug‗ oktyabr sotsialistik revolyusiyasi o‗zbek xalqi tarixida yangi saxifa ochdi. Bu inqilob o‗zbek xalqini sotsial va milliy zulmdan qutqardi, o‗nga qoloqlikdan taraqqiyotga tarixda misli ko‗rilmagan sakrash yasash imqoniyatini berdi. Ulug‗ oktyabr sotsialistik revolyusiyasi o‗zbek xalqining iqtisodiy siyosiy va madaniy jihatdan har tomonlama rivojlanishi uchun keng yo‗l ochib berdi. 

 Kommunistik partiya Sobiq ittifoq xokimyatining dastlabki yillaridanoq jismoniy madaniyatni vazifasi ishchi va dehqon yoshlar salomatligini tiklash va sovet xokimyati tevaragida jipislashtirishning kuchli vositasi bo‗lishidan iborat ekanini belgilab berdi. Partiya jismoniy madaniyat va sportni mehnat nashlar manfaatlari uchun, ularning oshirish va davlatning  mudofaa qobilyatini kuchaytirish uchun xizmat qildira boshladi. 

 Yosh sovetlar huqumati, o‗sha davrda juda katta kiynchiliqlarni boshdan kechirayotganiga qaramay, madaniy qurilish masalalariga, shu jumladan jismoniy madaniyatli rivojlantirishga katta e‘tibor bera boshladi. Jismoniy madaniyatni amalga oshirish esa, umumiy harbiy ta‘limga yuklandi. 

 Shunday qilib Turkiston o‗lkasidagi yosh jismoniy madaniyat tashkilotlarining ishtoki 1923 yil iyun oyiga qadar Turk frontining umumiy harbiy ta‘lim boshqarmasi rahbariligida amalga oshirilib kelindi. 

1918     yildayoq Turk frontining umumiy harbiy ta‘lim organlari va sport klublari maxaliy aholisi orasidan tanlangan Qizil Armiya rezevrlarini jismoniy madaniyatning xalq an‘analari va o‗yinlaridan keng foydalanildi, maxaliy tashabbusqorlardan ko‗plarini turlari xil sport tadbirlarini tashkil qilish va o‗tqazish ishiga jalb qildi. Bu kishilar jismoniy tayyorgarlik instro‗qtorlari bo‗lib ishladilar, yosh Respublikada jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirishning oshoshiq targ‗ibotchilari bo‗lib maydonga chiqdilar. Tasalan eng kuchli polvonlar Toji A‘loev, Qorotosh Yusupov, maktab o‗qituvchilari A.G‗oziev, A.S.Duronovskiy, M.Eshonzodaev, Yu.Aliev, K.Abdullaev, U.Asadov, N.Akalaev va boshqalar umumiy harbiy ta‘limning dastlabki instruktorlari edilar. 

 Jismoniy madaniyat va sportni tashkil etish va rivojlantirishning oktyabrdan eng birinchi jismoniy madaniyat qoldirg‗ochlaridan. A.N.Izrailov, B.V.Ergardiy, D.M.O‗qransev, N.M.Testeles, R.Zokirov, M.Yo‗ldoshev, L.L.Barxash, A.Saidxo‗jaev, Ya.Valishaev, M.Raupov, K.Sarimsoqov, P.T.Taran, N.G.Sapenko, N.G.Elkiy kabi jismoniy madaniyat harakati faxriylarini tilga olmay bo‗lmaydi. Yigirmanchi yillardagi nihoyatda qiyin sharoitda bu kishilar Turkistonda jismoniy madaniyatni joriy qilish sohasida katta ishlar qildilar. Ular yoshlarning jismoniy mashqlarga intilishini qo‗llabquvvatladilar, dastlabki to‗garaklar va sport klublarining vujudga kelishi va rivojlanishiga yordamlashdilar. 

 1918 yilda Turkiston yoshlarining birinchi proletor tashkiloti vujudga keladi. 1919 yilda u rasmiy komsomol tashkilotiga-Turkiston kommunistik yoshlar soyuziga aylandi. Bu soyuz Respublikada jismoniy madniyat harakati masalalariga katta e‘tibor bera boshladi. Turkiston komsomolning  birinchi o‗lka s‘ezdida 1927. Turkiston jismoniy madaniy va sport ishlarini rivojlantirish vzifalariga katta ahamiyat berildi.  yilda xalq universiteti qoshida jismoniy madaniyat to‗garaqlari to‗zilib, bu to‗garaqlarda sportning suvda suzish turi ilk marta rasm bo‗ladi, futbol kamondalari to‗zildi, yengil atletika va gimnastika mashg‗ulotlari o‗tqazildi.

 sentyabrida Turkiston Umumiy harbiy ta‘lim boshqarmasining ko‗rsatmasi bilan

birinchi O‗rta Osiyo olimpiadasiga tayyorgarlik ko‗ra boshladi. Olimpiada 1920 yil oktyabr boshlarida o‗tqazildi. Dasturchi  yengil atletika, futbol, ot sporti, shahmat kabi sport turlari, shuningdek uloq, kurash, aroqon tortish va boshqa an‘anaviy xalq o‗yinlari kiritilgan edi. 

Turkiston xukumati rahbarligida Umumiy harbiy ta‘lim organlari va uning jismoniy madaniyat sovetlari, o‗lka komsomol tashkiloti va kasaba uyushmalari olib borilgan juda katta ishlar ijobiy natijalar berdi. 

Yosh xokimyatning dastlabki yillaridayoq Toshkent, Samarqand va Skobelev tugatildi. Maorif, Sog‗liqni saqlash komissarliklarining hamda umumiy harbiy ta‘lim Boshqarmasi bosh boshlig‗ining 1920 yil 31 oktyabridagi Direktivasiga muvofaq butun Sovet Rossiyasidagi kabi Turkiston o‗lkasida ham barcha maktablar va harbiy ta‘lim kurslarida 1921 yil 1 fevraldan boshlab jismoniy madaniyatning izchil tizimi-―maktab yoshidagi bolalar o‗rtasida va hamma yoshdagi o‗smirlar o‗rtasida jismoniy madaniyatni amalga oshirish‖ joriy qilindi. Yuzlab jismoniy madaniyat instro‗qtorlari tayyorlandi. Bu esa mazkur Deriktivni O‗zbekistonda ham amalga oshirish imkoniyatini berdi. 

 Maorif Xalq Komissarligi bilan Turkfront Umumiy harbiy ta‘lim boshlig‗ining shu masala yuzasidan. 1922 yil 4 martda chiqargan 12-buyrug‗ida bunday deyilgan edi: &1.O‗quvchi. yoshlarni sportiga tortishni amalga oshirish maqsadida Umumiy harbiy ta‘lim Bo‗limlari maxalliy Xalq Maorif Bo‗limlari bilan birgalikda Respublika xududidagi maktablarda va Xalq Maorif Komissarligiga qarashli bolalar muassasalarida sport to‗garaqlari tashkil qilishga kirishsinlar bu to‗garaqlar orqali jismoniy madaniyat asoslari turlariga tadbiq etilsin ishlatilmayotgan kuchlar va zarur sport ashyolari shu to‗garak ixtiyoriga topshirilsin. 2.Jismoniy madaniyat mashug‗ulotlari (o‗yinlar, sport va gimnastika) majburiy dars qatorida joriy etilsin va bu dars maktablaridagi mashug‗ulotlarning umumiy xisobiga kiritilsin.

Ulug‗ Oktyabri revolyusiyasini birinchi yildan boshlab jismoniy madaniyat darslari maktablarda joriy qilina boshladi. Bo‗nga misol tariqasida 1918 yil Farg‗onada shahrida tashkil qilingan o‗zbek maktabini ish tajribasini keltirish mumkin. Bu maktabga T.N.Qori-Niyoziy ochib o‗nga rahbarlik qilgan edi, keyinchalik u kishi O‗zbekiston fanlar akademiyasining ko‗tarildi. Qori-Niyoziy domla keyinchalik shunday eslaydilar: ―Bolalar o‗zlarining yangi maktablarini joni dili bilan sevardilar va juda tezgina o‗qishga kirishib ketdilar‖-degan edi. Maktabda uncha katta bo‗lmagan sabzavot, gullar ekadigan joylari, jismoniy madaniyat shaharchasi va ustaxona bor edi. Dars tomom bo‗lgandan keyin bolalar uylariga ketmasdan, balki ulardan ayrimlari polizga, gulzorga borib ishlashardilar, qolganlari esa jismoniy madaniyat bilan shug‗ullanar edilar yoki bo‗lmasa geografiya haritasi oldida baxslashdilar. 

Ana shu maktabda 1919-1921 yillarda jismoniy madaniyat darsini olib borgan o‗qituvchi G.M.Bernatsiyni aytishiga ko‗ra jismoniy madaniyat darsida gimnastika majburi bo‗lib hisoblanardi va u o‗quvchilar o‗rtasida katta qiziqish va muhabbat hissi bilan foydalanilardi. Bu shuni ko‗rsatib turibdiki sovet xokimyatini birinchi yilidan boshlab Aynan, Farg‗onada 1920 yili Umumiy majburiy ta‘lim bo‗limida jismoniy madaniyat bo‗yicha dastur nashr qilindi biz Respublikamizda maktab dasturlaridan birinchi edi. keyinchalik aniqlashiga ko‗ra dasturni tuzatuvchi va mualif N.G.Elkin ekan.

Keyinchalik Toshkent, Qo‗qon, Andijon, Samarqand va boshqa shaharlar maktalarida jismoniy madaniyat darslari joriy qilindi. 

1921-1924 yillarga kelib maktablardagi jismoniy madaniyat darslari bir mo‗ncha faollashdi. Cho‗nki 1922 yilni martida Xalq Maorifi Komissarligi va Umumiy majburiy ta‘lim boshqarmasi bilan birgalikda maktablarda jismoniy madaniyat darslari majburiy fan sifatida kiritilishi haqida qo‗shma bo‗yruqlar qabo‗l qilindi. 

Albatta, kadrlarni yetishmasligi, material bazalarni yo‗qligi va kamligi sababli bu bo‗yruqni bajarish uo‗ng‗ay bo‗lmasdi. 1922 yilni dekabrida Turkiston o‗lka fizkultura soveti qoshida maktab komissiyasi tashkil etiladi. Shuningdek uni faolyati maktablarda jismoniy madaniyatni jonlantirishga yordam berishdir.

 1929 yili Farg‗ona viloyati harbiy komissariati qoshidagi Umumiy majburiy ta‘lim Bo‗limi tomonidan ―Besh yillik maktablarida 1-2 sinflarda jismoniy madaniyatni darsini o‗tish qisqacha dasturi‖ nashr qilindi. Bu dasturda gimnastika, yugurish, sakrash o‗yin mashg‗ulotlarini o‗tqazish nazarda tutilgan. Uni kirish qismida quyidagi ko‗rsatmalar berilgan: Gimnastik quyidagi maqsadga ega: to‗g‗ri jismoniy rivojlanishini berish, organizmdagi nuqsonlarini to‗g‗irlash, harakat koordinatsiyasining ishlab chiqish bilish, intizomini rivojlantirish va nerv sistemalarini mustahkamlash.

Yuugurish yurak, o‗pka, xaxm qilish organlaridagi mushik tolallarini rivojlantirishga yordam berish, energiya va irodani rivojlantirish.

Sakrashlar, yuugurishdi qanday bo‗lsa, bo‗nda xuddi shunday, biroq qo‗shimcha epchillikni, ko‗z bilan ulchashni va mo‗shaklarni tez qisqarish qobilyatini rivojlantirish.

O‗yinlar: Umumiy jismoniy rivojlanishidan tashqari nerv sistemasini mustahkamlashda, psihologik sifatni mustahkamlaydi va rivojlantiradi bularni barchasi esa pedagogik madaniyat vositalaridan biri hisoblaniladi. 

Dasturda o‗qituvchilarga quyidagilarni tavsiya qilinadi: 

1.                 Mashg‗ulotni albatta toza havoda yoki oddiy shamollatilgan xonada, o‗tqazilishi kerak, lekin hozirgina dars o‗tqazilgan xonasida emas. 

2.                 10.daqiqa vaqtini gimnastika mashqlariga, qolgan vaqtni-yugurish, sakrash yoki o‗yinarga, bahishlanadi; agarda o‗yin bilan barcha o‗quvchilar shug‗ullanasalar, o‗nda to‗liq darsni o‗yinga bag‗ishlagani maqul. 

O‗lkada jismoniy madaniyatni majburiy dars sifatida maktab dasturiga kiritish o‗qituvchi kadrlar tayyorlash masalasini keskinlashtirib yubordi. Turkiston o‗lkasi sharoitida bu masalasini xalq qilish ham katta qiyinchiliklar bilan bog‗liq edi. Turkiston Fronti Umumiy harbiy ta‘lim boshqarmasi boshlig‗i A.N.Izrailevning 1921 yil 10 fevralida N.I.Podvoyskiy nomiga yuborgan bildirishidan ma‘lum bo‗lishiga, Toshkentda jismoniy madaniyat o‗qituvchilari tayyorlaydigan ―sport kursi tashkil etish‖ uchun kelishilib, 40 kishidan tashkil topgan kursni 1921 yil 15 fevraligacha ochish belgilandi. Keyinchalik Samarqand va Skobelev shaharlarida ham xuddi shunday kurslarni tashkil etish tadbirlari ko‗riladi. 

1921 yil 13 yanvarda Umumiy harbiy ta‘lim Boshqarmasi xuzurida barcha idoralar va tashkilotlarning jismoniy madaniyat sohasidagi faoliyatini tartibga solib turadigan idoralararo tashkilot-Turkiston Markaziy fizkultura Sovet 1923 yilga qadar o‗lkadagi barcha tashkilotlarning fizkultura va sportni rivojlantirish sohasidagi ishlarni yo‗lga solib turuvchi rahbar organ bo‗lib keldi. Sovet tarkibida soliqni saqlash va Saorif xalq komissarliklarni hamda Umumiy harbiy ta‘lim Boshqarmasidan ikkitadan vakil, To‗qiston Komportiyasi Markaziy Komiteti, VSSPS byurosi, Turkiston komunist yoshlar Soyuzi Markaziy Komiteti, Toshkent depo‗tatlari Soveti, Turkiston

Kommunistik partiyasi Markaziy Komiteti xuzuridagi xotin-qizlar Bo‗limi, Turkiston sponrtligasi va dehqonlar uyushmasidan bittadan vakil bor edi. umumiy harbiy ta‘limning barcha xududiy okruglari xuzurida ham xuddi shunday fizkultura sovetlari to‗zildi. Markaziy fizkultura Sovetning dastlabki raisi A.N.Izrailev, ma‘sul sekretari I.V.Gaidul, ilmiy metodik komissiyasi boshlig‗i Dm.O‗qransev edilar.

Shu davrda viloyat fizkultura Sovetlari (xozirga bo‗linishi asosida) xal to‗zilib, ularga ham rahbar xodimlari tayinlandi. 

Markaziy fizkultura soveti va uning joylariga organlari to‗zilishi fizkultura harakatida katta rol o‗ynadi, o‗lkadagi barcha yirik shaharlarda sport to‗garaqlari vujudga kelishiga, xilma-xil sport tadbirlari o‗tqazilishiga va maktablarda jismoniy madaniyat o‗qitish majburiy dars sifatida quyshimcha yordam beradi. 

Masalan, 1922 yil 25 sentyabrda olingan ma‘lumotlarga ko‗ra o‗sha vaqtda Markaziy Fizkultura Soveti tizimida 46 ta tuman va uchastka sport tashkilotlari bo‗lib, ular 1920 yildagidek 2800 kishini emas, balki 4797 a‘zoni (shu jumladan 382 xotinqizni) birlashtirar edi. o‗lkada 11 gimnastika zallari va shaharchalari, 345 ta sport maydonchasi va bitta veloterek bor edi. Gimnastika 17 tashkilotda, yengil atletika 20 tashkilotda, futbol 26 tashkilotda, basketbol 7 ta tashkilotda rivojlantirila boshlagan edi. Ammo og‗ir atletika, boks, qilichbozlik va velosiped sportni rivojlantirish hamon sust borar edi. Velosiped otiga 3 tashkilotda, og‗ir atelika va boks iki tashkilotda yo‗lga quyilgan edi. 

Shu yilda Qo‗qon yengil atletika musobaqalari, Qo‗qon, Andijon va Jalolobod komandalari o‗rtasida futbol uchrashuvlari o‗tqazilgan. Futbol komandalari orasida Qo‗qon va Andijon komandalari kuchli bo‗lgan.

1921     yili Toshkentda ―Olimp‖ birlashgan sport jamiyati tashkil etiladi. Bu o‗sha davrja Turkistondagi eng yirik sport tashkilotlaridan biri edi. Ushbu jamiyatning futbol komandasi ko‗p yillar mobaynida O‗rta Osiyodagi eng kuchli komandalardan biri hisoblanaib kelidi. 

Shundan so‗ng jismoniy madaniyat va sport Turkiston Respublikasining eng o‗zoq shaharlariga ham yetib bordi. Buxoro, Chorjo‗y, Kattaqo‗rg‗on, Namangan va O‗rganch shaharlarida jismoniy madaniyat harakati rivojlana boshladi. 

 Birinchi olimpiadada bo‗lgani kabi Farhona komandasi muvoffaqiyatli qatnashib, yengil taletika, basketboldan birinchi o‗rinni egalladilar. Ikkinchi olimpiadada gimnastika va boks musobaqalari bo‗lmadi hisob, chunki komandada qatnashgan tashkilotlar bu turlardan komandalar olib kelmadilar, basketboldan faqat Farg‗ona,Samarqnd va Chenyavna shaharlarining xotin-qizlari komandalari katnashdi. Xatto olimpiada tashkilotchisi bo‗lgan Toshkent shahri ham bakseytbol, gimnastika va boksdan kamondalar qo‗ya olmadi. Olimpiada Toshkentning futbol komandasigina barcha uchrashuvlarni mag‗lubyatsiz o‗tkazdi. 

Ikkinchi olimpiada butun o‗lkada jismoniy madaniyat va sportni tashviqottarg‗ibot qilishda va uni yanada rivojlanishida katta rol o‗ynadi. 

1922     yilda yengil atletikadan Turkiston Respublikasi reqorlarining birinchi rasmiy jadvali e‘lon qilindi. 

1923     yil apreligacha Umumiy harbiy ta‘limning fizkultura Sovetlari 24 sport klubini, 15 ta sport jamiyatini, 17 sport to‗garagi va 14 ta skautlar tashkilotini birlashtiradi, ulardagi a‘zolar soni 12.135 kishiga yetgan edi. 

1923 yil 27 iyunda Buturossiya Markaziy ijroiy Komiteti o‗zining 1923 yil 22 sentyabr qarori bilan o‗lka fizkultura sovetini to‗zdi va 1924 yil 23 yanvarda O‗lka Fizkultura Soveti to‗g‗risidagi Nizom tasdiqlandi. 

O‗lka sovetining raisi qilib sog‗liqni saqlash komissari va O‗zbekiston

K.P.Markaziy       komitetini    sekretari    S.S.Asfandiyorov,     ma‘sul    sekretari    qilib

N.M.Testeles tayinlandi. 

Milliy davlat chegaralanish arafasida O‗lka Fizkultura Sovetning to‗zilish texnika nomi siyosati ilmiy ta‘lim komitetidan iborat bo‗lib, ularga Sovet Prezidimu rahbarlik qilardi. Texnika komiteti (raisi B.Ergardt) jamoatchiliq faolini birlashtiradi. Mazkur faollar kuch bilan seharakat o‗yinlar, yengil atletika, og‗ir atletika, ximoya qilish va xujum qilish harakatlari hamda harbiy sport seksiyalari tashkil etilgan bino barin, butun ta‘lim sport ishlari shu komitetda mujassamlashtirlgan edi. Bu komitet o‗lkadagi jismoniy madaniyat to‗garaqlari uchun musobaqa dasturlari va nizolari ishlab chiqar, musobaqalar uyushtirish va o‗tqazish ustidan nazorat qilar, o‗zil-kesil ajrimlar chiqarar va sport ishlariga baho berardi. Toshkentda birinchi o‗lka stadioni qurilish ham shu komitet xizmatlari jumlasiga kiradi. 

Ilmiy ta‘lim komiteti (raisi A.G.Demov) hech qanday ilmiy metodik bazasi bo‗lmagani uchun, amalda hech qanday ish qilmadi. Bu ―Turkistonimizda nihoyat darajada kambag‗al bo‗lganligi tufayli bizda loaqal birorta antrometrik kabinet o‗yqligi natijasidir‖ deyilgan edi. O‗lka Sovet hisoblanadi. 

O‗lka Sovetning Prezidimu katta tashkilotchiliq ishlarini amalga oshirdi, oltita oblast Sovetlarining (Sirdaryo, Samarqand, Farg‗ona, Turkimaniston, Yettisuv, Amudaryo) barchasi o‗z vaqtida to‗zilishini ta‘minladi, ular ishiga rahbarlik qildi. Halq komissarlari, Kasaba soyuzlari va komsomol organlari o‗rtasida muvofaqlashtiruvchiliq rolini o‗ynadi. Butun ittifoqi kengashlariga va qizil sportinteri Qongresslariga Turkiston Respublikasi nomidan vakillar qatnashtiradi, shaharlararo va Respublikalararo sport uchrashuvlari hamda bayramlari uyushtirishga rahbarlik qildi. 

Shunday qilib o‗lkadagi barcha viloyatlarda ham fizkultura Sovetlari to‗ziladi. Masalan, Buxoro Markaziy Ijronya Komiteti xuzurida Fizkultura Sovetini tashkil etish to‗g‗risidagi qaror 1924 yil 25 mayda qabo‗l qilingan edi. bu qarorning nomida ―ilmiy, o‗quv va tashkiliy faoliyatni muvofaqlashtirish va birlashtirish‖ maqsadlari bilan bir qatorda, ―shuningdek sportning milliy turldarini  ravnaq toptirish maqsadida‖ doim so‗zlar ham qayd qilingan edi. 

Ayni, 1924 yilda, O‗lka Fizkultura Sovetining O‗sha yili 16 mayda Toshkentda ochilgan birinchi stadionida Sirdaryo viloyati olimpiadasi o‗tqazildi. Bu olimpiada jismoniy madaniyat to‗garaqlarining hamda ayrim klublarning komandalari qatnashdi. Musobaqalar dasturiga birinchi marta g‗orodni, basketbol (erkaqlar), velosiped sporti va boshqa sport turlari ham kiritildi. Olimpiada yengil atletikadan, futboldan, klassik kurashdan va velosipedchildardan bir qancha qobilyatli yosh sportchilar o‗z mahoratlarini namoyish etdilar.

Shu bilan birga 1924 yilda Turkiston futbol komandachsi birinchi marta REFER birichiligida qatnashib yuqori natija ko‗rsatdi. 

Xuddi shu yili Turkistonda jismoniy madaniyat va sportni tag‗ibot qilish maqsadida ―Fizicheskaya qo‗ltura Turkistana‖ sport jurnali nashr qilina boshladi va o‗nda Respublikani sport hayoti yoritilib boriladi. Sovet hokimyatning dastlabki yillaridanoq Turkistonda jismoniy madaniyat kasaba uyushmalari madaniy ishlarning o‗zviy qismi, ishchilar sinfini birlashtirish va ularning jismoniy jihatdan kamol toptirishning samarali ususllaridan biri bo‗lib qoldi.

1924 yilda o‗tqazilgan butun Turkiston olimpiadasi Turkiston Respublikasidagi fizkultura tashkilotlarining milliy davlat chegaralanishidan oldingi davrda (1917-1924 yillar) qilgan ishlariga yako‗n yasadi. Bu olimpiadada Sirdaryo, Farg‗ona, Turkiston, Samarqand va boshqa viloyat komandalari qatnashdi. Komanda hisobida Sirdaryo viloyatining sportchilari birinchilikka oldi. 

Xulosa qilib shuni aytish kerakki Turkistonda Sovet xokimyatning dastlabki yillari yosh Turkiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sport qaror topdi. Turkiston xalqlari o‗rtasida jismoniy madaniyat harakati ommaviy tarzda rivojlana boshlagan, madaniy qurilish sohasida keskin kurash borgan, jismoniy madaniyat sohasida yangiliq bilan eskiliq o‗rtasida kurash olgan davr bo‗ldi.

Ulug‗ oktyabr sotsialistik revolyusiyasi g‗alabasidan keyin Turkiston jismoniy madaniyat o‗z milliy shaklini saqlab qolgan holda yangidan yangi mazmunni kashf etdi.

Bu keng darajada mehnatkashlar ommasining mulki, qolaversa kelajakda-o‗sib kelayotgan yosh avlodni sog‗lom qilib madaniyatlashdagi kuchli vosita bo‗lib qoladi.

 

 

 

12-ma‘ruza: Xalqaro olimpiya qo‗mitasining tashkil to‗ishi REJA:

1.Qadimgi olimpiya o‗yinlarining vujudga kelishi 2.Zamonaviy olimpiya o‗yinlarining tashkil etilishi.

3.Olimpiya xartiyasi

3.Olipiya kongressi

4. XOK ning 9 ta  prezidentlari.

Ilk olimpiada o‗yinlari eramizdan avvalgi 776 yilda yunonistonda (Gresiyada) Zevs sharafiga bag‗ishlab o‗tqazilgan. Uning birinchi qahramoni Elladalik oshpaz Karob hisoblanadi. Rim imperatori Fedosiy birinchi o‗z shaxsiy manfaatlaridan foydalanib, 394 yilda Olimpiya o‗yinlarini o‗tqazilishni taqiqlagan. Shuni qayd qilish kerakki, Olimpiya sport inshootlari bir yilgini ular ko‗rdi. 395 yilda Alfey daryosi qirg‗oqlaridagi qonli to‗qnashuvlar natij Birinchi xalqaro atletik kongress 23 iyun 1894 yil Parijdagi Sarbonn universitetida o‗tkaziladi. Keyinchalik bu tadbir I-Olimpiya Kongressi deb ataladi. 

Kongressda 12 mamlakat vakillari ishtirok etadi. 21 mamlakat esa yozma ravishda o‗z xohishlarini rozilik bildiradi. Katta mamlakat hisoblangan Germaniya bundan bosh tortadi. CHunki, Mamlakat Tekasidagi harbiylar olimpiya o‗yinlari g‗oyalariga qarshi edilar. 

Kongressda asosan tshrtda masala muhokama etiladi, ya‘ni:

1.     Havaskorlik va professional sport haqida.

2.     Olimpiya o‗yinlarini qayta tiklash to‗g‗risida.

3.     O‗yinlarning dasturi va uni o‗tkazish tartiblari haqida.

4.     Xalqaro olimpiya qo‗mitasining tarkibi haqida.

Kongressda Xalqaro olimpiya qo‗mitasi tuzilganligi haqida qaror qabul qilindi. Uning tarkibiga Gretsiya, Frantsiya, Rossiya, Angliya, AQSH, SHvetsiya, Vengriya, CHexiya, Italiya, Belgiya, Argentina, Yangi Zelandiya vakillari kiritildi. Olimpiya qo‗mitasining birinchi prezidenti etib grek Demetrius Vikelas (1894-1896 yillar) saylandi. Keyinchalik uning o‗rnini Per de Kuberten egalladi va to 1925 yilgacha XOQ prezidenti bo‗lib faoliyat ko‗rsatdi. So‗nggi 12 yil davomida u XOQ faxriy prezidenti deb hisoblandi.

 Kongressda Olimpiya Xartiyasi (Ustav)

Kongressda Olimpiya Xartiyasi (Ustav) tasdiqlandi. Unda XOQning maqsad va vazifalari, o‗yin qoidalari va ular bilan bog‗liq asosiy masalalar ifoda etilgan edi.

I-Kongress Xalqaro Olimpiya harakatida muhim ahamiyatga ega bo‗ldi. Uning mohiyati keyingi olimpiya harakatini rivojlantirishda asosiy o‗rinda turadi. Kongress kun tartibidagi barcha masalalarni ko‗rib chiqib, asosiy tomonlarni tasdiqladi.

Olimpiya Kongressida I-Olimpiya o‗yinini Afinada o‗tkazishga qaror qabul qilingan edi. chunki antik Olimpiya o‗yinlari Vatani Gretsiya bo‗lganligi va D.Vikelasning XOQ prezidenti qilib saylanishi buning asosiy sababi edi. 

1896 yil 6 aprelda Afinada I-Olimpiya o‗yini ochiladi. O‗yinlarga 14 mamlakatdan 245 nafar sportchi kelishdi. Ular Avstraliya, Avstriya, Bolgariya, Buyukbritaniya, Vengriya, Germaniya, Gretsiya, Daniya, Italiya, AQSH, Frantsiya, CHili, SHveytsariya, SHvetsiya mamlakatlarining vakillari edi. O‗yinlar dasturida 9 tur: yengil atletika, gimnastika, suzish, yuk (tosh) ko‗tarish, kurash, o‗q otish, qilichbozlik, velosiped poygasi va tennis bo‗yicha kurashlar olib borildi.

Engil atletika turida AQSH sportchilari 9 ta (12 tadan) yuqori natijalarni qo‗lga kiritdi. Uch hatlab sakrash D.Konnoli birinchi olimpiya chempioni bo‗ldi. Gimnastika turida Germaniya sportchilari g‗olib bo‗ldi. K.SHuman tayanib sakrashda eng yaxshi natijaga erishdi. Velopoygada frantsuz P.Masson g‗olib keldi. 

Tennisda ingliz D.Boland, suzishda-Vengr A.Xayosh ustunlik qilishdi. Otish va qilichbozlikda ochkolar to‗plashda greklar ancha faoliyat ko‗rsatib, g‗olib bo‗lishdi.

Greklar umumiy ochkolar bo‗yicha birinchilikni egalladi. Amerikalik R.Garret disk uloqtirishda va yadro irg‗itishda g‗olib bo‗ldi. SHuningdek u uzunlikka sakrashda-ikkinchi va balandlikka sakrashda uchinchi o‗rinni egallab, barchaning e‘tiboriga sazovor bo‗ldi. Qiziqarli tomoni shundaki Garret o‗yinlarga tasodifan tushib qolgan. CHunki u Gretsiyada o‗z tatilini o‗tkazib yurganda Olimpiya o‗yinlari haqidagi xabarni eshitadi va jamoaga o‗z ro‗yxatini kiritadi. U umrida disk uloqtirmagan, faqat o‗yindan 3 kun oldin u mashq qilib o‗rgangan. Uning tabiiy qobiliyati va sportdagi faoliyatlari olimpiya chempioni bo‗lishiga sabab bo‗lgan.

These councils have a sizeable influence on the activities, while it must berecognized that other agencies have a more direct input to sport— actuallydelivering sport on the playing field or in the gymnasium. The national SportsCouncil‘s role is largely that of an enabler, facilitator, funder, supporter andpromoter of sport; only in recent years have these Sports Councils started tomake more direct provision of support for individuals who actually deliversport through coaching individuals. Such initiatives as Action Sport and Team Sport Scotland have been successful in encouraging increased participation at a variety of levels.¹

70 ming tomoshabin sig‗adigan stadiondagilarning e‘tiborini grek dehqoni Spiros Adis jalb etadi. U marafonga yugurishda g‗olib kelgan. (Marafon shahridan Afinagacha bo‗lgan masofa 42 km. atrofida).

Afinadagi Olimpiya o‗yinlari maqsaddagidek bo‗lib o‗tdi. Kubertenning boshlagan harakati to‗la amalga oshdi. Bu XX asrning eng diqqatga sazovor tadbirlaridan biriga aylandi va Olimpiya o‗yinlarining har to‗rt yilda o‗tkazib borilishiga asos soldi. 

Xulosa qilib aytganda, Xalqaro sport uyushmalarining tashkil etilishi va Xalqaro sport musobaqalarining o‗tkazilishi qadimgi grek olimpiya o‗yinlarini qayta tiklashga sabab bo‗ldi. Bu yo‗lda Yevropa mamlakatlarining hissasi g‗oyat kattadir. 

Xalqaro Olimpiya o‗yinlarini tashkil qilishdagi harakatlarda frantsuz adibi Per de Kubertenning tinimsiz va mashaqqatli mehnatlari hamda grek xalqining o‗z an‘analariga sodiq bo‗lishi tarixda o‗chmas iz qoldirdi.

I-Olimpiya o‗yinlari faqat ishtirok etgan davlatlarninggina emas, balki jahondagi juda ko‗p mamlakatlarning sportchilari, yoshlari va mutaxassislarini dadil qadamlar bilan Olimpiya harakatini rivojlantirishga otlantirdi.

Olimpiya ramzi – bir-biriga kiritilgan (ulangan)besh xalqa. Ular yashil, qora, qizil, sariq va ko‗k rangda tasvirlanib, besh qit‘ani bildiradi. Bu 1913 yil Kuberten taklifi bilan tasdiqlangan.

Olimpiya belgisi (emblema) – besh xalqa ramzi bilan birga qo‗shib, yil, shahar va mamlakatning olimpiya harakatidagi belgilari (nishon) ifodalanadi.

Olimpiya mash‘alasi – Olimpiya shahrida quyosh nuri taftida (olov) fakel yoqiladi. Yoqilgan mash‘ala (fakel) turli vositalar orqali olimpiya o‗yinlari o‗tkaziladigan joyga yetkazib beriladi. Bu an‘ana 1936 yil XI-Olimpiya o‗yinlaridan buyon davom etib keladi.

Olimpiya shiori (deviz) – Tezroq, balandroq, kuchliroq! (―TSitius, altius, fartius!‖)-olimpiya harakatini bildiradi. Bu shior 1895 yil Kubertenning safdoshi va o‗rtog‗i Rominikan irdeni soxibi, din xodimi Martin Xidon tomonidan taklif etilgan va 1913 yil bu ishor XOQ tomonidan tasdiqlangan. 1920 yil VII Olimpiadada birinchi marotaba bu ishor o‗qiladi.

Olimpiya qasamyodi – Olimpiada sportchilar qasamyodi Kuberten tomonidan ishlab chiqiladi va VII Olimpiya o‗yinlarida (1920) amalga oshiriladi. SHu o‗rinda aytish lozimki, olimpiya o‗yinlari hakamlari ham qasamyod qiladi. Bu esa 1968 yildan buyon amalda qo‗llanib kelinmoqda.

Olimpiya gulxani – Gimn 1896 yilda yaratilgan. Kostas Palamos so‗zi va Spiros Samar musiqasi bilan yaratilgan olimpiya gimni rasmiy ravishda 1957 yilda XOQ tomonidan tasdiqlanadi. 

Olimpiya medallari va yorliqlari – oltin medal-kumushdan yasalib, uning usti 6 g. oltin bilan qoplangan. Kumush medal esa-925 sifatidagi (proba) kumushdan tarkib topgan va bronza medali. Ular 1.2.3 o‗rinlar uchun mo‗ljallangan. Diplomlar (yorliq) 16 o‗rinlardagi sportchilar va jamoalarga taqdim etiladi. 

Olimpiya mukofotlari – orden va kuban. Ordenlar oltin, kumush va bronzalardan iborat bo‗lib, olimpiya harakatiga qo‗shgan ulkan hissalari va sport natijalariga ega bo‗lganni uchun rahbar shaxslarga, sportchilarga beriladi. Bu 1975 yilda tasdiqlangan. Olimpiya kubogi 1906 yilda tasdiqlanib, olimpiya sport turlarida katta yutuqlarga erishgan jamoalarga beriladi. 

Olimpiya nishonalari (atributlar) – nishonlar (znachok), tangalar (manet) talismonlar (ramziy shakl), piktogrammlar va hokazo hisoblanadi. Bu nishonlarni Olimpiya o‗yinlarini o‗tkazuvchi shahar va tashkiliy qo‗mita tomonidan tayyorlanadi. 

Boshda takidlanganidek XOQ faoliyatlari eng qiyin davrlarga  to‗g‗ri keladi va boshqarish ishlarida ko‗p murakkab voqeliklarga duch keladi. 

Ma‘lumki, Olimpiya Xartiyasi birinchi kongressda (1894 y) qabul qilinib, ko‗p soxalarda keyinchalik o‗zgartirishlar kiritilgan. SHunday bo‗lsada uning asosi (Kuberten ishlab chiqqan mazmun) hozirgi davrda ham o‗z kuchini yo‗qotgan emas.

Xartiya asosida XOQ milliy olimpiya qo‗mitalari, xalqaro sport federatsiyalari, xalqaro sport uyushmalari va boshqa aloqador tashkilotlar bilan hamkorlikda ish olib boradi

 Olimpiya kongresslari

   – Birinchi XOQ kongressi (1894) haqida o‗tgan boblarda bayon etildi. 1897 yil ikkinchi kongress Gavrada o‗tkaziladi. U sport pedagogikasi va gigienasiga bag‗ishlangan. Uchinchi kongress 1905 yil Bryusselda o‗tkaziladi. Unda maktablar, universitetlar, shahar va qishloq jamoalari (opshi), armiya va xotin-qizlar orasida jismoniy tarbiya va sportni  rivojlantirish masalalari muhokama qilinadi.

Keyingi uchta kongress (1906 yil Parij, 1913 yil Lozanna, 1914 yil Parij) dasturlariga san‘at, adabiyot va sport, sport texnologiyasi, olimpiya qoidalari kiritilgan edi.

Olimpiya o‗yinlari va harakatining obro‗-e‘tiborini oshirishda keyingi o‗tkazilgan Kongresslar katta rol o‗ynagan. VII-Kongress 1921 yil Lazanna, VIII- Kongress-1925, Praga, IX-Kongress-1930 yil Berlinda o‗tkazilgan. Ularda havaskorlik sporti, o‗yinlarni o‗tkazish muddatlari, dasturlari, xotin-qizlarning sportda qatnashishi, yoshlar sportini rivojlantirish va boshqa masalalar muhokama etilgan.

Kongresslardagi g‗oyalar va muammolar omma orasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishda katta ulushlar qo‗shgan.

Bu bobga qisqacha xulosa qilinganda aytish mumkinki, XX asrning birinchi yarmi jahon sport jamoatchiligi hayotida juda katta burilish bo‗ldi. Olimpiya o‗yinlari Yevropa va Amerika mamlakatlarida keng quloch yozdi. Taniqli va iqtidorli sportchilar soni ko‗paydi.

Yozgi va qishki olimpiya o‗yinlaridagi natijalar, ko‗tarilgan g‗oyalar, ishorlar va o‗tkazilgan boshqa turli xil madaniy tadbirlar yoshlarning sportga bo‗lgan qiziqishlari, munosabatlarini tobora oshirib yubordi.

Xalqaro olimpiya harakatini rivojlantirishda milliy Olimpiya qo‗mitalari (MOQ) va XOQ prezidentlari, rahbar xodimlarining faoliyati olqishlarga sazovor bo‗ldi.

XOQ.ning faoliyatini mustahkamlashda o‗tkazilgan kongresslar muhim ahamiyat kasb etdi.

 

426 yilda Fedosiya II Olimpiya shahrini yoqib tashlash to‗g‗risida bo‗yruq bergan. 100 yil o‗tgandan keyin ikki marta yer qimirlagan hamda Alfiy va Kloden daryo suvlarining toshishi oqibatida Olimpiya shahri qum ostida qolib ketadi. Bir yarim ming yil atrofida Olimpiya shahri qoldiqlari ko‗milgan holatda qoladi, faqat 1824 yili Angiyalik arxeolog Lord Stonnof Aldiy daryosi qirg‗oqlarida qazish ishlari olib boradi, hamda etnik davrlar Olimpiya rejasini to‗zib chiqadi.

Zamonaviy Olimpiya o‗yinlarining qayta tiklash franso‗z pedagogi Boron P‘erde Kuberiten sayi harakatlari va fidoyligi tufayli amalga oshgan.

  P‘er de Kuberten

1894 yili 23 iyunda P‘er de Kuberten tashabbusi bilan halqaro olimpiyada o‗yinlarni o‗tqazish vazifasini o‗z ichiga oluvchi Xalqaro Olimpiya qo‗mitasi to‗zildi.

Xalqaro Olimpiya Qo‗mitasini ta‘lis etuvchi a‘zolari:

E.Kallo (Fransiya), Generil A.D.Butovskiy (Rossiya), General Balk (Shvesiya), professor U.M.Sloo‗n (AQSh), lord Amitxill (Buyuk Britaniya), Ch.Xerberg (Buyuk Britaniya), Ferenya Kemen (Vengriya), I.Gut – Yarnovskiy (Bog‗emiya), X.B.Subner (Argentina), L.A.Kaff (Yangi Zelondiya), graf Lo‗qkezi Palli (Italiya), graf. M. de Bo‗ze (Belgiya), Kiyaz d, Anuriya Qorafa (Italiya) va V.Gexbordey (Germaniya).

V.Gexbardey Parijda o‗tqazilgan qongressda qatnashmagan, lekin 1895 yili uni keyingi chislo bilan Xalqaro Olimpiya Qo‗mitasini ta‘sis etish komissiyasi a‘zoligiga kiritilgan.

Xalqaro Olimpiya Qo‗mitasining prezidenti qilib grek Demetrios Vikelas, bosh kotib qilib esa franso‗z baron P‘er de Kubrten saylandi. Ikki yildan keyin Vikellas istefoga chiqadi va 1896 yildan keyin Kuberten prezedentlik lavozimini egallaydi.

Ma‘lumki ta‘sis anjumani Olampiya o‗yinlarining asosiy huquqlari, qoida va nizomlarini shuningdek antik yangiliqlariga turt yilda bir morotoba o‗tqazish to‗g‗risidagi qarorni Olimpiya nizomi (Xortiyasi) tasdiqlaydi. Pe‘r de Kuberten birinchi zamonaviy Olimpiya o‗yinlarini 1900 yilda Parij shahrida o‗tqazish to‗g‗risida taklif kiritadi, biron Gresiyalik taniqli shoir va tarjimon Demetrios Vikelas anjuman ishtirokchilarining Olimpiya o‗yinlarini 1896 yil o‗tqazishga, shuningdek 1900 yilda bo‗ladigan Olimpiya o‗yinlarini o‗tqazish arenasi Parij shahri bo‗lishiga chaqiradi. Bo‗ngacha antik Olimpiya o‗yinlarining beshinchi hisoblanchan Ellada yerida birinchi zamonaviy o‗yinlari o‗tqaziladi. Masala shunday xal qilishadi.

 

                         XALQARO OLIMPIYA O‗YINLARINING PREZIDENTLAR.

 

	XOK Prezident	Faoliyat ko‗rsatgan yillar	Davlat
	Demetrius Vikelas	1894-1896	Gresiya
	Per de Kuberten	1896-1915,1916-1925	Fransiya
	Godfri de Blone (v.i.yu.)	1916-1919	Shveysariya
	Anri de Baye-Latur	1925-1942	Belgiya
	Yuxannes Zigfrid Edstrem	1942-1952	Shvesiya
	Eyveri Brendedj	1952-1972	AQSh
	Maykl Morris Killanin	1972-1980	Irlandiya
	Xuan Antonio Samaranch	1980 -2001	Ispaniya
	Jak Rogge	2001-h.v.	Belgiya

 

 

Demetrius Vekelas (1894—1896 yillar).

 

 

Zamonaviy Olimpiya o‗yinlarining asoschisi

Per de Kuberten (1896-1915 yillar), (1919-1925 yillar)

Zamonaviy Olimpiya o‗yinlarining qayta tiklash franso‗z pedagogi Boron P‘erde Kuberiten sayi harakatlari va fidoyligi tufayli amalga oshgan.

1894 yili 23 iyunda P‘er de Kuberten tashabbusi bilan halqaro olimpiyada o‗yinlarni o‗tqazish vazifasini o‗z ichiga oluvchi Xalqaro Olimpiya qo‗mitasi to‗zildi.

Xalqaro Olimpiya Qo‗mitasini ta‘lis etuvchi a‘zolari:

E.Kallo (Fransiya), Generil A.D.Butovskiy (Rossiya), General Balk (Shvesiya), professor U.M.Sloo‗n (AQSh), lord Amitxill (Buyuk Britaniya), Ch.Xerberg (Buyuk Britaniya), Ferenya Kemen (Vengriya), I.Gut – Yarnovskiy (Bog‗emiya), X.B.Subner (Argentina), L.A.Kaff (Yangi Zelondiya), graf Lo‗qkezi Palli (Italiya), graf. M. de Bo‗ze (Belgiya), Kiyaz d, Anuriya Qorafa (Italiya) va V.Gexbordey (Germaniya).

 

 

V.Gexbardey Parijda o‗tqazilgan qongressda qatnashmagan, lekin 1895 yili uni keyingi chislo bilan Xalqaro Olimpiya Qo‗mitasini ta‘sis etish komissiyasi a‘zoligiga kiritilgan.

 

	XOK 3 Prezidenti Anri de Baye-Latur  (1925-1942 yillar).
	XOK 4 Prezidenti  Yuxannes Zigfrid Edstrem  (1942-1952yillar)
	XOK 5 Prezidenti  Eyveri Brendedj  (1952-1972 yillar)
	XOK 6 PrezidentiMaykl Morris Killanin  (1972 – 1980 )
	Xuan Antonio Samaranch  (1980 – 2001 )
	Jak Rogge  (2001 yil)

 

XOK KONGRESSLARI HAQIDA MA‘LUMOT

 

№	O‗tkazilgan yillar	O‗tkazilgan joyi
I	1894	Parij
II		Gavr
III		Bryussel
IV		Parij
V		Lozanna
VI		Parij
VII		Lozanna
VIII		Praga
IX		Berlin
X		Varna
XI		Baden-Baden
XII		Parij
XIII	2009	Kopengagen

 

OLIMPIYA O‗YINLARI.

№	Yil	O‗tkazilgan joyi		Qatnashgan mamlakatlarso ni	Sportchi lar soni	1-O‗rinni egallagan Davlat
I	1896	Afina, Gresiya		14	245	Gresiya
II	1900	Parij, Fransiya		24	1225	Fransiya
III	1904	Sent-Luis, AQSh		13	689	AQSh
IV	1908	London, Angliya		22	2035	Angliya
V	1912	Stokgolm, Shvesiya		28	2547	Shvesiya
VI	1916	Berlin, Germaniya		otkazilmadi
VII	1920	Antverpen, Belgiya		29	2669	AQSh
VIII	1924	Parij, Fransiya		44	3092	AQSh
IX	1928	Amsterdam, Gollandiya		46	3014	AQSh
X	1932	Los-Andjeles, AQSh		37	1408	AQSh
XI	1936	Berlin, Germaniya		49	4066	Germaniya
XII	1940	Tokio, Yaponiya		otkazilmadi
XIII	1944	London, Angliya		otkazilmadi
XIV	1948	London, Angliya		59	4099	AQSh
XV	1952	Xelsinki, Finlyandiya		69	4925	AQSh
XVI	1956	Melburn, Avstraliya		67	3184	SSSR
XVII	1960	Rim, Italiya		83	5348	SSSR
XVIII	1964	Tokio, Yaponiya		93	5140	SSSR
XIX	1968	Mexiko, Meksika		112	5530	AQSh
XX	1972	Myunxen, FRG		121	7123	SSSR
XXI	1976	Monreal, Kanada		92	6028	SSSR
XXII	1980	Moskva,  SSSR		80	5217	SSSR
XXIII	1984	Los-AndjelesAQSh		140	6797	AQSh
XXIV	1988	Seul, Koreya		159	8465	SSSR
XXV	1992	Barselona, Ispaniya		169	9367	SNG
XXVI	1996	Atlanta, SShA		197	10320	AQSh
XXVII	2000	Sidney, Avstraliya		199	10651	AQSh
XXVIII	2004	Afinы, Gresiya		202	11400	AQSh
XXIX	2008	Pekin, Xitoy		204	11500	XITOY
XXX	2012	London, Angliya		205	10500	AQSh
XXXI	2016	Braziliya        Rio Janeyro	de

 

QIShKI  OLIMPIYADA O‗YINLARI.

№	Yil	O‗tkazilgan joyi	Mamlakat      va qatnashgan sportchilar soni.	Sport turlarini soni.	1-o‗rin egallagan mamlakat
I	1924	Shamoni, Fransiya	293 (16)	7	Norvegiya
II	1928	Sankt-Moris, Shveysariya	464 (25)	8	Norvegiya
III	1932	Leyk-Plesid, AQSh	252 (17)		AQSh
IV	1936	Garmish-Partenkirxen, Germaniya	646 (28)	7	Norvegiya
V	1948	Sankt-Moris, Shveysariya	669 (28)	9	Shvesiya
VI	1952	Oslo, Norvegiya	694 (30)	8	Norvegiya
VII	1956	Kortina-d Ampesso, Italiya	821 (32)	8	SSSR
VIII	1960	Skvo-Velli, AQSh	665 (30)	8	SSSR
IX	1964	Insbruk, Avstriya	1091 (36)	8	SSSR
X	1968	Grenobl, Fransiya	1158 (37)	10	Norvegiya
XI	1972	Sapporo, Yaponiya	1006 (35)	10	SSSR
XII	1976	Insbruk, Avstriya	1123 (37)	10	SSSR
XIII	1980	Leyk-Plesid, AQSh	1072 (37)	10	SSSR
XIV	1984	Saraevo, Yugoslaviya	1274 (49)	8	GDR
XV	1988	Kalgari, Kanada	1634 (57)	8	SSSR
XVI	1992	Albervil, Fransiya	1801 (64)	12	Germaniya
XVII	1994	Lillexammer, Norvegiya	1923 (67)	12	Rossiya
XVIII	1998	Nagano, Yaponiya	2176 (72)	14	Germaniya
XIX	2002	Solt-Leyk-Siti, AQSh	2399 (77)	15	Germaniya
XX	2006	Turin, Italiya	2573 (84)	15	Germaniya
XXI	2010	Vankuver, Kanada	2574 (82)	15	Kanada
XXII	2014	Sochi, Rossiya

 

OSIYO O‗YINLARI 

Yozgi Osiyo o‗yinlari.
№	O‗tkazilgan yili	O‗tkazilgan joyi
I	1951	Deli, Hindiston
II	1954	Manila, Filippin
III	1958	Tokio, Yaponiya
IV	1962	Djakarta, Indoneziya
V	1966	Bangkok, Tailand
VI	1970	Bangkok, Tailand
VII	1974	Tegeran, Iran
VIII	1978	Bangkok, Tailand
IX	1982	Deli, Hindiston
X	1986	Seul, Koreya
XI	1990	Beyjing, Xitoy
XII	1994	Xirosima, Yaponiya
XIII	1998	Bangkok, Tailand
XIV	2002	Pusan, Koreya
XV	2006	Doha, Qatar
XVI	2010	Guanchjou, Xitoy
XVII	2014	Inchxon, Koreya

 

QIShKI OSIYO O‗YINLARI.
№	O‗tkazilgan yili	O‗tkazilgan joyi
I	1986	Sapporo, Yaponiya
II	1990	Sapporo, Yaponiya
III	1996	Xarbin, Hitoy
IV	1999	Kanvondo,
V	2003	Aomori,
VI	2007	Chanchun
VII	2011	Alma-Ata, Kazaxstan

 

BUTUNDUNYO UNIVERSIADASI

 

Yozgi Universiada			Qishki Universiada
№	yil	O‗tkazilgan joyi	№	yil	O‗tkazilgan joyi
I	1959	Turin, Italiya	I	1960	Shamoni, Fransiya
II	1961	Sofiya, Bolgariya	II	1962	Villar, Shveysariya
III	1963	Portu-Alegri, Braziliya	III	1964	Shpindlerov          Mlin, Chexoslovakiya
IV	1965	Budapesht, Vengriya	IV	1966	Sestriere, Italiya
V	1967	Tokio, Yaponiya	V	1968	Insbruk, Avstriya
VI	1970	Turin, Italiya	VI	1970	Rovaniemi, Finlyandiya
VII	1973	Moskva, SSSR	VII	1972	Leyk-Plesid, AQSh
VIII	1975	Rim, Italiya	VIII	1975	Livino, Italiya
IX	1977	Sofiya, Bolgariya	IX	1978	Shpindlerov Mlin,Chexoslovakiya
X	1979	Mexiko, Meksika	X	1981	Xaka, Ispaniya
XI	1981	Buxarest, Rumыniya	XI	1983	Sofiya, Bolgariya
XII	1983	Edmonton, Kanada	XII	1985	Belluno, Italiya
XIII	1985	Kobe, Yaponiya	XIII	1987	Shtrbske               Pleso, Chexoslovakiya
XIV	1987	Zagreb, Yugoslaviya	XIV	1989	Sofiya, Bolgariya
XV	1989	Duysburg, Germaniya	XV	1991	Sapporo, Yaponiya
XVI	1991	Sheffild, Angliya	XVI	1993	Zakopane, Polsha
XVII	1993	Buffalo, AQSh	XVII	1995	Xaka, Ispaniya
XVIII	1995	Fukuoka, Yaponiya	XVIII	1997	Mudju, Koreya
XIX	1997	Sitsiliya, Italiya	XIX	1999	Poprad, Slovakiya
XX	1999	Palma    de     Malorka, Ispaniya	XX	2001	Zakopane, Polsha
XXI	2001	Pekin, Xitoy	XXI	2003	Tarvizio, Italiya
XXII	2003	Tegu, Koreya	XXII	2005	Insbruk, Avstriya
XXIII	2005	Izmir, Tursiya	XXIII	2007	Turin, Italiya
XXIV	2007	Bangkok, Tailand	XXIV	2009	Xarbin, Hitoy
XXV	2009	Belgrad, Serbiya	XXV	2011	Erzurum, Tursiya
XXVI	2011	Shenchjen, Xitoy	XXVI	2013	Maribor, Sloveniya
XXVII	2013	Kazan, Rossiya	XXVII	2015	Granada, Ispaniya
XXVIII	2015	Kvandju, Koreya	XXVIII

 

O‗zbekiston 1992 yili o‗z mustaqilligiga ega bo‗lgan zabardast davlatga aylanib bormoqda.

1992     yil 21 yanvarda O‗zbekiston Respublikasining Milliy Olimpiya O‗qimtasi rasmiy ravishda ta‘sis qilindi va shu yili 9 martda Xalqaro Olimpiya Qo‗mitasi tarkibiga kirtilib, xaqiqiy a‘zosi bo‗ldi. Bu O‗bekiston sportchilarining Olimpiyada, Osiyo va Jahon birinchiliqlarida mustaqil terma jamo sifatida ishtirok etishlariga imqonlar yaratib berdi.

1993     yil 26 aprelda O‗zbekiston Respublikasi Milliy Olimpiya Qo‗mitasi (MOK)ning bosh Assombleyasi bo‗lib, uning ustavi qabo‗l qilindi. O‗nda Olimpiya o‗yinlarining asosiy g‗oyalari o‗z ifodasini topgan bo‗lib, eng muhim yo‗nalishlar bo‗yicha asosiy vazifalar belgilangan. O‗zbekiston Respublikasi Milliy Olimpiya Qo‗mitasi o‗z faoliyatini Olimpiya Hartiyasiga asoslangan holda amalga oshiradi. U o‗z oldiga olimpiya g‗oyalarini aholi ongiga singdirish, shuningdek, barcha kishilarning jismonan madaniyat va sport bilan shug‗ullanishga jalb qilishni maqsad qilib qo‗yadi. Buning uchun ―Tezroq‖, ―Balandroq‖, ―Kuchliroq‖ deb nomlangan Olimpiya o‗yinlari chaqiriqlarini aholiga, ayniqsa, o‗quvchi – yoshlarga tusho‗ntirishda bir qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ma‘lumki, Xalqaro Olimpiya o‗yinlarining ―Olimpiya o‗yinlarida asosiysi talaba emas, balki o‗nda qatnashish!‖, degan oliyjanob g‗oyalari (1908 yil IV Olimpiyadada qilingan) mavjud. O‗zbekiston Respublikasi bu g‗oyalarga amal qilgan holda, o‗yinlarda qatnashib qolmasdan, bo‗lki ulkan g‗alabalar uchun ham katta tayyorgarlik ko‗rmoqda. Cho‗nki Respublikamiz 1994yil fevraldagi  qishni va 1996 yildagi yozgi Olimpiya o‗yinlarida, shuningdan Osiyo o‗yinlarida, Osiyo chempionantlarida va jaxon chempionantlarida mustaqil jamo sifatida qatnashib yaxshi o‗rinlarni egallamoqdalar.

Olimpiya timsoli ―O sport sen-tinchlik  mashhur iborasini‖ Tezroq, kuchliroq, bolandroq shior

9.8. YOZGI  OLIMPIYA O‗YINLARI  HAQIDA MA‘LUMOTLAR.      birinchi OLIMPIADA O‗YINLARI

( GRESIYA, AFINA, 1896 YIL 6-15 APREL)

Birinchi Olimpiada o‗yinlari 1896 yili 6 apreldan – 15 aprelgacha Gresiyaning Afina shahrida o‗tqazildi. I – Olimpiya o‗yinlarida 13 mamlakatdan 285 sportchi qatnashdi. Sportning dasturdagi 9 turi bo‗yicha, dasturning 42 turidan birinchiliq o‗tqazildi. (engil antletika, gimnastika, og‗ir antlentika, o‗q otish, velosifey, tennis, qilichbozlik, kurash, suzish)

Zamonaviy Olimpiada o‗yinlariga marofon yugurishini kiritilishini o‗zi qayta voqea bo‗ldi.

Gresiya Qo‗mondoni Miltiodning elchisi yunonlarning Marofon vodiysida eronliklar ustidan qilgan g‗alabasi haqidagi xabarni Afrikaga yetqazish uchun yugurib borgan yo‗lda birinchi marta marofon yugurishi o‗tqazildi. Bu musobaqa tomoshabinlarning diqqatini o‗ziga ko‗proq jalb etdi va olimpiyada o‗yinlarining asosiy turiga aylangandek bo‗ldi. Yugurishda grek Luis yutib chiqdi.

Noan‘anaviy ochkolar hisobiga ko‗ra Gresiya birinchi o‗rinni, AQSh – ikkinchi o‗rinni va Gremaniya sportchilari uchinchi o‗rinni egalladilar.

 

 II – OLIMPIYA O‗YINLARI

(Fransiya, Parij, 1900 yil 14 maydan 13 sentyabrgacha)

1900 yili Parijda Xalqaro Parid visitavkasi paytida bu shaharda II- Olimpiada o‗yinlari bo‗lib o‗tdi. Bu gal o‗yinlar jamoatchiliqning diqqatini o‗nchalik torta olmadi. O‗yinlar dasturi cho‗zilib ketgan bo‗lib, ko‗rgazma davom etib turgan vaqtning boshidan oxirigacha namoyish qilindi, bu esa ularga bo‗lgan qiziqishning pasaytirib yubordi; ko‗rgazma eksponantlari tamoshabinlarning diqqatini sportdan chalg‗inardi.

Olimpiya o‗yinlari dasturiga quyidagi yangi sport turlari kiritildi: oit sporti, suv polosi, yelkanli sport, eshkak eshish, futbol, golf, regbi, kamondan o‗q otish.

Bu o‗yinlarda 20 mamlakatdan 1066 sportchi (shulardan 6 tasi ayollar) ishtirok etdi.

Nao‗anaviy ochkolar hisobiga ko‗ra Fransiya birinchi zrinni, AQSh ikkinchi o‗rinni, Buyuk Britaniya uchunchi o‗rinni egalladilar.

                                                 III – OLIMPIADA O‗YINLARI

(AQSh SENT – LUIS, 1904 YIL 1 IYuLDAN – 29 OKTYABRGAChA)

III – Olimpiyada o‗yinlari AQSh ning Sent – Luis shahrida o‗tqazildi. Yevropa mamlakatlaridan olimpiadaga sportchilar kam keldi va o‗yinlar aslida Amerika sportchilarining musobaqasiga aylanib qoldi. Bu o‗yinlarda 10 mamlakatdan hammasi bo‗lib 496 sportchi qatnashdi. 

Bu Olimpiada o‗yinni haqida Lozanadachi Olimpiada institutini yozishiga ko‗ra O‗yinni asosiy dasturida 11 ta sport turi va 2 ko‗rgazmali chiqishni taqdim etilgandi. Biroq haqiqat shundan  iboratki, yunon, nemis va vengarlardan tashqari barcha yevropa davlatlari qatnashmasligini e‘lon qildilar. Kuberten o‗zi ham bu o‗yinni o‗tqazishdan bosh tortdi.

Bu Olimpiada o‗yinlari dasturiga borligi marta boks, suvga sakrash, basketbol (ko‗rgazmali sport turi) kiritildi. Kurash va boks musobaqalarida birinchi martaba og‗irlik toifalari kiritildi. Yengil atletika turlarining o‗rtasida eng an‘anaviysi marofon yugurish bo‗lib qoldi. Marofon yugurishda g‗oliblik amerikali sportchi Lorsga nasib etdi. Biroq uni natidasini hisobga olishmadi.

III      – Olimpiaa o‗yinlarida 10 ta davlatdan 496 sportchi (shulardan 10 tasi ayollar) dasturdagi 17 sport turi bo‗yicha 103 nomeridan birinchiliq o‗tqazildi. Shulardan halqaro dideratsiya sportni 9 turi bo‗yicha 73 ta musobaqani rasmiy ravishda tan oldi. Beysbol bo‗yicha ko‗rgazmali chiqish ko‗rsatildi.

Noa‘anaviy ochkolar hisobiga ko‗ra AQSh – 1 o‗rin, Germaniy – II – o‗rin, Kuba III – o‗rinni egalladilar.

IV      – OLIMPIADA O‗YINLARI (1908 YIL 27 APREL –

29 OKTYABR LONDONDA O‗TDI)

IV – Olimpiada o‗yinlari 1908 yili 27 apreldan 29 oktyabrgacha Angliyaning

London shahrida bo‗lib o‗tdi. Olimpiadada 22 mamlakatdan 2059 sportchi, qatnashdi. Shulardan 36 ta ayol qatnashdi. Olimpiya dasturidagi sportni 23 ta turini 106 nomeri bo‗yicha birinchiliq o‗tqazildi. 

1000 mga velosiped poygasida ko‗rsatilgan vaqtdan oshirib yuborganli sababli musobaqadan chetlatildi. O‗yinda ko‗rgazmali chiqishlar bo‗lmadi. 

Noa‘anaviy ochkolar hisobiga ko‗ra Buyuk britaniya – 1- o‗rin, AQSh – 2 o‗rin, Shvesiya III – o‗rinni egalladilar.

 

V – OLIMPIADA O‗YINLARI (1912 YIL 5 MAY – 22 IYuL,

STOG‗OLMDA O‗TDI)

V       – Olimpiada o‗yinlari 1912 yil 5 maydan 22 yilgacha Shvesiya poytaxti Stog‗olmda o‗tqazildi. Bo‗nda 28 mamlakatdan 2541 sportchi qatnashdi.

Xotin – qizlar birinchi marta II – Olimpiada o‗yinlarida 1900 yili Parijda golf bo‗yicha, 1904 yili Selet – Luisda yoy otish, 1908 yili Londonda yoy otish, tennis va qonkida uchish 1912 yili tennis va suzish bo‗yicha ishtirok etdilar.

 

VI    – OLIMPIADA O‗YINLARI

1916 yilga belgilangan VI – Olimpiada o‗yinlari (Berlinda bo‗lishi kerak edi) birinchi Jahon urushi boshlanib ketganligi sababli o‗tqazilmadi. Ammo o‗yinlari nomeri saqlanib qoldi.

 

                VII – Olimpiada o‗yinlari (1920 yil 30 aprel – 12 sentyabr, Aetverpen)

1920 yilda urushdan keyingi davrdagi birinchi olimpiada o‗yinlari bo‗lib o‗tdi. Bu o‗yinlar 1920 yil 30 apreldan – 12 sentyabrgacha Belgiya poytaxti Antverpen shahrida o‗tqazildi. Urush natijasida yetqazilgan zarar hamda iqtisodiy qayinchiliqlar o‗yinlarni tayyorlash va o‗tqazishga ta‘sir qildi. Belgiya xukumati zarur bo‗lgan sport inshootlarini qurishga yetarli darajasida mablag‗ ajrata olmadi. Shuning uchun ham sport inshootlari ayrim litsent – kapitalistlar bergan yordam va sportchilar orasida to‗plangan maslag‗ hisobiga qurildi.

1920 yilda bo‗ladigan olimpiada o‗yinlari (hisob bo‗yicha VII olimpiada o‗yinlarga) xalqaro ahvol keskinlashib ketgan bir vaqtda tayyorlanildi. Do‗nyoning oltindan bir qismida jahonda birinchi ishchi – dehqonlar davlati vujudga keldi.

Birinchi marta VII olimpiala o‗yinlarida besh qit‘a sportchilarining birligi va do‗stligining simvoli – beshinchi halqali olimpiada bayrog‗i hilpiradi. Ammo, bo‗nga qarimasdan, Germaniya va uning 1914 – 1918 yilar jahon urushidagi itifoqchilarning sportchilari olimpiada o‗yinlariga qo‗yilmadi.

VII – Olimpiada o‗yinlarida 29 mamlakatdan 2606 sportchi qaytnashdi. Urushda qatnashmagan yoki o‗ndan kam zarar ko‗rgan mamlakatlarning sportchilari yaxshigina muvoffaqiyatlarga erishdilar.

Noan‘anaviy ochkolarga ko‗ra AQSh – 1 o‗rin, Shvesiya – 2 o‗rin, Angliya – 3 o‗rinni egalladilar.

VIII                      – OLIMPIADA O‗YINLAR

(1924 yil – 3 may , 27 iyul, Parijda o‗tdi)

VIII                      – Olimpiada o‗yinlari 1924 yili Parij (Fransiya)da o‗tqazildi. Bo‗nda 44 mamlakatdan 3092 sportchi qatnashdi. AQSh sportchilari Yevropaga Yengilgina g‗alabaga erishish ishonchi bilan keldilar. Ammo Yevropa sportchilari, ayniqsa fanlar, inglizlar ularga qattiq qarshiliq ko‗rsatdilar. Yengil atletikadan fanlar muvoffiqiyatga erishdilar. O‗sha zamonning eng yaxshi yuguruvchisi, turtta oltin medal olgan Paavo Nurmi jaxonga mashhur bo‗ldi. Uning vatandoshi Villi Ritola 10000 m masofaga yugurishda g‗alabaga erishib, oltin medal oldi Marofon yugurishida va nayza otishda ham Finlyaidiya yutib chiqdilar. Yengil atletika musobaqalarida Finlyandiya sportchilari AQSh sportchilari suzish bo‗yicha eng ko‗p oltin medal qo‗lga kiritdilar. Gimnastika musobaqaolarida avvalgi o‗yinlaridagidek Italiya komondasi g‗alab qozondi. Klassik kurashdan bu gal ham Finlyandiya sportchilari, erkin kurashdan esa AQSh sportchilari yutuqqa erishdilar. Futbol o‗yinlari ayniqsa qiziqarli o‗tdi. Sportchining bu turida Urug‗avoy komandasi g‗olib chiqqan edi.

Noa‘anaviy achkolarga hisobiga ko‗ra AQSh – 1 – o‗rin Fransiya – 2 – o‗rin, Finlyansiya – 3 – o‗rinni oldilar.

IX    – OLIMPIADA O‗YINLARI.

(1928 – YIL 17 – MAY – 12 AVGUST, AMSTERDAMDA O‗TDI)

IX – Olimpiada o‗yinlari 1928 yili 17 maydan – 12 avgustgacha Gollandiyani Amsterdam shahrida dasturdagi sportchi 16 turini 122 nomeri bo‗yicha birinchiliq o‗tqazildi, 40 mamlakatdan 3015 sportchi (290  ayollar) qatnashdi, jumladan Germaniya sportchilari ham qatnashdilar. Sport nuqtai nazaridan olib qaragandi bu o‗yinlar o‗ncha ahamiyatga ega emas edi. Sportchining ko‗pgina turlaridan erishilgan texnik natijalar 1924 yildagi olimpiada o‗yinlaridan past edi – Yengil atletikaning yaqin malofolarga yugurish, balandlikka sakrash, langar cho‗p bilan sakrash, 5000 metrga va 400 metrga to‗siqlardan oshib yugurish musobaqalarida o‗nga yaxshi yutuqlarga erishilmadi. Velosiped sportchi boks va futbol musobaqalarida erishilgan texnik daraja ham past edi.

Olimpiada sportining ayrim turlaridan yuqori natijalar qo‗lga kiritildi. Bo‗nga fin Yur‘elining yengil atletika bo‗yicha beshkurashdan va janubiy afrikalik Atkin sonning 110 metrga to‗siqlardan oshib yugurish bo‗yicha erishgan yutuqlari kiradi. AQsh komandasi 4x100 m va 4x400 metrga estafeta yuugurishda jaxon rekordlarini o‗rnatdi. Yengil atletikachi qizlarning olimpiada o‗yinlarida qatnashishlariga birinchi marta ijodiy berildi. Polyak yengil atletikachisi Qonapaska disk irg‗itishda, kanadalik sportchi Keptervud balandlikka sakrashda jahon rekordidan yuqori ko‗rsatkichga erishdilar. Bularning har ikkalasi ayol sportchilaridir. 4x100 mga estafeta yugurishda jahon rekordiniquyidilar. O‗nga ko‗p bo‗lmagan bu yaxshi natijalar IX Olimpiadaning sport texnika natijalarining umumiy manzarasi (ya‘ni musobaqalarda qo‗lga kiritilgan past ko‗rsatkichlar)ni o‗zgartira olmadi.

Noan‘anaviy ochkolar hisobiga ko‗ra AQSh-1o‗rin, germaniya-2 o‗rin, Fransiya 3o‗rinni egalladilar.

 X-OLIMPIADA O‗YINLARI (1932 YIL, 30 IYuL-14 AVGUST, LOS-

ANJELOS, AQSh)

X - Olimpiada o‗yinlari 1932 yil Los-Anjelos (AQSh)da bo‗lib o‗tdi. Amerikaning hukumron doiralari Aisterdamda ancha putur yetgan AQShning sport sohasidagi obro‗sini tiklashni ko‗zlab, X-olimpiada o‗yinlarini katta dabdaba bilan o‗tqazilishiga qaror qiladilar. Los-Anjelosda sport inshoatlarining yirik majmuasi-olimpiada stadioni, suzish xavzasi, mashq qilish maydonlari va olimpiada qishlog‗i qurildi. AQSh komandasining muvoffaqiyat qozanishining ta‘minlash uchun o‗nga juda ko‗p mashhur negr sportchilari kiritildi. 

Ammo AQSh hukumron doiralarining X-olimpiada o‗yinlaridan ko‗tgan umidlari to‗la ro‗yobga chiqmadi. Olimpiada o‗yinlarida 37 mamlakatdan 1408 sportchi qatnashdi, shulardan 127 tasi ideallardir. Bu Amsterdamda bo‗lib o‗tgan o‗yinlardagiga qaraganda ikki baravar kamdir. O‗yinlarda kapitalistik mamlakatlar sportchilari o‗rtasidagi bo‗lmag‗ur ―murosa qilish‖ va birlik yuzaga qimadi. Musobaqalarda holisona xakamlik qilinmadi, katta janjallar, xattoki mushtalashishlar bo‗ldi. 

Los-Anjelos yengil atletikadan erkaqlar 19 ta, xotin-qizlar esa 6ta olimpiada rekordini o‗rnatdilar. 10000 mga yugurishda polyak sportchisi Ya.Kusochinskiy yuksak  natijaga erishdi. Finlardan Matti Yarvinen, Matti Simnali va Eyvo Pentilla nayza uloqtirishda birinchiliqni oldilar. Molot uloqtiruvchilar orasida irlandiyallik Patrik O.Kollagin yuqori ko‗rsatgichga erishda 100 metrga yugurishda amerikali negr Tollan olimpiadaning yangi rekordini (10,3) qo‗ydi. Bu rekordga XVII Olimpiada o‗yinlariga qadar hech kim erisha olmadi. 

Yaponiya vakillari suzishda g‗olib chiqdilaryu ular 6 imqoniyatdan 5 ta oltin medal oldilar. AQSh sporchilari sportning shu turidan juda qattiq mag‗bo‗liyatga uchradilar. Vengerlar suv nologchilari turnirida yutub chiqdilar. Gimnastika  musobaqalarida intaliyalik sportchilar birinchi o‗rinni egalladilar. Skandinaviya mamlakatlarining sportchilari klassik va erkin kurashda hammadan zo‗r chiqdilar. Fransiya sporchilari og‗ir atletika musobaqalarida birinchiliqni qo‗lga kiritdi.

Noa‘anaviy ochkolar hisobiga ko‗ra AQSh – 1 – o‗rin, Italiya – 2 – o‗rin, Fransiya -  3 – o‗rinni egalladilar.

XI  OLIMPIYADA O‗YINLARI (1936 YIL 1-16 AVGUST, BERLIN)

Bu galdagi Olimpiada o‗yinlarini qabo‗l qilishga talablar davlatlar soni har qachongidan oshib ketgandi. Ushbu poygada Yevropadan Berlin, Keln, Kyurenberg, Frankfurt – na – mayne (hammasi Germaniyadan), Rim (Italiya), Dublin (Irlandiya), Budapesht (Vengriya), 

―Qora qit‘adan‖ Aleksandriya (Egipit) va Janubiy Amerikadan Bu ekos – Ayres (Argetina) lar nomzodi ko‗rsatilgandi.

Xalqaro Olimpiya qo‗mitasi (XOK) ning 1932 yilda bo‗lib o‗tgan yig‗ilishida ―davogar‖lar bahsiga o‗zil kesil chek qo‗yildi. Berlin XI – Olimpiada o‗yinlarini o‗tqazishga mo‗nosib deb topildi.

XI olimpida o‗yinlarida 49 mamlakatdan 4069 sportchi qatnashdi, shulardan 328 tasi xotin – qizlardir. Ular qatorida birinchi marta Afg‗oniston, Bermud orollari, Boliviya, Komta – Rika, Lixenshteyn va Peru vakillaridan ilk bor uchratish mumkin edi. Sport musobaqalarida, ayniqsa yengil anlentika musobaqalarida negr sportchilari usto‗nlik qildilar.

AQSh komondasi uchun 4 oltin medal (100 – 200 metrga yugurish, o‗zo‗nlikka sakrash va 4x100  m estafetasi) keltirgan Djessi Ouens olimpiala qahramoni bo‗ldi. Negar sportchilarining muvaffaqiyatli chiqishlari tufayli bu gal ham Amerika yengil atletikachilari sportning bu turidan birinchiliqni oldilar. Shunisi qoziqni, AQSh terma komandasining a‘zolaridan 10 ta sportchi negr yengil atletika dasturining har xil turlaridan 6 ta birinchi 2 ta ikkinchi va 2 ta uchinchi o‗rinni egalladi.

Suzish musobaqalarida Yaponiya bilan AQSh o‗rtasida keskin kurash ketdi. Natijada Yaponlar 3 ta medal, amerikaliklar 2 ta va Vengriya sportchilari 1 ta oltin medal oldilar.

Vengriya komandasi suv ustida to‗p o‗ynash (suv palosi) bo‗yicha olimpiada chempioni o‗nvonini saqlab qoldi. Birinchi marta olimpiada o‗yinlari dasturiga basketbol kiritildi. Oltin medalni amerikalik sportchilar oldi. Gimnastikachilar orasida Gremaniya sportchilari qo‗li baland keldi.

Noa‘anaviy ochkolar hisobiga ko‗ra Germaniya – 1 o‗rin, AQSh – 2 o‗rin, Italiya – 3  o‗rinni egaladilar.

XII  va XIII Olimpida o‗yinlari 1940 va 1944 yillarga belgilangan XII va XIII olimpiada o‗yinlari Ikkinchi jahon urushi boshlanib ketganligi sababli o‗tqazilmadi.

Ammo o‗yinlar tartib nomerlar saqlanib qoldi.

XIV – OLIMPIADA O‗YINLARI (1948 YIL, 29 IYuL – 14 AVGUST,

LONDON)

 1948 yili Angliyaning poytaxti Londonda urushdan keyingi birinchi olimpiadada yani XIV olimpiada o‗yinlari bo‗lib o‗tdi. O‗nda jaxonning 59 mamlakatidan 4689 sportchi qatnashdi, shulardan 385 tasi xotin – qizlar. Ular sportni 19 terini 150 turlaridan birinchiliq o‗tqazildi. Bo‗nda ikkinchi jahon urushida butunlay qatnashmagan yoki deyarli ishtirok etmagan va o‗ndan kamroq zarar ko‗rgan mamlakatlarning sportchilari muvoffaqiyatliroq qatnashdilar. 

Asllar yengil atletikasi tarixida birinchi bor golondiyalik 4 ta oltin medalni (uch marta yakka va kaomanda hisobida) qo‗lga kiritib olimpiada qaxramoni bo‗ldi.

Noa‘anaviy ochkolar hisobiga ko‗ra AQSh – o‗rin, Shvesiya – 2 o‗rin, Vengriya – 3 o‗rinni egalladilar.

XV – OLIMPIADA O‗YINLARI

(1952 YIL, 19 IYuL – 3 AVGUSTGAChA XELSINNI (FINLYANDIYA)

1952 yilning 19 iyulidan 3 avgustgacha Finlyandiya davlatining paytaxti Xelsennida navbatdagi olimpiada o‗yinlari bo‗lib o‗tdi. O‗nda ilk bor 69 mamlakatning 4925 nafar sportchisi ishtirok etdi. Bu olimpiada o‗yinlari tarixdagi rekord ko‗rsatkich eddi. Ushbu yirik sport anjumanida Bagami oroli, Angliya oroli, Gana, Gvatsmila, Isroil, Indoneziya, Negeriya, kollandiya, GFR, Tayland, Janubiy V‘etnam va sobiq SSSR vakillari birinchi marta olimpiada medallari uchun kurashishdi.

XV – Olimpiya o‗yinlarining ochilish marosimida tantanalari. Finlyandiya Respublikasi Prezidenti Vaaspiva, Olimpiada o‗yinini ochar ekan, oz emas oltinning oq rangli kantorlar o‗yinchoq uzra moviy osmonga parvoz qildi. Bu tashkilotchilarning sport sevarlarga atagan kutilmagan sovg‗asi bo‗ldi.

Nixoyat, musobaqalarga izn berildi. Ayollar yengil atletikasining to‗qqiz turi bo‗yicha baxs yuritishdi. Shunisi e‘tiborga moliki, ular sakqiz turda olimpiada rekordlarini o‗rnatishdi. Hatto turtasi jahon rekordiga teng keldi. Erkin yengil atletikachilar esa dasturdagi 24 turdagi musobaqadan o‗n to‗qqistasida olimpiya o‗yinlari  rekordini yangilashdi. Yuu yerda ham turt marta jahon rekorda qayd qilindi. London Olimpiadasining qahramoni, amerikalik Robert o‗n kurash bellashuvlarida yuksak natija ko‗rsatdi. Robert jami 7887 ochko jamg‗ardi. Brazilyalik Ademar Ferreyroda Sileva esa uch joylab sakrashda tengsiz ekanligini to‗la isbotladi.

42 davlatning 140 nafar shtangachisi qatnashgan og‗ir atletikasilar bahsi, olimpiya o‗yinlarida berinchi bor qatnashayotgan sobiq ittifoq (SSSR) vakillarining misli ko‗rilmagan usto‗nligida yako‗ndandi. Ular uchta oltin, uchta kumush va bitta bronza medallarini qo‗lga kiritishdi.

Gimnastikachilar bellashuvlari ham sobiq ittifoqchilarning ―mo‗jizasi‖ bilan nihoyasiga yetdi. Jamoa birinchiligida ―chempionlik‖ shahsupasini erkaqlarva ham ayollar ham begona qilishmadi. Shaxsiy hisobda mutloq g‗olib bo‗lgan harnovlik Mariya G‗oroxovskaya ikki oltin va bitta kumush medalni qo‗lga kiritib, o‗ziga xos ko‗rsatkichga erishdi. Vikkitar Cho‗narik turtta oltin va ikkita kumush medali bo‗yicha ilgamligi ham tahsimga loyiqdir. Shunisi quvonchliki, bizning Respublikamiz vakili Galina Shamray chempion gimnastikalar orasida komanda hisobida oltin medal olib, o‗zbek sporchilari o‗rtasida birinchi bor Olimpiada o‗yinlari chempioni bo‗ldi.

XV – Olimpiya o‗yinlarida sobiq ittifoq polvonlari jami 10 (6 oltin, 2 kumush, 2 bronza) medali sohibasi aylanishdi.

XV– Olimpiada o‗yinlarida qator ko‗rgazmali sport o‗yinlari ham namoyish qilindi. Shvesiya va Daniya jamoalari qo‗l to‗pi bo‗yicha kuch sinashishgan bo‗lsa, fin beysbolligasi va finlyandiya ishchilar sport uyushmasi jamoalari esa ―fin baysboli‖ ni ko‗z – ko‗z qilishdi. Ko‗rgazmali chiqishlar ichida eng ommaviy sport turi – gimnastika bo‗ldi. O‗nda bor yo‗g‗i 1175 nafar gimnastikasi qatnashdi.

Norasmiy jamoa hisobida bir yo‗la ikki davlat sportchilari birinchi o‗rinni egallandi. AQSh va sobiq ittifoq (SSSR) jamoalari 494 ochko jamg‗arishdi. Sobiq ittifoq vakillarining ―debyut ota‖ 22 ta oltin, 30 ta kumush va 19 ta bronza medallari bilan nishonlandi.

XVI                     – OLIMPIADA O‗YINLARI

(1956 yil 22 noyabrdan – 8 dekabrgacha Avstraliyani Melburi shaxrida o‗tqazildi)

Xalqaro Olimpiada qo‗mitasining 1949 yilgi yig‗ilishda XVI – Olimpiya o‗yinlariga ―da‘vagarlar imqoniyatlari o‗rganib chiqildi. Avstraliyaning Melburi shaxridan tashqari barcha nomzodlar Amiraka qit‘asidan ko‗rsatilgandi. Bular Bu enos – Ayres (Argentina), Mexiko (Meksika), Monreal (Kanada), Los – Anjeles, Minnapolis, San – Fransisko, Filadefiya, Detrayt, Chiqago (hammasi AQSh) edi. Ushbu da‘vogarlar bellashuvida Melburi g‗alaba qazondi.‖

XVI – Olimpiya o‗yinlari 67 davlatning 3184 ta eng kuchli sportchilari tashrif buyurdi. O‗nda Keniya, Liberiya, Molayziya, Germaniya birlashgan jamoasi, Gayvon oroli, Uganda, Fidni va Efioniya olimpiachilari bir marta qatnashadi. Sho‗nga qaramay, qatnashchilar soni 1948 va 1982 yilgi Olimpiya o‗yinlariga nisbatan kas edi. Buning asosiy sabablaridan biri o‗yinlarning o‗tqazish muddati (noyabr – dekabr) ning noqulayligi bo‗lib, Shimoliy yarim sharning joylashgan mamlakatlariga o‗ziga xos qiyinchiliqlar tug‗dirgandi. Tranchport harakatlarining oshib ketganligi natijasida, ko‗pchlik davlatlar ishtirokchilar sonini qisqartirishga majbur qilishgan.

Sobiq ittifoq vakillari gimnastika futbol, zamonaviy besh kurash, boks, klassik kurash, baydarka va eshkak eshish, o‗q etish musobaqalarida  tengsiz ekanliklarini tasdiqlashgan holda, akademik eshkak eshish, basketbol, erkin kurash, yengil va og‗ir atletika bellashuvlarida ikkinchi bo‗lishdi.

Shuningdek, Olimpiada o‗yinlari ―Vladimir Kus Olimpiadasi‖ deb ataldi. Bu bejiz emas edi, albatta Kus 5000 va 10000 setrlarga yugurishdi va faqat sempionlik zavqini surdi. Hatto ikki bor olimpiada rekordlarini ham yangiladi. Yengil taletikaning nayza uloqatirish baxsida rigalik ayol Chnessa Yauizeme, yadro uloqtirishda leningrad (hozirgi SakkinPeterberg)lik Tamari Tishkeevich va Loki masofaga sportga yurishda moskvalik Leond Spirinlar ham birinchi urushi egallab, Olimpiya o‗yinlari rekordlarini o‗rnatishdi.

―Chari qo‗lqop‖ ustalari baxsida Benger Laslo Papp o‗ziga xos rekrd natijaga erishdi. Laslo Papp qatorasiga uch Olimpiada o‗yinida ishtirok etib, uchinchi bor oltin medal sohibiga aylandi.

Bu jahon boks tarixidagi dastlabki yuksak ko‗rsatgich edi.

Norasmiy kamonda hisobida SSSR birinchi o‗rinni, AQSh – ikkinchi o‗rinni, Avstraliya – uchinchi o‗rinni egalladi. 

Ushbu Olimpiadada sobiq ittifoq (SSSR) tarkibida ishtirik etgan Respublikamiz vakillaridan Sergey Ponov 4 o‗rin (engil atletika), Galina Shamrai kamonda hisobida oltin (sport gimnastikasi) medal olgan edi.

Respublikamizdan bir kishi – yengil atletikasi Valintina Balloz qatnashdi.

                                            XXVII Olimpiada o‗yinlari 

  (960 yil 28 avgustdan-11 sentyabrgacha Italiyani Rim shahrida o‗tqazildi).

 1960 yilning 28 avgustidan 11-sentyabrgacha Italiyani Rim shahrida XXVII Olimpiada o‗yinlari o‗tqazildi.

 ―mangu shahri‖ga yer qita‘sining 8sh4 davlatidan 5337 sportchi yetib keldi (shulardan 537 tasi ayollar) Vest--- federeatsiyasi, Maronash, San-Mariio-Sudai qo‗shilishdi. 

 XXVII Olimpiya o‗yinlarida ko‗plab yuqori natijalar qayd qilindi. Musobaqalar davomida 74 Olimpiada rekordiga o‗rnatilganligi va shundan 37 tasi jahon rekordiga teng edi. 

 Rim Olimpiadasining ―Eng yaxshi‖ sportchisi nomiga bir necha atletika bo‗yicha jahon va Olimpiada o‗yinlarining bir necha bor rekordchisi mashhur shtangichi Yuriy Vlasov loyiq ko‗rildi. Og‗ir vaznda bahs yurtigan Yuriy mo‗nosib raqib topilmadi. 

 Yengil atletikani musobaqalari har safardagidek, qiziqarli o‗tdi. 10000 metrga yugurishda moskvalik Petr Bolotninov, 20 kmga sportchi yurishda O‗qrainaning Sumi shahridan Vladimir Golubnichii, balandlikka sakrashda tiblisalik Robort Shavlakadze, nayza uloqtirishda tivlik Vikkitar Sibo‗lenkolar chempionlik shohsupasiga  ko‗tarilishdi. Yangi zelandiyalik More Holberk esa 5000 metr masofaga yugurishda zafar kuchdi. Ayollar o‗rtasida amerikalik qora tanli Vilma Ro‗zolf shuhrat qozondi. (100 m 11.0 soniya va 200 da 24.0 soniya, 4x100 mga estofetasida jahon rekordi ko‗rsatildi)

 Rim ring ham yangi iste‘dodni nashr etdi. Professional boksning bo‗lg‗usi jahon chempioni, mashhur nemis K—―Charm qo‗lqop‖ Olimpiadagi dastlabki yirik g‗alabasiga shu yerda asos soldi. 

 Norasmiy jamoa birinchiligida g‗olig‗likni sobiq ishtirok (SSSR)-birinchi, AQShkishi o‗rinni, birlashgan german komandasi-uchinchi o‗rinni egalladilar.

 Ushbu Olimpiada o‗yinida sobiq Ittifoq tarkibida yengil atletikachi Valentina Ballod ishtirok etdi. 

XXVIII OLIMPIADA O‗YINLARI

(TOKLO (YAPONIYA) 10-24 OKTYABR 1964 YIL)

 Aslida, Yaponiya davlatining poytaxti TOkioda 1940 yilga XII Olimpiya o‗yinlari o‗tqazilishi lozim edi. Biroq avj olgan ikknchi jahon urushi sportchilarning yirik anjumanining o‗tqazilishi imqonini bermadi. Orada yigirma yil o‗tgacha, Tokio yana nomzodlar ro‗yxatidan o‗rin oldi. Bu safar esa, xalqaro Olimpiya qo‗mitasi Rimga ―yon bosdi‖. Yaponiyaliklar baribir niyatlariga erishishdi. 1964 yili Olimpiya o‗yinlarini o‗tqazish sharafi ularga nasib etdi. Osiyo qita‘siga ilk bor Olimpiada o‗yinlari tashrif buyurdi. 

 XXVIII Olimpiada o‗yinlari 1964 yil 10 oktyabrgacha Yaponiyani Tokio shahrida o‗tqazildi. 

 Tokioga 93 mamlakatdan 5140 ta sportchi keldi. Sho‗nsi e‘tiborga loyiqki Olimpiada hamdo‗stligi mustamlakachiliq zulmidan holos bo‗lgan ko‗plab davlat hisobiga boyidi: Aljir, Fil suyagi qirg‗og‗i, Kamerdi, Qongo Malagasiya (hozirgi Madagaskar) Respublikasi, Mali, Niger, Senegal tanganiqa va zanzibor (hozirgi Tanzaniya), Trinidat va Tobago, Chat shuningdek, Monologiya xalq Respublikasi, Daminikan Respublikasi va Neapal sportchilari birinchi marta start olishdi. 

 Olimpiya o‗yinlarini, Yaponiya imperatori Xiro Xito ―XXVIII‖ Olimpiada o‗yinlari ochiq deb e‘lon qildi. Shu dam o‗yingohning yugurish yo‗langansida qo‗lida mahshal ushlagan yoki yigit paydo bo‗ldi. U oddiy bir Yapon talabasi Iosipori Sakan ekanligini hech kim bilmasdi. Ma‘shalani o‗nga topshirganligining o‗ziga xos sabablari bor, albatta. Sakai 1945 yili Yaponiyaga ato bombasi tashlangan paytda do‗nyo yuzini ko‗rgandi. Bug‗o‗ngi ko‗nda u yaponiyaliklarning hayot timsoliga aylangan edi. Iosinori olim ma‘shal yoqish uchun 163 pog‗anadan iborat zinopayadagi ko‗tarilar ekan, o‗yingohga yig‗ilgan muxlislar o‗rnilaridan turib olqishlar bilan hamrohlik qilishilardi o‗nga. 

 Olimpiada bayrog‗i ko‗tarilgan, an‘anaga ko‗ra qono‗nlariga sodiqlikka bildiruvchi hasamed o‗qib eshttirildi. Uni Yaponiyalik mashhur gimnastikachi Takasi Ona ijro etdi. 

 Olimpiya o‗yinlari dasturi qachongidanda keng kanrovli bo‗ldi. O‗yinlar ayollar va erkaqlar o‗rtasidagi valeybol va dyuzdo bilan kengaydi. Shu o‗rinda aytib o‗tish joizki, barcha sport turlarida raqobatchiliq kuchayganligi ko‗zga topdi. Natijada 776 marta Olimpiada va 35 marta jahon rekordlari o‗rnatildi. 

 Narsamni jamoa birinchiligida yana sobiq ittifoq (SSSR) vakillari g‗alaba qozonishdi 607,0 ochko. Ikkinchi o‗rin sohibi AQSh jamoasi. Uchinchi o‗rin Birlashgan German komandasi egalladi. 

 Yengil atletika musobaqalarida 83 davlatining 1086 nafar yengil atletikachisi kuch sinashdi. Ushbu ―sport malikasi‖ bellashuvlarida 2 marta jahon va 71 bor

Olimpiada rekordlariga asos solishdi. Eng asosiysi, shunisi quvonchliki. Tokiodan 3 hamyurtimiz olimpiala medallari bilan qaytishdi. N.Ustanova va S.Baboninalar suzish baxslarida bronza medallarini  qo‗lga kirtishgan bo‗lsa, gimnastikachi S.Diamidov komandada kumush medal bilan taqdirlandi. Shaxsiy hisobda-4 o‗rinni oldi. 

XIX OLIPIADA O‗YINLARI

(MEXIKO (MEKSIKA) 12-27 OKTYaBR 1968 YIL)

1963 yilning oktyabr oyida G‗arbiy Germaniyaning Baden-Baden shahrida bo‗lib o‗tgan xalqaro Olimpiya qo‗mitasining 60 sessiyasida XIX Olipiada o‗yinlariga davvogarlar masalasi o‗zil kesil xal qilindi. Olimpiya o‗yinlari marqazi etib Meksika Qo‗shma Shtatlarining poytaxti Mexiko tanlandi. Biron XOK ning ushbu qarori norziliqka uchradi. Ko‗pchiliq davlat vakillari Mexiqoning dengiz satxidan 2240 metr balandlikda joylashganligini, bu esa o‗z navbatida sportchilar sog‗ligi ta‘sir   ko‗rsatish mumkinligin bildirishdi. Lekin xalqaro olipiya qo‗mitasi o‗z qaroriga sodiq qoldi.

XIX Olipiada o‗yinlari 1968  yil 12 oktyabrdan-27 oktyabrgacha Mexsikaning

Mexiko shahrida o‗tqaziladi. Mexiko o‗yinlari 12 okyatbrdan (xristiror  Kolumbning 1492 yili Amerikaga kirib kelgan ko‗n) dan tantanali ravishda ochildi. Bu Lotin Amerika zaminida uyushtirilgan dastlabki Olimpiya o‗yinlari edi. Olimpiya tarixida ilk bor ayol kishi, mexsikalik Norma Epriketta Basilio Sotelo yoqdi. 

Meksika poytaxtiga yer qurrasining 112 mamlakatidan 5531 nafar olimpiyachisi yetib kelgandi. Qolaversa, musobaqalar, birinchi  marta zamonaviy texnikalar yordamida televedinie orqali namoyish qilindi. 

Bu gal Olimpiada o‗yinlarida Barbadas, Britniya Gondurasi, Varginiya oroli, Gonduras, Qongo (Kinshasi) Quvayt, Liviya,  Pargaviy, Salvador, So‗rinam, Markaziy Afrika Respublikasining sportchilari birinchi bor qatnashdilar.

Mexikodagi Olimpiya o‗yinlarida 76 marta Olimpiada rekordlari o‗rnatilganligi so‗zimizni bevosita tasdig‗idir (shundan 28 tasi shahar rekordi). Yengil atletika dasturiga kiritilgan 36 turidan 30 bor olimpiya o‗yinlari rekordiga asos solinganli va 14 jahon rekordiga teng ekanligi baxslarni qizg‗in kechkanligidan dalolat beradi. O‗zo‗nlikka sakrashda aqlga sig‗maydigan (890 sm) natija ko‗rsatgan AQSh  ning

Texas shtatidagi El-Paso o‗nversitetining 22 yoshli talabasi Bob Bimoa nafaqat XIX Olipiya o‗yinlari qahramoni bo‗ldi. Uni afsonaga aylandi, o‗sha paytda ushbu talqin qilishgacha borishdi. Bu mubolag‗a emasdi, albatta

Norasmiy jamoa hisobida AQSh – 1 o‗rin SSSR-2 o‗rin, Germaniya-3 o‗rinni egalladilar.

Shu o‗rinla ta‘kidlab o‗tish joizki, XIX Olipiada o‗yinlarida Afina davlatlari ham qahramonlik ko‗rsatishdi. Keniya, Tunis va yengil atelikachilar besh marta shoxsupasining eng yuqorisiga ko‗tarilishdi. Olimpiya harakati tarixida birinchi marta 5000 va 10000 metrlarga yugurishdagi barcha sovrinlarni ham afrikaliklar ilib ketishdi.

Ushbu Olimpiadada sobiq Ittifoq tarkibida 5 kishi ishtirok etgan Respublikamiz vakillaridan Vera Duyunova –oltin (voleybol), N.Ustinova esa bronza (suzish) medallari bilan qaytdi. Shuni e‘tiborga molikni N.Usinova avvalgi Olimpiya o‗yinlarida ham ―bronza‖ medalini olgan edi. Mixail Kolyushev 5-o‗rinni egalladi.

XX OLIPIADA O‗YINLARI

YIL 26 AVGUSTDAN-10 SENTYABRGAChA, MYNXEN GFR)

1966 yilning bahorida xalqaro qo‗mitasi a‘zo bo‗lgan davlat vakillari XOK ning navbatdagi sessiyasiga yig‗ilishdi. O‗ndagi asosiy masala XX Olipiada o‗yinlari poytaxtini aniqlash edi. Bunday sharafga Germaniya Federativ Respublikasining muhtasham shaharlaridan biri-Myunxen  musharraf bo‗ldi.

Myunxenda o‗tqazilgan Olimpiya o‗yinlarida jahonning 121 mamlakatidan 7123 nafar sportchi ishtirok etdi. Bu olimpiya o‗yinlari tarixidagi rekord ko‗rsatgich sanaladi. Jahonning yirik sport anjumani qatnashchilari safida Alboniya, Yuqori Volta, Gabon, Dagomeya, Qoreya Xalq Demokratik Respublikasi, Lesato, Malavi, Saduiya Arabiston, Sazilenj, Somali va Tog‗o davlatlari birinchi marta qatnashdi.

Musobaqa qatnashchilari ―Monxen-72‖ni yuksak saviyada uyushtirishga jiddiy yondoshishdi. Shaharni obodlashtirish va qayta qurish ishlariga ancha miqdorda mablag‗ ajratildi. Mehmonxonalardagi o‗rinlar soni 16 mingdan 150 mingacha ko‗paytirildi. Qad rostlagan sport inshoatlarini aytmaysizmi. Uni besh mingtagacha kishi yashash uchun mo‗ljallangan Olimpiya qishlog‗i ―Olimpiya‖ o‗yingoxi (80 ming o‗rinli), sport saroyi (15 ming o‗rinli), suzish xavzasi (10 ming o‗rinli), velotrek (13 ming o‗rinli) qilib bitqazilganligi diqqatga sazovardor, ayniqsa o‗q otish maji eshkak eshish kanali va otchopar did bilan ishlanganligi sportchilardan tortib muxlisu MUTAXASISlargacha ijobiy taassurotlar qoldirdi. Hatto, Myunxendagi birga sport inshoatlari zamonaviy texnikalari bilan jihozlanganligi tufayli tezqor ma‘lumot olish imqoniyati yaratildi. Bunday shart-sharoit xali bironta Olimpiya o‗yinlarida qayd qilinmagandi. 

XX Olipiada o‗yinlarida sobiq SSSR sportchilarining usto‗nligida o‗tdi, desak mubolag‗a emas. Bu yerda amerikalik yengil atletikachilarning eng qisqa masofaga yugurishidagi Monoliyasiga quyildi. 100 va 200m metrga yugurish bellashuvlaridagi ikkala oltinni ham kievlik sprinter Valeriy Borzov egallab, okeanorti  vakillarini  dog‗da qoldirdi. 

 Krasnadorlik Lyudmila Bragina esa, 1500 metrga yugurish borasida uch marta sportga chiqqan bo‗lsa, uchalasida ham jahon rekordini o‗rnatdi! 400 metrga to‗siqlar osha yugurishda 70 yillik tanaffusdan keyin yana afrikalik sportchi g‗olib chiqdi. Ugandalik Jon Akii-Bo‗q ushbu masofa 47,8 soniyada bosib o‗tdi. 

 Bokschilar bahsida kubaliq ―Charm qo‗lqon‖ ustasi mo‗jiza ko‗rsatdi. Orollik sportchilar birinchi marta Olimpiadaning uch oltin medaliga sazovar bo‗lishidi. Og‗ir vazida kuch sinashda Teofilo Stivenson nafaqat chempionlik gulgambariga burkandi, shuningdek Olimpiadaning ―Eng kuchli bosqichsi‖ ga aylangan ko‗chma sovrin-Val Barker Kubog‗i bilan taqdirlandi. 

 Erkin kurash bellashuvida Aleksandr Medved Olimpiya o‗yinning uchinchi oltin medalini oldi. Ayni damda, Aleksandr olimpiada o‗yinlarining ushbu turida uch marta chempion bo‗lgan yagona polvon hisoblanadi. 

 Myunxen Olimpiadasida misli ko‗rilmagan natijaga AQSh lik suzuvchi usulda, yana 100 va 200 metrlarga batteflyay usulda, shuningdek 4x100 va 4x200 metrga erkin usulda ham 4x100 metrga murakkab usulda estafetaga suzishda zafar quchib, yetti marta shohsuraning eng cho‗qqisiga ko‗tarildi. Mark Spita bir yo‗lla yetti karra Olimpiada chempioni! Shu o‗rinda ta‘kidlab o‗tish joizki, barchasida jahon rekordlariga asos solindi. 

          Norasmiy jimo hisobida SSSR-1 o‗rin AQSh – 2 o‗rin, GFR-3 o‗rinni egalladilar. 

  XX-Olimpiya  o‗yinlarida oliy nafar ham yurtimiz sobiq ittifoq tarkibida mo‗nosib ittifoq etishida Gimnastikachi Elvira Saodi jamoa hisobida, yunon-rim kurashida gilamga chiqqan polvonimiz Rustam Kazokov yengil vazinda va valeybol Vera Duyunovalar Olimpiada chempioni degan sharafli o‗nvon bilan qaytishdi. Yana uch vakilimiz Mamajon Ismoilov (otda uchkurash Aleksandr Yudin (Velosport))  va Nikolay Anfimov (boks) lar Olimpiya o‗yinlarida qatnashganligi bilan tarixga kirishdi. 

XXI-OLIMPIADA O‗YINLARI

(MONRIAL, KANADA 1976 YIL 17 IYUL-1 AVGUST)

 Kanada davlatining eng yirik shaharlaridan biri Kvebek provinsiyasi poytaxtiMokreal 1976 yilgi yozgi Olimpiada o‗yinlarini qabul qildi. 

 XXI-Olimpiada o‗yinlari 1976 yil 17 iyuldan 1 avgustgacha Mokreal shahrida o‗tqazildi. O‗nda 88 mamlakatning 6026 nafar sportchisi qatnashish sharafiga muyasar bo‗lishdi. Aslida, ―Mokrial-76‖da 112 davlat vakillari ishtiroka kutilgan edi. Biroq ayrim sabablarga ko‗ra Afrika va Arab delegatsiyalarining ko‗pchiligi Olimpiya o‗yinlaridan voz kechishdi.

Yengil atletika bellashuvlarida ayollar uch marta, erkaqlar besh marta jahon rekordlari o‗rnatishdi. Qolaversa, ayollar bahslashishi lozim bo‗lgan 14 ta sport turilan to‗qqiztasida Olimpiada rekordlarini yangilashdi. Erkaqlar ham sho‗ncha miqdorda Olimpiya o‗yinlari rekordiga asos solishdi. Faqat ular 24 ta turda startga chiqishgandi. 

Uch xatlab sakrash borasida g‗olib bo‗lgan tibilisiliq atlit Vikkitar Saneev o‗zi xos rekord o‗rnatdi. U qatorasiga uchinchi bor olimpiadada chempionlik gulgumbariga burkandi. Natijada, Vikkitar Saneev Olimpiya o‗yinlari tarixida uch xatlab sakrash bo‗yicha shunday muvoffaqiyatga erishgan dastlabki sportchi nomiga erishidi. 

800 va 1500 metrlarga yugurishda Lelingradlik Tatyana Kazankina, 400 va 800 m lik masoada kubaliq sprtikter Alberto Xo‗qntareno ―Qo‗sha‖ oltin egasiga aylanishdi. Myunxen Olimpiadasining ikki karra chempioni. Fin yigiti Lasse Viren ham an‘anasiga sodiq qoldi. 500 va 10000 metrlarga yugurish bobida o‗nga teng keladigan topilmadi. 

Turtta oltin va bitta bronza. Shu medalni GDR jamoasining mohir suzuvchi Karneliya Ender egalladi. Qorneliya 100 va 200 metr masofaga erkin usulda, 100 m ga batterflyay holda suzishda, shuningdek 4x100 mga estafetada shohsupaning eng yuqorisiga joylashdi. Avvalgi Olimpiada o‗yinlarida bo‗lgani kabi bu gal ham sayyoramizning ―Eng kuchli sportchisi‖ nomini og‗ir atletikachi Vasiliy Alekseev zabt etdi. U og‗ir vaznli shtangachilar o‗rtasida yana g‗olib qozondi. 

Sport gimnastikasi bellashuvlariga tuloq chempionligi, ayollar o‗rtasida ruminyalik 15 yoshli maktab o‗quvchisi Nadya Kamanechi hamda erkaqlar bahsida rossiyalik Nikolay Andriyanovga tegdi. 

   Bu safargi Olimpiada o‗yinlarida  serquyosh yurtimiznin turt nafar sportchisi kuch sinashishdi. Ayniqsa, ―Charm qo‗lqon‖ ustasi Rufat Riskievning ―jing‖lari o‗zbekistonliklarga olam-olam quvonch ulashgani zono‗z-xono‗zgacha esimizda. 75 kg vaznda ringga chiqan bokschimiz uchrashuvlarni ko‗taringki ruhda olib va Olimpiadaning kumush medalini bo‗yniga ildi. Sobiq SSSR tarkibida to‗p so‗rgan Feodorov esa faxrli 3-o‗rin sohibi bo‗ldi. Shuningdek, qilichbozlar bellashuvining rapira turida  Sobirjon Ro‗ziev va otda uch kurash mashqlarida Valeriy Dvoryaninovlar ham mo‗nosib ishtrok etishdi. 

Noan‘anaviy jamoa hisobida SSSR-1 o‗rin, GDR-2 o‗rin, AQSh-3 o‗rinni egalladi. 

 XXII-OLIMPIADA O‗YINLARI (1980 YIL 19 IYuL-3 AVGUST, MOSKVA)

Xalqaro Olimpiya qo‗mitasining 1973 yili Vena shahrida bo‗lib o‗tgan majlisida, XXII Olimpiada o‗yinlarining mezoni etib Moskva tanlandi. Xalqaro Olimpiya qo‗mitasining navbatdagi sessiyasida esa musobaqalar o‗tqazish muddatlari tasdiqlandi: 19 iyul-3 avgust Shunisi qiziqki ayni shu muddatda ―Xelsinki-52‖ Olimpiya o‗yinlari ham o‗tqazilgandi. Bunday ―o‗xshashlik‖ Olimpiya o‗yinlari tarixida ilk bor qayd qilindi.

  XXII Olimpiya o‗yinlari nafaqat Moskvada, qolaversa Tallin (parus sporti), Leningrad (futbol), Kiev (futbol), Mansk (futbol) shaharlarda uyushtirildi.

―Moskva-80‖ Olimpiya harakati tarixiga qator rekordlarni olib kirdi. O‗nda 81 davlatning milliy olimpiya delegatsiyasi ishtirok etdi. Uning tarkibi 8050 kishidan iboratida olimpiyachilar sportning 21 turi bo‗yicha 203 turlam medallar shodasi uchun kurashishdi. Bellashuvlar shu darajada keskin va qiziqarli kechdiki ,bo‗nda quyidagi raqamli guvohlik beradi. O‗n oltin ko‗n mobaynida 74 marta Olimpiada medallarini jami 36 mamlakat vakillari qo‗lga kiritishdi. 25 davlat sportchilari esa oltin medallarga sazovar bo‗lishdi.  

There have been many famous examples in recent years of sport being involved in politics and of major international conflicts or controversies affecting sport. For example, the Soviet invasion of Afghanistan in 1979 led to the boycott ofthe forthcoming Olympic Games in  in 1980 by many countries.Further, and perhaps more famously, there has been the boycott of SouthAfrica at national sporting level, even in traditional sports like cricket andrugby, in order to affect theSouth African policy on apartheid. There can belittle doubt that ultimately this, allied with sanctions, had a fundamentalimpact in changing South African policy. It is intriguing to venture that SouthAfrican whites had such a desire for sports involvement that they wouldeventually give away the right to govern their country in order to take part insport at the highest level.¹

Medallar miqdori borasida mutloq g‗oliblik Aleksandr Dityatinga kasib etdi. U gimnastikachilar bahsida uchta oltin, turtta kumush va bitta bronza medalini bo‗yniga ildi. Besh nafar sportchi esa uch karra olimpiada chempioni bo‗ldi. Bular Leningradlik suzuvchi Vladimir Salnikov, beloruslik Baydarkachi Vladimir Parfenovich hamda GDR lik suzuvchi ayollar RIna Raynish, Barbara Krao‗ze va Karen Mego‗qlar edi. Ruminyalik gimnastikachi qiz Nadya Kamanechi bu gal ham bo‗sh kelmadi.

Nadya Moskvadagi bellashuvlarda ikki marta shohsupanin eng yuqorisiga ko‗tarildi va ikki marta ―Kumush‖ pog‗anadan joy egalladi. Zamonaviy besh kurash ustasi Anatoliy Starostin esa sportning ushbu turida ―qo‗sh‖ g‗alabaga erishdi. Olimpiada tarixida bu ko‗rsatkich zamonaviy besh kurashchilar ―takroriy‖ natijasi edi. 

XXII Olimpiada o‗yinlarida 14  nafar hamyurtimiz ham ishtirok etishdi. Shundan o‗n ikkitasi medallar bilan qaytishdi. Ayniqsa, ot sporti musobaqalarida o‗zining ―Igrok‖ nomli otida qatnashgan Yuriy Kovshovga xavas qilsa arzigulik. Uch kishidan iborat jamoa baxslarida oltin medalga loyiq ko‗rildi. 

Shaxsiy hisobda 1300 ochko bilan ―kumushlik‖ bo‗ldi. Shuningdek, Respublikamiznin gyana ikki vakili Erkin Shagaev (suv to‗pi) va Larisa Palova (valeybolchilar) ham O‗zbekistonga Olimpiada ―Oltin‖larini tuxfa etishdi. Sportchilarimizdan A.Panfilov (kurash), R.Yambo‗latov (o‗q otish), kamonchi N.Buto‗zova va qilichboz S.Ro‗zievlar Olimpiya o‗yining kumush medali sohibiga aylanishdi. Chim xokeychi qizlarimizdan bir yshl beshtasi esa bronza medalini qo‗lga kiritishdi N.Ovechniki, N.G‗orbatkova, V.Zazdravnik ,L.Axmedova va A.Ham. Shu  o‗rinda ta‘kidlab o‗tish joizki, chim xokkey turniri Olimpiada o‗yinlari tarixida ilk  bor o‗tqazildi. Norasmiy jamoa hisobida SSSR-1o‗rin, GDR-2 o‗rin, Bolgariya- 3o‗rinni egalladi.

XXII OLIMPIADA O‗YINLARI (LOS-ANJELOS AQSh, 1984 YIL 24 IYuL-12

AVGUST)

Los-Anjeles o‗yinlari 1984 yilning 24 iyulida sport olib, 12 avgustda nihoyasiga yetdi. XXII Olimpiada o‗yinlarida 140 mamlakatning 6797 nafar sportchisi ishtirok etdi.Qolaversa ular soni yanada oshardi. Biroq amerikaliklarning olimpiada oldi ―tashviqotlari‖ sabab, qator  yetakchi davlatlar o‗z vakillarini okean ortiga yuborishdan voz kechishdir. Xatto, qatnashchilar safida o‗rin olgan 20 dan oshiq milliy delegatsiyalar sof ma‘noda ―ramziy‖ jamoalari bilan tashrif buyurishgandi. Aniqrog‗i, jamoalar tarkibi bir yoki ikki olimpiyachidan iborat edi. 

Bevosita musobaqavlar jarayoniga to‗xtamaslik Los-Anjelesda bor yo‗g‗i 11 marta jahon va 45 marta Olimpiada o‗yinlari rekordi yako‗nlandi holos. Agarda, Olimpiada tarixiga nazar tashlasak, ―Mexiko-68‖da mos ravishda 31 va 87 Myunlen-72 da 33 va 54, Monreal-76 da 32 va 52, Moskva-80 da 30 va 74 marta rekord o‗rnatilganligining guvoxiga aylanamiz.

Raqamlardan yuksak ko‗rsatkichlari borasida oldingilardan ancha orqada qolib ketgan. Sobiq SSSR, GDR, Bolgariya kabi mamlakat sportchilarining qatnashmaganliklarida edi. 

XXII Olimpiada o‗yinlarida ayollar ilk bor marofon masofaga yugurishda baxs yurtishdi. Bu yerda ham omad amerikaliklarga qo‗lib boqdi. Olimpiya o‗yinlari tarixida marofon musobaqasining birinchi chempioni nomiga JOan Benua sazovar bo‗ldi. 

Umuman olganda AQSh sportchilari qo‗lga kiritgan medallar borasida karvonboshiliq qilishdi. Ushbu Olimpiya o‗yinlari tom ma‘noda Amerika Olimpiadasiga aylangan edi.

 15 ko‗n davomida etgan navbatdagi XXII Olimpiya o‗yinlar poyoniga yetdi. Shu davr mobaynila ko‗plab mashmashali voqialar sodir bo‗ldiki, xatto sport delegatsiyalarining noroziligiga uchradi. Natijada xorij ommaviy axborpot vositalari ―Los-Anjeles‖ o‗yinlarini so‗nggi 30 yil ichidagi eng g‗alabali va saviyasiz tashkillashtirilgan Olimpiya o‗yinlari deb e‘tirof etishdi. Nilen ham derdiki, bu xos xaqiqat musobaqalar davomida ko‗zga tashlanib turdi.

XXIV OLIMPIADA O‗YINLARI. (SEUL, JANUBIY QOREYA, 1988 YIL)

 O‗n million aholisi bo‗lgan ―gigant‖ – shahar Seul-jahon spotchilarining yirik anjumani sanalishi Olimpiada o‗yinlarini o‗tqazishga mo‗nosib tayyorgarlik ko‗rdi. Sport inshoatlari qurilishi va boshqa tashkiliy ishlarga misli qurilmagan miqdorda mablag‗ sarflandi. Bu raqam oz emas, - ko‗p emas 3.1 million AQSh dollariga yetdi. Yana shunisi e‘tiborga molikki, do‗nyo axborot vositalarida ham bo‗ljak Olimpiya o‗yinlariga qiziqish kuchaygandi. Natijada, musobaqa boshlanishiga xali 30 ko‗p bo‗lsada 110 mamlakatning 5200 muxbiri 98 nafar televedenie va radio eshitirish jurnalistlari akkeredetatsiya ro‗yxatidan o‗tishigandi. Bu borada Amerikaning Ey-Bi-Si kompaniyasi otaliq qildi. Uning ―jamoasi‖ga 1300 dan oshiq sport sharqlovchisi va texnik xodimlar jamlangandi!

Olimpiada o‗yinlarining ochilish marosimi tantanalari qisman, Seul orqali o‗tadigan Xangan daryosida boshlandi desak mubolag‗a emas. U  yerda uyushtirilgan ―Suv bayrani‖da turli davrlarga mansub 458 ta katta –yu kichik pemalar va qayiqlar qatnashganligi tomoshabinlarda zo‗r taasurotlar qoldirdi. XXIV Olimpiya o‗yinining asosiy tantanalari olimpia o‗yingoxida tashkillashtirildi. Ommaviy ko‗rgazmali chiqishlarda 13 ming kishi ishtirok etidi. Bu ―shou‖ning yuksak darajada kechishini ta‘minladi. 160 davlat delegatsiyalarining namoyishi salkam bir saotga cho‗zlidi.

 Orziqib kutilgan damlar yetdi. Ko‗lida mash‘ala ushlagan 76 yoshli Son Ku Cho‗n paydo bo‗ldi. Ayni, u 1936 yilgi Olimpiya o‗yinlarida marafonga yugurish bo‗yicha chempion ekanligini ko‗pchiliq bilmasdi, albatta XXIV Olimpiada o‗yinlarini olovini yoqish uchun uch nafar yosh sportchiga nasib etdi. So‗n Man Cho‗n, Von Tak Kim va Min Son.

 Tashkiliy qo‗mita ma‘lumotlariga ko‗ra ―Olimpiya qishlog‗i‖da 13 ming 600 (shundan 9 ming 627 sportchi) qunim topgandi. Eng ko‗p sportchilar jamoasi AQSh xissasiga to‗g‗ri keldi-613 sportchi. Sobiq SSSR (510) va Janubiy Qoreya (467) jamoalari tarkibi ham kam emasdi. 

 Olimpiyachilar safi yana o‗ng davlatga oshdi. Ilk bor, Aruba, Guam, Bro‗ney kabi mamlakatlar vaikllari sportga chiqishdi. Shu o‗rinla qayd etib o‗tish joizki, avvalgi Olimpiada o‗yinlarida qatnashgan 150 davlatdan 75 tasi xono‗zgachan Olimpiada o‗yinlari medallarini qo‗lga kiritishmagandi. 

 Seul-88 medallariga 52 yurt olimpiyachilari sazovar bo‗lishdi. Shundan 31 tasi oltin medallarga egalik qilishdi. Medallar miqdori borasida sobiq SSSR jamoasiga mo‗nosib raqib topilmadi. Sobiq ittifoqchilar eng ko‗p – 132 (55 ta oltin, 31 kumush va 46 bronza) marta shohsupaga ko‗tarilishdi. Keyingi o‗rinlarni GDR 102 (37-35-30) va AQSh – 94 (36-31-27) delegatsiyalari egallashdi. Ko‗rinib turibdiki, okean sport jamoasi  birinchi marta uchinchi pog‗anaga tushib qolgan. Janubiy Qoreya zaminidagi Olimpiya o‗yinlarida 34 nafar sportchi ikki va o‗ndan ko‗p ―Oltin‖ga erishdi. Mutloq g‗oliblikni esa suzuvchi ayol Kristin Otto (GDR) zabt etdi. Shuningdek, amerikalik suzuvchilar M.Bionda (5 oltin, bittadan kumush va bronza). Janest Evans (3 oltin), sport gimnastikachilari Daniel Sinirash (Ruminiya 3 oltin, va 1 bronza), yengil atletikachilar Florens Grifit-Joyner (AQSh 3 oltin va 1ta kumush), Karl Lyuis(AQSh 2 oltin va bir bronza)lar ham ajoyib natija ko‗rsatishdi.

 Shubxasiz, XXIV Olimpiada o‗yinlarining ―Eng yaxshi sportchisi‖ o‗nvoniga 22 yoshli nemis ayoli Kiristin Otto loyiq ko‗rildi. Keyinchalik, u janubiy Qoreya gazetalari ta‘sis etgan ―Eng buyuk sportchi‖ mukofotini ham oldi. 

 Suel Olimpiada sakqiz nafar yurtdoshimiz ishtirok etganligini bug‗o‗n faxr bilan eslaymiz. Erkin kurashchilarimiz Arsen Fadziev (68 kg) va Maxrabek Xadrasev (90 kg)lar chempionlik gulgambarigi burkanishgan bo‗lishsa. Yengil atletikachimiz Radion

Gastiullin (langar cho‗p bilan sakrash, 585 sm) va og‗ir atletikachimiz Noila Muhammadiyorovlar kumush, suzuvchimiz Sergey Zobolotnov esa bronza medali bilan taqdirlashdi. 

 Shuningdek, Jamoliddin Abdujabborov (velosport) Akatolii Tankov (ot sporti), Ig‗or Davidov va Nikolay Sankeevich (ikkallasi ham gim xokkey) lar Olimpiya o‗yinlari qatnashchisiga aylanishdi. 

XXV OLIMPIADA O‗YINLARI (BARSELONA, ISKANIYA, 1992 YIL)

Aslida barselona shahri oldinlari ham biriga  bor Olimpiada o‗yinlarini qabo‗l qilishcha o‗z nomzodini qo‗ygandi. Biroq har gal omad ulardan yuz o‗girardi. 1924 yilga Olimpiya o‗yinlariga davvogarlar baxsida parij g‗olib chiqqan bo‗lsa, keyinchalik Berlin (1936) va Mokreal (1976) ―pand‖ berdi. 

 Nihoyat, Barselona ahlining orzu umidlari o‗shaldi o‗tganligini ko‗rsatdi. Ayni, shu vaqtda XXV Olimpiada o‗yinlari poytaxti etib saylanganligini bildirdi. Ushbu quvonli xabarni shahar aholisi qanday kutib olishiganini tasavvur qilish mushqo‗l edi. 

 Qolaversa, tashkiliy qo‗mita Olimpiya o‗yinlariga tayyorgarlik ishlarini boshlab yuborishdi. Olimpiadaning timsoli, ramzi ham tasdiqlandi. Taniqli rassom, 39 yoshli Xaver Mariskal qalamiga tegishli bo‗lgan ―Kucho‗q-Kobi‖ epiza ushbu qonkursda g‗olib topildi. O‗z navbatida Ispaniya xukumati tayyorgarlik jarayoniga 127 milliard peset miqdorida mablag‗ ajartish to‗g‗risida qaror chiqardi. Eng ko‗p harjat. Sport inshoatlari qurilishi (31 milliard peset)ga va Olimpiya qishlog‗i (II milliard)ni tiklashga sarflandi. 15 ming o‗ringa mo‗ljallangan Olimpiya o‗yinlari tarixidagi eng zo‗ri edi. Shahar mehmonxonalari assotsiatsiyalari esa 12 ming o‗rin qozonishga bel bog‗ladi. Shuningdek, qo‗shimcha ravishda oltita (2 ming o‗rin) mehmonxona kurash rejalashtirildi. Bir so‗z bilan aytganda, baxslar yurti, bu borada misli ko‗rilmagan ishlarni amalga oshirdi.

 XXV Olimpiya o‗yinlarining ochilishi marosimi 1992 yilning 27 iyulda bo‗lib o‗tdi. Bayram tadbirlari deyarli 3 soat davom  etdi. ―Olimpiya‖ o‗yingoxiga yig‗ilgan 66 ming kishi ajoyib tantananing bevosita guvohiga aylanishidi. Shu o‗irnda ta‘kidlash joizki, Olimpiya o‗ynishning ochilishi qismiga terin gimnastikasining bahosi 300-500 dollar hisobida qilib belgilanganliga qaramay, uning ―qoriq bozor‖dagi narxi 7 ming dollargacha ko‗tarilgan. Nihoyatda, Ispaniya qiroli Xuan Karlosga so‗z beriladi. Olimpiada o‗yindarini ochilishi vakolatini ham sidqidildan bajaradi.

 ―Barsiona-92‖ga Olimpiya harakati tarixida birinchi marta XOK ga a‘zo bo‗lgan davlatlarning barchasi jamlanishiganda – 1731 delegatsiya! Bu Xalqaro Olimpiya qo‗mitasi prezidenti Samarangning sa‘a harakatlari samarasi edi, albatta. Eng ko‗p sonli jamoa Ispaniya bo‗ldi. Ular tarkibi 826 nafar sportchidan tashkil topgandi. AQSh olimpiyachilar soni esa 819 nafarga yetdi. Ushbu Olimpiya o‗yinlaridasobiq SSSR vakillari ilk bor  va so‗nggi marta Mustaqil davlatlar hamdo‗stligi (MDH) ning birlashgan jamoasi sifatida faoliyat ko‗rsatdi. Jamoa 654 sportchini o‗z ichiga olgandi XXV Olimpiya o‗yinlaridla rekord hisobda, sportning 25 turi bo‗yicha musobaqalar o‗tqazildi.

 Shunisi e‘tiborga molikki, Bareelona zominida 17 nafar O‗zbekistonliklar ham beddashuvlarda qatnashdi. Bu raqam avvalgi o‗yinlarga qaraganla yuqori edi. Yurtdoshlarimiz, bu gal uchta oltin, ikkita kumush va bitta bronza medallarini qo‗lga kiritishdi. 

 Sport gimnastika ustalari Okean Chusovitika va Raziliya Galieva, 4x100 metrga estafeta yugurishda Marina Shimoninlar shohsupasining eng yuqorisiga ko‗tarilishdi. Og‗ir atletika musobaqasining donglilar bahsida ishtirok etgan Sergey Sirsov gro‗ziyalik K.Kaxiashvili kabi bir xil natija ko‗rsatishadi190 kg. Biron chekka yuz gramm yengil bo‗lgan gurzin shtangachisi ―oltin‖ni ilib ketdi. Sirsov kumush medal bilan kifoyalandi. Shuningdek, Anatoliy Aeraboev (merganlik, kumush) va Valeriy Zaharovich (qilichboz, bronza) Olimpiada medallarini zabt etishdi. 

Agarda markaziy Osiyo mamlakatlari ko‗rsatkichlariga nazar tashlasak,

Qozog‗iston (21 sportchi-bir oltin, ikkitadan kumush va bronza), Tojikiston (bir oltin), Qirg‗iziston (bir oltin) va Turkmaniston (medal yo‗q) ekanligini ko‗ramiz. Demak, yurtjoshlarimiz erishgan natijalar maqtovga arzigulik. 

 

         XXVI OLIMPIADA O‗YINLARI (ATLANTO, AQSh 1996 YIL 19 IYuL-5 AVGUST)

 1996 yil 19 iyul. Bu ko‗n O‗zbekiston sporti tarixiga zarhal harflar bilan bitildi. Aynan shu kuni mamlakatimiz vakillari mustaqil jamoa sifatida XXVI Olimpiada o‗yinlarida ilk bor ishtirok etishdi. Xalqimizning yillab ko‗tgan orzu umidlari ushladi o‗shanda.

 Mana, o‗zoq kutilgan onlar, nihoyat Olimpiya o‗yinlari qatnashilarining namoyish boshlandi. Birin-ketin davlatlar milliy delegatsiyalari safi ko‗rinadi. O‗zoqdan O‗zbekiston yozuvi ko‗zga tashlanadi. Vatanimiz bayrog‗ini ko‗targan Temur Ibragimov shahdam qadamlar bilan oldinga intilmoqda. Batiyor ko‗zlarda yosh xalqiydi. Qanchalar ko‗tganda bu odamlarni biz. Naqadar zavqli va totli onlar. Axri, yurtimiz nomini kr yuzi aholisi tanimoqda, tan olmoqda. 

    XXVI Olimpiya o‗yinlarini yoqish Rim Olimpiadasi g‗olibi, professional boks bo‗yicha uch karra chempion, qolversa mashg‗ur ―Charm qo‗lqop‖ ustasi Muhammad Aligsha topshirildi. Taniqli sportchi titrayotgan qo‗llari bilan ma‘shalani chashgohga o‗zatadi. Olimpiya olovi yonadi. So‗ngra, Atlanta o‗yinlarining tashkiliy qo‗mitasi raisi Ulyam Peyn va Xalqaro Olimpiya qo‗mitasining prezidenti Xuan Antanio Samaranglar o‗zlarining tilaqlarini bildirishadi. AQSh Prezidenti Bill Klinton XXVI Olimpiya o‗yinlarini ochiq deb e‘lon qildi. 

 Atlantaga rekord hisobda 197 davlatning o‗n bir mingga yaqin sportchisi tashrif buyuradi. Eng ko‗p sonli jamoa AQSh bo‗ldi 664 nafar kishi. O‗zbekiston jamoasi roppa-rosa 76 olimpiyachidan iborat edi. Vakillarimiz asosan sportning yakka kurash turlarida baxs yuritishdi.

 22 iyul kuni sportchimiz sharafiga birinchi marta mustaqil O‗zbekiston bayrog‗i ko‗tarildi. Dzyudochilar bellashuvining 86 kg gacha bo‗lgan vazn toifasida gilamga chiqqan. Armen Bog‗dasarov kumush medalni qo‗lga kiritdi. Dastlabki uch uchrashuvni saf g‗alaba bilan yako‗nlagan Armen xal qiluvchi pallada qoreyalik Jean Ki Vonggi imqoniyatni boy berdi. Sho‗nga qaramay uning ko‗rsatgan natijasi millionlab hg‗am yurtlarimiz tomonidan olqishlandi. Xududi shunday an‘anani bokschimiz Qarim To‗laganov davom ettirdi. N kg vazn toifasi ringga tushgan vakilimiz bronza medaliga sazovar bo‗ldi. Qolgan olimpiyachilarimiz ham faxriy o‗rinlarga davvogarlik qilishdi. Yengil atletikachi Ramil G‗aniev o‗n kurashda Osiyo rekordini o‗rnatib 8-o‗rinni egalladi. Sport gimnatsikasining ko‗p kurashi bo‗yicha esa Chusovitina  kuchli o‗nlikdan joy oldi. Umuman 15 ta sportchimiz 1-10ga o‗rinlarni egalladilar.

 Mamlakatimiz debneti omalli keldi, desak mubolag‗a emas. Negaki, sportning 143 turida ishtirok etgan jamoamiz norasmiy hisobda 197 davlat ichida 57 pog‗onani band etishdi. 

 Bu ko‗rsatgich hamdo‗stlik mamlakatlari o‗rtasidagi beshinchi natija ekanligin ta‘kidlab o‗tish joizdir. 

XXVII OLIMPIADA O‗YINLARI (SIDNEY, AVSTRALIYA, 2000 YIL 15 SENTYABR-OKTYABR)

Avstraliyaning Sidney shahrida 200 mamlakatning 11 mingdan ortiq sportchisi 300 komplekt medallar shodasi uchun baxs yurtidilar 6 nafar sportchi 3 tadan, 32 qatnashchi esa 2 tadan oltin medal sohiblari bo‗lishdi. Ilk bor ayollar o‗rtasida suv polosi, muanteyn-bayk  singari bir qator turlari olimpiada dasturidan joy oldi. Doning nazorati kuchaytirilishi hisobiga 7 nafar sovrindor natijlari beqor qilindi. Xatto, keyingi olimpiada o‗yinlari dasturidan doning kuchayganligi bois, og‗ir atletika turi olib qo‗yilishi masalasi ko‗n tartibiga qo‗yildi. 

 Janubiy Qoreya KXDR vakillari yagona jamoa bo‗lib musobaqalarda ishtirok etishi olimpiada nufkzini yanada oshirganligiga shubha yo‗q. Olimpiya o‗yinlari sharafati bilan birgina Sidney shahri yangi 30 ta zamonaviy sport inshoatlarga ega bo‗ldi. 

 XXVII Olimpiya o‗yinlarining yurtimiz uchun ahamiyati ayniqcha beqiyosdir. Vakillarimiz O‗zbekiston tarixida biirnchi bor Yozgi Olimpiala baxslarida oltin medal so hibi bo‗lishdi.

 Sidneydagi XXVII yozgi Olimpiadada matnoat ko‗rsatib jonajon O‗zbeksitonimiz madhiyasini butun do‗nyo tartagan, bayrog‗imizni  yuksak sahnachilarimiz Muhammadqodir Abdullaev, Artur Taymazov, Sergey Mixaylov, Rustam Saidovlarning g‗alabasidan qalblari g‗ururga, zavq-mavqqa to‗ldi. 

 Sportchilarmiz Atlanta Olimpiadasida 1-kumush, 1 bronza medali bilan taqdirlanib, umum jamoa hisobida do‗nyo 58 – o‗rinni band etishgandi. Sidneyda o‗tqazilgan XXVII Olimpiada esa yurtdoshlarimiz 1 oltin,  1 kumush, 2 bronza medaliga egalik qilib 41 o‗indan joy olishdi va nihoyat, yashil qit‘anin Sidney shah rida o‗n besh ko‗n davomida turfa shov-shuv hamda qiziqarli bahslarga boy bo‗lgan XXVII Yozgi Olimpiada o‗yinlari yako‗nlandi. Do‗nyo sport olamiga olam-olam quvonch va jaasuratlar xadya etgan mazkur olimpiada bejiz ―ming yillik o‗yinlari‖ deb nomlanganligi o‗z isbotini topdi. Shuning uchun ham MOK prezidenti Samarang abduladab ―Sport-tinch va do‗stlik elchisi‖ bo‗lib qolishini alohida takidladi. XXVII Olimpiada g‗oliblari orasidan sakqiz nafar XOK ning a‘zolari saylandi. Ular safiga sobiq ittifoq Respublikalari vakillaridan rossiyalik Aleksandr Ponov, o‗qrainalik yengil atletikachi ya‘ni langar bilan sakrovchi Sergey Bubkalar kiritildi. 

Noan‘anaviy jamoa hisobila AQSh (97-39-33) – 1 o‗rin, Rossiya (88-28-28) – 2 o‗rin, Xitoy (59-28-16-15) -3 o‗rinni egalladi. Shunday qilib Sidney bo‗lib o‗tgan XXVII Yozgi Olimpiada o‗yinlari nihoyasiga yetdi. Do‗nyo esa, 2004 yil Afinada o‗tadigan XXVII Olimpiada o‗yinlariga tayyorgarlikni boshladi.  

Afinada o‗tkazilgan  XXVIII  Olimpiyada o‗yinlarida jami 35 ta sport turi buyicha musobaqalar o‗tkazildi,qatnashgan Davlatlar 210 tani tashqil etgan. 14500 nafar sportchi ishtirok etgan, jumladan O‗zbekistondang 83 nafar sportchilar ishtirok etishgan.

                                             

 

 

 

 

 Olimpiya xronologiyasi

                                                                                  Lillehammer-

            LinaCheryazova Ayollarfristayl Oltin    1994Norvegiya                    ^Fristayl

Bronza   Kumush   Oltin   Kumush   Bronza   Bronza   Oltin   Oltin   Kumush   Bronza   Bronza   Oltin   Kumush   Bronza   Bronza   Bronza      Oltin 2  Bronza	KarimTulaganov ArmenBagdasarov MuhammadqodirAb dullayev ArturTaymazov RustamSaidov SergeyMihaylov ArturTaymazov AlexandrDokturishv ili MagomedIbragimov BahodirjonSultonov UtkirbekHaydarov ArturTaymazov SoslanTigiyev AbdulloTangriev RishodSobirov AntonFokin] ArturTaymazov RishodSobirov	Atlanta-1996 AQSh   Atlanta-1996 AQSh   Sidney-   2000 Avstraliya     Sidney-   2000 Avstraliya       Sidney-   2000 Avstraliya     Sidney-   2000 Avstraliya           Afina-   2004 Yunoniston       Afina-   2004 Yunoniston       Afina-   2004 Yunoniston       Afina-   2004 Yunoniston     Afina-   2004 Yunoniston     Pekin-2008 Xitoy   Pekin-2008 Xitoy   Pekin-2008 Xitoy   Pekin-2008 Xitoy   Pekin-2008 Xitoy   London-2012     London 201X	Boks Dzyudo Boks Erkinkura sh Boks Boks Erkinkura sh Erkinkura sh Erkinkura sh Boks Boks Erkinkura sh Erkinkura sh Dzyudo Dzyudo Gimnasti ka Erkinkura sh Dzyudo	Erkalaryengilvazn
				Erkaklaroʻrtavazn
				Erkaklaroʻrtavazn 63.5 kg
				Erkaklarogʻirvazn
				Erkaklarogʻirvazn +91 kg
				Erkalaroʻrtavazn 81 kg
				Erkaklarog‗irvazn 120 kg
				Erkaklar kurashi 74 kg Yunon rum
				kg Erkaklarerkinkurashi 96
				ErkaklarO‗rtavazn
				Erkalarog‗irvazn
				Erkaklarog‗irvazn 120 kg
				kg ErkaklarErkinkurash 74
				kg ErkaklarOg‗irvazn +100
				ErkaklarYengilvazn 60 kg
				Erkaklarbrusdabajarilgan mashqlar
				Erkaklarog‗irvazn 120 kg
				ErkaklarYengilvazn 60 kg

Pekinda o‗tkazilgan  XXIX   2008 yilda bo‗lib o‗tgan yozgi olimpiyada o‗yinlari

Pekinda o‗tkazilgan  XXIX   2008 yilda bo‗lib o‗tgan yozgi olimpiyada o‗yinlarida 40 ta sport turi buyicha bellashuvlar bo‗lib o‗tdi.215 davlat qatnashdi, 16501 nafar sportchilar ishtirok etdi O‗zbekistondan 85 nafar sportchilar qatnashdilar.  

Mustaqillikdan so‗ng o‗zbek sportchilarining olimpiyada o‗yinlarida ishtiroki va g‗alabasi.

 

Olimpiya o‗yinlari	yil	O‗tkazilgan joyi	Sportchini F.I.Sh. olgan o‗rinlari	Sport turi.
XXVI	1996	Atlanta  AQSh	A. Bagdasarov – 2–e T. Tulyaganov – 3–e	dzyudo boks
XXVII	2000	Sidney Avstraliya	M. Abdullaev – 1 –e A. Taymazov – 2 –e R.   Saidov – 3 –e S.    Mixaylov – 3 –e	boks  erkin kurash boks  boks
XXVIII	2004	Afina  Gresiya	A. Taymazov – 1 –e A. Dokturashvili – 1-ye M. Ibragimov – 2 –e U. Xaydarov – 3 –e B. Sultanov – 3 -ye	Erkin kurash          gr.rim.kurashi kurash boks boks
XXIX	2008	Pekin Hitoy	A. Taymazov – 1 –e A. Tangriev – 2 –e S. Tigiev – 3 –e R. Sabirov – 3 –e Ye. Xilko – 3 –e A. Fokin – 3 –e	Erkin kurash zyudo Erkin kurash dzyudo Batutdan sakrash gimnastika
XXX	2012	London Angliya	A. Taymazov – 1-ye R.Sabirov – 3-ye S.Tigiev – 3-ye A.Atoev – 3-ye	Erkin kurash dzyudo erkin kurash boks

 

Pekinda o‗tkazilgan  XXIX   2008 yilda bo‗lib o‗tgan yozgi olimpiyada o‗yinlarida 40 ta sport turi buyicha bellashuvlar bo‗lib o‗tdi.215 davlat qatnashdi, 16501 nafar sportchilar ishtirok etdi O‗zbekistondan 85 nafar sportchilar qatnashdilar.  

    LONDONDA OTKAZILGAN XXX YOZGI OLIMPIYA OYINLARI

Londonda o‗tkazilgan  XXX  yozgi olimpiya o‗yinlarida 41 sport turi, 213 davlatlar ishtirok etishdi. Va 15000 nafar  ishtirokchilar bo‗ldi. O‗zbekistondan 82 nafar sportchilarimiz ishtirok etishib muvofaqqiyat bilan qaytishdilar. 2012 yilda yozgi olimpiya o‗yinlarida O‗zbekiston sportchisi Elshod Rasulov O‗zbekiston bayrog‗ini ko‗tarib bordi.XXX yozgi olimpiya o‗yinlarida O‗zbekistontondan eng yosh ishtirokchi  R.Amanova 200 metrga kompleks suzish buyicha musobaqalarda ishtirok etdi. Yengil atletika sport turi buyicha erkaklar 4 ayollar 9 nafarni tashkil etdi. Voks buyicha  6 ta.Kanoe 1 ta erkak,1 ta ayol. Velosport 2 ta erka XXX  Yozgi olimpiya o‗yinlarining sovrindorlari: Artur Taymazov erkin kurash sport turi bo‗yicha 120 kg  oltin medalni ko‗lga kiritdi.

          

Artur Taymazov XXX yozgi olimpiyada o‗ynlarining erkin kurash sport turi bo‗yicha oltin medal sohibi.

Rishod Sobirov Dzyudo sport turi erkaklar musobaqasida 60 kg vazn bilan ishtirok etib bronza medalini qo‗lga kiritdi

.

 

 XXX yozgi olimpiya o‗yinlari ishtirokchisi Rishod Sobirov Dzyudo sport turi erkaklar musobaqasida 60 kg vazn bilan ishtirok etib bronza medalini qo‗lga kiritdi

                Boks       sport       turi      bo‗yicha

O‗zbekistonlik sport chi Abbos Ataev o‗rta vaznda ishtirok etib  faxrli bronza medaliga sazovor bo‗ldi.

Eshkak eshish sport turi bo‗yicha 

Vadim Minkov 1000 metrga kanoeda eshkak eshish bo‗yicha final bosqichida 4 o‗rin.

Velosport  Sergey Lagutin 5 o‗rinlarni qo‗lga kiritishdi. Mavzuni o‗zlashtirish uchun savollar

 

1.  Hozirgi zamon xalqaro sport va olimpiya harakatining yuzaga kelishiga qanday sabablar bo‗ldi?

2.  I xalqaro atletik kongress qachon va qayerda o‗tkazildi?

3.  Per de Kubertenning Olimpiya o‗yinlarini tiklashdagi asosiy faoliyatlari nimadan iborat edi?

4.  I Olimpiya o‗yinlari haqida batafsil gapirib bering?

5.  I Olimpiya o‗yinlari chempioni va marafon yugurishidagi chempionlar kimlar?

6.  I Olimpiya o‗yinlarining kelguvsi o‗yinlar uchun qanday ahamiyati bo‗ldi?

7.  XX asrning birinchi yarmida xalqaro ahvol sport va olimpiya harakatiga qanday ta‘sir o‗tkazdi?

8.  Xalqaro sport harakatida qanday yangiliklar yuz berdi?

9.  Xalqaro ishchilar sporti harakatida qanday yangiliklar vujudga keldi?

10.                     XX asrning birinchi yarmidagi XOQ prezidentlari kimlar edi?

11.                     Olimpiya ramzlari va belgilari nimalardan iborat?

12.                     Olimpiya Kongresslari va ulardagi muhokama qilingan asosiy masalalar nimalardan iborat edi?

13-ma‘ruza: O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) jismoniy madaniyat va sport. Reja:

1.―Jismoniy tarbiya va sport to‗g‗risida‖gi qonunning (1992-2000 y) ahamiyati.

2.O‗zbekistonda jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirishda Respublika Prezidenti va hukumatning g‗amxo‗rligi.

 

Sobiq Sovet hokimiyati yillarida jismoniy madaniyat va sportga e‘tibor qanchalik ko‗p bo‗lmasin, bu sohaning maqomiy (status) tomondan qonuniy ravishda tegishli kafolatlar ishlab chiqilmagan. Faqat so‗nggi (1990-1991 yillar boshida) yillarda maxsus qonun loyihalarini ishlab chiqishga kirishildi. Lekin u qog‗ozda qolib ketdi.

O‗zbekiston mustaqilligi tufayli boshqa sohalar kabi jismoniy madaniyat va sport sohasida birinchilardan bo‗lib qonun loyihasini ishlab chiqdi va 1982 yil 14 yanvarda Respublika Oliy majlisining sessiyasida tasdiqlandi.

―Jismoniy tarbiya va sport to‗g‗risida‖gi qonunda davlat va jamoat tashkilotlarining burchi, vazifalari va huquqlari alohida belgilab berildi. Qonunning 28 ta moddasida jismoniy madaniyat va sport harakati bilan bog‗liq bo‗lgan barcha sohalar kafolatlandi.

Sport ishlariga rahbarlik, aholini jismoniy madaniyat va sportga jalb etish, o‗quvchi-yoshlar, talabalar va mehnatkash ommasiga jismoniy madaniyat hamda sport bilan shug‗ullanishga shart-sharoitlar yaratib berish alohida takidlandi.

Sport inshootlarini kengaytirish, ulardan maqsadli foydalanish, kadrlar tayyorlashni ilmiy-amaliy tajribalar asosida amalga oshirish, darsliklar va o‗quv-uslubiy qo‗llanmalarni yaratish borasida yangi yo‗nalishlar ifoda etildi.

Nogironlar sportini rivojlantirish, jismoniy madaniyat va sportni moddiy-t yexnik jixatdan ta‘minlash, o‗z-o‗zini boshqarish faoliyatlarini tashkil qilishga ham e‘tibor qaratildi. Mustaqillikning yangi qirralari va o‗tkazilgan tub islohotlarni natijalari asosida mazkur qonun 2000- yilda yangi taxrirda qabul qilindi.Bunda homiylik, jamg‗arma uyushmalarini jismoniy madaniyat va sport sohasidagi vazifalariga keng yo‗l berildi.

Xulosa qilib aytganda mazkur qonun Respublika jismoniy madaniyat va sport ishlarini yanada yaxshilashga da‘vat etdi.

Qonunning to‗la matnini o‗quvchi yoshlar bilan alohida ishlab chiqish zaruriyati borligi sababli uning moddalari bu yerda ko‗rsatilmadi. Demak darslarda va mustaqil ishlarda qonundan to‗la foydalanish zarur bo‗ladi.

O‗zbekistonda jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirishda Respublika prezidenti va hukumatning g‗amxo‗rligi.

Sovet hokimiyatining eng so‗nggi yillarida (1989-1991 y) boshqa ittifoqchi respublikalari qatorida O‗zbekistonda ham mustaqillikka intilish harakati boshlandi. 1998 yil oktyabrda ―Davlat tili haqidagi‖ qonunning qabul qilinishi va O‗zbek tiliga maqom berilishi buning dalilidir. Bu yo‗lda respublika prezidentining dadil va aniq sayyiharakatlari olqishga sazovordir.

1991 yil 31 avgustdagi prezident va 1 sentyabrda o‗tkazilgan umumxalq bayrami mustaqillik kunining ilk namoyishiga aylandi. Bu har yilgi an‘anaviy bayram sifatida jahonga keng taraldi.

Respublikaning iqtisodiy, siyosiy, tarixiy, madaniy va ijtimoiy salohiyotida jismoniy tarbiya va sport o‗z o‗rni hamda mavqeiga egadir. Bunda prezident I.A.Karimov va hukumatning faoliyatini alohida ta‘kidlash lozim.

O‗zbekiston Respublikasining 1-Prezidenti I.A.Karimov mustaqillikka erishish va uning istiqbolida aholi salomatligining o‗ta qimmatligi va unga ega erishish yo‗llarini katta ko‗tarinkilik bilan izhor qilib bergan. YA‘ni: ―Bizning ota-bobolarimiz kishilar bilan uchrashganda yoki xayrlashganda, avvalo, chin yurakdan salomatlik tilashgan. Bizning zamonamiz bahodirlar va himoyachilarimiz bo‗lgan polvonlar va botirlarga boy va ularni mehr bilan parvarish qilib kelmoqda. Bugingi kunda hamma joyda sportning milliy turlari qayta tiklanmoqda. O‗zining salomatligi haqida shaxsan g‗amxo‗rlik qilib borish madaniyatini yoshlikdan, maktab, mahalla, sog‗liqni saqlash tizimi, jismoniy tarbiya va sportning ko‗magida singdirish kerak‖, - deb haqli ravishda aytgan.

O‗zbek xalqining milliy jismoniy tarbiyasi qadimgi ajdodlarimiz tarixi bilan uzviy bog‗lanib ketadi. Buning guvohi sifatida o‗tgan bobda takidlanganidek, ―Alpomish‖, ―Kuntug‗mush‖, ―Qiriqqiz‖, ―Go‗ro‗g‗li‖ turkumidagi dostonlarda jasorat ustunlik bilan madx etilgan. Otda poyga, nayza uloqtirish, qilichbozlik, kamondan o‗q otish merganlik qilish kabi jismoniy sifatlar qahramonlar siymosi orqali butun xalqning turmushi, madaniyati, harakati aks ettirilgan. Bu jismoniy mashqlar avloddan-avlodga o‗tib, o‗zining mazmuni, shakli va bajarish uslublarini boyitib, hozirgi davrda ular jahon xalqlarining sevimli mashg‗ulotlariga hamda mahorat uchun kurashuvchi yoshlarning sportiga aylangan.

E‘tirof etish kerakki, mustaqil O‗zbekistonning madaniyati va sportini yanada rivojlantirishga asos bo‗luvchi eng muhim tadbirlar ko‗rilmoqda. O‗zbekiston Respublikasining ―Jismoniy tarbiya va sport to‗g‗risida‖gi qonuni (1992 yil 14 yanvar, 2000 yil yangi taxrir) barcha aholining sog‗lig‗ini mustahkamlash, ularning jismoniy tarbiya va sport bilan shug‗ullanishlariga shart-sharoitlar yaratib berishni kafillikka oladi.

SHu bilan birga qonunda yana ―Maktabgacha bolalar tarbiya muassasalari va o‗quv yurtlari har yili kamida bir marta maktabgacha yoshdagi bolalarning hamda o‗quvchi-yoshlarning jismoniy tayyorgarlik darajasini ko‗rikdan o‗tkazadilar. Umumta‘lim maktablarida, boshqa o‗quv yurtlarida jismoniy tarbiya bo‗yicha imtihonlar o‗tkaziladi‖,-deb ko‗rsatilgan. Bu esa o‗quvchi-yoshlarning salomatligini mustahkamlash, jismoniy kamolotini oshirish, ularni mehnat va mudofaa ishlariga layoqatli kishilar qilib yetishtirishga qaratilgandir. Bu imkoniyat va tadbirlarni har bir o‗quvchi-yoshlar o‗z tafakkurlari bilan tushunishlari, Mustaqil O‗zbekistonning istiqboliga hissa qo‗shish uchun bor imkoniyatlarni ishga solib, o‗z burchlarini ado qilishlari kerak. Ma‘lumki, Respublika Oliy majlis sessiyasida ―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi qonun (1992 yil iyul, yangi taxrir 1997) qabul qilinib, unda ta‘lim oluvchilarning salomatligini muhofaza qilish va mustahkamlashni kafolatlovchi shart-sharoitlar yaratish, o‗qish, mehnat qilish, dam olish uchun ta‘lim muassasalari mas‘uldir deyilgan. Bu ikki qonunning mazmun va mohiyati o‗zaro mujassamlanib, jismoniy tarbiya va sportni (JT va S) rivojlantirishga qaratilgandir.

O‗quvchi-yoshlarning ta‘lim olishlari va ularni doimo sog‗lom bo‗lishlari davlat qonunlari bilan muhofaza qilish, bo‗lajak mutaxassislarning porloq kelajagini ta‘minlash, deb talqin qilish lozim. SHu tufayli barcha o‗quvchi-yoshlar qayerda ta‘lim olmasin, ularga berilgan imtiyozlardan maqsad yo‗lida foydalanish, jismoniy kamolotni ta‘minlash zarur bo‗ladi va bu bilan jismoniy tarbiyaning ijtimoiy va tarixiy mohiyatlarini yanada ko‗targan, uni imkon boricha, insonhayotidagi yuksak olim ekanligini kelajakka meros qilib qoldirishga hayotiy tajriba va amaliyot asos bo‗ladi.

SHu sababdan respublika sportining istiqbolidagi asosiy manba‘larning holati va uni rivojlantirish omillaridan xabardor bo‗lish muhim vazifalardan biri bo‗lib hisoblanadi.

Mustaqillikning dastlabki yillarida O‗zbekistonda jismoniy tarbiya va sport taraqqiyotining ba‘zi bir ko‗rsatkichlari quyidagilardan iborat. Respublikadagi 14577 ta jismoniy tarbiya jamoalarida 5 mln 549 ming 908 kishi shug‗ullanadi. SHu jumladan 60 ga yaqin Oliy o‗quv yurtlarida 134977 kishi, 225 ta o‗rta maxsus o‗quv yurtlarida 147664 kishi, 449 ta hunar-texnika bilim yurtlarida 211061 kishi, 8302 ta maktablarda esa 4 mln. 510 ming 403 o‗quvchi jismoniy tarbiya va sport bilan shug‗ullanganlar. O‗zbekistondagi ishlab chiqarish korxonalarining 5545 tasida boshlang‗ich jismoniy tarbiya jamoalari va 60 dan ortiq sport klublari mavjud bo‗lib, ularda 543946 kishi muntazam ravishda sport turlari, sog‗lomlashtirish mashqlari bilan shug‗ullanganlar.

Sobiq Ittifoq davrida ishlab chiqilgan va tasdiqlangan ―Mehnat va mudofaaga tayyor‖ (MMT- GTO) majmuasi o‗zining mazmunan zarurligi va mohiyati bilan ancha vaqtgacha o‗z kuchini saqlab keldi. Keyingi paytlarda respublika muhiti va sharoitlariga qarab, uning shakli va normativ talablariga ba‘zi bir o‗zgarishlar kiritildi va dastur ishlab chiqildi. SHu asosda ―Alpomish‖ va ―Barchinoy‖ maxsus testlari joriy etildi.

Ma‘lumki, MT majmuasini asosiy turlari va normativ darajalari o‗quvchi-yoshlarni har tomonlama jismonan kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etdi. SHu sababdan respublikada bu majmua yoshlarni tayyorlashda katta ishlar amalga oshirildi. Buning dalili sifatida quyidagi ko‗rsatkichlarni keltirish mumkin. Respublika bo‗yicha 1991 yilda 1 mln. 33 ming 815 ming kishi MMT nishondori bo‗ldi. SHu jumladan oliy o‗quv yurtlari talabalaridan 12743 kishi o‗rta maxsus o‗quv yurtlarida 36867 kishi, hunartexnika bilim yurtlarida 69650 kishi, umumta‘lim maktablarida 832962 o‗quvchi va ishlab chiqarish korxonalarida 81593 kishi bu majmuaning barcha tadbirlarini bajaradilar.

Respublikadagi jismoniy tarbiya jamoalari, sport klublari, sport jamiyatlari va turli vazirliklar, davlat idoralaridagi jismoniy tarbiya va sport ishlarini tashkil qilish, qiziqarli sport musobaqalarini uyushtirish, yuqori sport natijalariga erishishda alohida o‗rin tutadi. Bu faoliyatlar sport turlari bo‗yicha mahoratli sportchilarni tarbiyalash va ko‗paytirishga katta hissa qo‗shadi. Ular haqida ba‘zi ma‘lumotlarga guvohlik berishi mumkin.

Erkin kurash bo‗yicha 775 kishi yuqori darajadagi talablarini bajargan. SHuningdek, voleybol-383, boks-422, futbol-680, dyuzdo-339, basketbol-240, qo‗l to‗pi-185, shaxmat-120 va boshqa turlarda ham yuqori ko‗rsatkichlarga erishildi.

Eng ommaviy va sevimli sport turi bo‗lgan futbol bo‗yicha 7904 ta jamoa 266767 nafar kishi shug‗ullanadi. Ularning 4345 nafari sport maktablarining o‗quvchilari hisoblanadi. Ularni tarbiyalash va mahorat orttirishda 682 trener qatnashib, ularning 497 tasi maxsus ma‘lumotga egadir. SHuningdek, 9048 kishi jamoatchilik asosida trenerlik qiladi.

Voleybol sport turi bo‗yicha 343, boks-313, erkin kurash-249, sambo kurashi- 229, qo‗l to‗pi-229, dyuzdo-193, basketbol-162, klassik kurash-172, stol tennisi-131 va shu kabi sport turlarida anchagina trenerlar xizmat qiladi.

Respublikada sport taraqqiyotining ba‘zi bir ko‗rsatkichlarini tahlil qilganda quyidagi mulohazalarni yuritishga to‗g‗ri keladi.

Futbol eng sevimli va shug‗ullanish uchun qulay sport turlaridan biridir. Bu srohadagi ko‗rsatkichlarni o‗rtacha qilib olsak, quyidagi holatni ko‗rish mumkin, ya‘ni har bir jamoada o‗rtacha miqdorda 378 kishi (266767:7904=378) futbol bilan shug‗ullanar ekan.

Har bir trenerga esa 390 dan ortiq futbolchi to‗g‗ri keladi.

SHuningdek erkin kurash bo‗yicha 656 jamoada 31567 kishi shug‗ullansa, ularga 259 trener rahbarlik qiladi. O‗rtacha olganda har bir trenerga 120 nafar kurashchi to‗g‗ri keladi. Bu holatlarni voleybol (269433:343=758 kishi)-758, shaxmat (129264:96 =1346)-1346, basketbol (141719:182=778) kabi turlari ham ko‗rish mumkin.

Bu ko‗rsatkichlar oddiy qaraganda murakkab narsalar ko‗rinmaydiganga o‗xshaydi. Lekin bitta trenerga futbolda 390, erkin kurashda 121, voleybolda 758, shaxmatda 1346, basketbolda 788 kishining to‗g‗ri kelishiga qanday baho berish mumkin? Voleybol, shaxmat, basketbol kabi turlarda jamoatchi trenerlar ham rahbarlik qilishi mumkin. Biroq bu holatlar sportchilarning mahoratini yetarli darajada oshira oladi, deb xulosa qilish qiyin. Bunday ko‗rsatkichlar keyingi davrlarda birmuncha ijobiy tomonga siljidi.

Xullas, bu ko‗rsatkichlarning haqiqatdan ancha uzoqda ekanligi ayondir. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, qaysi bir jamoalarda trenerlar va sportchilar mahsuldorlikka erishmoqda, ko‗pchiligida esa umuman yaxshi natijalar yo‗q hisobida. Bunga quyidagi misollarni keltirish mumkin.

Futbol bo‗yicha 660, shaxmat 120, qo‗l to‗pi 125 kishi yuqori darajadagi (SUN,1r) sportchilar tayyorlangan. Ularni umumiy shug‗ullanuvchilar soniga solishtirilsa, ish sifati yaxshi emasligini bilish qiyin emas.

E‘tirof etish lozimki, O‗zbekiston mustaqilligining o‗n yili davomida (1991-2001) jismoniy madaniyat va sport ishlari ancha rivoj topdi. Ommaviylikning asosidagi sport mahoratlarni oshirish ancha yuqorilab ketdi. Futbol, tennis, o‗zbek kurashi, boks, sharqona yakkakurashlar (karate, dyuzdo, toekvando, ushu, qo‗l jangi va h.k) yoshlar orasida tobora ommalashmoqda. Buning eng asosiy sabablari shundaki, ―Jismoniy tarbiya va sport to‗g‗risida‖gi qonun hamda qator qarorlarni (1993,1996, 1999,2000 va

h.k)amalga oshirishda katta tadbirlar amalga oshirildi. Ularning natijalari esa Respublikadagi o‗tkazilayotgan sport musobaqalari, xalqaro turnirlar va sportchilarning Osiyo va jahon birinchiliklaridagi ishtirok etishi, erishilgan yutuqlar mazmunida namoyon bo‗lmoqda.

O‗zbekiston futbolini rivojlantirish (1993,1996), tennis, boks va kurash bo‗yicha xalqaro turnirlar o‗tkazish (1993.2000) haqidagi hukumat qarorlari muhim ahamiyatga egadir. Ayniqsa, ―O‗zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish choratadbirlari to‗g‗risida‖gi O‗zVMning 1999 yil 27 maydagi qarori barcha davlat idoralari hamda nodavlat va jamoat tashkilotlari oldiga katta mas‘ulyatlarni yukladi. SHu asosda aholining barcha tabaqalari va ishlab chiqarish, savdo, tijorat, tarbiya, o‗quv muassasalari sohalarida jismoniy tarbiya va sporni keng yo‗lga qo‗yish masalalari jiddiy vazifa bo‗lib qolmoqda.

Jismoniy tarbiya va sport taraqqiyotining 10 yillik davridagi ba‘zi ko‗rsatkichlarning natijalari bilan quyidagicha tanishish mumkin bo‗ladi.

Jismoniy tarbiya jamoalarining soni 1991 yilda 14577 ta bo‗lsa, 1995 yilda 14408 ta va 2000 yilda esa 15963 taga yetadi. Ba‘zi yillarda jamoalar sonining kamayishiga sabab, ba‘zi korxonalar va muassasalar birlashtirilgan yoki tugatilgan. Keyinchalik esa ularning soni osha boshlagan.

Jismoniy tarbiya va sport, sayohat hamda xalq o‗yinlari bilan shug‗ullanuvchilar soni 1991 yilda-5549966 nafar bo‗lsa, 1995 yilda-5640085 va 2000 yilda-6862790 nafarni tashkil etgan.

Bevosita sport turlari bilan shug‗ullanuvchilar soni 1991 yilda-1491511, 1995 yilda-1256958 va 2000 yilda-1856186 kishiga yetadi.

Futbol bilan shug‗ullanuvchilar soni -439344, voleybol-296801, yengil atletika172047, kurash-93985, boks-26551, tennis-14504 kabilarni tashkil etmoqda. Sport bilan shug‗ullanuvchilar maktablarda 1992 yilda-737641, 1995 yil- 828072, 2000 yilda1196091 kishini tashkil qildi. Bunday ko‗rsatkichlar kollejlar va litseylarda: 1992 yil42027, 1995 yil-47353 va 2000 yil-8649 kishi, oliy o‗quv yurtlarida esa bunday natijalar ancha yuqori edi. Bolalar va o‗smirlar sport maktablarida (BO‗SM) shug‗ullanuvchilar soni 1992 yilda-244483, 1995 yilda-245347 va 200 yilda esa 272262 nafar yosh sportchilarni tashkil qildi.

Respublikada BO‗SM soni 1992 yilda-472 ta, 1995 yilda-522 va 2000 yilda 538 taga yetkazildi.

O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumatining mamlakatda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish borasidagi g‗amxo‗rliklari tufayli o‗quvchi-yoshlarni sportga jalb etish, sportchilarning mahoratlarini oshirishga katta imkoniyatlar yaratib berdi. Mustaqillikning 10 yilligi davrida Respublikada sportning taraqqiyoti, iste‘dodli sportchilarning Xalqaro sport maydonlarida erishgan g‗alabalarini aks ettiruvchi nufuzli tarixiy manba‘lar yaratildi. Ular orasida 10 yillik yubileyga hadya etilgan ―XXIasr Istiqbolimiz timsollari‖ kitobi e‘tiborni jalb etadi. Eng muhimi shundaki, uning tarkibida dunyoga sport orqali mamlakatimizni tanitgan, yurtimiz bayrog‗ini baland ko‗tarib, madhiyamizni jaranglatishga hissa qo‗shgan sportchilar munosib o‗rin olgan. Ular haqida berilgan ma‘lumotlardan namunalar keltirish maqsadga muvofiqdir.

―Xalqimizning qadri baland o‗g‗il-qizlari‖ bo‗limiga I.A.Karimovning ―O‗zbek millatining, o‗zbek farzandlarining qobiliyat, zehn-zakovat, tirishqoqlik borasida boshqa hech bir millat yoki xalqdan qolishadigan joyi yo‗q‖, deb bergan bahosi bilan boshlanadi. SHu o‗rinda jahon chempioni XXVII Olimpiya o‗yinlarining boks bo‗yicha oltin medal sohibi M.Abdullayevning yurtimiz bayrog‗ini baland ko‗tarib, mag‗rurona turishi yurtimiz yo‗lboshchisining fikrlariga hamohang bo‗lib turibdi. Ayniqsa, Prezidentning M.Abdullayevni tabriklashi va unga zarli to‗n kiygizishi sportchilar mehnatini ulug‗lashdagi eng yuksak qadriyat ekanligini namoyish etmoqda.

Bokschi Ruslan CHagayevning ham qisqa bo‗lsada mehnatlari bu kitobdan o‗rin olgan. U 1978 yil 19 oktyabrda Andijon shahrida tug‗ilgan. Ikki karra Osiyo va jahon chempioni, Osiyo o‗yinlari g‗olibi. ―O‗zbekistonda xizmat ko‗rsatgan sportchi‖, ―O‗zbekiston iftixori‖ fahriy unvonlari, ―O‗zbekiston belgisi‖ ko‗krak nishoni bilan taqdirlangan. 2002 yilda professional boks bo‗yicha o‗z vaznida jahon chempioni unvoniga erishdi.

Rustam Saidov-1978 yil 6 fevralda tug‗ilgan. Boks bo‗yicha ikki marta Osiyo chempioni, Osiyo o‗yinlari g‗olibi, Sidney Olimpiadasining bronza medali sovrindori.

―O‗zRda xizmat ko‗rsatgan sportchi‖ fahriy unvoniga ega.

O‗tkirbek Xaydarov, 1974 yil 25 yanvarda Andijonda tug‗ilgan. Boks bo‗yicha jahon chempioni. ―O‗zRda xizmat ko‗rsatgan sportchi‖, ―O‗zbekiston iftixori‖ faxriy unvoniga sazovordir.

Dilshod YOrbekov, 1974 yil 5 yanvarda Samarqand viloyatida tug‗ilgan. Boks bo‗yicha Osiyo chempioni, Osiyo o‗yinlarining kumush va bronza medallari sovrindori. Jahon chempionati va kubogi hamda yaxshi niyat o‗yinlari bronza medallari sovrindori. ―O‗zRda xizmat ko‗rsatgan sport ustasi‖, ―Do‗stlik‖ ordeni, ―O‗zbekiston belgisi‖ ko‗krak nishoni bilan taqdirlangan.

Artur Grigoryan, 1967 yil 20 oktyabrda Toshkentda tug‗ilgan. Boks bo‗yicha yaxshi niyat o‗yinlari g‗olibi, jahon chempionati kumush medali sovrindori. Professional bokschilar o‗rtasida 16 marta (2002) jahon chempioni. ―Mehnat shuhrati‖ ordeni sohibi. ―O‗zRda xizmat ko‗rsatgan sportchi‖, ―O‗zbekiston iftixori‖ faxriy unvonlari, ―O‗zbeksiton belgisi‖ ko‗krak nishoni bilan taqdirlangan.

Mirjalol Qosimov. 1970 yilda 17 sentyabrda Toshkentda tug‗ilgan. Futbol bo‗yicha o‗smirlar o‗rtasida jahon va yevropa chempioni. XII Osiyo o‗yinlari g‗olibi.

Akobir Qurbonov, 1975 yilda 29 iyulda Buxoroda tug‗ilgan. Sambo bo‗yicha to‗rt karra Osiyo chempioni. Jahon universiadasi g‗olibi, jahon kubogi sohibi, jahon chempioni. Milliy kurash bo‗yicha jahon chempioni. ―O‗zbekiston iftixori‖ faxriy unvoni hamda ―O‗zbekiston belgisi‖ ko‗krak nishoni bilan taqdirlangan.

Nurxon Nafasov-1965 yil 5 yanvarda Qashqadaryo viloyatida tug‗ilgan. Milliy karate federatsiyasining prezidenti. O‗zbekistonda xizmat ko‗rsatgan sport ustasi. Markaziy Osiyoda yagona 6-dan ―Qora belbog‗‖ sohibi.

Qiziqarli tomoni shundaki, keyingi yillarda kichik yoshdagi bolalar o‗rtasida sharqona yakkakurashlar bo‗yicha musobaqalar uyushtirilmoqda. SHu sababdan bunday turlarga qishloq va uzoq xududlardagi bolalar katta ixlos bilan kirib kelmoqda. Buning guvohi sifatida ―XXI asr: istiqlolimiz timsollari‖ kitobida Respublika prezidenti I.A.Karimovning yonida turib rasmga tushgan bolalarni e‘tirof etish zarurdir.

YA‘ni: A‘zam, Farrux va Parviz Abdumovlonovlar Bekobod tumanidagi Zafar qishlog‗ida tug‗ilgan. Eng kattasi 13 yoshda (2000 yil ma‘lumot), o‗rtanchasi -

11 va kichigi 9 yoshda. Uch aka-uka karate bo‗yicha O‗zbekiston, Osiyo va dunyo chempionatlari, qator xalqaro turnirlarda g‗olib chiqishgan.

Rustam Qosimjonov, 1979 yil 5 dekabrda Toshkentda tug‗ilgan. SHaxmat bo‗yicha Osiyo chempioni, jahon Olimpiadasida shaxsiy hisobda bronza medaliga sazovor bo‗lgan. Xalqaro grossmeyster ―O‗zbekiston iftixori‖ faxriy unvoniga hamda ―O‗zbekiston belgisi‖ ko‗krak nishoni bilan taqdirlangan.

Ibrohim Hamroqulov, 1982 yil 29 iyulda Samarqand viloyatida tug‗ilgan. SHaxmat bo‗yicha o‗smirlar o‗rtasida jahon va Osiyo chempioni. ―Universiada-2000‖ musobaqasining g‗olibi. Xalqaro miqyosdagi sport ustasi.

Lina CHeryazeva 1968 yilda 1 noyabrda Toshkentda tug‗ilgan. Fristayl (chang‗ida akrobatik sakrashlar) bo‗yicha jahon chempioni, ikki karra jahon kubogi g‗olibi, Lillexammer Olimpiadasi chempioni. ―O‗zRda xizmat ko‗rsatgan sportchi‖,

―O‗zbekiston iftixori‖ faxriy unvonlariga ega.

Iroda To‗laganova 1982 yilda 7 yanvarda Toshkentda tug‗ilgan. Tennis bo‗yicha qizlar o‗rtasida ―Uimbldon‖ turniri va AQSH ochiq chempionati g‗olibi. Osiyo chempioni. Butunjahon o‗smirlar o‗yinlarining bronza medali sovrindori. ―O‗zRda xizmat ko‗rsatgan sportchi‖, ―SHuhrat‖ medali sohibi.

Sevara Qodirova 1983 yil 3 yanvarda Namanganda (CHust) tug‗ilgan Xalqaro toifadagi sport ustasi. Stol tennisi bo‗yicha xalqaro musobaqalar g‗olibi. Jahon o‗yinlari (SHvetsiya, 1999y) ―Universiada-2000‖ musobaqalari g‗olibi.

Kitobning ―Millat g‗ururi, mamlakat iftixori‖ bo‗limida I.A.Karimovning ―YOshlarni sog‗lom, matonatli, jasur qilib tarbiyalashda sport va jismoniy tarbiyaning ahamiyati beqiyos‖-deb baholashi olqishga sazovordir. SHu joyda yangidan qurilgan ―Jar‖ sport majmuining ichki ko‗rinishi qator gilamlarda kurashchilarning olishuvlari, minglab tomoshabinlarning musobaqalarni kuzatishlari rangli tasvirda ifoda etilgan.

Sahifalarda Prezident I.A.Karimovning yetuk sportchilar davrasidagi tasviri XXVI Olimpiya o‗yinlarida boks bo‗yicha bronza medali sovrindori Karim To‗laganov, boks bo‗yicha to‗rt karra respublika chempioni. Osiyo chempionatining kumush va bronza medallari sohibi, Osiyo o‗yinlari bronza medali egasi, jahon kubogi g‗olibi Jizzaxlik Lazizbek Zokirovning rangli suratlari berilgan. U Xalqaro sport ustasi va ―O‗zbekiston iftixori‖ faxriy unvoniga egadir. SHular qatorida bokschi To‗lqinboy Turg‗unov (2 marta Osiyo o‗yinlari, jahon kubogi va jahon chempionatining kumush medallari sovrindori); Tatyana Malinina (muzda nafis uchish, qishki Osiyo o‗yinlarining oltin va kumush medallari sovrindori); Erkinboy Quttiboyev (kikboksing bo‗yicha yevropa chempioni, Muaytay bo‗yicha uch karra jahon chempioni, Osiyo o‗yinlari g‗olibi); Timur To‗lyakov (boks bo‗yicha qit‘a chempionati va Osiyo o‗yinlari kumush medallari sohibi, yaxshi niyat o‗yinlari g‗olibi) kabilar ham o‗z o‗rnini olishgan. Kitobning keyingi sahifalarida:  Oksana CHusovitina, sport gimnastikasi bo‗yicha XXV Olimpiya chempioni, Osiyo o‗yinlari va ―Jahon yulduzlari‖ xalqaro musobaqalari sovrindori,: Armen Bagdasarov, dyuzdo bo‗yicha XXVI Olimpiya o‗yinlari kumush medali sovrindori, to‗qqiz marta O‗zrni chempioni, Butunjahon Universiadasining kumush medal sovrindori: Bahrom Avazov, milliy kurash bo‗yicha Amir Temur va pahlavon Mahmud xotirasiga bag‗ishlangan Xalqaro musobaqalarning mutloq g‗olibi, jahon chempioni: Kamol Murodov, dyuzdo bo‗yicha Osiyo o‗yinlari bronza medali egasi, Milliy kurash bo‗yicha birinchi jahon chempioni, Xalqaro miqyosdagi sport ustasi: SHuhrat Xo‗jayev, sambo bo‗yicha jahon va to‗rt karra Osiyo chempioni, ikki marta jahon va qit‘a kubogi sohibi, milliy kurash bo‗yicha jahon chempionati bronza medali sohibi: Toshtemir Muhammadiyev, Surxondaryolik (1968 yilda tug‗ilgan), kurash bo‗yicha jahon chempioni. ―El-yurt hurmati‖ ordeni sohibi.

Mahtumquli Mahmudov, kurash bo‗yicha qator xalqaro turnirlar g‗olibi, jahon chempioni (1969 yil Surxandaryoda tug‗ilgan). ―O‗zbekiston iftixori‖ faxriy unvoniga ega. Umuman olganda 10 yil davomida Respublika, Markaziy Osiyo, Osiyo jahon sport musobaqalari va Olimpiya o‗yinlarining sovrindorlari hamda qatnashchilari e‘tibordan chetda qolmagan. Ularning xizmatlari va faoliyatlari Respublika tarixidan munosib joy egallagan. Ular orasida iste‘dod egasi va kelajakda katta umid kutish mumkin bo‗lgan yoshlar juda ko‗p. Ayniqsa, YUlduz Hamroqulova (1989 yil Jizzaxda tug‗ilgan), shaxmat bo‗yicha qizlar o‗rtasida uch marta O‗zbekiston birinchiligi g‗olibi, Osiyo birinchiligining bronza medali sovrindori, jahon birinchiligining qatnashchisi, barchaning diqqatiga sazovordir.

Abdulla Tangriyev (1981 yil Surxondaryoda tug‗ilgan) dyuzdo bo‗yicha yoshlar orasida Osiyo birinchiligi g‗olibi, Sidney Olimpiadasi qatnashchisi, Xalqaro miqyosdagi sport ustasi. Kurash bo‗yicha-2002 yillarda o‗tkazilgan Xalqaro turnirlar va jahon birinchiligining g‗olibidir.

Manzura Inoyatova (1982 yil Navoiy viloyatida tug‗ilgan), stol tennisi bo‗yicha Butunjahon o‗smirlar o‗yinining bronza medali sovrindori, jahon o‗yinlari va yevropa ochiq kubogi g‗olibi. Xalqaro miqyosdagi sport ustasi.

Nodir Xo‗jayev (1989 yil 4 iyulda Qashqadaryo viloyatida tug‗ilgan). Karate bo‗yicha 1-dan sohibi. O‗zbekistonning ikki marta chempioni, jahon kubogi g‗olibi.

Saida Iskandarova, 1980 yil 12 martda Toshkentda tug‗ilgan. Suzish bo‗yicha ikki marta Markaziy Osiyo o‗yinlari g‗olibi, Osiyo-Okeaniya chempionatida oltin medal sohibi, Osiyo o‗yinlarining kumush medali sovrindori, Sidney Olimpiadasi qatnashchisi. Xalqaro toifadagi sportustasi.

Saida Burxonxo‗jayeva, 1980 yil 12 martda Toshkentda tug‗ilgan. Stol tennisi bo‗yicha xalqaro toifadagi sport ustasi. Butun jahon o‗smirlar o‗yinining bronza medali sohibi, jahon o‗yinlari g‗olibi, ikki marta Respublika chempioni.

 

 

14-ma‘ruza: O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) ko‗p bosqichli ommaviy sport tadbirlari.

Reja:

 

1.       Ko‗p bosqichli ommaviy sport tadbirlari.

2.       ―Alpomish‖ va ―Barchinoy‖ maxsus testlari jismoniy kamolot manbai.

3.       Xalq milliy o‗yinlari ma‘naviy-ma‘rifiy va tarixiy jarayondir.

 

 

Ko‗p bosqichli ommaviy sport tadbirlari.

 

Mustaqillik yillarida sihat-salomatlik va jismoniy sifatlarni ta‘minlovchi juda ko‗p tadbirlar amalga oshirildi. Ayniqsa uzluksiz ta‘limni ta‘minlashda ko‗p bosqichli sport musobaqalari e‘tiborga molik bo‗ldi.

O‗zbekiston Respublikasi 1-chi Prezidentining farmoni bilan 1993 yil martda ―Sog‗lom avlod uchun‖ ordeni ta‘sis etildi. Uning nizomida ifodalanishicha ta‘limtarbiya tibbiy maskanlarida a‘lo darajada xizmat qilgan xodimlar, rahbarlar va bu sohaga ulkan hissa qo‗shgan shaxslarga I-II darajali ordenlar berilmoqda. Respublikaning deyarlik barcha viloyatlaridagi jismoniy tarbiya o‗qituvchilari, BO‗SM ning murabbiy va rahbarlari, sport tashkilotlarining mas‘ul xodimlari bu orden bilan mukofotlanmoqda.

O‗zRning prezidenti 1-chi I.A.Karimovning ―Ta‘lim tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni voyaga yetkazish to‗g‗risida‖gi farmoni (1997 yil 10 oktyabr), O‗zbekiston Respublika vazirlar mahkamasining 1999 yil 27 maydagi qarori va boshqa rasmiy hujjatlar asosida ―Sog‗lom avlod davlat dasturi‖ ishlab chiqildi va amalga oshirilmoqda.

Dasturning asosiy yo‗nalishi tibbiyot, ta‘lim, mahalla va boshqa sohalarda aholining salomatligini muhofaza qilish, sog‗liqni yaxshilash bo‗yicha ta‘lim- tarbiya jarayonlarini yanada yaxshilash, bunda oila, mahalla va mehnat jamoalarida jismoniy turmush sharoitini yaxshilashga qaratilgan tadbirlarni maqsadli o‗tkazish ko‗zda tutilgan. Eng avvalo ―Sog‗lom ona va sog‗lom bola‖ shiori ustuvor bo‗lishi ta‘kidlangan.

Bunday umummadaniy va tarbiyaviy jarayonlarning salmoqli mazmuni jismoniy tarbiya bilan bog‗langanligi muhim ahamityaga egadir. SHu sababdan ham bolalar bog‗chalari, umumta‘lim maktablar, kasb-hunar kollejlar, litseylar va oliy o‗quv yurtlarida jismoniy tarbiya darslari, sport mashg‗ulotlari hamda ommaviy sport musobaqalarini tashkil etishga katta e‘tibor berilmoqda.

Avvallari an‘ana bo‗lgan maktab o‗quvchilari, mehnatkashlarning spartakiadalari, talabalarning ―haftalik‖ musobaqalari va umumrespublika spartakiadalari o‗rniga mustaqillik jarayonida kashf etilgan ko‗p bosqichli sport musobaqalari o‗tkazib borilmoqda. Ular haqida quyidagi qisqa tafsilotlarni bayon etish lozim bo‗ladi, ya‘ni:

1.                     2001 yilda 6742 ta maktabgacha ta‘lim muassasalarida 608500 nafar bolalar, 65862 pedagog va boshqa xodimlar bor. Ularda ―Quvnoq bolalar‖, ―Polvonjonlar‖, kabi turli toifadagi (tuman-shahar va jamoalar) musobaqalar o‗tkazib kelinmoqda. Bunda eng avvalo bolalarni sog‗lom qilib tarbiyalash, sport elementlarini boshqarishga hamda qiziqtirish, o‗zining harakat faoliyatlarini kuzatish, nazorat qilish kabi muhim tarbiyaviy jarayonlar mujassamlashtirilgan.

2.                     Umumta‘lim o‗rta maktablar, maxsus maktablarda (nogiron va jismonan ojiz bolalar) 5.992364 o‗quvchi, 440762 o‗qituvchi mavjud. Sport turlari bo‗yicha ommaviy sport musobaqalarini o‗tkazish. Bunday musobaqalar 2000 yildan boshlab o‗tkazilayotgan ―Umid nihollari‖ Respublika maktab o‗quvchilarining eng yuqori bosqich dasturlari negizida tashkil etilmoqda. 2002 yildagi musobaqalarda 5.5 mln. o‗quvchi qatnashdi.

3.                     200 ta kasb-hunar kollejlari, 46 ta akademik litseylar va o‗rta maxsus o‗quv yurtlarining 69346 o‗quvchilari orasida ―Barkamol avlod‖ sport musobaqalari 1999 yildan boshlab (Jizzax shahri), (2001 yilda Farg‗ona) jamoalari, tuman shahar, viloyatlar miqyosida o‗tkazilib, yuqori bosqichi– Respublika finali bilan yakunlanmoqda. 2001 yilda 500 ming o‗quvchi ishtirok etdi.

4.                     61 ta oliy o‗quv yurtlarida 5055 nafar magistrlar va 178435 bakalavrlar bo‗lib, talabalarining ―Universiada‖lari (2000 y. Namangan, 2002 yil Buxoro va 2004 yil Samarqand) ham avvalo har bir oliy o‗quv yurtlarida, keyinchalik shahar- tuman (viloyat) miqyosida oliy o‗quv yurtlariaro musobaqalar shaklida o‗tkazilmoqda. Ularning yakunlovchi qismi-finali Respublika miqyosida tashkil etilmoqda.

E‘tirof etish kerakki, bu bosqichlardagi Respublika musobaqalarini boshlash va yakunlash qismlarida bayram tusini olmoqda. Taniqli san‘atkorlar, yozuvchi shoirlar, fan va madaniyat arboblari bunda ishtirok etib, tantanalarga fayz kiritmoqda. Bu albatta mustaqillik in‘om etgan ulkan madaniy tadbirlarning biridir. Buxoroda o‗tkazilgan ikkinchi ―Universiada‖ qatnashchilarini Respublika prezidenti I.A.Karimov shunday tabrikladi, ya‘ni;

Sport o„yinlari ishtirokchilariga “Universiada-2002” Aziz o‗g‗il-qizlarim!

Sizlarning barchangizni qadimiy Buxoro shahrida bunyod etilgan mana shu zamonaviy va muhtasham sport majmuida O‗zbekiston talaba yoshlarining ―Universiada-2002‖ musobaqalarining tantanali ochilishi munosabati bilan chin qalbimdan tabriklash menga alohida mamnuniyat baxsh etadi.

Mamlakatimizda ikkinchi bor o‗tkazilayotgan universiada nainki uning qatnashchilari, balki butun xalqimiz, avvalambor, yoshlarimiz hayotida yorqin iz qoldiradigan muhim bir voqeadir.

Bugungi kunda Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, farovon hayotga erishish, xalqaro maydonda munosib o‗rin egallashdek ezgu maqsadlarga yetish yo‗lida bizning tayanchimiz va suyanchimiz bo‗lmish yoshlarimizga beqiyos orzu-umidlar bilan qaraymiz.

Biz uchun davlat siyosati darajasiga ko‗tarilgan ustuvor vazifa-nafaqat ma‘naviy yetuk, zukko va bilimdon, shu bilan birga, sport va kurash maydonlarida toblangan, qiyinchiliklarni yengishga qodir, iroda va e‘tiqodi baquvvat, bellashuvlarda chiniqqan mard farzandlarni tarbiyalash-bu bir-birini to‗ldiradigan, bir-biridan ajralmas yagona maqsad bo‗lishi darkor.

Jismoniy tarbiya va sport yurtimizning har qaysi shahar va qishlog‗iga, har bir xonadonga kirib borishiga erishish, shu asosda hayotimizda sog‗lom turmush tarzini qaror toptirish bizning olijanob orzu-intilishlarimiz uzviy bir qismiga aylanishi zarur.

SHu ma‘noda ―Umid nihollari‖, ―Barkamol avlod‖ va ―Universiada‖ sport o‗yinlarini o‗z ichiga olgan uch bosqichdan iborat yaxlit tizimning amalga oshirilishi ana shu yo‗lda qilayotgan salmoqli ishlarimizning yaqqol namoyoni, desak, hech qanday xato bo‗lmaydi.

Bu tizimning yuqori bosqichi bo‗lgan universiada, ta‘bir joiz bo‗lsa, O‗zbekiston yoshlarining o‗ziga xos sport olimpiadasidir.

Mana shu unutilmas daqiqalarda siz-butun borlig‗idan kuch-g‗ayrat yog‗ilib turgan sog‗lom va navqiron yoshlarimizning ochiq chehrangizga boqib, ushbu muazzam, zamonaviy stadionda sizlarning ming-minglab tengdoshlaringizni, sizlarga katta havas va umid bilan qarayotgan barcha o‗g‗il-qizlarimizni ko‗rgandek bo‗laman va bundan ko‗pchilik qatori mening ham yuragim quvonch va g‗ururga to‗lishini izhor etmoqchiman.

Ertangi umidimiz, iftixorimiz bo‗lgan siz kabi yoshlarni voyaga yetkazgan otaonalaringizga, hayotga yo‗llanma berayotgan ustoz-murabbiylaringizga samimiy minnatdorchilik bildiraman.

Va sizlarga qarata yana shuni aytmoqchimanki, bugun hayotga qadam qo‗yar ekansiz, belni qattiq bog‗lab, kurash maydoniga chiqayotgan ekansiz, oldingizga qo‗yilgan marralaringiz doimo baland va yuksak bo‗lsin, irodangiz baquvvat, ishonchingiz mustahkam bo‗lsin.

SHuni unutmangki, sizlarning ortingizda har qarich tuprog‗i mo‗‘tabar Vataningiz, bag‗rikeng, matonat va qudrat sohibi bo‗lmish xalqingiz bor.

Aziz farzandlarim!

YOshlik, go‗zallik va sport bayrami-universiada musobaqalari yuksak safarbarlik, sog‗lom raqobat, halol kurashchanlik ruhida o‗tadi, deb ishonaman.

Umid qilamanki, bu musobaqalar kelajakda o‗zbek sportchilarining jahon olimpiadasi shoxsupalariga ko‗tarilishi uchun bamisoli zinapoya bo‗lib xizmat qiladi.

Siz, universiada qatnashchilariga baland ruh, azmu-shijoat, qat‘iyatlik, shu bilan birga, bag‗rikenglik va mardlik, haqiqiy sportchilarga xos xususiyat va fazilatlar doimo yor bo‗lishini istab qolaman.

Sizlarga sixat-salomatlik, hayotdan kutayotgan barcha ezgu orzu-niyatlaringiz ro‗yobga chiqishini tilayman.

Universiada yakunlari haqida ba‘zi bir e‘tiborli dalillarni keltirildi.

Umumjamoalar bo‗yicha egallangan o‗rinlar quyidagicha:

1.                                                                                                 Toshkent shahri -248 ochko

2.                                                                                                 Buxoro viloyati -203 ochko

3.                                                                                                 Namangan viloyati     -172 ochko

4.                                                                                                 Farg‗ona viloyati -161 ochko

5.                                                                                                 Toshkent shahri-2 -155 ochko

6.                                                                                                 Samarqand viloyati     -148 ochko

7.                                                                                                 Andijon viloyati -144 ochko

8.                                                                                                 Xorazm viloyati -130 ochko

9.                                                                                                 Toshkent shahri-3 -105 ochko

10.                                                                                            Toshkent viloyati -101.5 ochko

11.                                                                                            Qoraqalpog‗iston -98 ochko

12.                                                                                            Qashqadaryo viloyati -91 ochko

13.                                                                                            Surxondaryo viloyati -91 ochko

14.                                                                                            Navoiy viloyati -88 ochko

15.                                                                                            Jizzax viloyati   -88 ochko

16.                                                                                            Sirdaryo viloyati -27 ochko

Eslatma: Toshkent shahar 1-jamoasi futbolda 2-o‗rinni egallab, qolgan barcha turlarda 1-o‗rinni egalladi. Buxoro futbolchilari universiada chempioni bo‗lishdi. Andijonlik qizlar voleybol jamoasi ham universiada g‗olibi bo‗lishdi.

E‘tirof etish lozimki, talabalarning universiadalariga tayyorgarlik jarayonlarida asosiy faoliyatni ―Talaba‖ sport klubi kengashi a‘zolari va rahbarlari hamda ularda bevosita murabbiylik vazifasini boshqaruvchilar, jismoniy tarbiya kafedralarining o‗qituvchilari katta xizmat qilishmoqda.

SHuningdek, ―Barkamol avlod‖, ―Umid nihollari‖ sport musobaqalarini o‗tkazish, terma jamoalarni tuman-shahar, viloyat va respublika musobaqalarida qatnashtirishda jismoniy tarbiya o‗qituvchilari, sport turlari bo‗yicha murabbiylarning faoliyati asosiy o‗rinda turmoqda.

Respublika viloyatlarining juda ko‗pchilik maktablarida jonkuyarlik bilan uzoq yillar jismoniy tarbiya o‗qituvchisi bo‗lib ishlagan va hukumatimizning turli xil orden va medallari bilan mukofotlanganlar oz emas. Ular orasida Jizzax tumanidagi 47-son o‗rta maktab jismoniy tarbiya o‗qituvchisi Oqil Umarovning o‗rni g‗oyat kattadir. O.Umarov 1934 yil 1 may kuni Jizzaxda tavallud topgan. Urushdan keyingi yillarda ilk tashkil qilingan o‗yinlar, musobaqalarda faol ishtirok etgan 1949 yil H.Olimjon nomidagi Jizzax pedagogika bilim yurtiga o‗qishga kirib, uni 1954 yil tamomlaydi va Surxondaryoning SHo‗rchi tumanida 3 yil ishlab, keyin Jizzaxga qaytib keladi. Avvalo tuman gazetasida xodim bo‗lib ishlagan. 1957-1958 yillarda tumandagi ―Moskva‖ jamoa xo‗jaligi va eski shahar yoshlaridan iborat ―Paxtakor‖ futbol jamoasini tuzgan. Uning xizmatlari hukumat mukofotlari, orden va medallar bilan taqdirlandi.

SHuni ham ta‘kidlash lozimki, mehnatkashlar, qishloq yoshlari va aholi istiqomat joylarida ham zamonaviy sport turlari va xalq milliy o‗yinlari bo‗yicha turli-tuman sport musobaqalari tashkil etilmoqda. ―Navro‗z‖, ―Mustaqillik kuni‖, ―Hosil bayrami‖ va turli ulug‗ sanalarga bag‗ishlab o‗tkazilayotgan an‘anaviy bayramlar, madaniy tadbirlarda kurash boks bilan kuchini sinash, tosh (gir ko‗tarish) sharqona yakka kurashlar va boshqa xalq milliy o‗yinlari, ayniqsa ko‗pkari, uloq, poyga, dorboz kabi tomoshabop o‗yinlar ham namoyish etilmoqda. Ularning asosiy maqsadi jismoniy tarbiya va sportni targ‗ibot qilish yo‗li bilan aholining salomatligini yaxshilash, o‗quvchi- yoshlarning ma‘naviy va jismoniy barkamolligini oshirishga qaratilgandir. Bu esa sog‗lom avlod davlat dasturining bosh mezonidir.

E‘tirof etish lozimki, aholi o‗rtasida JT va Sni keng yoyish, o‗quvchi- yoshlarning jismoniy jihatdan barkamol bo‗lib o‗sishi, iqtidorli sportchilarning mahoratlarini oshirish yo‗lida Xalq ta‘limi va oliy ta‘lim vazirliklari, Respublika Davlat sport qo‗mitasi, ―Dinamo‖, ―YOshlik‖, ―Talaba‖, Kasaba uyushmalari sport jamiyati ―O‗zbekiston‖, ―Vatanparvar‖ sport uyushmalari hamda  ―Kamolot‖, ―Ekosan‖, ―Mahalla‖, ―Navro‗z‖, ―Sog‗lom avlod uchun‖, ―Bolalar sportini rivojlantirish jamg‗armasi‖ kabi o‗nlab jamg‗arma uyushmalari, xomiylar katta xizmat qilmoqda.

Tadbirlarni uyushtirish va maqsadli o‗tkazishda sport turlari bo‗yicha hamda viloyatlardagi sport federatsiyalari, hakamlar kengashlari, sport klublar, jismoniy madaniyat jamoalari kengashlari, ulardagi mutaxassis va jamoatchi kadrlarning xizmatlari g‗oyat kattadir.

Respublika mustaqilligining istiqbollari barcha sohalar kabi jismoniy madaniyat harakatining barcha tomonlari va tizimlarida jismoniy tarbiya va sport sohasidagi mutaxassis kadrlar tayyorlash, ularning ish malakalarini davr talablari asosida yuritishni talab etmoqda.

O‗zbekistonda kadrlar tayyorlash milliy dasturi (1997 yil) va uning tarmoqlar hamda sohalar bo‗yicha kadrlar tayyorlash faoliyatida jismoniy tarbiya va sport sohasining ham o‗ziga yarasha xususiyatlari va mohiyatlari mavjud.

Amaldagi O‗zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti (O‗zDJTI) viloyatlardagi oliy o‗quv yurtlarining 16 ta jismoniy tarbiya fakultetlari, pedagogika kasb-hunar kollejlaridagi jismoniy tarbiya bo‗limlari, har bir viloyat markazida yangidan (19992001 yillar) tashkil etilgan Olimpiya o‗rinbosarlari kollejlari Oliy va o‗rta ma‘lumotli jismoniy tarbiya mutaxassislarini tayyorlamoqda. SHuningdek, A.Avloniy nomidagi Respublika o‗qituvchilar malakasini oshirish markaziy institutining jismoniy tarbiya kafedralari, O‗zDJTI qoshidagi malaka oshirish fakulteti, Respublika Davlat sport qo‗mitasi hamda Respublika kasaba uyushmalari Markaziy kengashi qoshidagi malaka oshirish va qayta tayyorlash kurs-seminarlari jismoniy madaniyat harakati tizimidagi barcha mutaxassis xodimlarning malakalarini takomillashtirishda katta faoliyat ko‗rsatmoqda.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturining jismoniy tarbiya va sport sohasidagi yo‗nalishlarida quyidagi sohalar bo‗yicha mutaxassislar faoliyat ko‗rsatmoqda, ya‘ni:

1.                     Umumta‘lim maktablar, kasb-hunar kollejlari, litseylar va oliy o‗quv yurtlarida jismoniy tarbiya o‗qituvchilari.

2.                     Barcha turdagi va bosqichdagi sport maktablar, sport turlari bo‗yicha terma jamoalarda (shahar-tuman, viloyat va respublika miqyosida) murabbiylar.

3.                     Sport qo‗mitalari va sport jamiyatlaridagi (tuman-shahar, viloyat va Respublika bo‗yicha) rahbar hamda mas‘ul xodimlar.

4.                     Ishlab chiqarish korxonalari, aholi istiqomat joylari, xo‗jaliklar va o‗quv yurtlaridagi sport klublarning rahbarlari, murabbiy-yo‗riqchilari va h.k.

Sog‗lom avlod Davlat dasturi, kadrlar tayyorlash milliy dasturi, onalik va bolalikni muhofaza qilishdagi rasmiy ko‗rsatmalar, qarorlar asosida tarbiya va tibbiy muassasalarda jismoniy tarbiya bo‗yicha yo‗riqchi (metodist) mahallalarda jismoniy tarbiya va xalq milliy o‗yinlarini uyushtiruvchi tashkilotchilar, xotin- qizlar bilan bevosita shug‗ullanuvchi jismoniy tarbiya mutaxassislariga ehtiyoj kuchaymoqda. YA‘ni bu sohalar bo‗yicha vilotlardagi jismoniy tarbiya fakultetlari, bo‗limlari, Olimpiya o‗rinbosarlari kasb-hunar kollejlarida maxsus kadrlar tayyorlashni yo‗lga solish lozimdir. SHu bilan birga bo‗lajak jismoniy tarbiya o‗qituvchilari va sport turlari bo‗yicha murabbiylar ham ommaviy sog‗lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya-sport, xalq milliy o‗yinlari vasayohatlar bo‗yicha zarur nazariy bilim hamda amaliy malakalar hosil qilishni yanada chuqurlashtirishlari lozim bo‗ladi.

Ma‘lumki mutaxassis kadrlar hisobidan va sport ixlosmandlaridan sport turlari bo‗yicha hakamlar, jamoatchi murabbiy-yo‗riqchilar tayyorlashni davr taqazo etadi. SHu sababdan shahar-tuman sport tashkilotlari quyi jamoalarda jamoatchi faollarni ko‗paytirishlari, ularning amaliy faoliyatlariga yaqindan yordam berishlari, mehnatlariga yarayosha o‗z vaqtida rag‗batlantirish, taqdirlash ishlarini yaxshi yo‗lga qo‗yishlari zarurdir.

O‗rni kelganda aytish zarurki, mutaxassis kadrlar tayyorlashda O‗zDJTI (rektorlar A.Q.Hamroqulov 1986-2000, R.Q.Qudratov 2001-2005, J.A.Akromov- 2006 yildan boshlab) katta faoliyat yuritmoqda. 20 dan ortiq kafedralarda 10 dan ortiq fan doktorlari, professorlar, 100 ga yaqin fan nomzodlari va dotsentlar, o‗nlab xizmat ko‗rsatgan sport murabbiylari, Respublikada taniqlidir. Ulardan R.D.Xolmuxamedov (boks), A.Rasulov, G.G.Arzumanov (engil atletika), G.B. Abdurasulova (qilichbozlik), J.A.Akromov (qo‗l to‗pi), SH.Isroilov (jismoniy tarbiya nazariyasi), O.R.To‗ymurodov (sport kurashi), U.R.Niyozbekov (gimnastika) va boshqalarni ko‗rsatish mumkin.

Eslatish zarurki, O‗zDJTI 1955 yilda tashkil topdi. O‗tgan davrda 20 mingdan ortiq oliy ma‘lumotli va yuqori mahoratli kadrlarni tayyorladi. Ular orasida Osiyo, yevropa va jahon chempionlari, Olimpiya o‗yinlari g‗oliblari, istedodli olimlar, sport tashkilotlarining rahbarlari yetishib chiqdi.

Kadrlar tayyorlashda Farg‗ona, Samarqand, Buxoro davlat universitetlari, Toshkent davlat pedagogika universiteti, Jizzax, Qo‗qon, Angren davlat pedagogika institutlarining jismoniy tarbiya fakultetlari katta tajribalarga erishdi. Ularning namunaviy faoliyatlari barcha viloyatlardagi jismoniy tarbiya fakultetlarida keng qo‗llanilmoqda.

 

“Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari jismoniy kamolot manbai.

O‗tgan boblarda sobiq Ittifoq davrida ―Mehnat va mudofaaga tayyor‖ (MMT-GTO) jismoniy madaniyat majmui va uning tarbiyaviy jihatlari haqida ma‘lumotlar berildi. Ta‘kidlanganidek, bu majmuaning (kompleks) turlari, talab me‘yorlari yaqin o‗tmishimizgacha qo‗llanilib kelindi.

Mustaqillikning g‗oyasi va milliy xususiyatlarimiz yoshlarni mehnat, kasb- hunar va Vatan mudofaasiga tayyorlashning izchil tizimga ega bo‗lgan omillar, usullarni ishlab chiqish, ularni amalda sinab ko‗rish hamda eng ilg‗or va yaxshi tajribalarni hayotga singdirishni talab etadi. Bu asosan O‗zRVMning ―O‗zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to‗g‗risida‖gi qaror, sog‗lom avlod Davlat dasturi va boshqa bir qator rasmiy hujjatlarda talqin qilingan.

―Alpomish‖ va ―Barchinoy‖ maxsus testlari mazmuni va me‘yoriy talablari sobiq MMT (GTO) majmuasining davomi hisoblansada, unda milliy ramzlar va iftixorimizni aks ettiruvchi xususiyatlar mujassamlashtirildi.

O‗zbekistonning buyuk kelajagini yaxshi tasavvur qilgan, aholining barcha tabaqalarida salomatlikni yaxshilash, o‗quvchi-yoshlarning jismoniy barkamolligini ta‘minlovchi jismoniy mashqlarning afzalliklarini ilmiy- nazariy va amaliy jihatdan to‗la tasavvur etgan bir qator mutaxassis olimlar, o‗qituvchilar va yo‗riqchilar ―Alpomish‖ va ―Barchinoy‖ maxsus testlari majmuini ishlab chiqishdi 1999 va 2000 yil 1 martdan boshlab uni amalga oshirishga mutasaddi davlat va jamoat idoralari maxsus qaror qabul qildi.

Maxsus testlarning turlari va talab me‘yorlari sobiq MMT (GTO)ning tarkibiy tuzilishidan farqi kam deyish mumkin. Faqat bunda 6 yoshdan 60 yoshgacha bo‗lgan bolalar, yoshlar va katta yoshdagi kishilar yoshi, jinsi va jismoniy jihatdan o‗sish tamoyillariga (anatomiya, fiziologiya) qarab juda ko‗p guruhlarga maydalab yuborganlar. Bu bir jihatdan mantiqiy to‗g‗ri deb hisoblansa, ikkinchi tomondan esa ularni amalda bajarish, rasmiylashtirish, faoliyatlarda ortiqcha mehnat, vaqt talab etiladi.

Maxsus testlar asosan uchta bosqichga, ya‘ni: I-bosqich-6-17 yosh, II-bosqich-18-

34 yosh va III-bosqich-35-60 yoshga mo‗ljallangan. Ularning turlari va talab me‘yorlari maxsus qo‗llanmalarda ifoda etilganligi uchun bu yerda ularga  batafsil to‗xtalishga hojat yo‗q hisoblanadi. Lekin ba‘zi bir tomonlarini hisobga olish, qayta ishlov va nashr ishlarida ularni e‘tiborga olishga to‗g‗ri keladi. YA‘ni:

1.                     ―Alpomish‖ va ―Barchinoy‖ ramziy nom bo‗lsada, ―Alpomish‖ dostonida tasvir etilgan kurash, otda poyga xalq orasida keng qo‗llanilib kelinmoqda. Deyarlik barcha kishilar bunday turlar bilan shug‗ullanish, belgilangan talablar va me‘yorlarni qiziqib bajarishlariga shubha yo‗q. Qishloq sharoitlarida otda poyga va boshqa ot o‗yinlarini bajarish imkoniyatlari yomon emas. Kurash esa barcha joyda birdek tashkil qilinmoqda. Ana shu jihatlarni e‘tiborga olgan holda, maxsus testlar tarkibiga bu ikki turni kiritish maqsadga muvofiq bo‗ladi.

2.                     Kalibrli va yoki pnevmatik miltiqlardan o‗q otishni ―Kamondan o‗q otish‖ deb his qilinadigan (―Alpomishning bir o‗yini‖), unga yarasha sharoitlarni yaratish lozim bo‗ladi. Lekin iqtisodiy, moddiy jihatlarni hisobga olinsa, o‗q otish tirlari va qurollari juda qimmatga tushadi. Uning o‗rniga oddiy tol va boshqa daraxtlarning novda shohlaridan (daraxtlarni yanada ko‗paytirish evaziga, bu katta muammo emas) oddiy yoy (kamon) yasab, musobaqalar tashkil etish qulay va arzonga tushadi.

3.                     Sayohatlar va sayrlar juda o‗rinli kiritilgan. Buning xususiyati shundaki, o‗quvchi-yoshlarni tabiat manzaralariga olib chiqish bilan ularni jismoniy chiniqtirish (piyoda yurish bilan) va o‗lkani o‗rganish, topografik bilimlarni kengaytirish amalga oshiriladi. Bu o‗z navbatida harbiy chaqiriq yoshidagilar va umuman har bir kishi uchun zarur tadbirdir.

O‗zbekistonning chegaralari asosan tog‗li va dasht-sahro bilan o‗ralganligi, harbiy xizmatdagilarni shu sohada tarbiyalash ko‗zda tutiladi. Bunda sayohatlar orqali olinadigan nazariy bilimlar va amaliy ko‗nikmalarni tarbiyalash imkoniyati mavjuddir.

Sayohatlarni qishloq joylarida uyushtirish muammolari unchalik murakkab emas. SHahar sharoitlarida sayohatlarni hiyobonlar, istirohat bog‗lari, ochiq- yalanglik, joylar va xatto stadionlar, futbol maydonlarida ham o‗tkazish mumkin. Faqat bunda masofalarni aniq belgilash va imkoniyat darajasida kichik g‗ildirakli aravachalardan (rolik) maqsadli foydalanish mumkin.

4.                     Suvda suzish muammosi ham ancha murakkab, faqat yoz oylarida o‗quvchi- yoshlar va mehnatkashlar uchun maxsus musobaqalar (―CHiniqish-salomatlik va uzoq umr omili‖) orqali vazifalarni bajarish lozim.

Xalq milliy o„yinlari ma‟naviy-ma‟rifiy va tarixiy jarayondir.

Xalq milliy o‗yinlari qadriyatlar tarkibidagi xalqning eng sevimli ommaviy madaniy tadbirlaridan biridir. ―Navro‗z‖, hayit, to‗ylar va turli xil an‘anaviy marosimlar, udumlar, qadimdan kurashsiz, ko‗pkarisiz (uloq), poygasiz va boshqa juda ko‗p milliy o‗yinlarsiz o‗tmagan. Bunday tadbirlar xal og‗zaki ijodining barcha turlari, dostonlarda madx etilgan. Ulug‗ allomalar Abu Ali Ibn Sino, Alisher Navoiy, Mirzo Bobur va undan keyingi o‗tgan adiblar, shoirlarning asarlarida xalq milliy o‗yinlari qiziqarli hamda to‗la bayon etilgan.

YAqin o‗tmishda va ayniqsa mustaqillik yillari davrida xalq milliy o‗yinlarini o‗rganish va ularni qayta tiklash bilan o‗quvchi-yoshlarning ma‘naviy hamda jismoniy kamolotlarini tarbiyalashda ulardan maqsadli foydalanish amalga oshirildi. Bu yo‗lda madaniyat va san‘at arboblari, taniqli olimlar M.Murodov, U.Qoraboyev, T.S.Usmonxo‗jayev, J.T.Toshpo‗latov, R.Abdumalikov, R.Q.Qudratov,

F.N.Nasriddinov kabilarning xizmatlari g‗oyat katta bo‗ldi.

Xalq milliy o‗yinlari bir necha yo‗nalishlarga ega bo‗lib, ularning tarkibida raqslar, laparlar, aytishuvlar, askiyalar va juda ko‗p janrlardagi san‘at ancha ustun turadi. SHuningdek ular qatorida qadimgi ajdodlardan meros bo‗lib kelayotgan qator harakatli o‗yinlar va sportga xos o‗yinlar ham juda ko‗p. Ularni asosan quyidagi katta guruhlarga ajratish mumkin, ya‘ni:

1.      Kurashlar (Buxorocha, Farg‗onacha, Xorazmcha va h.k).

2.      Ot o‗yinlari (ko‗pkari-uloq, poyga (yalov), qiz quvmoq, otdan ag‗darish, chovg‗on).

3.      Dorboz (dor ustidagi mashqlar, hazil va aytishuvlar).

4.      Tosh (gir) ko‗tarish.

5.      Arqon tortishish.

6.      Bilak kuchini sinash.

7.      Harakatli o‗yinlar (quloq cho‗zma, eshak mindi, yelkada kurash, xo‗rozlar jangi, chillik, poda to‗p va h.k).

Bunday o‗yinlarning deyarlik barchasi hozirgi davrdagi musobaqalar va to‗ylarda keng qo‗llanmoqda. Ularning mazmunlari xalqqa ma‘lum. SHuningdek ba‘zi bir o‗quvuslubiy qo‗llanmalar, monografiyalar, ilmiy-ommabop risolalar ham yaratilgan.

Ba‘zi bir tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‗lgan o‗yinlar umumta‘lim maktablarning ―Jismoniy tarbiya‖ dasturiga ham kiritilib, ular o‗quvchi-yoshlar orasida ommalashmoqda. Qolaversa T.S.Usmonxo‗jayev, F.Xo‗jayev va boshqa bir qator mualliflar tomonidan ―Harakatli o‗yinlar‖ (1962-1981), ―1001 o‗yin‖(1991) kabi to‗plamlar yaratilgan.

Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Surxandaryo, Jizzax, Namangan, Sirdaryo, Toshkent va boshqa viloyatlarning tog‗li xududlari va kurash, ko‗pkari-uloq, poyga va turli xil harakatli o‗yinlar doimiy ravishda qo‗llanilmoqda. Bu o‗yinlar to‗ylarga fayz, baraka kiritish bilan birgalikda tomoshabinlar olqishiga sazovor bo‗lmoqda, ayniqsa o‗quvchi-yoshlarning milliy o‗yinlar, zamonaviy sport turiga qiziqishini tobora oshirmoqda.

Boshda ta‘kidlanganidek, xalq milliy o‗yinlarini o‗rganish va amalda qo‗llash borasida katta tadbirlar amalga oshirildi. U.Qoraboyev tashabbusi bilan 1991 yil 26 aprelda Forish tumanida (Jizzax viloyati) ilk bor Xalq milliy o‗yinlari Respublika musobaqasi tashkil etildi. Bunda Respublika Davlat sport qo‗mitasi, Jizzax viloyati hokimligi, Jizzax DPI jamoasi katta faoliyat ko‗rsatib,

moddiy, moliyaviy va tashkiliy tadbirlar amalga oshirildi. Bunday o‗yinlar har yili aprel-may oylarida yana Forishda takrorlandi. 1994-1996 yillarda o‗tkazilgan bu o‗yinlar ―Xalq milliy o‗yinlari Respublika Olimpiadasi‖ nomi bilan yuritildi.

1996 yil may oyida Forish tumani markaziy YAngiqishloq yaqinidagi Qizilqir saylgohida Sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bag‗ishlangan II respublika xalq o‗yinlari Olimpiadasi katta muvoffaqiyat bilan o‗tkazildi. Unda II jamoa 9 tur hamda umumiy hisobda g‗oliblikni qo‗lga kiritish uchun maydonga tushdi. Musobaqani minglab Jizzazliklar qatori mamlakatimizning boshqa viloyatlaridan kelgan, shuningdek AQSH, Norvegiya, Qozog‗istondan tashrif buyurgan mehmonlar ham kuzatishdi. Olimpiadaning tantanali ochilish marosimida qatnashchilarni O‗zbekiston Davlat jismoniy tarbiya va sport qo‗mitasi raisining birinchi o‗rinbosari SHavkat To‗laganov, Jizzax hokimi o‗rinbosari SHirin CHilg‗ashev, Forish tumani hokimi Bostanqul Saidqulov tabrikladi. So‗ngra Vatanimiz madhiyasi yangrab musobaqa bayrog‗i ko‗tarildi.

Tantanali ochilish marosimida maydondagi saf-saf bo‗lib jamoalar o‗tadi.

O‗yin dasturida 1991-1994 yildagi turlar o‗z o‗rnini egalladi.

Respublika Olimpiadasida peshqadam jamoalar oxirgi tur oldidan quyidagicha ochko to‗plashgandi. Jizzax-157, Surxandaryo-103, Qashqadaryo-87, Samarqand-80, Farg‗ona-68 ochko. Ko‗rinib turibdiki, sovrindor jamoalar muddatidan ilgari ma‘lum edi.

Jizzax sharafini himoya qilgan Forish jamoasi viloyat birinchiligidagi chavandoz turida 9-o‗rindan joy olgandi. Respublika Olimpiadasida esa hech bir qiyinchiliksiz g‗olib bo‗ldi. Forishliklar bir tayoq o‗yinida viloyatda 5-o‗rin bilan kifoyalanishgandi. Respublika Olimpiadasida ular barcha raqiblarini yirik hisobda yutdi. Xatto final uchrashuvida Samarqandliklarni eng yirik hisobda (7:0) mag‗lubiyatga uchratishdi.

Musobaqa davomida turlar bo‗yicha 1-3 o‗rinlarni egallagan jamoalarga O‗zbekiston Davlat jismoniy tarbiya va sport qo‗mitasi diplomlari va chiroyli ishlangan oltin, kumush, bronza medallari tantanali sur‘atda topshirib borildi. Olimpiada so‗nggida sovrindor jamoalarning har bir a‘zosiga Respublika sport qo‗mitasining qimmatbaho sovg‗alari topshirildi.

Respublika hukumatining roziligi va sport tashkilotlarining taklifi bilan ―Alpomish‖ o‗yinlari Olimpiadasini har ikki yilda o‗tkazishga kelishildi.

―Alpomish‖ dostonining yaratilishiga 1000 yil to‗lishini nishonlashga bag‗ishlab Termizda (Alpomish vatani) Xalq milliy o‗yinlari ―Alpomish‖ o‗yinlari Respublika festivali o‗tkazildi. 2000 yildagi o‗yinlar-festival Farg‗ona shahrida tashkil etildi. Uchinchi festival esa Guliston shahrida 2002 yil tashkil etildi. Xalq milliy o‗yinlari Respublika musobaqalari (1991-1996) va ―Alpomish‖ o‗yinlari Respublika festivalllari (1998-2000-2002)  dasturlarida kurash, otda poyga, ko‗pkari (uloq), ―Bo‗ron‖, arqon tortishish, bilak kuchini sinash, ―Mindi‖, qiriq tosh, qizlar o‗yini va boshqa harakatli o‗yinlar o‗rin oldi. Festivallarning ochilishi va yakunlarida mahalliy havaskor san‘atkorlar, Respublikaning taniqli san‘atkorlari, shoirlar, madaniyat arboblari, turli sohadagi adiblar ishtirok etib, katta bayram tariqasida o‗tkazildi. Bu tadbirlar teleradio kompaniyasi va ―O‗zbektelefilm‖ ijodkorlari tomonidan maxsus video va kinofilmlar qilib yaratildi. 1998 yil (Termiz) va 2000 yil (Farg‗ona)da o‗tkazilgan festivallar televideniye orqali olib ko‗rsatildi. Video tasvir yozib olib, bir necha bor takror namoyish etildi. Bunday umumxalq milliy bayramlar va o‗yinlar milliy qadriyatimizning naqadar boy, mazmunli va tarbiyaviy jihatdan yuksak darajadagi mohiyatini namoyish etish bilan tarixan manzur bo‗ldi.

Milliy qadriyatlarni qayta tiklash yo‗lida Respublika Prezidentining ―Ma‘naviyat va ma‘rifat‖ jamoatchilik tashkilotini tuzishga qaratilgan farmoni (1993 yil) va Respublika hukumatining bu sohadagi maxsus qarorlari (1993-1995) asosida ―Ayollar yili‖ (1999 yil), ―Sog‗lom avlod yili‖ (2000 yil), ―Onalar va bolalar yili‖, ―Qariyalarni qadrlash yili‖ (2002 yil), ―Sihat-salomatlik yili‖(2005 yil), ―Homiylar va shifokorlar yili‖ (2006 yil) kabi muhim tadbirlar amalga oshirilmoqda.

Ma‘lumki ijtimoiy turmush va madaniy hayotimizda ayollarning o‗rni beqiyos katta ahamiyat kasb etmoqda. Qadimgi ajdodlar madaniyatini eslash o‗tgan ulug‗ zotlar ruhini shod etish maqsadida 1999 yil Jizzaxda ayollar yiliga bag‗ishlab ―To‗maris o‗yinlari Respublika festivali‖ tashkil etildi. Bu tadbir ham o‗ta ko‗tarinkilik ruhida bayramona tus oldi. Respublikaning barcha viloyatlaridan xotin-qizlar jamoalari yig‗ilib, gimnastika, yengil atletika, sport o‗yinlari, suzish va boshqa sport turlari bo‗yicha musobaqalar o‗tkazildi. Bunday festival yana 2001 yil SHahrisabzda (Qashqadaryo viloyati), 2003 yil Gulistonda tashkil etildi.

Ta‘kidlash lozimki xalq milliy o‗yinlari (Jizzax, Termiz, 1992), ―Alpomish o‗yinlari

Respublika festivallari‖ (1998, 2000, 2002), ―To‗maris‖ o‗yinlari Respublika festivallari (1999-2001-2003) ga bag‗ishlab Respublika ilmiy-amaliy anjumanlari ham o‗tkazildi. Ularda xalq milliy o‗yinlarining mazmunlari yoritildi. SHuningdek milliy qadriyatlar mazmunida xalq milliy o‗yinlarining o‗rni, ularning tarbiyaviy ahamiyatlariga qaratilgan juda ko‗p ma‘ruzalar tanlandi. Ularning qisqacha mazmunlari anjumanning ilmiy to‗plamlariga kiritildi.

SHunga qaramasdan ko‗pkari-uloq, otda poyga va boshqa o‗yinlarni yoshlarga o‗rgatish masalalari ancha orqada qolmoqda. Qishloq yoshlari o‗rtasida ot sport klublari tashkil etilib, kichik yoshdan boshlab ot o‗yinlariga o‗rgatish yo‗lga qo‗yilsa, chaqiriq yoshdagi yigitlarga esa otda bajariladigan harbiy-jismoniy mashqlar o‗rgatilsa, maqsadga muvofiq bo‗lar edi.

E‘tirof etish kerakki, 2000 yilda ishlab chiqilgan ikki qismli ―Alpomish‖ kinofilmi (rejissyor Usmon Azimov) Milliy  qadriyatlar mazmunini to‗la ifodalab bergan. ―Alpomish‖ va ―Barchinoy‖ ning kurash, otda poyga, merganlikdagi amaliy faoliyatlarini yaxshi tasvirlagan. Bundan yoshlar yaxshi xulosa qilishlari lozim.

Turli xil sakrashlar, yugurishlar va bajarish qiyin bo‗lgan gimnastika mashqlari o‗rniga qiziqarli milliy harakatli o‗yinlarni darslarda o‗rgatib borilsa, ularning jismoniy kamolotini o‗stirishda muhim tadbirlardan biri bo‗lish mumkin.

SHuningdek oila va bolalar bog‗chalarida sevimli harakatli o‗yinlar va mashg‗ulotlar tarkibida milliy harakatli o‗yinlardan foydalanishni yo‗lga qo‗yilsa yaxshi bo‗ladi.

Xulosa shundaki, xalq milliy o‗yinlari inson kamoloti va yoshlar tarbiyasida muhim omil bo‗lib xizmat qiladi. SHu sababdan o‗quvchi-yoshlarga xalq milliy o‗yinlarining ijtimoiy-tarbiyaviy hamda tarixiy jihatlarini chuqurroq singdirish zarurdir.

Jahon xalqlari orasida e‘tibor, mehr-muhabbat eng yuqori o‗rinda turadi. O‗zbek xalq onalar, xotin-qizlarni e‘zozlash, ularga xizmat qilishda o‗ziga xos alohida xususiyatlarga egadir.

Oilada barcha kishilar: ayniqsa farzandlar onasining hurmatini hamma narsadan ustun qo‗yadi. Xotin-qizlarga mehr-oqibat g‗oyat kuchlidir. Ayniqsa qizlarning turmushga chiqishi, oila qurishi va doimo sog‗lom, oqibatli, oila- a‘zolariga sadoqatli bo‗lishidagi jihatlar o‗rgatiladi. Aksariyat barcha xotin- qizlar bunday e‘tibor va hurmatga yarasha munosabatda bo‗ladi, asosiysi ishonchlarni sabr-qanoat bilan oqlashadi.

Umuman, o‗zbek xalq madaniyatida xotin-qizlar madaniyati, uning tarkibidagi tarbiyaviy jihatlar murakkab faoliyatlarni talab etadi. Ayniqsa, sho‗rolar davrida amalga oshirilgan ba‘zi bir ―madaniy tadbirlar‖ (paranjilarni yoqish, erkaklar qatorida dala va zavod ishlarida mehnat qilish va h.k) mahalliy millat xotin-qizlarining ―ko‗zini ochdi‖. Natijada urf-odatlar unutila boshladi. Oilalarda kelishmovchilik erkaklarni mensimaslik, qimmatbaho buyumlar va turli bezaklarga hirs qo‗yish xolatlari rivoj topib, uning asoratlari hozir ham yo‗q emas.

Mustaqillik yillarida milliy qadriyatlarni qayta tiklash, aholining ma‘naviy va ma‘rifiy tushunchalarini boyitish juda katta tadbirlar amalga oshirilmoqda. Faqat katta yoshdagilargina emas, balki kichik yoshdagi qizlar va o‗quvchi qizlar orasida milliy iftihor va g‗ururni egallashda siljishlar bo‗lmoqda. Islom dini olamidagi eng ibratli va foydali jihatlar xotin-qizlar orasiga singib bormoqda. Bularning negizida sog‗lom oila yaratish, farzandlarni jismonan va ma‘naviy jihatdan barkamol qilib o‗stirish faoliyatlari tobora kengaymoqda.

Mustaqillikning sharofati tufayli xotin-qizlar chet ellarda tez-tez borib kelmoqda. Bunday jarayonlar milliy madaniyatimizni boyitishda xizmat qilmoqda. I.To‗laganova (tennis), S.Burxonxo‗jayeva (stol tennisi), YU.Hamroqulova (shaxmat) jahon sporti yulduzlariga aylanmoqda.

Respublika Prezidentining farmonlari (1993,1996,1999,2002) hamda O‗zRVM ning ko‗pgina qarorlari asosida ayollarning salomatligi, ijtimoiy- moddiy jihatdan ta‘minlanishi va ularga doimiy ravishda tibbiy xizmatlarni yaxshi yo‗lga qo‗yish kabi masalalarda olib borilayotgan turli-tuman tadbirlar e‘tiborga molikdir.

E‘tirof etish kerakki, jismonan zaif yoki kasalmand xotin-qizlarga tibbiy yordamlar doimiy ravishda berib borilmoqda.

Jismonan ojiz va kasalmandlikning sabablari tug‗ma yoki oziq-ovqatlarni yetarli darajada iste‘mol qilmaslik bilan ko‗proq bog‗liqdir. SHuningdek og‗ir vaznli (ortiqcha semirish) xotin-qizlar ham oz emas. Bu ikki holatda barcha dori- darmonlarga nisbatan jismoniy mashqlar, turli o‗yin (raqs) bilan shug‗ullanish natijasida sog‗lom bo‗lish holatlari ilmiy-amaliy jihatdan tajribada asoslangan. SHu sababdan markaziy shaharlarda turli kasalliklarni davolash yo‗lida jismoniy mashqlar vositasidan foydalanish, sog‗lomlashtirish maskanlari kun sayin ko‗paymoqda.

YAqin o‗tmishimizda sport kiyimlari bilan shug‗ullanuvchi xotin-qizlar ancha ko‗paygan edi. Bu jihatlar jismoniy tarbiya darslarining majburlanishida va sport musobaqalarining qoidalarida qat‘iy chegaralangan edi. Lekin, keyingi yillarda milliy xususiyatlar, urf-odatlar natijasida odmiroq (mos) kiyimlardan foydalanish amalda qo‗llanilmoqda. Bu jihatlar milliy xususiyatlarni rad etmagan holda yanada takomillashmoqda.

Ta‘kidlash lozimki, teleko‗rsatuvlar, matbuot xabarlari, ayniqsa chet ellarda sayohat qilish, tijorat va boshqa zaruriyatlar bilan borib-kelish, tajriba almashish natijalari kiyinish, bezaklar berish, muomila sohalarida yoshlar o‗rtasida yangi yo‗nalishlarga oqib ketish kuchaymoqda. Bunday jihatlar sportda aynan namoyon bo‗lmoqda. Sport maktablari va turli jamoalarda (komanda) mahalliy millat qizlarining qiziqib va faollik bilan shug‗ullanishlari kengaymoqda.

Kurash, sharqona yakka kurashlar kikboksing, futbol, xatto og‗ir atletika (tosh, shtanga ko‗tarish) bilan kuchini sinash kabi erkaklar sporti bilan shug‗ullanish rivojlanmoqda. Bunday jihatlar oila, qolaversa Vatan shon- shuhratini oshirishga xizmat qilmoqda. SHu boisdan ham ota-onalar qizlarning gimnastika, suzish, yengil atletika, voleybol, basketbol, qo‗l to‗pi, tennis kabi sport turlari bilan shug‗ullanishlariga monelik qilmayotir.

Jismoniy mashqlar, ayniqsa sport turlari xotin-qizlarning jismonan barkamol bo‗lishi, sog‗lom ona bo‗lib, sog‗lom farzandni tarbiyalab, yetkazishlarida eng muhim omillardan biridir. Bu jihatlar barcha oilalarga ayniqsa yosh oilalarga tobora tez singib bormoqda.

SHunga qaramasdan ko‗pchilik keksa avlodlar, shuningdek zamonaviy yosh oilalarda ham xotin-qizlarning jismoniy tarbiyasiga e‘tiborsizlik hamon kuchlidir. Buning eng asosiy sabablari shundaki, urf-odatlarni ro‗kach qilib (bahona) xotinqizlarga ertalab yoki bo‗sh vaqtlarda gimnastika, o‗yinlar bilan shug‗ullanishni erkaklar ep ko‗rmayotir. Qolaversa erkaklar va ayollarning ko‗pchiligi jismoniy mashqlarni ishlatish yo‗llari ularning salomatlikni yaxshilashdagi tarbiyaviy jihatlarini yaxshi bilishmaydi. SHu sababdan ham eng avvalo oila, mahallalarda xotin-qizlarni jismoniy mashqlar bilan shug‗ullanishiga tegishli shart-sharoitlar yaratilishi lozim. Milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda xotin-qizlar uchun maxsus majmui, osonlashtirilgan texnik qoidalar bo‗yicha sport turlarini ishlab chiqib, amalda joriy etish lozim. Bu yo‗lda teleradio va ommaviy axborot vositalari orqali mutaxassis olimlar, shifokorlar, ayniqsa xotin-qizlarning ma‘ruzalar bilan chiqishi tashkil etish lozim. SHuningdek, xotin-qizlar qo‗mitalari sport tashkilotlari bilan hamkorlikda xotin-qizlar jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish chora-tadbirlarini ishlab chiqishlari lozim. Umuman aytganda xotin-qizlar orasidan gimnastika va harakatli o‗yinlar bo‗yicha o‗rta maxsus ma‘lumotli xodimlarni tayyorlashni yo‗lga solish davr talabi desa bo‗ladi.

Pirovardida ta‘kidlash lozimki, xotin-qizlar o‗rtasida jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirish, ayniqsa yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashda mahalliy millat xotin-qizlaridan R.A.Qoziyeva (jismoniy tarbiya tarixi), O. Sobirova (suvda suzish, marhum), K.T.Rahimjonova (SHokirjonova- yengil atletika Toshkent), R.A.Qosimova (qo‗l to‗pi, Samarqand DU), G.B.Abdurasulova (qilichbozlik, O‗zDJTI), CH.R.Alimxo‗jayeva (TDIU) kabiolimlarning hissasi kattadir. Bu kabi iste‘dodli olimlarni ko‗paytirish kelajakda juda ham zarurdir.

SHu o‗rinda xotin-qizlarning kundalik turmush sharoitida shug‗ullanishga doir amaliy taklif sifatida ―To‗maris o‗yinlari‖ Respublika festivallari  (1999 yil Jizzax, 2001 yil SHahrisabz, 2003 Guliston) dasturidagi ba‘zi turlarning qisqacha mazmunlari havola etiladi.

1.                     ―Tortishmachoq‖ : Uzun arqon maydonda chizilgan joyga qo‗yiladi. Arqonning o‗rtasiga rangli (oq yoki qizil) latta bog‗lanadi. Bu chegaralardan o‗tkanligini bildiradi.

Ikki tomonda 5-10 kishi arqonni ko‗tarib ―ruxsat‖ berilsa, o‗z tomonlariga tortishadi. Belgilangan chiziqdan arqon belgisi o‗tib ketsa o‗yin to‗xtatiladi.

2.                     ―Qo‗l kuchini sinash‖ : Bu tur jahon sport turlari qatoriga kirgan va ―armrestling‖ deb ataladi. O‗yinchilar yuzma-yuz stolga tirsaklarni qo‗yib, kaftlarni qisib stulda o‗tirishadi. ―Ruxsat‖ berilgach har bir kishi raqibining bilagini qayirishga harakat qiladi. Kimning kuchi zo‗rroq bo‗lsa, raqibining bilagini qayirib, stolga tekizadi. 3. ―Arg‗imchoq‖: ―Arg‗imchoq‖ (skokalka-sakragich) o‗yinining turlari juda ko‗p. YA‘ni yakka holda turli xil sakrashlar, juft bo‗lib sakrashlar. Eng qizig‗i shundaki, uzunroq arqonning ikki uchidan ushlab aylantirilgan holda kim ko‗p sakrashi (xato qilmasdan) musobaqa turida o‗tkaziladi. Sakrashda ikki va uch kishi bo‗lib, birdaniga sakrash mumkin. Arqonni esa 4-6 kishi bo‗lib aylantirish zarur bo‗ladi.

4.                     ―Otib qochar‖: To‗pni otish chizig‗ida ―Uy‖ belgilanadi. 30 m qarama- qarshi tomonda chegara chizig‗i bo‗ladi. O‗yinchilar yuza chizig‗ida turishadi. ―Uy‖ dan uzoqqa to‗p otiladi va urgan kishi qarshi chiziqqa yetib olishi kerak. Agar to‗pni tutib olib, uni ursa o‗yinchilardan boshqasi yana boshlaydi. Xullas tez yugurish, epchillik bilan yana o‗z joyiga qaytib kelishni o‗yinchidan talab etiladi. Bu o‗yinni qizlar va yosh juvonlar ko‗proq o‗ynashlari lozim bo‗ladi.

5.                     ―Qiriq tosh‖: start chizig‗idan boshlab, uzunasiga har bir o‗yinchini hisobga olib 5.m.dan parallel ravishda chiziq tortiladi va uning har 5.m.dan so‗ng doiraga belgilanadi. Ruxsat berilgach, o‗yinchilar to‗pni doirachalarga qo‗yib qaytadi. Bunda eng oldindagisi so‗nggi doiraga (uzoqdagi) qo‗yib keldi. Qolganlari ham shu tarzda o‗z doiralariga to‗pni qo‗yib, orqaga yugurishadi. Bu o‗yin vaqtga qarab g‗olibni belgilaydi.

6.                     ―Otishma‖: O‗yinchilar (6-8 kishi) ikki jamoa bo‗lishib, keng doira chiziladi. Qur‘adan keyin (jerebevka) boshlovchilar aniqlanadi. Boshlovchilar doira tashqarisida va raqiblar doira ichida bo‗lishadi. Doira ichidagilarni to‗p bilan urib, o‗yindan chiqarish kerak. 5-6 daqiqa ichida qaysi jamoa ko‗proq yutuqqa erishsa, o‗sha g‗olib, deb topiladi.

7.                     ―Barchinoy‖ test-sinovlari: Qatnashchilar yoshiga qarab yuguruvchilar (60m., 100m), 50 m.ga suzish, miltiqdan o‗q otish, uzunlikka sakrash, tennis koptogini uloqtirish (12-15 yosh), 16 yoshdan yuqori bo‗lganlarga 100m., 100m. yugurish, 50m.ga suzish, miltiqdan o‗q otish, uzunlikka sakrash, granata uloqtirish turlari qo‗llaniladi.

So‗nggi yillarda o‗quvchi-qizlarni sport mashg‗ulotlariga jalb qilishda targ‗ibot ishlari yaxshi samaralar bermoqda. Musobaqalarni bevosita kuzatish, teleko‗rsatuvlarni tomosha qilish, gazeta-jurnallarni o‗qish natidalari iqtidorli qizlarni sport turlariga borib shug‗ullanishga da‘vat etmoqda. Natijada esa sportchi qizlar soni kun sayin ortib bormoqda. Bunda xalq milliy o‗yinlarining mazmunli tashkil etilishi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Sport turlari bilan shug‗ullanuvchi qizlarning viloyatlardagi ko‗rsatkichlari quyidagi jadvalda o‗z ifodasini topgan.

.

 

15-ma‘ruza: O‗zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki.

Reja:

1.     Olimpiada cho‗qqisini zabt etgan O‗zbekiston sportchilari

2.     Osiyo, jahon va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki

 

Olimpiada cho‗qqisini zabt etgan O‗zbekiston sportchilari

Olimpiada o‗yinlarida O‗zbekiston nomidan qatnashgan sportchilar hozirgacha jami 32 medallarni qo‗lga kiritgan. «Gazeta.uz» Tokioda start berilgan Yozgi Olimpiada o‗yinlari arafasida bugunga qadar O‗zbekistonga g‗oliblik sharafini olib kelgan barcha Olimpiada chempionlarini eslaydi.

«Olimpiya harakati ehtimol, bugungi kunda dunyodagi eng kuchli harakatlantiruvchi kuchdir», — degan edi amerikalik yengil atletikachi Everi Brendej.

Bugun, 23 iyul kuni Tokioda XXXII yozgi Olimpiya o‗yinlarining ochilish marosimi boshlandi.

Tokio Olimpiadasi 2021 yil 23 iyuldan 8 avgustgacha davom etadi. O‗yinlar dastlab 2020 yilning yozida bo‗lib o‗tishi kerak edi, ammo koronavirus pandemiyasi tufayli musobaqa qoldirilgan edi.

Avvalroq, O‗zbekiston Milliy Olimpiya qo‗mitasi Tokioda bo‗lib o‗tadigan Yozgi Olimpiya o‗yinlarida ishtirok etadigan sportchilarning yakuniy tarkibini e‘lon qilgan edi. MOQ ma‘lumotlariga ko‗ra, 2017 yildan buyon terma jamoa vakillari sportning 17 turi bo‗yicha 71 ta litsenziyani qo‗lga kiritishgan.

Bugunga qadar O‗zbekiston sharafini Olimpiada o‗yinlarida himoya qilgan sportchilar 10 ta oltin, 5 ta kumush va 17 ta bronza medallarini qo‗lga kiritgan. «Gazeta.uz» O‗zbekiston mustaqillikka erishgandan buyon Olimpiada o‗yinlarida g‗oliblikni qo‗lga kiritgan o‗zbekistonlik sportchilarni eslaydi.

Lina Cheryazova

 

Lina Cheryazova 1989 yilda fristayl bo‗yicha Jahon kubogida Sobiq Ittifoq terma jamoasi tarkibida ishtirok etgan. Ittifoq parchalanganidan so‗ng O‗zbekiston nomidan xalqaro musobaqalarda qatnashgan.

1994 yilda Norvegiyaning Lillexemmerida o‗tgan Olimpiada o‗yinlarida O‗zbekiston nomidan qatnashdi. U qo‗lga kiritgan qishki olimpiada o‗yinlari oltin medali hamon mamlakat tarixida yagonaligicha qolmoqda. Bundan tashqari, u akrobatikada fristayl bo‗yicha ham birinchi olimpiya chempioni hisoblanadi. Sportchi 1992−1994 yillarda Jahon kubogining 18 ta bosqichidan 13 tasida g‗alaba qozongan.

1994 yil Olimpiada o‗yinlaridan so‗ng u og‗ir tan jarohati olgan. Amerikaning Leyk-Plesid qishlog‗ida mashg‗ulot vaqtida 25 yoshida sportchi boshidan hayotiga xavf soluvchi jarohat oldi, biroq u nafaqat sog‗aydi, balki katta sportga ham qayta oldi. 1998 yilda Naganoda qishki Olimpiya o‗yinlariga saralash bo‗lib o‗tdi. Musobaqada 13-o‗rinni qo‗lga kiritgan Lina katta sportdagi faoliyatiga yakun yasagan.

O‗zbekiston tarixidagi birinchi chang‗i akrobatikachisi Lina Cheryazova 2019 yil 23 mart kuni Novosibirksda 51 yoshda hayotdan ko‗z yumgan. Oksana Chusovitina

 

Oksana Chusovitina yetti bor (1992, 1996, 2000, 2004, 2008, 2012, 2016) yozgi Olimpiadada ishtirok etgan holda Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan. Sportchi SSSR, Germaniya (2006−2012) nomidan Olimpiada o‗yinlarida ishtirok etgan, ayni vaqtda esa O‗zbekiston sharafini himoya qilmoqda. Chusovitina — 1992 yili jamoaviy bahsda olimpiya chempioni, uch karra jahon chempioni, Yevropa chempioni, Osiyo o‗yinlari chempioni bo‗lgan. U tayanib sakrashga ixtisoslashgan.

Bugungi kunda Tokioda bo‗lib o‗tayotgan Olimpiada o‗yinlarida ham ishtirok etmoqda. Bu uning sakkizinchi Olimpiadasi.

Muhammadqodir Abdullayev

 

Foto: olympic.uz

Muhammadqodir Abdullayev boks bo‗yicha Osiyo va jahon chempioni, Osiyo va Olimpiya o‗yinlari g‗olibi. 1999 va 2000 yillarda mamlakatimizda «Yilning eng yaxshi sportchisi» deb topilgan.

Muhammadqodir Abdullayev 1995 yili Toshkentda o‗tkazilgan Markaziy Osiyo o‗yinlarida g‗olib chiqdi, Osiyo chempionatida ikkinchi o‗rinni egalladi, 1996 yili esa Atlantada o‗tadigan Olimpiya o‗yinlariga yo‗llanma oldi.

U 1997 yili Malayziya poytaxti Kuala-Lumpurda Osiyo chempioni bo‗lgan. 1998 yili Xitoyning Chong-Ging shahridan jahon kubogi bilan qaytdi, Bangkokda o‗tkazilgan XIII Osiyo o‗yinlarida esa oltin medalga sazovor bo‗ldi.

1999 yili AQShning Xyuston shahrida jahon chempioni degan yuksak unvonga musharraf bo‗ldi. Toshkentda o‗tgan Osiyo chempionatida g‗olib chiqib, Sidney Olimpiadasi yo‗llanmasini ko‗lga kiritgan.

Sidney Olimpiadasida Muhammadqodir «jang"larda raqiblari ustidan g‗alaba qozongan va yozgi Olimpiya o‗yinlarining birinchi chempioni sifatida O‗zbekiston sport tarixidan joy olgan.

Artur Taymazov

 

Artur Taymazov kelib chiqishi osetin bo‗lgan o‗zbekistonlik erkin kurashchi. U uch karra Olimpiada chempioni (2004, 2008 va 2012 yillar), Sidney-2000 Olimpiadasi kumush medali sovrindori, ikki karra jahon chempioni, ikki karra Osiyo chempioni, uch karra Osiyo o‗yinlari g‗olibidir.

Artur Taymazov sportning erkin kurash turi bo‗yicha O‗zbekiston sharafini xalqaro arenalarda munosib himoya qilgan sportchilardan biri. O‗zbekiston Olimpiya tarixida qo‗lga kiritilgan 6 ta oltin medaldan 3 tasining egasi.

2000 yil Avstraliyaning Sidney shahridagi Olimpiada o‗yinlarida 2-o‗rin,

2004 yil Gretsiyaning Afina shahrida, 2008 yil Xitoyning Pekin shahridagi Olimpiada o‗yinlarida 1-o‗rinni egallab, O‗zbekiston tarixida birinchi marta ikki karra olimpiada g‗olibi degan nomni qo‗lga kiritgan.

2012          yil Angliyaning London shahrida o‗tkazilgan yozgi Olimpiya o‗yinlarida ham 1-o‗rinni egallagan.

Artur Dokturishvili

 

Artur Dokturishvili kattalar o‗rtasidagi musobaqalarda qatnashishni 2000 yilda boshlagan va ilk urinishda Yevropa chempioni unvoniga sazovor bo‗lgan.

2001 yildan O‗zbekiston terma jamoasi tarkibida gilamga chiqa boshlagan. 2003 yili Osiyo Kubogi sohibiga aylangan. 2004 yili Osiyo chempioniga aylangan, olimpiada arafasidagi saralash musobaqasida ikkinchi o‗rinni egallagan.

Gretsiya poytaxti Afinada o‗tgan Olimpiada o‗yinlarida yunon-rum kurashi bo‗yicha musobaqada -74 kg vazn toifasida gilamga chiqqan. Ishtirokchilar avval guruhlarda davra tizimida bellashishgan. G‗oliblar bevosita yarim final yo‗llanmasiga ega bo‗lgan. Dokturishvili guruhda vengriyalik Tamash Berjich, gretsiyalik Aleksios Kolitsopulos va ozarbayjonlik Vugar Aslanov ustidan ishonchli g‗alabaga erishgan. Yarim finalda amaldagi olimpiada chempioni rossiyalik Varteres Samurgashevni mag‗lubiyatga uchratgan. Nihoyat, finalda fin sportchisi — avvalgi olimpiada o‗yinlarining kumush medali sohibi Marko YuliXannukselani yenggan o‗zbek sportchisi Afinadagi olimpiadaning oltin medali egasiga aylangan.

Hasanboy Do‗smatov

 

Hasanboy Do‗smatov bokschilik faoliyatini 11 yoshida, Andijondagi boks maktabida boshlagan.

U 2011 yilda yoshlar o‗rtasidagi mamlakat chempionida oltin medalni qo‗lga kiritadi va kattalarning O‗zbekiston boks terma jamoasi a‘zosiga aylanadi.

2013          yilda Qozon shahrida bo‗lib o‗tgan yozgi Universiadada g‗olib chiqadi. O‗sha turnirda u Ozarbayjon, Tojikiston, Mo‗g‗uliston va Janubiy Koreyadan tashrif buyurgan kuchli sportchilarni mag‗lubiyatga uchrata olgandi.

Do‗smatov 2016 yilgi Rio Olimpiadasi oldidan favoritlar qatorida e‘tirof etilgan. U Braziliyadagi janglarida final yo‗lida deyarli barcha raqiblarini qiyinchiliksiz mag‗lub etgan. Hal qiluvchi jang esa kolumbiyalik Martinez Yuberjenga qarshi to‗qnash kelgan Do‗smatov Olimpiada chempionligini qo‗lga kiritgan.

23 yoshli bokschi Rio-2016dagi boks turnirida ilk oltin medal egasiga aylangan. Do‗smatov O‗zbekiston tarixida Muhammadqodir Abdullayevdan keyin Olimpiada chempioniga aylangan ikkinchi bokschi hisoblanadi. Rio Olimpiadasi yakunlariga ko‗ra Hasanboy Do‗smatov turnirning eng yaxshi bokschisiga beriladigan Vel Barker sovrini sohibiga aylangan.

Ruslan Nurudinov

 

Ruslan Nurudinov o‗zbekistonlik og‗ir atletikachi. Xalqaro maydondagi dastlabki g‗alabasini 2009 yili Birlashgan Arab Amirliklarida o‗tgan o‗smirlar o‗rtasidagi Osiyo chempionatida qo‗lga kiritgan va oltin medalga sazovor bo‗lgan.

Ruslan Nuridinov 2011 yili Fransiyadagi jahon chempionatida shtangani siltab ko‗tarishda kumush medalni qo‗lga kiritgan. 2012 yili Janubiy Koreyada o‗tgan Osiyo chempionatida g‗olib chiqdi va London Olimpiadasida kuchli to‗rtlikdan joy oldi. Keyinroq og‗ir atletikachi Ruslan Nuriddinovning tekshiruvdan o‗tkazilgan 2012 yilgi doping namunasi ijobiy natija bergan. Xalqaro og‗ir atletika federatsiyasi uni vaqtincha sportdan chetlatib, Olimpiadada erishgan natijalari, jumladan ballari bekor qilinib, medal va sovrinlari musodara etilishi haqida ma‘lum qilingan edi.

2013 yil og‗ir atletikachi uchun har tomonlama muvaffaqiyatli bo‗ldi. Dastlab mamlakat chempionatida g‗alaba qozongan Ruslan Osiyo chempionatida ham uchta oltin medalni qo‗lga kiritdi. Iyul oyida Jahon univesiadasida ikki marotaba rekord o‗rnatib, chempion bo‗lgan.

2016 yilgi olimpiadada og‗ir atletikachi Ruslan Nuridinov siltab ko‗tarishda Olimpiya rekordini yangilab, Riodagi o‗yinlarda oltin medalni qo‗lga kiritgan. Shahobiddin Zoirov

 

Shahobiddin Zoirov — o‗zbek bokschisi. Olimpiya chempioni (2016), jahon chempioni (2019), Osiyo o‗yinlarining kumush medali sovrindori (2014), Osiyo chempioni (2021), Osiyo chempionatining ikki karra kumush medali sohibi (2013, 2015).

Bokschi 2016 yildagi Rio Olimpiada o‗yinlarida 52 kilogramgacha vazn toifasida oltin medalni qo‗lga kiritgan. Final bahsida Zoirov rossiyalik Misha Aloyanni mag‗lubiyatga uchratib, Olimpiada shohsupasiga ko‗tarilgan. Fazliddin G‗oibnazarov

 

Foto: MOQ

Fazliddin G‗oibnazarov — birinchi yarim o‗rta vazn toifasida harakat qilayotgan o‗zbekistonlik professional bokschi. Rio-de-Janeyroda bo‗lib o‗tgan 2016 yilgi Olimpiya o‗yinlari chempioni, 2015 yilgi Jahon va Osiyo chempionatlarining kumush medali sovrindori, havaskorlar o‗rtasidagi boks bo‗yicha bir qator milliy va xalqaro turnirlar g‗olibi va sovrindori.

Kumush va bronza medallarni qo‗lga kiritgan o‗zbekistonlik sportchilar

Karim To‗laganov (boks) — Atlanta-1996 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Armen Bagdasarov (dzyudo) — Atlanta-1996 Olimpiya o‗yinlarida kumush medali;

Rustam Saidov (boks) — Sidney-2000 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Sergey Mixaylov (boks) — Sidney-2000 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Magomed Ibragimov (erkin kurash) — Afina-2004 Olimpiya o‗yinlarida kumush medali;

Baxodirjon Sultonov (boks) — Afina-2004 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

O‗tkirbek Haydarov (boks) — Afina-2004 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Abdullo Tangriyev (dzyudo) — Pekin-2008 Olimpiya o‗yinlarida kumush medali;

Rishod Sobirov (dzyudo) — Pekin-2008 va Rio-2016 Olimpiya o‗yinlarida bronza medallari;

Anton Fokin (sport gimnastikasi) — Pekin-2008 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Yekaterina Xilko (batutda sakrash) — Pekin-2008 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Rishod Sobirov (dzyudo) — London-2012 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Abbos Atoyev (boks) — London-2012 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Ivan Yefremov (og‗ir atletika) — London-2012 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Shaxram G‗iyosov (boks) — Rio-2016 Olimpiya o‗yinlarida kumush

medali;

Bektemir Meliqo‗ziyev (boks) — Rio-2016 Olimpiya o‗yinlarida kumush medali;

Rustam To‗laganov (boks) — Rio-2016 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Diyorbek O‗rozboyev (dzyudo) — Rio-2016 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Elmurat Tasmuradov (yunon-rim kurashi) — Rio-2016 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Murodjon Ahmadaliyev (boks) — Rio-2016 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Magomed Ibragimov (erkin kurash) — Rio-2016 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali;

Ixtiyor Navro‗zov (erkin kurash)  — Rio-2016 Olimpiya o‗yinlarida bronza medali.

 

 

 

1-seminar: Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari. Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari.

Mavzu rejasi:

1.                    Jismoniy madaniyat tarixi  fani va uning vazifalari. 

2.                    Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarishning jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi, biologiya, fizika, matematika, sport va harakatli o‗yinlar, jahon tarixi, O‗zbekiston tarixi va boshqa fanlar bilan bog‗liqligi.  

3.                    Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarishning shakllanishi va rivojlanish tarixi hamda, unga olimlarning qo‗shgan hissasi.

Adabiyotlar:

1.                     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.:

2002

4.                     Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020

5.                     Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.

 

 

2-seminar: Qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi. Mavzu rejasi:

1.Jismoniy mashqlarni paydo bo‗lishi va rivojlanishi. 

2. Onalik ( materiarxat) davrida jismoniy mashqlarni paydo bo‗lish xususiyati 3.Otalik ( pateriarxat) urug‗chilik davrida jismoniy madaniyat   (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish)-Toshkent 2020. 

Adabiyotlar:

1.                     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.:

2002

             4.       Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.

 

 

 

3-seminar: Qadimgi Sharq davlatlarida jismoniy tarbiya. Mavzu rejasi:

1.    Qadimgi Yunonistonda Gomer davrida jismoniy tarbiya.

2.    Yunonistonda Sparta, Afina tizimi va Antigimnastika. 

3.    Qadimgi olimpiya o‗yinlarining tarkib topishi 

Adabiyotlar:

1.                     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002

4.                 Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020

5.                 Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.

 

 

4-seminar: Qadimgi rimda jismoniy madaniyat.  Shohlar davrida jismoniy madaniyat Mavzu rejasi:

1.                Rimning vujudga kelishi.

2.                Dehqonlarning jismoniy madaniyati,

3.                Imperatorlik davrida jismoniy madaniyat  

Adabiyotlar:

1.                     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.:

2002

4.                     Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020

5.                     Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.

 

5-seminar: O‗rta asrlarda jismoniy tarbiya va sport. Yevropada jismoniy tarbiya va sport.

Mavzu rejasi:

1.                    Yevropada jismoniy tarbiya va sportning ravnaq topishi.

2.                    Osiyo, Afrika va Amerika mintaqalarida jismoniy tarbiya va sport.

3.                    Uyg‗onish (yangilanish) davrida jismoniy tarbiyada pedagogik g‗oyalarning rivojlanishi

Adabiyotlar:

1.                     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002

4.  Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020

5.  Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y..

 

 

6-seminar: Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarda jismoniy tarbiya va sport

Mavzu rejasi:

1.                   G‗arb mamlakatlari hayotda jismoniy tarbiya va sport.

2.                   Taraqqiyot yo‗lidagi davlatlar.

3.                   XX asr oxirida jahon mamlakatlarida jismoniy tarbiya va sport  Adabiyotlar:

1.     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002

4. Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020

 

 

7-seminar: Qadimgi Rusda jismoniy madaniyat Mavzu rejasi:

1.                     Rus dvoriyanlari muhitda jismoniy tarbiya.P.F.Lesgaftning jismoniy tarbiya ta‘limi

2.                     Rossiyaning Olimpiya harakati yo‗lidagi intilishlari  

Adabiyotlar:

1.     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002

 

 

8-seminar: Yangi davrda jismoniy tarbiya. Yangi davrda jismoniy tarbiya Mavzu rejasi:

1.        Gimnastika tizimlari.  2.   Sport-o‗yin tizimlari. 

3.                     Jismoniy madaniyatda rekreasion harakatlar.

4.                     Havaskorlik va professional sport

5.                     Birinchi jahon urushi arafasi va urush yillarida jismoniy tarbiya va sport  Adabiyotlar:

1.                     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008

3.                     Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002

4.                     Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020

 

 

 

9-seminar: Xalq qo‗shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi. Mavzu rejasi:

1.                 Amir Temurning harbiy va jismoniy tayyorgarligi

2.                 Zaxriddin Muhammad Boburning harbiy qo‗shini

3.                 Jaloliddin Manguberdining harbiy va jismoniy tayyorgarligi

Adabiyotlar:

1.     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002

 

 

10-seminar: Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya. Mavzu rejasi:

1.                    Abu Ali Ibn Sinoning ―Tib Qonuni‖ asarida sihat-salomatlik masalalari va badantarbiya haqida fikri.

2.                    M.Qashqariy, A.Navoyi, asarlarida jismoniy tarbiyani yoritilishi va uning tarbiyaviy ahamiyati. Adabiyotlar:

1.                    Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                    Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002

 

 

 

11-seminar: Markaziy Osiyoga jismoniy madaniyatning kirib kelishi Mavzu rejasi:

1.Markaziy Osiyoga jismoniy madaniyatni rivojlanish xususiyati.

2. Miloddan oldingi IX-VI asrlarda Markaziy Osiyoda jismoniy madaniyat.

Adabiyotlar:

1.                    Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                    Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002  

 

 

12-seminar: Qadimgi olimpiya o‗yinlari. rejasi:

1.                     Xalqaro olimpiya qo‗mitasining tashkil tp‘ishi.

2.                     Olimpiya kongressi

3.                     Olimpiya xartiyasi, olimpiya ramzlari, Olimpiya prezidentlari. 4.Zamonaviy olimpiya o‗yinlari haqida Adabiyotlar:

1.                     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3.   Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.:

2002

13-seminar: O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) jismoniy madaniyat va sport.

Mashgʻulot rejasi:

1.                     ―Jismoniy tarbiya va sport to‗g‗risida‖gi qonunning (1992-2000 y) ahamiyati. 

2.                     O‗zbekistonda jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirishda Respublika Prezidenti va hukumatning g‗amxo‗rligi 

Adabiyotlar:

1.                     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3.   Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002

 

 

14-seminar: O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) ko‗p bosqichli ommaviy sport tadbirlari.

Mashgʻulot rejasi:

1.            Ko‗p bosqichli ommaviy sport tadbirlari.

2.            ―Alpomish‖ va ―Barchinoy‖ maxsus testlari jismoniy kamolot manbai.

3.            Xalq milliy o‗yinlari ma‘naviy-ma‘rifiy va tarixiy jarayonlari 

Adabiyotlar:

1.                     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3.   Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.:

2002

 

 

 

 

15-seminar: O‗zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki.

Mashgʻulot rejasi:

1. Olimpiada cho‗qqisini zabt etgan O‗zbekiston sportchilari 2. Osiyo, jahon va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki

Adabiyotlar:

1.     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.:

2002

 

I.	MUSTAQIL TA‘LIM MASHGʻULOTLARI

 

 

IV.Mustaqil ta‘lim va mustaqil ishlar.

Talaba mustaqil ta‘limni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlari hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi.

-                    darslik va o‗quv qo‗llanmalar bo‗yicha fan boblari va mavzularini o‗rganish;

-                    tarqatma materiallar ma‘ruzalar qismini o‗zlashtirish;

-                    maxsus adabiyotlar bo‗yicha mavzular ustida ishlash;

-                    talabaning o‗quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‗liq bo‗lgan fanlar bo‗limlari va mavzularini chuqur o‗rganish;

-                    faol va muammoli o‗qitish uslubidan foydalaniladigan o‗quv mashg‗ulotlari; - masofaviy ta‘lim.

Mustaqil ta‘lim uchun tavsiya etiladigan mavzular:

1.                   Ibtidoiy jamoa tizimida jismoniy tarbiya elementlarining paydo bo‗lishi taraqqiy etilishi.

2.                   Onalik urug‗chilik jamoasining paydo bo‗lishi.

3.                   Jismoniy tarbiyaning rivojlantirishda roli.

4.                   Ibtidoiy jamoa tizimida o‗yinlarning roli.

5.                   Abu Ali Ibn Sino jismoniy tarbiya haqidagi fiklari.

6.                   Jismoniy tarbiya bo‗yicha ilmiy taraqqiyotni rivojlanishi 7. Gretsiyada jismoniy madaniyatni rivojlanishni xususiyatlari.

8.                  Temur davri.

9.                  Qadimgi Gretsiyada jismoniy madaniyat

10.              O‗zbekiston spartakiadadari va uning ahamiyati.

11.              O‗zbekistonda jismoniy tarbiya va sport.

12.              O‗zbekiston xotin-qizlarining jismoniy       tarbiyasi      haqida jismoniy mulohazalar

Mavzular yuzasidan talabalar mustaqil ish, taqdimotlar tayyorlashi va himoya qilishi tavsiya etiladi.

Talaba semestr yakuniga qadar 5 kredit toʻplashi zarur va buning uchun 10 ball beriladi.

Kurs modullari	Topshiriq turi	Toshiriq shakli	MT              ga ajratilgan miqdori
1-MODUL. Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari. Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari.	individual	test	0,2 K
2-MODUL. Qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi. Ibtidoyi jamoya tuzumida jismoniy mashqlarni rivojlanish xususiyatlari	Individual   Individual	Referat   Adabiyotlar taxlili	0,5 K
3-MODUL. Qadimgi  Sharq mamlakatlarda jismoniy tarbiya. Qadimgi Yunonistonda Gomer davrida jismoniy tarbiya.. Qadimgi olimpiya o‘yinlari.	Individual	Taqdimot	0,3 K
4-MODUL. O‘rta asrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya O‘rta asrlarda Buyuk Britaniya, Germaniya, AQSH, Fransiyada jismoniy tarbiyani rivojlanishi	Individual Jamoaviy	Adabiyotlar taxlili Animatsion rolik	0,5 K   1 K
5-MODUL. Feodalizm yemirilishi davrida buyuk gumanistlar ta‘limoti Jismoniy madaniyat haqida nazariy bilimlarni dunyoga kelishi.( Platon, Gippokrat, Klavdiy Galen, Burjuaziya ideologlarining jismoniy madaniyat haqidagi g‗oyalari (Vittorino da Feldre maktabi, I Merkurialisning davolobchi gimnastikasi, Fransuz gumanist yozuvchi Fransua Rable)	Jamoaviy	Animatsion rolik, model tayyorlash	1 K
6-MODUL. Yangi va yeng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya. (Yaponiya, Xitoy, Janubiy Koreya)da sportning anhanaviy turlarini rivojlanishi Jismoniy madaniyat va sport sohasida nazariy bilimlarni rivojlanishi. (Y.A.Komenskiy, D.Lokk, Jan-Jak Russo, Yugani Pestalotsi, G.Fit, Guts-Muts)	Individual    Individual	Adabiyotlar taxlili taqdimot	0,5 K   0,3 K
7-MODUL Xalq qo‘shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi.	Individual	Test savollar	0,5 K
8-MODUL. Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya Abu Ali ibn Sino badantarbiya haqida mulohazalari, M.Qoshqariy asarlarida talim tarbiya, Abu Rayxon Beruniy jismoniy mashqlar haqida, Alisher Navoyining gazallarida jismoniy tarbiya masalalari. J.Manguberdi, A.Temurning harbiy jismoniy tayyorgarligi, Z.M.Boburning harbiy yurishlarida jismoniy sifatlarni rivojlanishi.	Jamoaviy	Adabiyotlar taxlili	0,5 K
9-MODUL. Abu Ali ibn Sino badantarbiya haqida mulohazalari, M.Qoshqariy asarlarida talim tarbiya, Abu Rayxon Beruniy jismoniy mashqlar haqida, Alisher Navoyining gazallarida jismoniy	Individual	test	0,2 K
tarbiya masalalari.
10–MODUL. Xalqaro sport harakatining rivojlanishi va xalqaro olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi			0,5 K
11-     MODUL.Jismoniy     tarbiya     va      sportni boshqarish fanining maqsadi hamda vazifalari	Individual	test	0,5 K
12-MODUL.     Jismoniy     tarbiya     va      sportni boshqarishning nazariy asoslari	Individual	Referat
13-MODUL Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishda ishtirok yetuvchi davlat idoralari. Boshqarishning jamoat tashkilotlari		Referat	0,5 K
14-MODUL. Sport maktablari va markazlari faoliyatini tashkil qilish. Aholi turar joylarida jismoniy tarbiya va sport.	Individual
15-MODUL. Boshqarishning ijtimoiy-psixologik va pedagogik yo‘nalishlari		Test	0,2 K

 

 

III.

GLOSSARIY

 

 

№	Atamaning О‗zbek tilida nomlanishi	Atamaning Rus tilidа nomlanishi	Atamaning Ingliz tilidа nomlanishi	Atamaning  ma‘nosi
1.	mashq	упражнения	Fairy tales	Ҳarakatlar,harakat faoliyatlari, shuningdeк harakat faoliyatining murakkab turlari, bо‗lib ular jismoniy tarbiya vazifalarini hal etish uchun vositada tanlab olingan. ―Mashq‖ atamasini harakat faoliyatini bir necha bor takrorlash jarayonini ifodalash ma‘nosida ham qо‗llaniladi.
2.	Hаrаkаt fаoliyati	Двигательной активность	actiwiti	Deb harakatni bajara olish uni takomillashtirish va kо‗nikmani vujudga keltirishga aytiladi
3.	Jismoniy tаrbiya	Физическая воспитания	Physical traihihg	Jismoniy kamolotga erishishga yо‗naltirilgan pedagogik jarayondir.
4.	Jismoniy tаyyorgаrlik	Физическая подготовка	Physical traihihg	U aniq kasb xususiyatiga kо‗ra о‗tkaziladigan jismoniy mashqlarning vazifalari, vositalari, о‗kazish metodikasining о‗ziga xosligi bilan xarakterlanadi.
5.	Jismoniy tа‘lim	Физическая воспитания	Physical traihihg	Jismoniy tarbiyaning maxsus bilimlar,harakat kо‗nikma va malakalarini egallashdan iborat bir turi.
6.	Sport	спорт	sport	Bu musobaqa jarayonida namoyon bо‗ladigan,u yoki bu jismoniy mashq turida eng yuqori natijaga erishishga yо‗naltirilgan maxsus faoliyatdir.
7.	chidаmlilik	выносливость	durable	Biror –bir faoliyatda toliqishga qarshi tura olish qobiliyatidir.
8.	musobaqalashm oq	соревнования	compete	Ikki jamoa о‗rtasida bellashuv
	jismoniy madaniyaт	Физическая культура	Physical traihihg	Bu jismoniy kamolotga erishishga yо‗naltirilgan pedagogik jarayondir.
	Jismoniy rivojlanish	Физическая развития		Bu kishi organizmi shakl va funksiyalarining о‗zgarish jarayonidir.

 

IV.	ILOVALAR
1)	Fan dasturi

 

O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI

 OLIY VA  O‗RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI

 

 

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

 

 

                                                                                          ―TASDIQLAYMAN‖

Navoiy davlat pedagogika  instituti rektori B.Sobirov

______________________

2021 yil ―___‖___________

 

 

 

JISMONIY MADANIYAT TARIXI FANINING  

FAN DASTURI

 

                      Bilim sohasi:                             100000  – Gumanitar soha

                      Ta‘lim sohasi:                          110000 – Pedagogika

                     Ta‘lim yo‗nalishi:                     60112200- jismoniy madaniyat

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Navoiy-2021

 

 

Fan/modul kodi JMT1104.1.13		O‗quv yili 2021-2022		Semestr 1	ECS- Kreditlar 4
Fan/modul turi majburiy		Ta‘lim tili O‗zbek/rus			Haftadagi dars soatlari 4
1.	Fan nomi		Auditoriya mashg‗ulotlari (soat)		Mustaqil ta‘lim (soat)	Jami yuklama (soat)
	Jismoniy madaniyat tarixi		60		60	120
2.	I.               Fanning mazmuni Fanni o‗qitishdan maqsad – bo‗lajak kadrlarga jismoniy madaniyat tarixi bo‗yicha atroflicha va chuqur kasbiy bilimlar berish orqali, kelajakdagi ish faoliyatlarida kasbiy-amaliy ahamiyat kasb etuvchi jismoniy madaniyat bo‗yicha kasbiy bilimlar, ko‗nikma va malakalarga ega qilish qatorida pedgogik va axborot texnologiyalardan foydalana olish kabi amaliy ko‗nikmalar bilan qurollantirishni ko‗zda tutadi. Fanning vazifasi – talabalarga o‗quv muassasalari maktabgacha ta‘lim muassasalari, umumta‘lim maktab, akademik litsey hamda kasb- hunar kollej o‗quvchilarini jismoniy madaniyat mashg‗ulotlarida umumrivojlantiruvchi mashqlardan, umumiy va maxsus mashqlardan foydalanish, ta‘lim muassasalarida jismoniy tarbiya jarayonini tizimli tashkil etish va boshqarish hamda jamiyatning ijtimoiy qatlamlari orasida sog‗lom turmush madaniyatini targ‗ib qilish va keng ommalashtirish kabi bilimlarini shakllanishini o‗rganishga ko‗maklashadi.   II.            Asosiy nazariy qism (ma‘ruza mashg‗ulotlari) II.I. Fan tarkibiga quyidagi mavzular kiradi: 1-     mavzu. Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari.       Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalarini tushuntirish va fanning umumiy mazmuni, uning rivojlanish bosichlari, davrlari haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.   2-     mavzu. Qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi. Qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi, onalik va otalik urug‗chilik davrida jismoniy mashqlarni rivojlanish xususiyatlari haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.   3-mavzu. Qadimgi Sharq davlatlarida jismoniy tarbiya.        Qadimgi Yunonistonda Gomer davrida jismoniy tarbiya. Yunonistonda Sparta, Afina tizimi va Antigimnastika. Qadimgi olimpiya o‗yinlarining tarkib topishi haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.                                    4-mavzu. Qadimgi rimda jismoniy madaniyat.  Shohlar davrida jismoniy madaniyat          Rimning vujudga kelishi.Dehqonlarning jismoniy madaniyati,Imperatorlik

 

davrida jismoniy madaniyat  haqida nazariy ma‘lumotlarg ega qilish.   5-mavzu: O‗rta asrlarda jismoniy tarbiya va sport. Yevropada jismoniy tarbiya va sport.   Yevropada jismoniy tarbiya va sportning ravnaq topishi.Osiyo, Afrika va Amerika mintaqalarida jismoniy tarbiya va sport.Uyg‗onish (yangilanish) davrida jismoniy tarbiyada pedagogik g‗oyalarning rivojlanishi haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.   6-mavzu: Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarda jismoniy tarbiya va sport   G‗arb mamlakatlari hayotda jismoniy tarbiya va sport.Taraqqiyot yo‗lidagi davlatlar.XX asr oxirida jahon mamlakatlarida jismoniy tarbiya va sport haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.                               7-mavzu. Qadimgi Rusda jismoniy madaniyat   Rus dvoriyanlari muhitda jismoniy tarbiya.P.F.Lesgaftning jismoniy tarbiya ta‘limi.Rossiyaning Olimpiya harakati yo‗lidagi intilishlari haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.   8-mavzu. Yangi davrda jismoniy tarbiya       Gimnastika tizimlari. Sport-o‗yin tizimlari. Jismoniy madaniyatda rekreasion harakatlar. Havaskorlik va professional sport Birinchi jahon urushi arafasi va urush yillarida jismoniy tarbiya va sport haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.           9-mavzu. Xalq qo‗shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi. Amir Temurning harbiy va jismoniy tayyorgarligi, Zaxriddin Muhammad Boburning harbiy qo‗shini, Jaloliddin Manguberdining harbiy va jismoniy tayyorgarligi to‗g‗risida nazariy bilimlar berish.                     10-mavzu. Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya. Abu Ali Ibn Sinoning ―Tib Qonuni‖ asarida sihat-salomatlik masalalari va badantarbiya haqida fikri. M.Qashqariy, A.Navoyi, asarlarida jismoniy tarbiyani yoritilishi va uning tarbiyaviy ahamiyati.        11-mavzu. Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi. Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.                       12-mavzu. Qadimgi olimpiya o‗yinlari. Qadimgi zamonlardagi olimpiya o‗yinlarini tashkil etilishi haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.   13-mavzu: O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) jismoniy madaniyat va sport.

 

―Jismoniy tarbiya va sport to‗g‗risida‖gi qonunning (1992-2000 y) ahamiyati. O‗zbekistonda jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirishda Respublika Prezidenti va hukumatning g‗amxo‗rligi haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.   14-mavzu: O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) ko‗p bosqichli ommaviy sport tadbirlari.         Ko‗p bosqichli ommaviy sport tadbirlari.―Alpomish‖ va ―Barchinoy‖ maxsus testlari jismoniy kamolot manbai.Xalq milliy o‗yinlari ma‘naviy-ma‘rifiy va tarixiy jarayonlari haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.   15-mavzu. O‗zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki. O‗zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki haqida nazariy ma‘lumotlarga ega qilish.   III.Seminar mashg‗ulotlarni tashkil etish bo‗yicha ko‗rsatma va tavsiyalar Seminar mashg‗ulotlari uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi: 1.              Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari. 2.              Qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi. 3.              Qadimgi Sharq davlatlarida jismoniy tarbiya. 4.              Qadimgi rimda jismoniy madaniyat.  shohlar davrida jismoniy madaniyat 5.              O‗rta asrlarda jismoniy tarbiya va sport. yevropada jismoniy tarbiya va sport. 6.              Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarda jismoniy tarbiya va sport  7.              Qadimgi Rusda jismoniy madaniyat 8.              Yangi davrda jismoniy tarbiya 9.              Xalq qo‗shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi. 10.          Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya. 11.          Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi. 12.          Qadimgi olimpiya o‗yinlari. 13.          O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) jismoniy madaniyat va sport. 14.          O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) ko‗p bosqichli ommaviy sport tadbirlari. 15.          O‗zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki. Seminar mashg‗ulotlar multimediya qurilmalari bilan jihozlangan auditoriya bir akademik, guruhga bir o‗qituvchi tomonidan o‗tkazilishi lozim. Mashg‗ulotlar faol va interfaktiv usullar yordamida o‗tilishi, mos ravishda munosib pedagogik va axborot texnologiyalar qo‗llanilishi maqsadga muvofiq.   IV.Mustaqil ta‘lim va mustaqil ishlar. Talaba mustaqil ta‘limni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlari hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi.

 

	-                darslik va o‗quv qo‗llanmalar bo‗yicha fan boblari va mavzularini o‗rganish; -                tarqatma materiallar ma‘ruzalar qismini o‗zlashtirish; -                maxsus adabiyotlar bo‗yicha mavzular ustida ishlash; -                talabaning o‗quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‗liq bo‗lgan fanlar bo‗limlari va mavzularini chuqur o‗rganish; -                faol va muammoli o‗qitish uslubidan foydalaniladigan o‗quv mashg‗ulotlari; - masofaviy ta‘lim. Mustaqil ta‘lim uchun tavsiya etiladigan mavzular: 1.     Ibtidoiy jamoa tizimida jismoniy tarbiya elementlarining paydo bo‗lishi taraqqiy etilishi. 2.     Onalik urug‗chilik jamoasining paydo bo‗lishi. 3.     Jismoniy tarbiyaning rivojlantirishda roli. 4.     Ibtidoiy jamoa tizimida o‗yinlarning roli. 5.     Abu Ali Ibn Sino jismoniy tarbiya haqidagi fiklari. 6.     Jismoniy tarbiya bo‗yicha ilmiy taraqqiyotni rivojlanishi 7. Gretsiyada jismoniy madaniyatni rivojlanishni xususiyatlari. 8.              Temur davri. 9.              Qadimgi Gretsiyada jismoniy madaniyat 10.          O‗zbekiston spartakiadadari va uning ahamiyati. 11.          O‗zbekistonda jismoniy tarbiya va sport. 12.          O‗zbekiston xotin-qizlarining jismoniy       tarbiyasi      haqida jismoniy mulohazalar          Mavzular yuzasidan talabalar mustaqil ish, taqdimotlar tayyorlashi va himoya qilishi tavsiya etiladi.
3.	V.Fan o‗qitilishining natijalari (shakllanadigan kompetensiyalar) Fanni o‗zlashtirish natijasida talaba: -                      jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari; qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi; qadimgi yunoniston, rim va rusda jismoniy tarbiya; o‗rta asrlarda jismoniy tarbiya; buyuk gumanistlar ta‘limoti to‗g‗risida haqida bilimlarga ega bo„lishi kerak. -                      Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya; Amur Temur, Abu Ali Ibn Sino, Zaxriddin Muhammad Bobur, Jaloliddin Manguberdi yashagan davrlarda jismoniy tarbiya; markaziyOsiyoga jismoniy tarbiyaning rivojlanishi jismoniy tarbiyaning didaktik    tamoyillari;    jismoniy       tarbiya    mashg‗ulotlarida qo‗llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari; haqida ko„nikmalarga ega bo„lishi kerak. xalqaro sport harakatining rivojlanishi va xalqaro olimpiya qo‗mitasining tashkil topishi; milliy olimpiya qo‗mitasining tashkil topishi; O‗zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki; O‗zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi malakalarga ega bo„lishi kerak.
4.	VI. Ta‘lim texnologiyalari va metodlari: ♦ keys-stadi; ♦ induvidial loyihalar; ♦ taqdimotlar qilish;

 

	♦ guruhlarda ishlash; ♦ jamoa bo‗lib ishlash va himoya qilish.
5.	VII. Kreditlarni olish uchun talabalar: Fanga oid nazariy va uslubiy tushunchalarni to‗la o‗zlashtirish, tahlil natijalarini to‗g‗ri aks ettira olish, o‗rganilayotgan jarayonlar va tushunchalar haqida mustaqil  mushohada yuritish va joriy, oraliq nazorat shakllarida berilgan vazifa va topshiriqlarni bajarish, yakuniy nazorat bo‗yicha yozma ishni topshirishi zarur.
6.	Asosiy adabiyotlar. 6.                 Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‗quv qo‗llanma Toshkent 1993 y. 7.                 Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 8.                 Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‗quv qo‗llanma T.: 2002 9.                 Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020 10.            Xo‗jayev F. O‗zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y. Qo‗shimcha adabiyotlar 8.               Sh.Mirziyoev        Erkin va farovon, demokratik O‗zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent -―Ozbekiston‖ -2016.56 b. 9.               Sh.Mirziyoyev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga qo‗ramiz. Toshkent -―O‗zbekiston‖ -2016.488 b. 10.           Sh.Mirziyoyev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari ta‘minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent -―O‗zbekiston‖ - 2016.488 b. 11.           Sh.Mirziyoyev Tanqidiy taxlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bulishi kerak. Toshkent ―O‗zbekiston‖ -2017.104 b. 12.           2017-2021 yillarda O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi bo‗yicha Xarakatlar strategiyasi. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 13.           Botirov X.A. Jismoniy tarbiya va sport tarixi. T. ―O‗qituvchi‖ 1993 y. 14.           Xo‗jayev F. O‗zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y. Internet saytlari 1.   www.tdpu.uz    2.   www.pedagog.uz 3.   www.edu.uz 4.   www.nadlib.uz (A.Navoiy nomidagi O‗z.MK) 5.   http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta‘lim resurslari portali
7.	Fanning o‗quv dasturi Navoiy  davlat pedagogika instituti tomonidan ishlab chqilgan hamda 202___ -yil ― ___ ‖ _____ dagi ___-sonli bayonnomasi bilan tasdiqlangan
8.	Fan/modul uchun ma‘sullar:         Pirimova N.A.  -Navoiy davlat pedagogika instituti ―Jismoniy madaniyat‖ kafedrasi o‗qituvchisi

 

9.	Taqrizchilar:       Radjabov U.R. - Nizomiy nomidagi TDPU ―Jismoniy madaniyat‖ kafedrasi mudiri, dotsenti.       Aslonova M.A. - Navoiy  davlat pedagogika instituti ―Jismoniy madaniyat‖ kafedrasi p.f.n.dotsent

 

2)	Ishchi fan dasturi

 

                                                                        O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

                                         OLIY VA  O‗RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

 

 

 

 

                                                                                                   ―TASDIQLAYMAN‖

Oʻquv ishlari boʻyicha prorektor  

____________D.U.Ro ‗ziyev ―_____‖_________________2021yil

 

 

 

―JISMONIY MADANIYAT TARIXI‖ FANIDAN 

SILLABUS (ishchi dastur) 

 

 

Fanning kodi:	JMT1104.1.13
Bakalavriat yoʻnalishi:	60112200- jismoniy madaniyat
Semestr:	1
Kreditlar soni:	4

 

 

Mashgʻulot turi	Ajratilgan soat	Semestr
		I
Nazariy (ma‘ruza)	30	30
Amaliy
Seminar	30	30
Kurs ishi
Jami auditoriya soatlari	60	60
Mustaqil ta`lim	60	60
Umumiy oʻquv soatlari	120	120

 

 

 

 

Navoiy-2021

       Fanning ishchi o‗quv dasturi Navoiy  davlat pedagogika instituti tomonidan ishlab chqilgan hamda 202___ -yil ― ___ ‖ _____ dagi ___-sonli bayonnomasi bilan tasdiqlangan ―Jismoniy madaniyat tarixi‖ fanidan tuzilgan namunaviy o‗quv dasturi asosida ishlab chiqildi.

 

Tuzuvchi:

 

Pirimova N.A. .–  NavDPI ―Jismoniy imadaniyat‖ kafedrasi o‘qituvchisi

 

 

 

Taqrizchilar: 

M.Aslonova –  NavDPI Jismoniy madaniyat  kafedrasi dotsenti 

 

Oʻquv-uslubiy boshqarma boshligʻi:

2021-yil ―____‖______________  ________________ N.Xolmirzayev 

                                                                                                            (imzo)

 

―Jismoniy madaniyat‖ kafedrasi mudiri:

2021-yil ―____‖______________  ________________ Sh.S.Hojiyev

 

 

 

―Jismoniy madaniyat tarixi‖ fanidan sillabus ishchi dasturi Navoiy davlat pedagogika instituti  Kengashining  2021-yil ― ___‖ ________dagi _____ - sonli bayoni bilan tasdiqlangan.

        Professor-oʻqituvchilar:  Pirimova N.A.   

Ish joyi: Navoiy davlat pedagogika instituti  

Bogʻlanish uchun telefon nomeri: (+99893) 3113434

E-mail:  [email protected] 

 

Prerekvizitlar:

Mazkur       fanni oʻzlashtirgunga     qadar talabalar      quyidagi      fanlarni oʻzlashtirgan boʻlishlari shart: Maktab o`quvchilari uchun tayyorlangan 1-11 sinif

Jismoniy tarbiya darsligi Postrekvizitlar: 

Ushbu fan quyidagi modullar boʻyicha bilim, koʻnikma va malakalarni egallashga hizmat qiladi: ―Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish‖, ―Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi‖, ―Gimnastika va uni o‗qitish metodikasi‖, ―Sport va harakatli o‗yinlar o‗qitish metodikasi‖, ―Sport to‗garaklarni tashkil qilish‖.

Fanni oʻrganishning zaruriyati.

Jismoniy madaniyat tarixi fani mutaxassis kadrlar tayyorlash, aholining, ayniqsa o‗quvchi-yoshlar va talabalarning nazariy bilimlarini boyitishda xizmat qiladi. Bunda jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati, pedagogika, tarix va boshqa fanlar, ayniqsa sport fanlari (ixtisoslik) bilan uzviy aloqada bo‗lib, ularning mazmuni, maqsadi va vazifalariga tayanadi. Mazkur fan jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi o‗quv rejasida keltirilgan keyingi barcha fan va modullar uchun fundamental asos vazifasini oʻtab, zarurat yuzasidan birlamchi modul hisoblanadi.

Fanni o‘qitishdan maqsad – bo‘lajak kadrlarga jismoniy madaniyat tarixi bo‘yicha atroflicha va chuqur kasbiy bilimlar berish orqali, kelajakdagi ish faoliyatlarida kasbiy-amaliy ahamiyat kasb etuvchi jismoniy madaniyat bo‘yicha kasbiy bilimlar, ko‘nikma va malakalarga ega qilish qatorida pedgogik va axborot texnologiyalardan foydalana olish kabi amaliy ko‘nikmalar bilan qurollantirishni ko‘zda tutadi.

Fanning vazifasi – talabalarga o‘quv muassasalari maktabgacha ta‘lim muassasalari, umumta‘lim maktab, akademik litsey hamda kasb- hunar kollej o‘quvchilarini jismoniy madaniyat mashgʻulotlarida umumrivojlantiruvchi mashqlardan, umumiy va maxsus mashqlardan foydalanish, ta‘lim muassasalarida jismoniy tarbiya jarayonini tizimli tashkil etish va boshqarish hamda jamiyatning ijtimoiy qatlamlari orasida sogʻlom turmush madaniyatini targʻib qilish va keng ommalashtirish kabi bilimlarini shakllanishini o‘rganishga ko‘maklashadi.

Fanni oʻqish natijasida:

Fanni o‘zlashtirish natijasida talaba:

-                jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari; qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi; qadimgi yunoniston, rim va rusda jismoniy tarbiya; o‘rta asrlarda jismoniy tarbiya; buyuk gumanistlar ta‘limoti to‘gʻrisida haqida bilimlarga ega bo‟lishi kerak.

-                Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya;

Amur Temur, Abu Ali Ibn Sino, Zaxriddin Muhammad Bobur, Jaloliddin Manguberdi yashagan davrlarda jismoniy tarbiya; markaziyOsiyoga jismoniy tarbiyaning rivojlanishi jismoniy tarbiyaning didaktik    tamoyillari;    jismoniy       tarbiya       mashgʻulotlarida qo‘llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari; haqida ko‟nikmalarga ega bo‟lishi kerak.

-                xalqaro sport harakatining rivojlanishi va xalqaro olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi; milliy olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi; O‘zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‘yinlaridagi ishtiroki; O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi malakalarga ega bo‟lishi kerak

 

 

FANNING TAQVIM-MAVZU REJASI

MA`RUZA MASHGʻULOTLARI

Ma`ruza mashgʻulotlari information va yoʻnaltiruvchi xarakterda boʻlib, talabalarga mazkur fanning mazmunini professor-oʻqituvchi tomonidan yoritib berilishiga asoslanadi. Ma`ruzalar davomida 2 marta oraliq nazorat oʻtkazilib, har bir oraliq nazoratida talaba ____ ball egallashi mumkin. 

 

Hafta	Soat	Mashgʻulot mazmuni
1	2	1-MODUL   Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu: Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari. Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari. Mavzu rejasi: 4.                 Jismoniy madaniyat tarixi  fani va uning vazifalari.  5.                 Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarishning jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi, biologiya, fizika, matematika, sport va harakatli o‗yinlar, jahon tarixi, O‗zbekiston tarixi va boshqa fanlar bilan bog‗liqligi.   6.                 Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarishning shakllanishi va rivojlanish tarixi hamda, unga olimlarning qo‗shgan hissasi. Adabiyotlar: 11.              Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 12.              Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 13. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002 14.              Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020 15.              Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.
2	2	2-MODUL.   Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu: Qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi. Mavzu rejasi: 1.Jismoniy mashqlarni paydo bo‗lishi va rivojlanishi.  2. Onalik ( materiarxat) davrida jismoniy mashqlarni paydo bo‗lish xususiyati 3.Otalik ( pateriarxat) urug‗chilik davrida jismoniy madaniyat   (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish)-Toshkent 2020.  Adabiyotlar: 5. Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 6.Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 7.Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002 8.         Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.
3	2	3-MODUL.  Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu: Qadimgi Sharq davlatlarida jismoniy tarbiya. Mavzu rejasi: 4. Qadimgi Yunonistonda Gomer davrida jismoniy tarbiya. 5. Yunonistonda Sparta, Afina tizimi va Antigimnastika.  6. Qadimgi olimpiya o‗yinlarining tarkib topishi

 

		Adabiyotlar: 6. Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 7.Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 8.Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002 9.Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020 10.       Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.
4	2	4-MODUL.  Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu: Qadimgi rimda jismoniy madaniyat.  Shohlar davrida jismoniy madaniyat Mavzu rejasi: 4.               Rimning vujudga kelishi. 5.               Dehqonlarning jismoniy madaniyati, 6.               Imperatorlik davrida jismoniy madaniyat   Adabiyotlar: 6. Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 7.Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 8.                  Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002 9.                  Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020 10.              Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.
5	2	5-MODUL.  Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu: O‗rta asrlarda jismoniy tarbiya va sport. Yevropada jismoniy tarbiya va sport.  Mavzu rejasi: 4.               Yevropada jismoniy tarbiya va sportning ravnaq topishi. 5.               Osiyo, Afrika va Amerika mintaqalarida jismoniy tarbiya va sport. 6.               Uyg‗onish (yangilanish) davrida jismoniy tarbiyada pedagogik g‗oyalarning rivojlanishi Adabiyotlar: 6. Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 7.Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 8.Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002 9.Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020 10.      Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y..
6	2	6 - MODUL.   Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu: Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarda jismoniy tarbiya va sport  Mavzu rejasi: 4.                      G‗arb mamlakatlari hayotda jismoniy tarbiya va sport. 5.                      Taraqqiyot yo‗lidagi davlatlar. 6.                      XX asr oxirida jahon mamlakatlarida jismoniy tarbiya va sport

 

		Adabiyotlar: 5. Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 6.Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 7.Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002 8. Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020
7	2	7 - MODUL.   Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu. Qadimgi Rusda jismoniy madaniyat Mavzu rejasi: 3.                 Rus dvoriyanlari muhitda jismoniy tarbiya.P.F.Lesgaftning jismoniy tarbiya ta‘limi 4.                 Rossiyaning Olimpiya harakati yo‗lidagi intilishlari  Adabiyotlar: 4. Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 5.Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 6. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002
8	2	8 - MODUL. Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu:  Yangi davrda jismoniy tarbiya. Yangi davrda jismoniy tarbiya  Mavzu rejasi: 6.         Gimnastika tizimlari.  7.         Sport-o‗yin tizimlari.  8.                  Jismoniy madaniyatda rekreasion harakatlar. 9.                  Havaskorlik va professional sport 10.              Birinchi jahon urushi arafasi va urush yillarida jismoniy tarbiya va sport  Adabiyotlar: 5.                  Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 6.                  Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 7.                  Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002 8.                  Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020
9	2	9 - MODUL. Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu:  Xalq qo‗shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi.   Mavzu rejasi: 4.                  Amir Temurning harbiy va jismoniy tayyorgarligi 5.                  Zaxriddin Muhammad Boburning harbiy qo‗shini 6.                  Jaloliddin Manguberdining harbiy va jismoniy tayyorgarligi Adabiyotlar: 4. Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 5.Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 6. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002
10	2	10-MODUL.   Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu: Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya.

 

		Mavzu rejasi: 3.                 Abu Ali Ibn Sinoning ―Tib Qonuni‖ asarida sihat-salomatlik masalalari va badantarbiya haqida fikri. 4.                 M.Qashqariy, A.Navoyi, asarlarida jismoniy tarbiyani yoritilishi va uning tarbiyaviy ahamiyati. Adabiyotlar: 4.                 Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 5.                 Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 6.                 Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002
11	2	11-MODUL.   Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu: Markaziy Osiyoga jismoniy madaniyatning kirib kelishi Mavzu rejasi: 1.Markaziy Osiyoga jismoniy madaniyatni rivojlanish xususiyati. 2. Miloddan oldingi IX-VI asrlarda Markaziy Osiyoda jismoniy madaniyat. Adabiyotlar: 4.                 Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 5.                 Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 6.                 Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002
12	2	12 - MODUL.  Mashgʻulot turi: ma‘ruza Mavzu: Qadimgi olimpiya o‗yinlari. Mashgʻulot rejasi: 4.                  Xalqaro olimpiya qo‗mitasining tashkil tp‘ishi. 5.                  Olimpiya kongressi 6.                  Olimpiya xartiyasi, olimpiya ramzlari, Olimpiya prezidentlari. 4.Zamonaviy olimpiya o‗yinlari haqida Adabiyotlar: 4.                  Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 5.                  Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 6.                  Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002
13	2	13-MODUL.   Mashgʻulot turi: Ma`ruza  Mavzu: O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) jismoniy madaniyat va sport. Mashgʻulot rejasi: 3.                  ―Jismoniy tarbiya va sport to‗g‗risida‖gi qonunning (1992-2000 y) ahamiyati.  4.                  O‗zbekistonda jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirishda Respublika Prezidenti va hukumatning g‗amxo‗rligi  Adabiyotlar: 4.                  Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 5.                  Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 6.                  Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma
		T.: 2002
14	2	14-MODUL.   Mashgʻulot turi: Ma`ruza  Mavzu: O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) ko‗p bosqichli ommaviy sport tadbirlari. Mashgʻulot rejasi: 4.               Ko‗p bosqichli ommaviy sport tadbirlari. 5.               ―Alpomish‖ va ―Barchinoy‖ maxsus testlari jismoniy kamolot manbai. 6.               Xalq milliy o‗yinlari ma‘naviy-ma‘rifiy va tarixiy jarayonlari  Adabiyotlar: 3.                  Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 4.                  Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 5.                  Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002
15	2	15-MODUL.   Mashgʻulot turi: Ma`ruza  Mavzu:         O‗zbekiston        sportchilarining         Osiyo,         jahon          va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki. Mashgʻulot rejasi: 3.                       Olimpiada cho‗qqisini zabt etgan O‗zbekiston sportchilari 4.                       Osiyo, jahon va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki Adabiyotlar: 1.                  Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y. 2.                  Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008 3.                  Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.: 2002
		YAKUNIY NAZORAT – 50 ball

 

SEMINAR MASHGʻULOTLARI

Seminar mashgʻulotlari ma`ruza mashgʻulotlari asosida tayyorlangan boʻlib, nazariy egallangan bilimlarni mustahkamlash funksiyasini bajaradi. Har bir seminar mashgʻuloti bajarilishida talaba tomonidan _______ball toʻplanadi. 

Seminar mashgʻulotlar soʻngida talaba jami ____ ballni toʻplashi mumkin.

 

Hafta	Soat	Mashgʻulot mazmuni
1	2	Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari. Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari.
2	2	Qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi.
3	2	Qadimgi Sharq davlatlarida jismoniy tarbiya.
4	2	Qadimgi rimda jismoniy madaniyat.  Shohlar davrida jismoniy madaniyat
5	2	O‗rta asrlarda jismoniy tarbiya va sport. Yevropada jismoniy tarbiya va sport.
6	2	Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarda jismoniy tarbiya va sport
7	2	Qadimgi Rusda jismoniy madaniyat
8	2	Yangi davrda jismoniy tarbiya. Yangi davrda jismoniy tarbiya
9	2	Xalq qo‗shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi.
10	2	Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya.
11	2	Markaziy Osiyoga jismoniy madaniyatning kirib kelishi
12	2	Qadimgi olimpiya o‗yinlari.
13	2	O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) jismoniy madaniyat va sport.
14	2	O‗zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2011 y) ko‗p bosqichli ommaviy sport tadbirlari.
15	2	O‗zbekiston         sportchilarining          Osiyo,          jahon           va Olimpiya o‗yinlaridagi ishtiroki.
	30

 

 

MUSTAQIL TA‘LIM TOPSHIRIQLARI

Mustaqil ta‘lim topshiriqlari mazkur kurs mazmunini toʻliq qamrab olish maqsadida tayyorlangan boʻlib, nazariy yegallangan bilimlarni kengaytirish, talabalarning mustaqil oʻqish faoliyatini yoʻlga qoʻyishga asoslangan.  

Mustaqil topshiriqlari talabaning oʻquv yuklamasining tarkibiy qismiga kirib, unda talaba tomonidan minimal 5 kredit (330 soat hajmda) toʻplanishi lozim. Mazkur kursdagi modullar yuzasidan topshiriqlar amaliy xarakterda boʻlib talaba tomonidan mustaqil oʻzlashtirilishi va topshirilishi shart. 

 

Talaba semestr yakuniga qadar 5 kredit toʻplashi zarur va buning uchun 10 ball beriladi.

Kurs modullari	Topshiriq turi	Toshiriq shakli	MT              ga ajratilgan miqdori
1-MODUL. Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari. Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari.	individual	test	0,2 K
2-MODUL. Qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi. Ibtidoyi jamoya tuzumida jismoniy mashqlarni rivojlanish xususiyatlari	Individual   Individual	Referat   Adabiyotlar taxlili	0,5 K
3-MODUL. Qadimgi  Sharq mamlakatlarda jismoniy tarbiya. Qadimgi Yunonistonda Gomer davrida jismoniy tarbiya.. Qadimgi olimpiya o‘yinlari.	Individual	Taqdimot	0,3 K
4-MODUL. O‘rta asrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya O‘rta asrlarda Buyuk Britaniya, Germaniya, AQSH, Fransiyada jismoniy tarbiyani rivojlanishi	Individual Jamoaviy	Adabiyotlar taxlili Animatsion rolik	0,5 K   1 K
5-MODUL. Feodalizm yemirilishi davrida buyuk gumanistlar ta‘limoti Jismoniy madaniyat haqida nazariy bilimlarni dunyoga kelishi.( Platon, Gippokrat, Klavdiy Galen, Burjuaziya ideologlarining jismoniy madaniyat haqidagi g‗oyalari (Vittorino da Feldre maktabi, I Merkurialisning davolobchi gimnastikasi, Fransuz gumanist yozuvchi Fransua Rable)	Jamoaviy	Animatsion rolik, model tayyorlash	1 K
6-MODUL. Yangi va yeng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya. (Yaponiya, Xitoy, Janubiy Koreya)da sportning anhanaviy turlarini rivojlanishi Jismoniy madaniyat va sport sohasida nazariy bilimlarni rivojlanishi. (Y.A.Komenskiy, D.Lokk, Jan-Jak Russo, Yugani Pestalotsi, G.Fit, Guts-Muts)	Individual    Individual	Adabiyotlar taxlili taqdimot	0,5 K   0,3 K
7-MODUL Xalq qo‘shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi.	Individual	Test savollar	0,5 K
8-MODUL. Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya Abu Ali ibn Sino badantarbiya haqida mulohazalari, M.Qoshqariy asarlarida talim tarbiya, Abu Rayxon Beruniy jismoniy mashqlar haqida, Alisher Navoyining gazallarida jismoniy tarbiya masalalari. J.Manguberdi, A.Temurning harbiy jismoniy tayyorgarligi, Z.M.Boburning harbiy yurishlarida jismoniy sifatlarni rivojlanishi.	Jamoaviy	Adabiyotlar taxlili	0,5 K
9-MODUL. Abu Ali ibn Sino badantarbiya haqida mulohazalari, M.Qoshqariy asarlarida talim	Individual	test	0,2 K
tarbiya, Abu Rayxon Beruniy jismoniy mashqlar haqida, Alisher Navoyining gazallarida jismoniy tarbiya masalalari.
10–MODUL. Xalqaro sport harakatining rivojlanishi va xalqaro olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi			0,5 K
11-     MODUL.Jismoniy     tarbiya     va      sportni boshqarish fanining maqsadi hamda vazifalari	Individual	test	0,5 K
12-MODUL.     Jismoniy     tarbiya     va      sportni boshqarishning nazariy asoslari	Individual	Referat
13-MODUL Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishda ishtirok yetuvchi davlat idoralari. Boshqarishning jamoat tashkilotlari		Referat	0,5 K
14-MODUL. Sport maktablari va markazlari faoliyatini tashkil qilish. Aholi turar joylarida jismoniy tarbiya va sport.	Individual
15-MODUL. Boshqarishning ijtimoiy-psixologik va pedagogik yo‘nalishlari		Test	0,2 K

 

OʻQUV ADABIYOTLARI, DARSLIK VA OʻQUV QOLLANMALAR BALLAR TAQSIMOTI:

 Oraliq nazorat                   - 30 ball. Joriy nazorat                   - 20 ball.

            Yakuniy nazorat              - 50 ball.

             Jami:                              100 ball

 

TALABALARNI BAHOLASH TARTIBI 

Baholash tartibi oʻz ichiga nazoratlar turini (oraliq, joriy va yakuniy) qamrab oladi. Talabaning oʻzlashtirish darajasi quyidagi yoʻl bilan baholanadi: 

 

Darajasi	Ballar (foiz)		Reyting
A+	95 - 100 ball	5	A‘LO
A	90 - 94 ball	4.0
B+	85 - 89 ball	3.5	JUDA YAXSHI
B	80 - 84 ball	3.0
C+	75 - 79 ball	2.5	YAXSHI
C	70 - 74 ball	2.0
D+	65 - 69 ball	1.5	SHARTLI OʻTDI
D	60 - 64 ball	1.0
F	59 ball va undan past	0.0	OʻTMADI

 

TALABANING OʻZLASHTIRISHINI BAHOLASH MEZONLARI

―A+‖, ―A‖, ―B+‖ baho: talaba materiallarni mustaqil ravishda tez oʻzlashtiradi:

xatolarga yoʻl qoʻymaydi; mashgʻulotlarda faol ishtirok yetadi; savollarga toʻliq va aniq javob beradi. 

―B‖, ―C+‖, ―C‖ baho: talaba materiallarni yaxshi oʻzlashtirgan, uni mantiqiy ifoda yeta oladi; mashgʻulotlarda faol ishtirok yetadi; savollarga toʻliq va aniq javob beradi, biroq uncha jiddiy boʻlmagan xatolarga yoʻl qoʻyadi. 

―D+‖, ―D‖ baho: asosiy materiallarni biladi, biroq aniq ifoda yetishga qiynaladi; savollarga javob berishda aniqlik va toʻliqlik yetishmaydi; materiqllarni taqdim yetishda ayrim xatoliklarga yoʻl qoʻyadi; kommunikatsiya jarayonida qiyinchilik sezadi.

―F‖ (oʻtmadi) baho: materiallarni oʻzlashtirmagan; savollarga javob bera olmaydi; mashgʻulotlarda ishtirok yetmaydi.

Talabalarni baholashda quyidagilar hisobga olinadi:

-  mashgʻulotlardagi ishtiroki (davomat);

-  mashgʻulotlardagi faollik va ijodkorlik;

-  asosiy va qoʻshimcha oʻquv materiallarini oʻzlashtirish; - mustaqil ta‘lim boʻyicha topshiriqlarni oʻz vaqtida bajarish; - nazoratning barcha turlarinii oʻz vaqtida bajarish.

 

AKADEMIK TALABLAR

  Nazorat topshiriqlarini bajarishda koʻchirmakashlikka (plagiat) yoʻl qoʻyilmaydi.  Test, oʻquv loyihalari, mustaqil ishlar, oraliq, joriy, yakuniy nazorat topshiriqlarini boshqa shaxslardan koʻchirib olinishiga yoʻl qoʻyilmaydi, boshqa talabaning oʻrniga imtihon topshirish ta‘qiqlanadi.

 Kurs boʻyicha har qanday nazorat topshirigʻini soxtalashtirgan talaba ―fanni oʻzlashtirmagan‖ (―F‖) hisoblanadi.

 Mashgʻulotlar paytida mobil aloqa va boshqa yelektron qurilmalardan foydalanishga yoʻl qoʻyilmaydi.

  Mashgʻulotlar paytida auditoriyada (virtual auditoriyada) belgilangan talablarga zid harakatlar qilish mumkin yemas.

                 Boshqalar va turli fikrlarga tolerant munosabatda boʻlish talab yetiladi.

   

 

Kontakt soatlari: mustaqil ta‘lim topshiriqlarini bajarish, ularni taqdim yetish, zarur ma‘lumotlar va turli materiallar boʻyicha savollarga quyidagi grafik asosida oʻqituvchiga murijaat qilishingiz mumkin:  

 

№	Kun	Vaqt	Xona
1.	Chorshanba	10.00 – 12.00	118
2.	Shanba	10.00 – 12.00	118

 

*Eslatma: Mazkur blok har bir oʻqituvchi tomonidan oʻzining individual-shaxsiy ishchi dasturida imkoniyatdan kelib chiqib toʻldiriladi.   

 

 

 

 

 

 

 

Asosiy adabiyotlar.

1.                     Abdumalikov R. Yeshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2.                     Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish Darslik T.: 2008

3.                     Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish O‘quv qo‘llanma T.:

2002

4.                     Yunusova D.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy madaniyat tarixi va sportni boshqarish) -T :2020 5. Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.

Qo‗shimcha adabiyotlar

6.                     Sh.Mirziyoev Erkin va farovon, demokratik O‗zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent -―Ozbekiston‖ -2016.56 b.

7.                     Sh.Mirziyoyev      Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga qo‘ramiz. Toshkent -―O‗zbekiston‖ -2016.488 b.

8.                     Sh.Mirziyoyev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari ta‘minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent -―O‗zbekiston‖ - 2016.488 b.

9.                     Sh.Mirziyoyev Tanqidiy taxlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bulishi kerak. Toshkent ―O‗zbekiston‖ -2017.104 b.

10.                2017-2021 yillarda O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi bo‗yicha Xarakatlar strategiyasi. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

11.                Botirov X.A. Jismoniy tarbiya va sport tarixi. T. ―O‗qituvchi‖ 1993 y.

12.                Xo‗jayev F. O‗zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.

Internet saytlari

1.   www.tdpu.uz   

2.   www.pedagog.uz

3.   www.edu.uz

4.   www.nadlib.uz (A.Navoiy nomidagi O‗z.MK)

5.   http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta‘lim resurslari portal

 

 

 

 

 

 

1. Sportga oid atamalar ―Zanjir‖ (100 -5, 80-4, 60-3 so‗z)

Olimpiya- yakka kurash-shashka- antigimnast- 

 

     

                                                                                               How many words can you make out of

Olympic Games?

 

                                                                                               O L Y M P I C   G A M E S

___________	___________
___________	___________
___________	___________

                                                                                         ___________                                          ___________

                                                                                                                                          ___________             ___________

                                                                                                                                          ___________             ___________

                                                                                                                                          ___________             ___________

                                                                                                                                          ___________             ___________

                                                                                                                                          ___________             ___________

                                                                                                                                          ___________             ___________

                                                                                                                                          ___________             ___________

   

 

          

                                                      Did you find these?

Easy:                                   Something you need when you          are lost.

                                                                                   What a poet writes.                              

                                                                                   The opposite of different.                     

                                                                                   The opposite of went.                           

                                                                                   A barnyard animal.                              

    Score a ______.              An expensive jewel.         

                                           Something you wear on your  head. 

                                                                                   Peaceful.                                              

                                                                                   Fuel for a car.                                      

    A place where you exercise.      Difficult:    A grand story.        

                                                        A short appearance in a movie.             

 

www.bogglesworldesl.com

 

 

        2. Ingliz tilida spotga oid atamalar chayinvor tuzing

 

3.―Qadimgi ajdodlarimizni jismoniy madaniyatga qo‗shgan hissalari‖ Mavzusida 

― KLASTER‖

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.«Yechim daraxti» metodi

«Qadimgi xalqlar jismoniy madaniyati»  mavzusi  misolida

 

                                              

Buyuk gumanistlar jismoniy tarbiya haqida mulohazalari.
Sharq olimlari	Maxalliy olimlari	G‗arb olimlari

 

 

Olimpiya o‗yinlari
Yozgi o‗yinlari	olimpiya	Qishki   olimpiya  o‗yinlari	Osiyo o‗yinlari

 

 

Polestrika nima?  KLASTER

 

 

 

 

 

 

ANTIQA TOPShiRIQ

Quyidagi harflarni to‗g‗ri joylashtirib sehrli so‗zlarning toping.

ATNRAKT                       

                       

FVAIZA