Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Оқушылардың өзіндік дамуының психологиялық-педагогикалық сипаттамасын жан жақты талдау мақсатында өзіндік даму тұлғалық дамудың құраушысы екендігін атап өту маңызды.
Адамның қоғамдық қатынас жүйесiндегi орны мен әлеуметтiк орта әсерiнiң өзi, адамның жас ерекшелiгiне орай өзгередi. Бұл жоғары сынып оқушыларының өзіндік дамуының мақсаттылықпен қалыптасуын, ұйымдастырылуына байланысты сарапталған көзқарастардың қажеттiлiгiн анықтайды. Адамның тұлға ретiнде қалыптасуында жасөспірімдік кезең маңызды орын алады. Бұл жас кезеңнiң адамның тұлға ретiнде қалыптасуындағы ерекше маңыздылығы 15-18 жастағы тұлғаның дамуындағы сапалы өзгерiстерге байланысты болып келедi. Тұлға сезiмдiк қасиеттермен, яғни индивид пен әлеуметтiк ортаның шартымен бiрлiкте қарастырылуы да көрсетiлген. Сонымен қатар, Б.Г. Ананьев [3, 35-74 бб.] тұлға құрылымының жан-жақты зерттелуiн өз еңбектерiнде сипаттаған. Ол тұлғаның процестерiн, күйлерiн, қасиеттерiн психофизиологиялық функциялармен және тұлғаның бағдары мен қажеттiлiктерi кiретiн мiнез-құлықтың жалпы мотивациясымен толықтырады. Автор, адамды биологиялық түрiнiң көзқарасы бойынша, адамның онтогенезiн индивид ретiнде, адам дамуын тұлға ретiнде қарастырады. Индивидтiң табиғи қасиеттерi мен ерекшелiктерi тұлғада, оның әлеуметтiк элементi ретiнде көрiнiп отырады. «Тұлға арқылы сыртқы ықпал индивид психикасында өзiнiң туындысымен байланысты болады» - деп С.Л.Рубинштейн [4] қарастырған.
А.Н.Леонтьевтiң [5, 66-85 бб.] пiкiрi бойынша, тұлға — бұл адам өмiрiнiң қоғамда туылуының ерекше түрiнiң психологиялық тұрғыда құрылуы. Әртүрлi iс-әрекеттiң бiрлесе бағынуы, онтогенезде тұлғаның қалыптасуының негiзiн құрайды. Тұлғаның жүйелi қасиет ретiнде пайда болуы, индивид басқа индивидтермен бiрiккен iс-әрекетiнде, ақиқатты өзгертiп соның арқасында өзiн де өзгертiп, тұлға дәрежесiне жетедi. Сонымен қатар, тұлға белсендiлiгiмен сипатталынады, яғни субъект өз шектеуiнен тыс шығу ынталығымен, өз iс-әрекеттерiнiң саласын кеңейтуiмен талап қойылған жағдайлардың шегiнен тыс әрекет жасаумен (мотивация, жетiстiк, қауiп-қатерге тәуекел ету) сипатталады. Индивидтiң тұлғасы бағыттылықпен бейнеленедi, яғни үстем болып табылатын адамның қажеттi көрiнiс беретiн мотивтер-қызығушылықтар, сенiмдер, көзқарас және т.б.жүйелермен бейнеленедi.
Қатынастар психологиясы В.Н.Мясищевтiң [6] тұлға тұжырымдамасы болып табылады. В.Н.Мясищевтiң пiкiрi бойынша тұлға, тек адамға тән толық психикалық құрылымның жоғары шартталған қоғамдық — тарихи ретiнде және оның психикалық iс-әрекетi мен мiнез-құлықтарын саналы тұрғыда реттеушi ретiнде анықталады. Сонымен қатар, тұлғаның өзегiн өз-өзiне және сыртқы әлемге байланысты қатынас жүйесi құрайды деп, — қарастырған.
Сонымен, тұлға — бұл, адам өзiнiң психикалық дамуының жеткiлiктi тұрғыдағы жоғары деңгейiне жетуi. Оның ең маңызды сипаттамасы ол ақиқатты тұрғыда тұлға болуы, яғни өзiнiң мақсат, мiндеттерiне сәйкес өмiр жағдайын өзгерту мен кездейсоқтыққа үстемдiк жасауға, өз-өзiн саналы түрде реттеуге қабiлеттi болуына түйiнделедi. Әрине, бұл сипаттама ересек адам тұлғасының дамуына жатады, бiрақ тұлғаның қалыптасуы өте ерте басталып өмiр бойы жүредi. Сонымен қатар, тәрбие әсер етудің қандай да бір арнайы әдістерінің жиынтығы болмай, алдымен тұлғаның өмірін, әрекетін және оның қатынастарын шынайы өмірге сәйкес ұйымдастыру болып табылады.
Тұлғаның өзіндік дамуы оның өіндік сана сезімінінің дамуына тікелей байланысты болып келетіні сөзсіз.
Сонымен қатар, кеңес психологиясында тұлғаның жалпы құрылымындағы өзіндік сана-сезім оның психикалық іс-әрекетінің күрделі ықпалдастық қасиеті ретінде қарастырылады. Бір жағынан, ол тұлғаның белгілі бір кезеңдердегі дамуын анықтайтын сияқты болса, екінші жағынан, мінез-құлықты іштен реттеуші ретінде көрінеді. Өзіндік сана-сезім тұлғаның үздіксіз дамуының ішкі шарты бола отырып, тұлғаның ішкі күйі және оның мінез-құлқы түрлері мен сыртқы ықпал арасында тепе-теңдікті қамтамасыз етеді.
Өзіндік сана-сезімінің және оның маңызды жағы — өзін-өзі бағалаудың дамуы күрделі әрі ұзақ процесс. Соңғы кездегі психологиялық зерттеулер тұлғаның тұрақтылығын және оның өзін-өзі реттеуін қалыптастыру үшін субъектіні алыс мақсаттарға бағыттау рөлінің қаншалықты екенін айқын көрсетеді. Субъектінің психологиялық құрылымы мен мінез-құлқы үшін болашақ мақсаттарды шешуші маңыздылығына К. Левин де [17, 18] көңіл аударған. Ол тұлға туралы ілімінде мынаны дәлелдейді: адамның өз алдына қоятын мақсаттары, оның қабылдайтын ниеттері, күші мен басқа динамикалық қасиеттері бойынша шынайы қажеттіліктерден айырмашылығы жоқ, өзінше бір қажеттіліктер болып табылады.
З. Фрейд [19, 20] психиканы қызмет ету сипатына байланысты үш түрлі деңгейге бөледі: сана, санадан бұрынғы және санадан тыс, оларға тұлғаның «Ол» (Ид), «Мен» («Эго»), «Менен-жоғары» («Супер-эго») деген негізгі құрылымдары жатады. З. Фрейд адамның өзіндік сана-сезімді мұздық таудың шыңына теңеді. Ол адам баласының жан дүниесінде болып жатқан болмашы құбылыстың өзі оны тұлға ретінде сипаттайды және өзі оны мойындайды деп санады. Адам өз қылықтарының біразын ғана түсініп, түсіндіре алады, ал тәжірибесінің басым бөлігі санадан тыс тұрады. Сонымен, психика салаларының өзара қатынастарының арасынан өзіндік санаға екінші дәрежедегі орын бере отырып, санадан тыс саланың импульсивтік қызығушылықтарын теңестіруші, мінез-құлықты реттейтін механизм ретінде қарастырды.
Осылайша, шетелдік психологиядағы тұлғаның өзіндік сана-сезім мәселесін қарастыратын неғұрлым маңызды деп саналатын бағыттарды қарастырдық. Яғни, өзіндік сана-сезім дамудың негізгі айғақтары ретінде: биологиялық, әлеуметтік және дамудың ішкі айғақтары сипатталды. Сонымен қатар, тұлғаның өзіндік сана-сезіміне жүргізілген шетелдік зерттеулерді қарастыра отырып, қарастырылған теориялық көзқарастардың айырмашы-лықтары болғанымен, оларды бір әдістемелік ұстаным — тұлғаның қоғаммен қатар өмір сүретін өзінше бір құбылыс - біріктіретінін байқадық.
Тұлғаның дамуындағы қажеттіліктерді жете түсіну үшін тұлғаның өмір процесінде пайда болатын және дамитын жаңа әлеуметтік қажеттіліктерді ескеру қажет. Бұл жаңа қажеттіліктер тұлғаның мотивациялық аймағын толықтырады және күрделендіреді. Осы жерде екі негізгі жолды атап көрсетуге болады. Біріншіден, тұлғаның өмірдегі және оның қоршаған ортамен өзара қатынастарындағы орнын өзгерту жолы. Бұл әрбір жас кезеңіне сай келетін қажеттіліктерді тудырады. Ересек адамның қажеттіліктері де оның өміріндегі және өзіндегі өзгерістерден туындайтын өзгерістерге ұшырап отырады. Екіншіден, қажеттiлiктердiң қалыптасуы мінез-құлық пен іс-әрекеттің жаңа түрлерін меңгеруiмен байланысты болады. Мұның нақты мысалы ретінде әр түрлі әдеттерді, соның ішінде мәдени әдеттерді де айтуға болады. Осылайша меңгерілген мінез-құлықтың әдістері адамды оларды жүзеге асыруға итермелейді. Бірақ адамның мотивациялық аймағында жағдайдың тікелей ықпалынан босататын, құрылысы бойынша жаңа, психологиялық құрылымдардың пайда болуы тұлға ретіндегі адам үшін аса маңызды. Оларға адамды қажетті бағытта іс-әрекет жасауға итермелейтін мақсаттар, шешімдер, рухани сезімдер және сенімдер жатады. Тұлғаны қалыптастыру процесінде адамның тек қажеттіліктері ғана емес, олардың арақатынасы да өзгеріп, дамып отырады. Басқаша айтқанда, мотивациялық аймағы дамиды. Біртіндеп, мінез-құлықтың және іс-әрекеттің тұрақты басым болып отыратын белгілі мотивтер пайда болады, олар басқаларды бағындырып, тұлғаның бағытын көрсетеді. Қандай мотивтер басым болғанына байланысты тұлғаның бағыты әртүрлі сипатта болады. Өзінің аман-саулығын қамтитын себептердің басым болуы өзімшілдік бағытты, ал басқа адамдардың көзқарастарымен байланыста болатын себептердің басым болуы — имандылық бағытты сипаттайды. Тұрақты басым әдістер тұлға сипаттамасында жетекші мағынаға ие болады. Мотивациялық аймағының көбірек жетілген иерархиялық құрылымы белгілі бір рухани құндылықтарды мінез-құлықтың басым себептері ретінде меңгереді. Осы құндылықтар үшін адам өзінің тікелей сенімдерін жеңеді, бұл оның тұлғасының ерікті мінезін анықтайды. Дұрыс тәрбие процесінде меңгерілген құндылықтар адамның басқа қажеттіліктері мен ұмтылыстарын бағындыратын тікелей сенімдердің күшіне ие болады. Мұндай адам өзіне төніп тұрған қауіп туралы ойламай, өзін тәуекелге ұшыратады. Нақ осы жағдайда адамның жоғары дамыған үйлесімді мотивациялық сферасы туралы және оның тұлғасының үйлесімді құрылымы мен жоғары деңгейі туралы айтуға болады. Л.С. Выготскийдің [14, 87-115 бб.] ілімі бойынша, онтогенетикалық даму кезінде бала санасының жүйелік құрылысы өзгереді.
Сонымен, тұлға — өзiнiң жеке ерекшелiктерi бар және қоршаған ортамен қатынастағы, белгiлi бiр iс-әрекеттер түрлерiмен айналысатын нақты адам. Тұлға iс-әрекет процесiнде және әлеуметтiк қажеттiлiк барысында басқа адамдармен өзара қарым-қатынас жасау кезiнде дамиды. Басқаша айтқанда, адамның жеке даму барысында iштей ауыспалы шағын әлеуметтiк топтар мен ұжымдар тiкелей қарым-қатынас жасау процесiнде тұлға қалыптасады.
Тұлғаның онтогенезде дамуы бiрiн-бiрi толықтыратын екi аспект бойынша жүзеге асады: әлеуметтендiру аспектісі (қоғамдық тәжiрибенi меңгеру) және жекелендiру аспектісі.
Тұлға дамуының деңгейi, оның кемелденуi адамның жеке дамуы процесiнде қисындар мәлiметтерiнiң үйлесiмдiлiгi үндестiгiмен және жас шамасының қалыптылығымен сипатталады. Тұлға дамуының кезеңдерi — тұлғаның бiртұтас және иерархиялық құрылымын қалыптастыра отырып, тұлғаның әр түрлi әлеуметтiк қарым-қатынастарға біртіндеп ену кезеңдерi, яғни, тұлғаның даму процесi кезiнде өзiне және басқа адамдарға қатысты белгiлi бiр әлеуметтiк бағдарлар пайда болады.
Дамудың екi жобасының — табиғи (биологиялық) және әлеуметтiк (мәдени) — бiрлiгi тұлғаның өркениетке ойдағыдай енуiнiң шарты болып табылады. Л.С. Выготскийдiң [14, 55-87 бб.] айтуынша, «өзгерiстердiң екi қатары бiр-бiрiне өзара енедi және бала тұлғасының әлеуметтiк-биологиялық қалыптасуының бiртұтас қатарын құрайды».
Тұлғаның өмір сүріп және тәрбиеленіп жатқан ортаның жағдайларына байланысты тұлғаның қалыптасу мәселесін қарастырамыз. Қазіргі уақытта кеңестік психологтер мынадай тұжырымдаманы жалпылама, — деп қабылдаған: өмір жағдайлары тұлғаның психикалық дуын өздігінен айқындай алмайды, бірыңғай жағдайларда тұлғаның әр түрлі жеке ерекшеліктерінің қалыптасуы мүмкін және де бұл алдымен тұлғаамның өзін қоршаған ортамен қандай қарым-қатынаста екендігіне байланысты болады.
Қоршаған ортаның рөлін дұрыс түсіну үшін оған нақтылы емес, салыстырмалы өлшеммен қарау қажет, – деп Л.С. Выготский [14, 46-96 бб.] дәріптеді. Оны бала тұлғасының қалыптасуын анықтайтын тек өзіне ғана тән әсерлі қасиеттері бар, «даму жағдайы» ретінде қарастыруға болмайды. Даму процесінде тұлғаның өз тұлғасы сапалы өзгеріске ұшырайды, сонымен бірге бұл өзгеріс оның өзінің белсенді іс-әрекеті мен ортадағы қатынасы негізінде пайда болады. Психикалық дамуды дұрыс түсіну үшін мынаны атап өткен маңызды: барлық аталған психиканың жаңа пішіндері бір рет пайда болған соң бейтарап болып қалмайды, тұлғаның іс-әрекеті мен мiнез-құлқын, оның қоршаған ортамен қарым-қатынасын айқындай бастайды және осының салдарынан, оның тұлғасын қалыптастырудың кейінгі қарқыны анықталады.
Сана барлық психологиялық жаңа құрылымдар тасымалданатын орталық болып табылады. Осылайша субъектінің тұлғасын «жоғары психологиялық жүйе»—оның құрылымы, оның жасы және жеке ерекшеліктері ретінде көрсетеді. Сананың тасымалдаушы және реттеуші қызметі тек қана ақылға ғана емес, сонымен қатар жанға әсер етуші бірлестіктердің негізінде жүзеге асырылады. Сондықтан, тұлғаны сипаттайтын жүйелі жаңа құрылымдар құрамына (мәселен, рухани сезімдердің, сенімдердің дүниетанымының құрамына) тек ақыл ғана емес, жанға әсер етуші компоненттер де енеді; бұл жаңа құрылымдарға қоздырғыш күш береді. Субъект қабылдайтын барлық ықпалдар сана арқылы оның ішкі ұстанымын және оның бірегей жауап қайтаруын көрсетеді. Өмірдің екінші жылында жағдайдың мағынасы ауысады. Бұл кезеңде өзінің ішкі сеніміне байланысты тұлғаның әрекет жасау қабілетінен көрінетін себепші көзқарас - алғашқы тұлғалық жаңа құрылым қалыптасады. Себепші көзқарастар - тұлғаның тікелей аффективтi жағдайдан «шығуын» қамтамасыз ететін ақыл және аффективтi компоненттерінің бірінші синтезінің нәтижесі болып табылады.
Салыстырмалы иерархиялық тұрақты себептер жиынтығы - бұл теория бойынша тұлғаның негізгі сипаттамасы болып табылады. Сондықтан, бұл жағдайдағы тұлға психологиясының мәні адам психикасының себеп-талаптар саласы болып табылады. А.Н. Леонтьевтің [52, 43-56 бб.] көзқарасы бойынша, ерік-тұлғадағы өздігінен емес, себептер күресі болуынан және олардың өзара бағынуынан ғана пайда болады. Тұлғаның өзі, тұлғаның әрекеттері өзара бағынышты болғанда, яғни себептер иерархиясы пайда болғанда, мектепке дейінгі жас мөлшерінің соңында алғаш рет пайда болған дамудың салыстырмалы кешеуілдеуінің нәтижесі ретінде көрінеді. А.Н. Леонтьев [5] өзінің «Іс-әрекет. Сана. Тұлға» еңбегінде тұлға психологиясы аясындағы іс-әрекеттік көзқарастың бірқалыпты жүргізілуі бұл теорияның жәрдемсіз екенін жақсы көрсететінін айтты. Іс-әрекеттік көзқарастың бастапқы бағыттарын нұсқай отырып, ол мынаны атап айтты: «Бастапқыда, яғни іс-әрекет процесін қалыптастыратын негізгі сәттерді анықтағанша, субъект зерттеу шеңберінен сырт қалатын сияқты». Алайда, субъект іс-әрекеттік көзқарас шеңберінен мәңгілік тысқары қалады. Өздігінен пайда болатын қозғалыс бастауы ретінде субъектіге бұл теорияда орын жоқ. Егер адамды талаптарды қанағаттандыратын амалдардың иерархиялық жүйесі демей, өз өмірінің субъектісі ретінде тұлға деп түсінсек, онда мұндай зерттеуде тұлғаның да болуы мүмкін емес. Іс-әрекеттік көзқарастың негізгі сөздері — іс-әрекет, себеп, талап және т.б.— өздігінен бұл көзқарастың методологиясын білдірмейді. Сондықтан, мәселен, әдебиетте кездесетін А.Н. Леонтьев [10, 28-38 бб.] пен Л.И. Божович [9, 34-44 бб.] ортақ көзқарастағы зерттеушілер деген қорытындылармен келісуге болмайды. Л.И. Божовичтің еңбегімен мұқият таныссақ, оның теориялық көзқарастарын талдасақ, іс-әрекеттік көзқарас сұлбаларымен емес, Л.С. Выготскийдің [14, 43-70 бб.] ой-пікірлерімен үндестікті байқаймыз. Тұлғаны біртұтас деп ұғыну Л.И. Божовичтің [9, 25-42 бб.] еңбектерінде көрсетіліп қана қоймай, тәжірибелік зерттеулерінде де жүзеге асырылған. Тұлғаның қалыптасуын Л.И. Божович жеке адамның ерікке ие болуы ретінде, оны өз өмірінің субъектісіне айналуы ретінде қарастырады: «Бала тұлғасы қалыптасуының жолы — оның тікелей ықпал етуші ортадан ақырындап бостандыққа шығуынан және оның осы ортаны да, өзінің жеке тұлғасын да белсенді түрлендіре алатын адамға айналуынан тұрады». Л.И. Божович [9, 19-36 бб.] тіркеген саналы сипаттағы амалда талаптардың бар екендігінің ұстанымдық маңызы зор. Себеп-талаптар саласының даму процесі кезінде «шынайы» талаптардың биліктен осылайша босанып шығатыны, субъектіде өз талаптары мен ұмтылыстарын саналы түрде басқару мүмкіндігі пайда болатынын дәлелдеген. Тұлға психологиясының теориялық мәселелері қазіргі кезде педагогикалық практикамен тез ұштасады деп қорытындылап айтуға болады. Практика әрқашан да өзіне сәйкес теориямен байланысты, ал қазіргі кезде бұл байланыстар аса төте әрі тікелей орнатылған. Алайда, жаңа педагогикалық практиканы жобалау үшін қолайсыз жәйттардың тамырын тауып жою қажет.
Даму – адамның сандық жəне сапалық өзгерістерінің жүрісі мен нəтижесі. Даму нəтижесінде адам биологиялық түр жəне əлеуметтік тіршілік иесі болып жетіледі. Адамның биологиялық сипаты өз ішіне морфологиялық, биохимиялық, физиологиялық өзгерістерді қамтыған тəн-дене дамуынан көрінеді. Ал əлеуметтік даму оның психикалық, рухани, интелектуалдық кемелденуінен байқалады.
Адам тұлға болып туылмайды, ол қасиеттік дəреже даму барысында қалыптасады. «Адам» ұғымынан өзгеше «тұлға» түсінігі – адамның қоғамдық қатынастар, басқа адамдармен араласу ықпалында қалыптасқан əлеуметтік сапа-қасиеттерін білдіреді. Тұлға ретінде əрбір адам əлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы жəне ойластырылған тəрбие барысында қалыптасады. Əрбір тұлға, бір жағынан, қоғамдық тəжірибені игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық жəне рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген жəне өмір мен тəрбие желісінде қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Адам дамуы – бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді жəне қарама-қайшылықты процесс. Біздің ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал адамның тəн-дене болмысы мен рухани дүниесі, əсіресе, балалық жəне жасөспірімдік шақта қарқынды ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық өзгерістердің қарапайым жиынтығы немесе төменннен жоғарыға бағытталған ілгерілі қозғалыс тобы емес, бұл процестің өзіне тəн ерекшелігі – сандық өзгерістердің тұлғаның физикалық, психикалық жəне рухани сапалық қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы. Бұл құбылыстарды түсіндіруде əртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Мамандардың бір бөлігі адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін өзінше жүрісі бар, даму өмір шарттарына тəуелсіз, сондықтан, тумадан берілген күштерге байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі мүмкін емес, тағдыр белгілейді. Ал басқа бір зерттеушілер тобының пайымдауынша: даму – бұл əуел бастан қозғалысқа қабілетті тірі материя. Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап отырады. Өмірге енжар икемдесуші жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін өз еңбегімен жасай алатындығымен ерекшеленеді. Дамуды қозғаушы күш – қарама-қарсылықтар таласы. Қарама-қарсылықтардың арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар дүниеге келеді. Қарама-қарсылықтар – бұл өзара екі полярлы күштердің бір-біріне сиымсыздығынан туындайтын диалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп немесе ойдан шығарып, əлектенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан адамның өзі де қарама-қайшылықты дүние болмысы. Қарама-қайшылықтар барша адамдардың дамуына ықпал жасаушы ішкі жəне сыртқы, жалпы (əмбебап), сонымен бірге қарапайым материалдық жəне ең жоғары рухани қажеттерінің жəне оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылықтар əмбебап сипатқа ие. Ішкі қарама-қайшылықтар əр адамның өз болмысына қанағаттанбауынан туындайды. Олар жеке-дара ниеттерде көрінеді. Негізгі ішкі қайшылықтардың бірі – жаңадан пайда болған қажеттер мен оларды іске асыру мүмкіндіктерінің арасындағы алшақтықтар. Мысалы, оқушылардың өз психикасы мен интеллект, əлеуметтік деңгейінің жетімсіздігіне қарамай, мүмкіндіктері толысқан ересектермен бірге іс алып баруға ұмтылуы. «Қалаймын» –«қолымнан келмейді», «білемін» - «білмеймін», «мүмкін»-«болмайды», «бар»-«жоқ» – мəңгі қарама-қайшылықтарды белгілейтін қосарлы ұғымдар. Адам дамуын зерттей отырып, ғалымдар даму жəне оның нəтижелері – бір жағынан, жəне оларға ықпал жасаушы себептер – екінші жағынан, арасындағы заңдылықты байланыстарды аңдатушы бірнеше маңызды тəуелділіктерді ашты. Неліктен кей адамдар өз дамуында өте биік нəтижелерге жетіседі, ал екінші біреулер - ондай мүмкіндікке ие емес? Бұл процестің жəне оның нəтижесі неге байланысты? Ұзаққа созылған зерттеулер осы сұраққа орай жалпы заңдылық ашты: адам дамуы ішкі жəне сыртқы жағдайларға тəуелді. Ішкі жағдайлар – адам ағзасының физиологиялық жəне психикалық қасиеттері. Сыртқы жағдайлар – бұл адамның қоршаған ортасы, ол жасаған жəне дамыған аймақ, сыртқы ортамен ықпалды араласу процесінде адамның ішкі мəні өзгереді, жаңа қасиеттері қалыптасады, ал бұл, өз кезегінде алдағы өзгерістерге жол ашады. Сонымен, адамның дамуы сандық жəне сапалық өзгерістердің желісі мен нəтижесі. Даму барысында адам тұлғаға айналып, сана мен өзіндік сана, дербес жаңғыртушы іс-əрекет иесі болып жетіледі. Дамудың қозғаушы күші - қарама-қарсылықтар күресі. Адамның дамуы ішкі жəне сыртқы жағдайлармен анықталады.
Б.Г. Ананьев адамды қарастырғанда әлеуметтік пенде ретінде 4 түсінік берген [3].
• индивид (физиологиялық, биологиялық);
• іс-әрекет субьектісі (сана, белсенділік);
• тұлға - іс-әрекет субьектісі (әлеуметтік орта қарым-қатынас, тұлғалық қасиеттер(темперамент, мінез, қабілет, бағыттылық, мотивация));
• даралық (бір даралықты екіншісінен ажырататын тек соған тән даралық ерекшелік) деп қарастырды.
Әлеуметтену процесі, тұлғаның қоғам мүшесі ретінде өмір сүруіне мүмкіндік тудыратын құндылықтар мен нормалар жүйелерінен игеруіне қажет бүкіл әлеуметтік процестерінің жиынтығы.
Әлеуметтенудің мәнісі, ол – екі жақты процесс екендігінде, біріншіден, әлеуметтік ортаға кірудің арқасында индивидтің әлеуметтік тәжірбиені игеруі, екіншіден, индивидтің осы әлеуметтік байланыстар әлеуметтік ортаға белсенді араласуының арқасында, сол әлеуметтік байланыстар жүйесін белсенді түрде қайта жасау процесі. Біріншісі - әлеуметтік тәжірбиені игеру ортаның адамға әсерін сипаттаса, екіншісі, адамның өз іс-әрекетінің арқасында ортаға әсер етуін көрсетеді.
Әлеуметтену процесінің мазмұны: тұлғаның қалыптасуы тұрғысынан қарағанда, негізінен үш аймақта: іс-әрекетте, қарым-қатынаста, өзіндік сананың қалыптасуында іске асырылады.
Әлеуметтену процесінің барысында индивид іс-әрекет «каталогының» молаюымен (А.Н.Леонтьев) айналысады, яғни неғұрлым жаңа іс-әрекет түрлерін игерумен болады. Осы жағдайда өте маңызды тағы да үш түрлі процестер іске асырылады. Біріншіден, әрбір іс-әрекет түрлері мен оның әртүрінің арасындағы байланыстар жүйесінде бағдарлану (бағыттану). Ол әрбір жеке тұлға үшін маңызды іс-әрекет аспектілерін айқындаумен қатар, оны игеру арқылы іске асырылады, немесе мұндай бағдарлануды – іс-әрекеттің жеке тұлғалық таңдалуы деп атауға болар еді. Осыдан туындайтын екінші процесс – жетекші, таңдалынған іс-әрекетке баса назар аудара отырып, басқаларын соған бағындыру. Үшінші процесс, барысында жеке тұлғаның жаңа рөлдерді игеруі мен олардың маңыздылығын түсінуі. Осының бәрін индивидтің іс-әрекет субъектісі ретіндегі мүмкіндіктерінің кеңею процесі деп тұжырымдауға болады. Бұл бағытта жүргізілетін эксперименттік зерттеулер, негізінен әлеуметтік және жас ерекшелігі психологиясының аражігінде іске асырылады.
Екінші–қарым-қатынас аймағы іс-әрекетпен тығыз байланысты болғандықтан, оның кеңею және тереңдету бағытында қарастырады. Қарым-қатынастың кеңеюін, адамның басқалармен байланыстарының көбеюі, әрбір жас кезеңіндегі осы байланыстар ерекшеліктері тұрғысынан түсіну қажет. Қарым-қатынастың тереңдеуін, ең алдымен монологтық қарым-қатынастан диалогтыққа көшуі, партнерге бағыттану, оны неғұрлым дәл қабылдаумен байланысты. Эксперименттік зерттеулердің міндеттері: біріншіден, қарым-қатынас байланыстарының көбеюі қандай жағдайларда және қалай іске асырылатынын екіншіден, жеке адам осындай процесте қандай нәтижеге жететінін анықтау. Мұндай зерттеулер де пәнаралық болып келеді, себебі жас ерекшелігі психологиясы үшін де, әлеуметтік психология үшін де бірдей маңызды.
Әлеуметтенудің үшінші аймағы - тұлғаның өзіндік сана-сезімінің дамуы. Бұл мәселе тұлғаның «Мен» бейнесінің қалыптасуымен байланысты. Әлеуметтенудің барлық сатыларында қоғамның тұлғаға әсері не тікелей, не топ арқылы, Ж. Пиаже көрінетін әдет-ғұрып, дәстүрлер, дағдылар, өмір сүру бейнесі де өзінің әсерін тигізетінін атайды. Қандай да бір белгілі қажеттілікті сезінудегі адамның психикалық жағдайы қажеттілік деп аталады. Адам қажеттілігі оның өмір барысында көбейіп және өзгеріп отырады: адамдық қоғам өзінің мүшелері үшін жаңа қажеттіліктерді тудырады. Қажеттіліктердің жаңарып отыруына қоғамдық өнеркәсіптердің тигізетін маңызы зор.
Қажеттіліктердің психологиялық жағдай екендігінің ерекше сипаттамалары:
1. Қажеттіліктердің нақты мазмұнды сипаты: заттың (киімге қажеттілік) және функционалды қажеттіліктер.
2. Қажеттіліктің эмоциялық жағдай сипатымен аңғару.
3. Қажеттілікті қанағаттандырудағы эмоциялық – еріктік жағдай.
4. Бұл жағдайлардың әлсіздеуі немесе толығымен жоғалуы.
5. Қажеттілік негізінде жатқан мұқтаждықтың қайтадан көрінуі.
Адам қажеттіліктері сан алуан. Оларды әдетте материалды (тамаққа, киімге, үйге, жылуға т.б. қажеттілік) және рухани, адамның қоғамдық өмір сүруімен байланысты (қоғмдық іс - әрекетке, білім алуға, ғылым мен өнерде меңгеруі, шығармашылыққа және т.б. қажеттілік).
Мұндай бөлу қандай да бір деңгейде шартты түрде болып келеді. Шын мәнінде адамда қоғамдық сипатта болмайтын бір де бір қажеттілік жоқ. Материалды қажеттіліктер, бір жағынан ағзаның биологиялық функциясы сияқты, әлеуметтік сипатта.
Қоғамдық өмір процесінде адамда белгілі дәмдік ерекшеліктерімен ерекшеленетін тамаққа деген қажеттілік туындайды. Қазіргі адамдар арнайы жабдықталған, оның гигиеналық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыратын үйлер қажет.
Адамның іс-әрекетінде және өмірінде еңбекке, оқуға, адамдармен қарым–қатынастың, эстетикалық қажеттіліктердің мәні зор. Адам өзінің материалды қажеттіліктерін инстинкті түрде емес, еңбек көмегімен қанағаттандырады.
Қазіргі заман адамы өзін тойындыру немесе киім киуі үшін қажет өнімді өзі өндірмейді, олардың барлығын қоғамнан алады, ол өзі қоғамның басқа қажеттіліктерін өндіру үшін еңбек етеді. Қоғамдық еңбек адамның өмір сүруінің шарты. Еңбекпен бірге еңбек процесінің іс-әрекетін меңгеру барысында оқуға деген, білімге деген қажеттілік те дамиды.
Тұлғаның басты сипаты эстетикалық қажеттілік, яғни қандай да бір шығармашылық саласындағы немесе өнердің басқа бір түріне деген құштарлық. Бұл қажеттілік қоғамның ерте тарихи кезеңінен бастап көріне бастаған. Адам ең алғаш еңбекпен шұғылдана бастаған кезде – ақ өзі жасаған құралдарға, заттарға эстетикалық жағымды формалар беріп, оларды алдымен жеңіл, кейінірек күрделі суретшілік орнаменттермен көркемдеп, өздерінің табиғи эстетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыра бастаған.
Қоғамның дамуына байланысты адамның эстетикалық қажеттіліктері де дамып, көптеген күрделі өнер түрлері пайда болды: суретшілік өнер, скульптура, архитектура, музыка, әдебиет, театр, кино және т.б.
Мотивация мәселесі отандық және шетелдік психологияның фундаменталды мәселелерінің бірі болып табылады. Х.Хеккаузеннің пікірінше, «мотивация психологиясы сияқты жан-жақты қарастыруға болатын психологиялық зерттеу аймағын табу өте күрделі». Қазіргі психология ғылымындағы мотивация мәселесінің қарастырылуы ең алдымен адамның бейімделушілік көздеріне, оның іс-әрекетінің, мінез-құлқының оятушы күштерін, іс-әрекетті жүзеге асыратын мотивтер қандай деген сұрақтарға талдау жасаумен байланысты. «адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасағанда, ең алдымен осындай байланысқа итермелеген мотивтер, ояту күштері, олар алдарына қоятын азды-көпті саналанған мақсаттар қандай деген сұрақтар туындайды».
Мотивация ұғымы «тұлғаның нақты іс-әрекет формасының пайда болуы және бағытталуы, сонымен бірге жүзеге асыру тәсіліндегі мінез-құлқының ішкі және сыртқы факторларының қатынасының күрделі механизмі ретінде көрінеді» [58]. Психологиядағы адам іс-әрекеті мотивациясында мотив және қатынас арасындағы өзарабайланыс мәселесі даулы болып келеді. С.П. Маникуян көзқарасы бойынша, қажеттіліктер мотив болып табылмайды. Оның ойынша, қажеттілік сыртқы орта объектілерімен туындайды және кемелденеді, сондықтан адамның мінез-құлқын оятушы күштерде сыртқы орта шындығы мен заттарынан қарастыру керек. Қазіргі кездегі теориялардың ішінде мотивациялық зерттеулердің жалпы психологиялық іс-әрекет теориясын А.Н. Леонтьев ұсынды. А.Н. Леонтьев және С.Л. Рубинштейн мотив-бұл адам санасынды бейнеленетін іс-әрекетке оятатын күш және оны қандай да бір қажеттіліктің қанағаттануына бағыттай деген тұжырым ұсынады. А.Н. Леонтьев пікірінше, мотив ретінде қажеттіліктің өзі емес, қажеттілік заты көрінеді, яғни, мотив бойынша белгілі бір қажеттілікті түсінуге болады.
Мотивация – бұл адам мінез-құлқын басқарушы физиологиялық және психологиялық динамикалық процесс, оның бағыттылығын, ұйымдасқандығын, белсенділігін, тұрақтылығын анықтайды. Адамның мотивациялық аймағы өзіне бағыттылық, құндылық бағдар және тағы да басқа тұлға қасиеттерін көрсететін мотивтерден тұратын күрделі жүйе болып табылады.
Сонымен, психологияда психикалық даму заңдылығының интерпретациясы 3 негізгі жолмен қалыптасты:
- биогенетикалық – негізіне биологиялық процестердің жетілуі жатады, ал қалған даму процесстері жанама түрде қарастырылады;
- социогенетикалық – назар ең алдымен әлеуметтену процестерінде және қоғамды өмір жолына қатысты этапқа қоятын істерден көрінеді;
- психогенетикалық - негізіне психикалық процестер мен қызметтің өзіндік дамуы жатады.
Қазіргі кездегі психологтер бұл көзқарастарды сирек қолдайды. Жалпы адамның психикалық дамуында тұқымқуалаушылықтың рөлі қандай болса, ортаның да рөлі сондай екені сөзсіз.Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Оқушылардың өзіндік дамуының психологиялық-педагогикалық сипаттамасын жан жақты талдау мақсатында өзіндік даму тұлғалық дамудың құраушысы екендігін атап өту маңызды.
Адамның қоғамдық қатынас жүйесiндегi орны мен әлеуметтiк орта әсерiнiң өзi, адамның жас ерекшелiгiне орай өзгередi. Бұл жоғары сынып оқушыларының өзіндік дамуының мақсаттылықпен қалыптасуын, ұйымдастырылуына байланысты сарапталған көзқарастардың қажеттiлiгiн анықтайды. Адамның тұлға ретiнде қалыптасуында жасөспірімдік кезең маңызды орын алады. Бұл жас кезеңнiң адамның тұлға ретiнде қалыптасуындағы ерекше маңыздылығы 15-18 жастағы тұлғаның дамуындағы сапалы өзгерiстерге байланысты болып келедi. Тұлға сезiмдiк қасиеттермен, яғни индивид пен әлеуметтiк ортаның шартымен бiрлiкте қарастырылуы да көрсетiлген. Сонымен қатар, Б.Г. Ананьев [3, 35-74 бб.] тұлға құрылымының жан-жақты зерттелуiн өз еңбектерiнде сипаттаған. Ол тұлғаның процестерiн, күйлерiн, қасиеттерiн психофизиологиялық функциялармен және тұлғаның бағдары мен қажеттiлiктерi кiретiн мiнез-құлықтың жалпы мотивациясымен толықтырады. Автор, адамды биологиялық түрiнiң көзқарасы бойынша, адамның онтогенезiн индивид ретiнде, адам дамуын тұлға ретiнде қарастырады. Индивидтiң табиғи қасиеттерi мен ерекшелiктерi тұлғада, оның әлеуметтiк элементi ретiнде көрiнiп отырады. «Тұлға арқылы сыртқы ықпал индивид психикасында өзiнiң туындысымен байланысты болады» - деп С.Л.Рубинштейн [4] қарастырған.
А.Н.Леонтьевтiң [5, 66-85 бб.] пiкiрi бойынша, тұлға — бұл адам өмiрiнiң қоғамда туылуының ерекше түрiнiң психологиялық тұрғыда құрылуы. Әртүрлi iс-әрекеттiң бiрлесе бағынуы, онтогенезде тұлғаның қалыптасуының негiзiн құрайды. Тұлғаның жүйелi қасиет ретiнде пайда болуы, индивид басқа индивидтермен бiрiккен iс-әрекетiнде, ақиқатты өзгертiп соның арқасында өзiн де өзгертiп, тұлға дәрежесiне жетедi. Сонымен қатар, тұлға белсендiлiгiмен сипатталынады, яғни субъект өз шектеуiнен тыс шығу ынталығымен, өз iс-әрекеттерiнiң саласын кеңейтуiмен талап қойылған жағдайлардың шегiнен тыс әрекет жасаумен (мотивация, жетiстiк, қауiп-қатерге тәуекел ету) сипатталады. Индивидтiң тұлғасы бағыттылықпен бейнеленедi, яғни үстем болып табылатын адамның қажеттi көрiнiс беретiн мотивтер-қызығушылықтар, сенiмдер, көзқарас және т.б.жүйелермен бейнеленедi.
Қатынастар психологиясы В.Н.Мясищевтiң [6] тұлға тұжырымдамасы болып табылады. В.Н.Мясищевтiң пiкiрi бойынша тұлға, тек адамға тән толық психикалық құрылымның жоғары шартталған қоғамдық — тарихи ретiнде және оның психикалық iс-әрекетi мен мiнез-құлықтарын саналы тұрғыда реттеушi ретiнде анықталады. Сонымен қатар, тұлғаның өзегiн өз-өзiне және сыртқы әлемге байланысты қатынас жүйесi құрайды деп, — қарастырған.
Сонымен, тұлға — бұл, адам өзiнiң психикалық дамуының жеткiлiктi тұрғыдағы жоғары деңгейiне жетуi. Оның ең маңызды сипаттамасы ол ақиқатты тұрғыда тұлға болуы, яғни өзiнiң мақсат, мiндеттерiне сәйкес өмiр жағдайын өзгерту мен кездейсоқтыққа үстемдiк жасауға, өз-өзiн саналы түрде реттеуге қабiлеттi болуына түйiнделедi. Әрине, бұл сипаттама ересек адам тұлғасының дамуына жатады, бiрақ тұлғаның қалыптасуы өте ерте басталып өмiр бойы жүредi. Сонымен қатар, тәрбие әсер етудің қандай да бір арнайы әдістерінің жиынтығы болмай, алдымен тұлғаның өмірін, әрекетін және оның қатынастарын шынайы өмірге сәйкес ұйымдастыру болып табылады.
Тұлғаның өзіндік дамуы оның өіндік сана сезімінінің дамуына тікелей байланысты болып келетіні сөзсіз.
Сонымен қатар, кеңес психологиясында тұлғаның жалпы құрылымындағы өзіндік сана-сезім оның психикалық іс-әрекетінің күрделі ықпалдастық қасиеті ретінде қарастырылады. Бір жағынан, ол тұлғаның белгілі бір кезеңдердегі дамуын анықтайтын сияқты болса, екінші жағынан, мінез-құлықты іштен реттеуші ретінде көрінеді. Өзіндік сана-сезім тұлғаның үздіксіз дамуының ішкі шарты бола отырып, тұлғаның ішкі күйі және оның мінез-құлқы түрлері мен сыртқы ықпал арасында тепе-теңдікті қамтамасыз етеді.
Өзіндік сана-сезімінің және оның маңызды жағы — өзін-өзі бағалаудың дамуы күрделі әрі ұзақ процесс. Соңғы кездегі психологиялық зерттеулер тұлғаның тұрақтылығын және оның өзін-өзі реттеуін қалыптастыру үшін субъектіні алыс мақсаттарға бағыттау рөлінің қаншалықты екенін айқын көрсетеді. Субъектінің психологиялық құрылымы мен мінез-құлқы үшін болашақ мақсаттарды шешуші маңыздылығына К. Левин де [17, 18] көңіл аударған. Ол тұлға туралы ілімінде мынаны дәлелдейді: адамның өз алдына қоятын мақсаттары, оның қабылдайтын ниеттері, күші мен басқа динамикалық қасиеттері бойынша шынайы қажеттіліктерден айырмашылығы жоқ, өзінше бір қажеттіліктер болып табылады.
З. Фрейд [19, 20] психиканы қызмет ету сипатына байланысты үш түрлі деңгейге бөледі: сана, санадан бұрынғы және санадан тыс, оларға тұлғаның «Ол» (Ид), «Мен» («Эго»), «Менен-жоғары» («Супер-эго») деген негізгі құрылымдары жатады. З. Фрейд адамның өзіндік сана-сезімді мұздық таудың шыңына теңеді. Ол адам баласының жан дүниесінде болып жатқан болмашы құбылыстың өзі оны тұлға ретінде сипаттайды және өзі оны мойындайды деп санады. Адам өз қылықтарының біразын ғана түсініп, түсіндіре алады, ал тәжірибесінің басым бөлігі санадан тыс тұрады. Сонымен, психика салаларының өзара қатынастарының арасынан өзіндік санаға екінші дәрежедегі орын бере отырып, санадан тыс саланың импульсивтік қызығушылықтарын теңестіруші, мінез-құлықты реттейтін механизм ретінде қарастырды.
Осылайша, шетелдік психологиядағы тұлғаның өзіндік сана-сезім мәселесін қарастыратын неғұрлым маңызды деп саналатын бағыттарды қарастырдық. Яғни, өзіндік сана-сезім дамудың негізгі айғақтары ретінде: биологиялық, әлеуметтік және дамудың ішкі айғақтары сипатталды. Сонымен қатар, тұлғаның өзіндік сана-сезіміне жүргізілген шетелдік зерттеулерді қарастыра отырып, қарастырылған теориялық көзқарастардың айырмашы-лықтары болғанымен, оларды бір әдістемелік ұстаным — тұлғаның қоғаммен қатар өмір сүретін өзінше бір құбылыс - біріктіретінін байқадық.
Тұлғаның дамуындағы қажеттіліктерді жете түсіну үшін тұлғаның өмір процесінде пайда болатын және дамитын жаңа әлеуметтік қажеттіліктерді ескеру қажет. Бұл жаңа қажеттіліктер тұлғаның мотивациялық аймағын толықтырады және күрделендіреді. Осы жерде екі негізгі жолды атап көрсетуге болады. Біріншіден, тұлғаның өмірдегі және оның қоршаған ортамен өзара қатынастарындағы орнын өзгерту жолы. Бұл әрбір жас кезеңіне сай келетін қажеттіліктерді тудырады. Ересек адамның қажеттіліктері де оның өміріндегі және өзіндегі өзгерістерден туындайтын өзгерістерге ұшырап отырады. Екіншіден, қажеттiлiктердiң қалыптасуы мінез-құлық пен іс-әрекеттің жаңа түрлерін меңгеруiмен байланысты болады. Мұның нақты мысалы ретінде әр түрлі әдеттерді, соның ішінде мәдени әдеттерді де айтуға болады. Осылайша меңгерілген мінез-құлықтың әдістері адамды оларды жүзеге асыруға итермелейді. Бірақ адамның мотивациялық аймағында жағдайдың тікелей ықпалынан босататын, құрылысы бойынша жаңа, психологиялық құрылымдардың пайда болуы тұлға ретіндегі адам үшін аса маңызды. Оларға адамды қажетті бағытта іс-әрекет жасауға итермелейтін мақсаттар, шешімдер, рухани сезімдер және сенімдер жатады. Тұлғаны қалыптастыру процесінде адамның тек қажеттіліктері ғана емес, олардың арақатынасы да өзгеріп, дамып отырады. Басқаша айтқанда, мотивациялық аймағы дамиды. Біртіндеп, мінез-құлықтың және іс-әрекеттің тұрақты басым болып отыратын белгілі мотивтер пайда болады, олар басқаларды бағындырып, тұлғаның бағытын көрсетеді. Қандай мотивтер басым болғанына байланысты тұлғаның бағыты әртүрлі сипатта болады. Өзінің аман-саулығын қамтитын себептердің басым болуы өзімшілдік бағытты, ал басқа адамдардың көзқарастарымен байланыста болатын себептердің басым болуы — имандылық бағытты сипаттайды. Тұрақты басым әдістер тұлға сипаттамасында жетекші мағынаға ие болады. Мотивациялық аймағының көбірек жетілген иерархиялық құрылымы белгілі бір рухани құндылықтарды мінез-құлықтың басым себептері ретінде меңгереді. Осы құндылықтар үшін адам өзінің тікелей сенімдерін жеңеді, бұл оның тұлғасының ерікті мінезін анықтайды. Дұрыс тәрбие процесінде меңгерілген құндылықтар адамның басқа қажеттіліктері мен ұмтылыстарын бағындыратын тікелей сенімдердің күшіне ие болады. Мұндай адам өзіне төніп тұрған қауіп туралы ойламай, өзін тәуекелге ұшыратады. Нақ осы жағдайда адамның жоғары дамыған үйлесімді мотивациялық сферасы туралы және оның тұлғасының үйлесімді құрылымы мен жоғары деңгейі туралы айтуға болады. Л.С. Выготскийдің [14, 87-115 бб.] ілімі бойынша, онтогенетикалық даму кезінде бала санасының жүйелік құрылысы өзгереді.
Сонымен, тұлға — өзiнiң жеке ерекшелiктерi бар және қоршаған ортамен қатынастағы, белгiлi бiр iс-әрекеттер түрлерiмен айналысатын нақты адам. Тұлға iс-әрекет процесiнде және әлеуметтiк қажеттiлiк барысында басқа адамдармен өзара қарым-қатынас жасау кезiнде дамиды. Басқаша айтқанда, адамның жеке даму барысында iштей ауыспалы шағын әлеуметтiк топтар мен ұжымдар тiкелей қарым-қатынас жасау процесiнде тұлға қалыптасады.
Тұлғаның онтогенезде дамуы бiрiн-бiрi толықтыратын екi аспект бойынша жүзеге асады: әлеуметтендiру аспектісі (қоғамдық тәжiрибенi меңгеру) және жекелендiру аспектісі.
Тұлға дамуының деңгейi, оның кемелденуi адамның жеке дамуы процесiнде қисындар мәлiметтерiнiң үйлесiмдiлiгi үндестiгiмен және жас шамасының қалыптылығымен сипатталады. Тұлға дамуының кезеңдерi — тұлғаның бiртұтас және иерархиялық құрылымын қалыптастыра отырып, тұлғаның әр түрлi әлеуметтiк қарым-қатынастарға біртіндеп ену кезеңдерi, яғни, тұлғаның даму процесi кезiнде өзiне және басқа адамдарға қатысты белгiлi бiр әлеуметтiк бағдарлар пайда болады.
Дамудың екi жобасының — табиғи (биологиялық) және әлеуметтiк (мәдени) — бiрлiгi тұлғаның өркениетке ойдағыдай енуiнiң шарты болып табылады. Л.С. Выготскийдiң [14, 55-87 бб.] айтуынша, «өзгерiстердiң екi қатары бiр-бiрiне өзара енедi және бала тұлғасының әлеуметтiк-биологиялық қалыптасуының бiртұтас қатарын құрайды».
Тұлғаның өмір сүріп және тәрбиеленіп жатқан ортаның жағдайларына байланысты тұлғаның қалыптасу мәселесін қарастырамыз. Қазіргі уақытта кеңестік психологтер мынадай тұжырымдаманы жалпылама, — деп қабылдаған: өмір жағдайлары тұлғаның психикалық дуын өздігінен айқындай алмайды, бірыңғай жағдайларда тұлғаның әр түрлі жеке ерекшеліктерінің қалыптасуы мүмкін және де бұл алдымен тұлғаамның өзін қоршаған ортамен қандай қарым-қатынаста екендігіне байланысты болады.
Қоршаған ортаның рөлін дұрыс түсіну үшін оған нақтылы емес, салыстырмалы өлшеммен қарау қажет, – деп Л.С. Выготский [14, 46-96 бб.] дәріптеді. Оны бала тұлғасының қалыптасуын анықтайтын тек өзіне ғана тән әсерлі қасиеттері бар, «даму жағдайы» ретінде қарастыруға болмайды. Даму процесінде тұлғаның өз тұлғасы сапалы өзгеріске ұшырайды, сонымен бірге бұл өзгеріс оның өзінің белсенді іс-әрекеті мен ортадағы қатынасы негізінде пайда болады. Психикалық дамуды дұрыс түсіну үшін мынаны атап өткен маңызды: барлық аталған психиканың жаңа пішіндері бір рет пайда болған соң бейтарап болып қалмайды, тұлғаның іс-әрекеті мен мiнез-құлқын, оның қоршаған ортамен қарым-қатынасын айқындай бастайды және осының салдарынан, оның тұлғасын қалыптастырудың кейінгі қарқыны анықталады.
Сана барлық психологиялық жаңа құрылымдар тасымалданатын орталық болып табылады. Осылайша субъектінің тұлғасын «жоғары психологиялық жүйе»—оның құрылымы, оның жасы және жеке ерекшеліктері ретінде көрсетеді. Сананың тасымалдаушы және реттеуші қызметі тек қана ақылға ғана емес, сонымен қатар жанға әсер етуші бірлестіктердің негізінде жүзеге асырылады. Сондықтан, тұлғаны сипаттайтын жүйелі жаңа құрылымдар құрамына (мәселен, рухани сезімдердің, сенімдердің дүниетанымының құрамына) тек ақыл ғана емес, жанға әсер етуші компоненттер де енеді; бұл жаңа құрылымдарға қоздырғыш күш береді. Субъект қабылдайтын барлық ықпалдар сана арқылы оның ішкі ұстанымын және оның бірегей жауап қайтаруын көрсетеді. Өмірдің екінші жылында жағдайдың мағынасы ауысады. Бұл кезеңде өзінің ішкі сеніміне байланысты тұлғаның әрекет жасау қабілетінен көрінетін себепші көзқарас - алғашқы тұлғалық жаңа құрылым қалыптасады. Себепші көзқарастар - тұлғаның тікелей аффективтi жағдайдан «шығуын» қамтамасыз ететін ақыл және аффективтi компоненттерінің бірінші синтезінің нәтижесі болып табылады.
Салыстырмалы иерархиялық тұрақты себептер жиынтығы - бұл теория бойынша тұлғаның негізгі сипаттамасы болып табылады. Сондықтан, бұл жағдайдағы тұлға психологиясының мәні адам психикасының себеп-талаптар саласы болып табылады. А.Н. Леонтьевтің [52, 43-56 бб.] көзқарасы бойынша, ерік-тұлғадағы өздігінен емес, себептер күресі болуынан және олардың өзара бағынуынан ғана пайда болады. Тұлғаның өзі, тұлғаның әрекеттері өзара бағынышты болғанда, яғни себептер иерархиясы пайда болғанда, мектепке дейінгі жас мөлшерінің соңында алғаш рет пайда болған дамудың салыстырмалы кешеуілдеуінің нәтижесі ретінде көрінеді. А.Н. Леонтьев [5] өзінің «Іс-әрекет. Сана. Тұлға» еңбегінде тұлға психологиясы аясындағы іс-әрекеттік көзқарастың бірқалыпты жүргізілуі бұл теорияның жәрдемсіз екенін жақсы көрсететінін айтты. Іс-әрекеттік көзқарастың бастапқы бағыттарын нұсқай отырып, ол мынаны атап айтты: «Бастапқыда, яғни іс-әрекет процесін қалыптастыратын негізгі сәттерді анықтағанша, субъект зерттеу шеңберінен сырт қалатын сияқты». Алайда, субъект іс-әрекеттік көзқарас шеңберінен мәңгілік тысқары қалады. Өздігінен пайда болатын қозғалыс бастауы ретінде субъектіге бұл теорияда орын жоқ. Егер адамды талаптарды қанағаттандыратын амалдардың иерархиялық жүйесі демей, өз өмірінің субъектісі ретінде тұлға деп түсінсек, онда мұндай зерттеуде тұлғаның да болуы мүмкін емес. Іс-әрекеттік көзқарастың негізгі сөздері — іс-әрекет, себеп, талап және т.б.— өздігінен бұл көзқарастың методологиясын білдірмейді. Сондықтан, мәселен, әдебиетте кездесетін А.Н. Леонтьев [10, 28-38 бб.] пен Л.И. Божович [9, 34-44 бб.] ортақ көзқарастағы зерттеушілер деген қорытындылармен келісуге болмайды. Л.И. Божовичтің еңбегімен мұқият таныссақ, оның теориялық көзқарастарын талдасақ, іс-әрекеттік көзқарас сұлбаларымен емес, Л.С. Выготскийдің [14, 43-70 бб.] ой-пікірлерімен үндестікті байқаймыз. Тұлғаны біртұтас деп ұғыну Л.И. Божовичтің [9, 25-42 бб.] еңбектерінде көрсетіліп қана қоймай, тәжірибелік зерттеулерінде де жүзеге асырылған. Тұлғаның қалыптасуын Л.И. Божович жеке адамның ерікке ие болуы ретінде, оны өз өмірінің субъектісіне айналуы ретінде қарастырады: «Бала тұлғасы қалыптасуының жолы — оның тікелей ықпал етуші ортадан ақырындап бостандыққа шығуынан және оның осы ортаны да, өзінің жеке тұлғасын да белсенді түрлендіре алатын адамға айналуынан тұрады». Л.И. Божович [9, 19-36 бб.] тіркеген саналы сипаттағы амалда талаптардың бар екендігінің ұстанымдық маңызы зор. Себеп-талаптар саласының даму процесі кезінде «шынайы» талаптардың биліктен осылайша босанып шығатыны, субъектіде өз талаптары мен ұмтылыстарын саналы түрде басқару мүмкіндігі пайда болатынын дәлелдеген. Тұлға психологиясының теориялық мәселелері қазіргі кезде педагогикалық практикамен тез ұштасады деп қорытындылап айтуға болады. Практика әрқашан да өзіне сәйкес теориямен байланысты, ал қазіргі кезде бұл байланыстар аса төте әрі тікелей орнатылған. Алайда, жаңа педагогикалық практиканы жобалау үшін қолайсыз жәйттардың тамырын тауып жою қажет.
Даму – адамның сандық жəне сапалық өзгерістерінің жүрісі мен нəтижесі. Даму нəтижесінде адам биологиялық түр жəне əлеуметтік тіршілік иесі болып жетіледі. Адамның биологиялық сипаты өз ішіне морфологиялық, биохимиялық, физиологиялық өзгерістерді қамтыған тəн-дене дамуынан көрінеді. Ал əлеуметтік даму оның психикалық, рухани, интелектуалдық кемелденуінен байқалады.
Адам тұлға болып туылмайды, ол қасиеттік дəреже даму барысында қалыптасады. «Адам» ұғымынан өзгеше «тұлға» түсінігі – адамның қоғамдық қатынастар, басқа адамдармен араласу ықпалында қалыптасқан əлеуметтік сапа-қасиеттерін білдіреді. Тұлға ретінде əрбір адам əлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы жəне ойластырылған тəрбие барысында қалыптасады. Əрбір тұлға, бір жағынан, қоғамдық тəжірибені игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық жəне рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген жəне өмір мен тəрбие желісінде қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Адам дамуы – бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді жəне қарама-қайшылықты процесс. Біздің ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал адамның тəн-дене болмысы мен рухани дүниесі, əсіресе, балалық жəне жасөспірімдік шақта қарқынды ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық өзгерістердің қарапайым жиынтығы немесе төменннен жоғарыға бағытталған ілгерілі қозғалыс тобы емес, бұл процестің өзіне тəн ерекшелігі – сандық өзгерістердің тұлғаның физикалық, психикалық жəне рухани сапалық қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы. Бұл құбылыстарды түсіндіруде əртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Мамандардың бір бөлігі адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін өзінше жүрісі бар, даму өмір шарттарына тəуелсіз, сондықтан, тумадан берілген күштерге байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі мүмкін емес, тағдыр белгілейді. Ал басқа бір зерттеушілер тобының пайымдауынша: даму – бұл əуел бастан қозғалысқа қабілетті тірі материя. Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап отырады. Өмірге енжар икемдесуші жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін өз еңбегімен жасай алатындығымен ерекшеленеді. Дамуды қозғаушы күш – қарама-қарсылықтар таласы. Қарама-қарсылықтардың арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар дүниеге келеді. Қарама-қарсылықтар – бұл өзара екі полярлы күштердің бір-біріне сиымсыздығынан туындайтын диалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп немесе ойдан шығарып, əлектенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан адамның өзі де қарама-қайшылықты дүние болмысы. Қарама-қайшылықтар барша адамдардың дамуына ықпал жасаушы ішкі жəне сыртқы, жалпы (əмбебап), сонымен бірге қарапайым материалдық жəне ең жоғары рухани қажеттерінің жəне оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылықтар əмбебап сипатқа ие. Ішкі қарама-қайшылықтар əр адамның өз болмысына қанағаттанбауынан туындайды. Олар жеке-дара ниеттерде көрінеді. Негізгі ішкі қайшылықтардың бірі – жаңадан пайда болған қажеттер мен оларды іске асыру мүмкіндіктерінің арасындағы алшақтықтар. Мысалы, оқушылардың өз психикасы мен интеллект, əлеуметтік деңгейінің жетімсіздігіне қарамай, мүмкіндіктері толысқан ересектермен бірге іс алып баруға ұмтылуы. «Қалаймын» –«қолымнан келмейді», «білемін» - «білмеймін», «мүмкін»-«болмайды», «бар»-«жоқ» – мəңгі қарама-қайшылықтарды белгілейтін қосарлы ұғымдар. Адам дамуын зерттей отырып, ғалымдар даму жəне оның нəтижелері – бір жағынан, жəне оларға ықпал жасаушы себептер – екінші жағынан, арасындағы заңдылықты байланыстарды аңдатушы бірнеше маңызды тəуелділіктерді ашты. Неліктен кей адамдар өз дамуында өте биік нəтижелерге жетіседі, ал екінші біреулер - ондай мүмкіндікке ие емес? Бұл процестің жəне оның нəтижесі неге байланысты? Ұзаққа созылған зерттеулер осы сұраққа орай жалпы заңдылық ашты: адам дамуы ішкі жəне сыртқы жағдайларға тəуелді. Ішкі жағдайлар – адам ағзасының физиологиялық жəне психикалық қасиеттері. Сыртқы жағдайлар – бұл адамның қоршаған ортасы, ол жасаған жəне дамыған аймақ, сыртқы ортамен ықпалды араласу процесінде адамның ішкі мəні өзгереді, жаңа қасиеттері қалыптасады, ал бұл, өз кезегінде алдағы өзгерістерге жол ашады. Сонымен, адамның дамуы сандық жəне сапалық өзгерістердің желісі мен нəтижесі. Даму барысында адам тұлғаға айналып, сана мен өзіндік сана, дербес жаңғыртушы іс-əрекет иесі болып жетіледі. Дамудың қозғаушы күші - қарама-қарсылықтар күресі. Адамның дамуы ішкі жəне сыртқы жағдайлармен анықталады.
Б.Г. Ананьев адамды қарастырғанда әлеуметтік пенде ретінде 4 түсінік берген [3].
• индивид (физиологиялық, биологиялық);
• іс-әрекет субьектісі (сана, белсенділік);
• тұлға - іс-әрекет субьектісі (әлеуметтік орта қарым-қатынас, тұлғалық қасиеттер(темперамент, мінез, қабілет, бағыттылық, мотивация));
• даралық (бір даралықты екіншісінен ажырататын тек соған тән даралық ерекшелік) деп қарастырды.
Әлеуметтену процесі, тұлғаның қоғам мүшесі ретінде өмір сүруіне мүмкіндік тудыратын құндылықтар мен нормалар жүйелерінен игеруіне қажет бүкіл әлеуметтік процестерінің жиынтығы.
Әлеуметтенудің мәнісі, ол – екі жақты процесс екендігінде, біріншіден, әлеуметтік ортаға кірудің арқасында индивидтің әлеуметтік тәжірбиені игеруі, екіншіден, индивидтің осы әлеуметтік байланыстар әлеуметтік ортаға белсенді араласуының арқасында, сол әлеуметтік байланыстар жүйесін белсенді түрде қайта жасау процесі. Біріншісі - әлеуметтік тәжірбиені игеру ортаның адамға әсерін сипаттаса, екіншісі, адамның өз іс-әрекетінің арқасында ортаға әсер етуін көрсетеді.
Әлеуметтену процесінің мазмұны: тұлғаның қалыптасуы тұрғысынан қарағанда, негізінен үш аймақта: іс-әрекетте, қарым-қатынаста, өзіндік сананың қалыптасуында іске асырылады.
Әлеуметтену процесінің барысында индивид іс-әрекет «каталогының» молаюымен (А.Н.Леонтьев) айналысады, яғни неғұрлым жаңа іс-әрекет түрлерін игерумен болады. Осы жағдайда өте маңызды тағы да үш түрлі процестер іске асырылады. Біріншіден, әрбір іс-әрекет түрлері мен оның әртүрінің арасындағы байланыстар жүйесінде бағдарлану (бағыттану). Ол әрбір жеке тұлға үшін маңызды іс-әрекет аспектілерін айқындаумен қатар, оны игеру арқылы іске асырылады, немесе мұндай бағдарлануды – іс-әрекеттің жеке тұлғалық таңдалуы деп атауға болар еді. Осыдан туындайтын екінші процесс – жетекші, таңдалынған іс-әрекетке баса назар аудара отырып, басқаларын соған бағындыру. Үшінші процесс, барысында жеке тұлғаның жаңа рөлдерді игеруі мен олардың маңыздылығын түсінуі. Осының бәрін индивидтің іс-әрекет субъектісі ретіндегі мүмкіндіктерінің кеңею процесі деп тұжырымдауға болады. Бұл бағытта жүргізілетін эксперименттік зерттеулер, негізінен әлеуметтік және жас ерекшелігі психологиясының аражігінде іске асырылады.
Екінші–қарым-қатынас аймағы іс-әрекетпен тығыз байланысты болғандықтан, оның кеңею және тереңдету бағытында қарастырады. Қарым-қатынастың кеңеюін, адамның басқалармен байланыстарының көбеюі, әрбір жас кезеңіндегі осы байланыстар ерекшеліктері тұрғысынан түсіну қажет. Қарым-қатынастың тереңдеуін, ең алдымен монологтық қарым-қатынастан диалогтыққа көшуі, партнерге бағыттану, оны неғұрлым дәл қабылдаумен байланысты. Эксперименттік зерттеулердің міндеттері: біріншіден, қарым-қатынас байланыстарының көбеюі қандай жағдайларда және қалай іске асырылатынын екіншіден, жеке адам осындай процесте қандай нәтижеге жететінін анықтау. Мұндай зерттеулер де пәнаралық болып келеді, себебі жас ерекшелігі психологиясы үшін де, әлеуметтік психология үшін де бірдей маңызды.
Әлеуметтенудің үшінші аймағы - тұлғаның өзіндік сана-сезімінің дамуы. Бұл мәселе тұлғаның «Мен» бейнесінің қалыптасуымен байланысты. Әлеуметтенудің барлық сатыларында қоғамның тұлғаға әсері не тікелей, не топ арқылы, Ж. Пиаже көрінетін әдет-ғұрып, дәстүрлер, дағдылар, өмір сүру бейнесі де өзінің әсерін тигізетінін атайды. Қандай да бір белгілі қажеттілікті сезінудегі адамның психикалық жағдайы қажеттілік деп аталады. Адам қажеттілігі оның өмір барысында көбейіп және өзгеріп отырады: адамдық қоғам өзінің мүшелері үшін жаңа қажеттіліктерді тудырады. Қажеттіліктердің жаңарып отыруына қоғамдық өнеркәсіптердің тигізетін маңызы зор.
Қажеттіліктердің психологиялық жағдай екендігінің ерекше сипаттамалары:
1. Қажеттіліктердің нақты мазмұнды сипаты: заттың (киімге қажеттілік) және функционалды қажеттіліктер.
2. Қажеттіліктің эмоциялық жағдай сипатымен аңғару.
3. Қажеттілікті қанағаттандырудағы эмоциялық – еріктік жағдай.
4. Бұл жағдайлардың әлсіздеуі немесе толығымен жоғалуы.
5. Қажеттілік негізінде жатқан мұқтаждықтың қайтадан көрінуі.
Адам қажеттіліктері сан алуан. Оларды әдетте материалды (тамаққа, киімге, үйге, жылуға т.б. қажеттілік) және рухани, адамның қоғамдық өмір сүруімен байланысты (қоғмдық іс - әрекетке, білім алуға, ғылым мен өнерде меңгеруі, шығармашылыққа және т.б. қажеттілік).
Мұндай бөлу қандай да бір деңгейде шартты түрде болып келеді. Шын мәнінде адамда қоғамдық сипатта болмайтын бір де бір қажеттілік жоқ. Материалды қажеттіліктер, бір жағынан ағзаның биологиялық функциясы сияқты, әлеуметтік сипатта.
Қоғамдық өмір процесінде адамда белгілі дәмдік ерекшеліктерімен ерекшеленетін тамаққа деген қажеттілік туындайды. Қазіргі адамдар арнайы жабдықталған, оның гигиеналық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыратын үйлер қажет.
Адамның іс-әрекетінде және өмірінде еңбекке, оқуға, адамдармен қарым–қатынастың, эстетикалық қажеттіліктердің мәні зор. Адам өзінің материалды қажеттіліктерін инстинкті түрде емес, еңбек көмегімен қанағаттандырады.
Қазіргі заман адамы өзін тойындыру немесе киім киуі үшін қажет өнімді өзі өндірмейді, олардың барлығын қоғамнан алады, ол өзі қоғамның басқа қажеттіліктерін өндіру үшін еңбек етеді. Қоғамдық еңбек адамның өмір сүруінің шарты. Еңбекпен бірге еңбек процесінің іс-әрекетін меңгеру барысында оқуға деген, білімге деген қажеттілік те дамиды.
Тұлғаның басты сипаты эстетикалық қажеттілік, яғни қандай да бір шығармашылық саласындағы немесе өнердің басқа бір түріне деген құштарлық. Бұл қажеттілік қоғамның ерте тарихи кезеңінен бастап көріне бастаған. Адам ең алғаш еңбекпен шұғылдана бастаған кезде – ақ өзі жасаған құралдарға, заттарға эстетикалық жағымды формалар беріп, оларды алдымен жеңіл, кейінірек күрделі суретшілік орнаменттермен көркемдеп, өздерінің табиғи эстетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыра бастаған.
Қоғамның дамуына байланысты адамның эстетикалық қажеттіліктері де дамып, көптеген күрделі өнер түрлері пайда болды: суретшілік өнер, скульптура, архитектура, музыка, әдебиет, театр, кино және т.б.
Мотивация мәселесі отандық және шетелдік психологияның фундаменталды мәселелерінің бірі болып табылады. Х.Хеккаузеннің пікірінше, «мотивация психологиясы сияқты жан-жақты қарастыруға болатын психологиялық зерттеу аймағын табу өте күрделі». Қазіргі психология ғылымындағы мотивация мәселесінің қарастырылуы ең алдымен адамның бейімделушілік көздеріне, оның іс-әрекетінің, мінез-құлқының оятушы күштерін, іс-әрекетті жүзеге асыратын мотивтер қандай деген сұрақтарға талдау жасаумен байланысты. «адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасағанда, ең алдымен осындай байланысқа итермелеген мотивтер, ояту күштері, олар алдарына қоятын азды-көпті саналанған мақсаттар қандай деген сұрақтар туындайды».
Мотивация ұғымы «тұлғаның нақты іс-әрекет формасының пайда болуы және бағытталуы, сонымен бірге жүзеге асыру тәсіліндегі мінез-құлқының ішкі және сыртқы факторларының қатынасының күрделі механизмі ретінде көрінеді» [58]. Психологиядағы адам іс-әрекеті мотивациясында мотив және қатынас арасындағы өзарабайланыс мәселесі даулы болып келеді. С.П. Маникуян көзқарасы бойынша, қажеттіліктер мотив болып табылмайды. Оның ойынша, қажеттілік сыртқы орта объектілерімен туындайды және кемелденеді, сондықтан адамның мінез-құлқын оятушы күштерде сыртқы орта шындығы мен заттарынан қарастыру керек. Қазіргі кездегі теориялардың ішінде мотивациялық зерттеулердің жалпы психологиялық іс-әрекет теориясын А.Н. Леонтьев ұсынды. А.Н. Леонтьев және С.Л. Рубинштейн мотив-бұл адам санасынды бейнеленетін іс-әрекетке оятатын күш және оны қандай да бір қажеттіліктің қанағаттануына бағыттай деген тұжырым ұсынады. А.Н. Леонтьев пікірінше, мотив ретінде қажеттіліктің өзі емес, қажеттілік заты көрінеді, яғни, мотив бойынша белгілі бір қажеттілікті түсінуге болады.
Мотивация – бұл адам мінез-құлқын басқарушы физиологиялық және психологиялық динамикалық процесс, оның бағыттылығын, ұйымдасқандығын, белсенділігін, тұрақтылығын анықтайды. Адамның мотивациялық аймағы өзіне бағыттылық, құндылық бағдар және тағы да басқа тұлға қасиеттерін көрсететін мотивтерден тұратын күрделі жүйе болып табылады.
Сонымен, психологияда психикалық даму заңдылығының интерпретациясы 3 негізгі жолмен қалыптасты:
- биогенетикалық – негізіне биологиялық процестердің жетілуі жатады, ал қалған даму процесстері жанама түрде қарастырылады;
- социогенетикалық – назар ең алдымен әлеуметтену процестерінде және қоғамды өмір жолына қатысты этапқа қоятын істерден көрінеді;
- психогенетикалық - негізіне психикалық процестер мен қызметтің өзіндік дамуы жатады.
Қазіргі кездегі психологтер бұл көзқарастарды сирек қолдайды. Жалпы адамның психикалық дамуында тұқымқуалаушылықтың рөлі қандай болса, ортаның да рөлі сондай екені сөзсіз.
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Оқушылардың өзіндік дамуының психологиялық-педагогикалық сипаттамасын жан жақты талдау мақсатында өзіндік даму тұлғалық дамудың құраушысы екендігін атап өту маңызды.
Адамның қоғамдық қатынас жүйесiндегi орны мен әлеуметтiк орта әсерiнiң өзi, адамның жас ерекшелiгiне орай өзгередi. Бұл жоғары сынып оқушыларының өзіндік дамуының мақсаттылықпен қалыптасуын, ұйымдастырылуына байланысты сарапталған көзқарастардың қажеттiлiгiн анықтайды. Адамның тұлға ретiнде қалыптасуында жасөспірімдік кезең маңызды орын алады. Бұл жас кезеңнiң адамның тұлға ретiнде қалыптасуындағы ерекше маңыздылығы 15-18 жастағы тұлғаның дамуындағы сапалы өзгерiстерге байланысты болып келедi. Тұлға сезiмдiк қасиеттермен, яғни индивид пен әлеуметтiк ортаның шартымен бiрлiкте қарастырылуы да көрсетiлген. Сонымен қатар, Б.Г. Ананьев [3, 35-74 бб.] тұлға құрылымының жан-жақты зерттелуiн өз еңбектерiнде сипаттаған. Ол тұлғаның процестерiн, күйлерiн, қасиеттерiн психофизиологиялық функциялармен және тұлғаның бағдары мен қажеттiлiктерi кiретiн мiнез-құлықтың жалпы мотивациясымен толықтырады. Автор, адамды биологиялық түрiнiң көзқарасы бойынша, адамның онтогенезiн индивид ретiнде, адам дамуын тұлға ретiнде қарастырады. Индивидтiң табиғи қасиеттерi мен ерекшелiктерi тұлғада, оның әлеуметтiк элементi ретiнде көрiнiп отырады. «Тұлға арқылы сыртқы ықпал индивид психикасында өзiнiң туындысымен байланысты болады» - деп С.Л.Рубинштейн [4] қарастырған.
А.Н.Леонтьевтiң [5, 66-85 бб.] пiкiрi бойынша, тұлға — бұл адам өмiрiнiң қоғамда туылуының ерекше түрiнiң психологиялық тұрғыда құрылуы. Әртүрлi iс-әрекеттiң бiрлесе бағынуы, онтогенезде тұлғаның қалыптасуының негiзiн құрайды. Тұлғаның жүйелi қасиет ретiнде пайда болуы, индивид басқа индивидтермен бiрiккен iс-әрекетiнде, ақиқатты өзгертiп соның арқасында өзiн де өзгертiп, тұлға дәрежесiне жетедi. Сонымен қатар, тұлға белсендiлiгiмен сипатталынады, яғни субъект өз шектеуiнен тыс шығу ынталығымен, өз iс-әрекеттерiнiң саласын кеңейтуiмен талап қойылған жағдайлардың шегiнен тыс әрекет жасаумен (мотивация, жетiстiк, қауiп-қатерге тәуекел ету) сипатталады. Индивидтiң тұлғасы бағыттылықпен бейнеленедi, яғни үстем болып табылатын адамның қажеттi көрiнiс беретiн мотивтер-қызығушылықтар, сенiмдер, көзқарас және т.б.жүйелермен бейнеленедi.
Қатынастар психологиясы В.Н.Мясищевтiң [6] тұлға тұжырымдамасы болып табылады. В.Н.Мясищевтiң пiкiрi бойынша тұлға, тек адамға тән толық психикалық құрылымның жоғары шартталған қоғамдық — тарихи ретiнде және оның психикалық iс-әрекетi мен мiнез-құлықтарын саналы тұрғыда реттеушi ретiнде анықталады. Сонымен қатар, тұлғаның өзегiн өз-өзiне және сыртқы әлемге байланысты қатынас жүйесi құрайды деп, — қарастырған.
Сонымен, тұлға — бұл, адам өзiнiң психикалық дамуының жеткiлiктi тұрғыдағы жоғары деңгейiне жетуi. Оның ең маңызды сипаттамасы ол ақиқатты тұрғыда тұлға болуы, яғни өзiнiң мақсат, мiндеттерiне сәйкес өмiр жағдайын өзгерту мен кездейсоқтыққа үстемдiк жасауға, өз-өзiн саналы түрде реттеуге қабiлеттi болуына түйiнделедi. Әрине, бұл сипаттама ересек адам тұлғасының дамуына жатады, бiрақ тұлғаның қалыптасуы өте ерте басталып өмiр бойы жүредi. Сонымен қатар, тәрбие әсер етудің қандай да бір арнайы әдістерінің жиынтығы болмай, алдымен тұлғаның өмірін, әрекетін және оның қатынастарын шынайы өмірге сәйкес ұйымдастыру болып табылады.
Тұлғаның өзіндік дамуы оның өіндік сана сезімінінің дамуына тікелей байланысты болып келетіні сөзсіз.
Сонымен қатар, кеңес психологиясында тұлғаның жалпы құрылымындағы өзіндік сана-сезім оның психикалық іс-әрекетінің күрделі ықпалдастық қасиеті ретінде қарастырылады. Бір жағынан, ол тұлғаның белгілі бір кезеңдердегі дамуын анықтайтын сияқты болса, екінші жағынан, мінез-құлықты іштен реттеуші ретінде көрінеді. Өзіндік сана-сезім тұлғаның үздіксіз дамуының ішкі шарты бола отырып, тұлғаның ішкі күйі және оның мінез-құлқы түрлері мен сыртқы ықпал арасында тепе-теңдікті қамтамасыз етеді.
Өзіндік сана-сезімінің және оның маңызды жағы — өзін-өзі бағалаудың дамуы күрделі әрі ұзақ процесс. Соңғы кездегі психологиялық зерттеулер тұлғаның тұрақтылығын және оның өзін-өзі реттеуін қалыптастыру үшін субъектіні алыс мақсаттарға бағыттау рөлінің қаншалықты екенін айқын көрсетеді. Субъектінің психологиялық құрылымы мен мінез-құлқы үшін болашақ мақсаттарды шешуші маңыздылығына К. Левин де [17, 18] көңіл аударған. Ол тұлға туралы ілімінде мынаны дәлелдейді: адамның өз алдына қоятын мақсаттары, оның қабылдайтын ниеттері, күші мен басқа динамикалық қасиеттері бойынша шынайы қажеттіліктерден айырмашылығы жоқ, өзінше бір қажеттіліктер болып табылады.
З. Фрейд [19, 20] психиканы қызмет ету сипатына байланысты үш түрлі деңгейге бөледі: сана, санадан бұрынғы және санадан тыс, оларға тұлғаның «Ол» (Ид), «Мен» («Эго»), «Менен-жоғары» («Супер-эго») деген негізгі құрылымдары жатады. З. Фрейд адамның өзіндік сана-сезімді мұздық таудың шыңына теңеді. Ол адам баласының жан дүниесінде болып жатқан болмашы құбылыстың өзі оны тұлға ретінде сипаттайды және өзі оны мойындайды деп санады. Адам өз қылықтарының біразын ғана түсініп, түсіндіре алады, ал тәжірибесінің басым бөлігі санадан тыс тұрады. Сонымен, психика салаларының өзара қатынастарының арасынан өзіндік санаға екінші дәрежедегі орын бере отырып, санадан тыс саланың импульсивтік қызығушылықтарын теңестіруші, мінез-құлықты реттейтін механизм ретінде қарастырды.
Осылайша, шетелдік психологиядағы тұлғаның өзіндік сана-сезім мәселесін қарастыратын неғұрлым маңызды деп саналатын бағыттарды қарастырдық. Яғни, өзіндік сана-сезім дамудың негізгі айғақтары ретінде: биологиялық, әлеуметтік және дамудың ішкі айғақтары сипатталды. Сонымен қатар, тұлғаның өзіндік сана-сезіміне жүргізілген шетелдік зерттеулерді қарастыра отырып, қарастырылған теориялық көзқарастардың айырмашы-лықтары болғанымен, оларды бір әдістемелік ұстаным — тұлғаның қоғаммен қатар өмір сүретін өзінше бір құбылыс - біріктіретінін байқадық.
Тұлғаның дамуындағы қажеттіліктерді жете түсіну үшін тұлғаның өмір процесінде пайда болатын және дамитын жаңа әлеуметтік қажеттіліктерді ескеру қажет. Бұл жаңа қажеттіліктер тұлғаның мотивациялық аймағын толықтырады және күрделендіреді. Осы жерде екі негізгі жолды атап көрсетуге болады. Біріншіден, тұлғаның өмірдегі және оның қоршаған ортамен өзара қатынастарындағы орнын өзгерту жолы. Бұл әрбір жас кезеңіне сай келетін қажеттіліктерді тудырады. Ересек адамның қажеттіліктері де оның өміріндегі және өзіндегі өзгерістерден туындайтын өзгерістерге ұшырап отырады. Екіншіден, қажеттiлiктердiң қалыптасуы мінез-құлық пен іс-әрекеттің жаңа түрлерін меңгеруiмен байланысты болады. Мұның нақты мысалы ретінде әр түрлі әдеттерді, соның ішінде мәдени әдеттерді де айтуға болады. Осылайша меңгерілген мінез-құлықтың әдістері адамды оларды жүзеге асыруға итермелейді. Бірақ адамның мотивациялық аймағында жағдайдың тікелей ықпалынан босататын, құрылысы бойынша жаңа, психологиялық құрылымдардың пайда болуы тұлға ретіндегі адам үшін аса маңызды. Оларға адамды қажетті бағытта іс-әрекет жасауға итермелейтін мақсаттар, шешімдер, рухани сезімдер және сенімдер жатады. Тұлғаны қалыптастыру процесінде адамның тек қажеттіліктері ғана емес, олардың арақатынасы да өзгеріп, дамып отырады. Басқаша айтқанда, мотивациялық аймағы дамиды. Біртіндеп, мінез-құлықтың және іс-әрекеттің тұрақты басым болып отыратын белгілі мотивтер пайда болады, олар басқаларды бағындырып, тұлғаның бағытын көрсетеді. Қандай мотивтер басым болғанына байланысты тұлғаның бағыты әртүрлі сипатта болады. Өзінің аман-саулығын қамтитын себептердің басым болуы өзімшілдік бағытты, ал басқа адамдардың көзқарастарымен байланыста болатын себептердің басым болуы — имандылық бағытты сипаттайды. Тұрақты басым әдістер тұлға сипаттамасында жетекші мағынаға ие болады. Мотивациялық аймағының көбірек жетілген иерархиялық құрылымы белгілі бір рухани құндылықтарды мінез-құлықтың басым себептері ретінде меңгереді. Осы құндылықтар үшін адам өзінің тікелей сенімдерін жеңеді, бұл оның тұлғасының ерікті мінезін анықтайды. Дұрыс тәрбие процесінде меңгерілген құндылықтар адамның басқа қажеттіліктері мен ұмтылыстарын бағындыратын тікелей сенімдердің күшіне ие болады. Мұндай адам өзіне төніп тұрған қауіп туралы ойламай, өзін тәуекелге ұшыратады. Нақ осы жағдайда адамның жоғары дамыған үйлесімді мотивациялық сферасы туралы және оның тұлғасының үйлесімді құрылымы мен жоғары деңгейі туралы айтуға болады. Л.С. Выготскийдің [14, 87-115 бб.] ілімі бойынша, онтогенетикалық даму кезінде бала санасының жүйелік құрылысы өзгереді.
Сонымен, тұлға — өзiнiң жеке ерекшелiктерi бар және қоршаған ортамен қатынастағы, белгiлi бiр iс-әрекеттер түрлерiмен айналысатын нақты адам. Тұлға iс-әрекет процесiнде және әлеуметтiк қажеттiлiк барысында басқа адамдармен өзара қарым-қатынас жасау кезiнде дамиды. Басқаша айтқанда, адамның жеке даму барысында iштей ауыспалы шағын әлеуметтiк топтар мен ұжымдар тiкелей қарым-қатынас жасау процесiнде тұлға қалыптасады.
Тұлғаның онтогенезде дамуы бiрiн-бiрi толықтыратын екi аспект бойынша жүзеге асады: әлеуметтендiру аспектісі (қоғамдық тәжiрибенi меңгеру) және жекелендiру аспектісі.
Тұлға дамуының деңгейi, оның кемелденуi адамның жеке дамуы процесiнде қисындар мәлiметтерiнiң үйлесiмдiлiгi үндестiгiмен және жас шамасының қалыптылығымен сипатталады. Тұлға дамуының кезеңдерi — тұлғаның бiртұтас және иерархиялық құрылымын қалыптастыра отырып, тұлғаның әр түрлi әлеуметтiк қарым-қатынастарға біртіндеп ену кезеңдерi, яғни, тұлғаның даму процесi кезiнде өзiне және басқа адамдарға қатысты белгiлi бiр әлеуметтiк бағдарлар пайда болады.
Дамудың екi жобасының — табиғи (биологиялық) және әлеуметтiк (мәдени) — бiрлiгi тұлғаның өркениетке ойдағыдай енуiнiң шарты болып табылады. Л.С. Выготскийдiң [14, 55-87 бб.] айтуынша, «өзгерiстердiң екi қатары бiр-бiрiне өзара енедi және бала тұлғасының әлеуметтiк-биологиялық қалыптасуының бiртұтас қатарын құрайды».
Тұлғаның өмір сүріп және тәрбиеленіп жатқан ортаның жағдайларына байланысты тұлғаның қалыптасу мәселесін қарастырамыз. Қазіргі уақытта кеңестік психологтер мынадай тұжырымдаманы жалпылама, — деп қабылдаған: өмір жағдайлары тұлғаның психикалық дуын өздігінен айқындай алмайды, бірыңғай жағдайларда тұлғаның әр түрлі жеке ерекшеліктерінің қалыптасуы мүмкін және де бұл алдымен тұлғаамның өзін қоршаған ортамен қандай қарым-қатынаста екендігіне байланысты болады.
Қоршаған ортаның рөлін дұрыс түсіну үшін оған нақтылы емес, салыстырмалы өлшеммен қарау қажет, – деп Л.С. Выготский [14, 46-96 бб.] дәріптеді. Оны бала тұлғасының қалыптасуын анықтайтын тек өзіне ғана тән әсерлі қасиеттері бар, «даму жағдайы» ретінде қарастыруға болмайды. Даму процесінде тұлғаның өз тұлғасы сапалы өзгеріске ұшырайды, сонымен бірге бұл өзгеріс оның өзінің белсенді іс-әрекеті мен ортадағы қатынасы негізінде пайда болады. Психикалық дамуды дұрыс түсіну үшін мынаны атап өткен маңызды: барлық аталған психиканың жаңа пішіндері бір рет пайда болған соң бейтарап болып қалмайды, тұлғаның іс-әрекеті мен мiнез-құлқын, оның қоршаған ортамен қарым-қатынасын айқындай бастайды және осының салдарынан, оның тұлғасын қалыптастырудың кейінгі қарқыны анықталады.
Сана барлық психологиялық жаңа құрылымдар тасымалданатын орталық болып табылады. Осылайша субъектінің тұлғасын «жоғары психологиялық жүйе»—оның құрылымы, оның жасы және жеке ерекшеліктері ретінде көрсетеді. Сананың тасымалдаушы және реттеуші қызметі тек қана ақылға ғана емес, сонымен қатар жанға әсер етуші бірлестіктердің негізінде жүзеге асырылады. Сондықтан, тұлғаны сипаттайтын жүйелі жаңа құрылымдар құрамына (мәселен, рухани сезімдердің, сенімдердің дүниетанымының құрамына) тек ақыл ғана емес, жанға әсер етуші компоненттер де енеді; бұл жаңа құрылымдарға қоздырғыш күш береді. Субъект қабылдайтын барлық ықпалдар сана арқылы оның ішкі ұстанымын және оның бірегей жауап қайтаруын көрсетеді. Өмірдің екінші жылында жағдайдың мағынасы ауысады. Бұл кезеңде өзінің ішкі сеніміне байланысты тұлғаның әрекет жасау қабілетінен көрінетін себепші көзқарас - алғашқы тұлғалық жаңа құрылым қалыптасады. Себепші көзқарастар - тұлғаның тікелей аффективтi жағдайдан «шығуын» қамтамасыз ететін ақыл және аффективтi компоненттерінің бірінші синтезінің нәтижесі болып табылады.
Салыстырмалы иерархиялық тұрақты себептер жиынтығы - бұл теория бойынша тұлғаның негізгі сипаттамасы болып табылады. Сондықтан, бұл жағдайдағы тұлға психологиясының мәні адам психикасының себеп-талаптар саласы болып табылады. А.Н. Леонтьевтің [52, 43-56 бб.] көзқарасы бойынша, ерік-тұлғадағы өздігінен емес, себептер күресі болуынан және олардың өзара бағынуынан ғана пайда болады. Тұлғаның өзі, тұлғаның әрекеттері өзара бағынышты болғанда, яғни себептер иерархиясы пайда болғанда, мектепке дейінгі жас мөлшерінің соңында алғаш рет пайда болған дамудың салыстырмалы кешеуілдеуінің нәтижесі ретінде көрінеді. А.Н. Леонтьев [5] өзінің «Іс-әрекет. Сана. Тұлға» еңбегінде тұлға психологиясы аясындағы іс-әрекеттік көзқарастың бірқалыпты жүргізілуі бұл теорияның жәрдемсіз екенін жақсы көрсететінін айтты. Іс-әрекеттік көзқарастың бастапқы бағыттарын нұсқай отырып, ол мынаны атап айтты: «Бастапқыда, яғни іс-әрекет процесін қалыптастыратын негізгі сәттерді анықтағанша, субъект зерттеу шеңберінен сырт қалатын сияқты». Алайда, субъект іс-әрекеттік көзқарас шеңберінен мәңгілік тысқары қалады. Өздігінен пайда болатын қозғалыс бастауы ретінде субъектіге бұл теорияда орын жоқ. Егер адамды талаптарды қанағаттандыратын амалдардың иерархиялық жүйесі демей, өз өмірінің субъектісі ретінде тұлға деп түсінсек, онда мұндай зерттеуде тұлғаның да болуы мүмкін емес. Іс-әрекеттік көзқарастың негізгі сөздері — іс-әрекет, себеп, талап және т.б.— өздігінен бұл көзқарастың методологиясын білдірмейді. Сондықтан, мәселен, әдебиетте кездесетін А.Н. Леонтьев [10, 28-38 бб.] пен Л.И. Божович [9, 34-44 бб.] ортақ көзқарастағы зерттеушілер деген қорытындылармен келісуге болмайды. Л.И. Божовичтің еңбегімен мұқият таныссақ, оның теориялық көзқарастарын талдасақ, іс-әрекеттік көзқарас сұлбаларымен емес, Л.С. Выготскийдің [14, 43-70 бб.] ой-пікірлерімен үндестікті байқаймыз. Тұлғаны біртұтас деп ұғыну Л.И. Божовичтің [9, 25-42 бб.] еңбектерінде көрсетіліп қана қоймай, тәжірибелік зерттеулерінде де жүзеге асырылған. Тұлғаның қалыптасуын Л.И. Божович жеке адамның ерікке ие болуы ретінде, оны өз өмірінің субъектісіне айналуы ретінде қарастырады: «Бала тұлғасы қалыптасуының жолы — оның тікелей ықпал етуші ортадан ақырындап бостандыққа шығуынан және оның осы ортаны да, өзінің жеке тұлғасын да белсенді түрлендіре алатын адамға айналуынан тұрады». Л.И. Божович [9, 19-36 бб.] тіркеген саналы сипаттағы амалда талаптардың бар екендігінің ұстанымдық маңызы зор. Себеп-талаптар саласының даму процесі кезінде «шынайы» талаптардың биліктен осылайша босанып шығатыны, субъектіде өз талаптары мен ұмтылыстарын саналы түрде басқару мүмкіндігі пайда болатынын дәлелдеген. Тұлға психологиясының теориялық мәселелері қазіргі кезде педагогикалық практикамен тез ұштасады деп қорытындылап айтуға болады. Практика әрқашан да өзіне сәйкес теориямен байланысты, ал қазіргі кезде бұл байланыстар аса төте әрі тікелей орнатылған. Алайда, жаңа педагогикалық практиканы жобалау үшін қолайсыз жәйттардың тамырын тауып жою қажет.
Даму – адамның сандық жəне сапалық өзгерістерінің жүрісі мен нəтижесі. Даму нəтижесінде адам биологиялық түр жəне əлеуметтік тіршілік иесі болып жетіледі. Адамның биологиялық сипаты өз ішіне морфологиялық, биохимиялық, физиологиялық өзгерістерді қамтыған тəн-дене дамуынан көрінеді. Ал əлеуметтік даму оның психикалық, рухани, интелектуалдық кемелденуінен байқалады.
Адам тұлға болып туылмайды, ол қасиеттік дəреже даму барысында қалыптасады. «Адам» ұғымынан өзгеше «тұлға» түсінігі – адамның қоғамдық қатынастар, басқа адамдармен араласу ықпалында қалыптасқан əлеуметтік сапа-қасиеттерін білдіреді. Тұлға ретінде əрбір адам əлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы жəне ойластырылған тəрбие барысында қалыптасады. Əрбір тұлға, бір жағынан, қоғамдық тəжірибені игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық жəне рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген жəне өмір мен тəрбие желісінде қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Адам дамуы – бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді жəне қарама-қайшылықты процесс. Біздің ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал адамның тəн-дене болмысы мен рухани дүниесі, əсіресе, балалық жəне жасөспірімдік шақта қарқынды ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық өзгерістердің қарапайым жиынтығы немесе төменннен жоғарыға бағытталған ілгерілі қозғалыс тобы емес, бұл процестің өзіне тəн ерекшелігі – сандық өзгерістердің тұлғаның физикалық, психикалық жəне рухани сапалық қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы. Бұл құбылыстарды түсіндіруде əртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Мамандардың бір бөлігі адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін өзінше жүрісі бар, даму өмір шарттарына тəуелсіз, сондықтан, тумадан берілген күштерге байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі мүмкін емес, тағдыр белгілейді. Ал басқа бір зерттеушілер тобының пайымдауынша: даму – бұл əуел бастан қозғалысқа қабілетті тірі материя. Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап отырады. Өмірге енжар икемдесуші жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін өз еңбегімен жасай алатындығымен ерекшеленеді. Дамуды қозғаушы күш – қарама-қарсылықтар таласы. Қарама-қарсылықтардың арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар дүниеге келеді. Қарама-қарсылықтар – бұл өзара екі полярлы күштердің бір-біріне сиымсыздығынан туындайтын диалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп немесе ойдан шығарып, əлектенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан адамның өзі де қарама-қайшылықты дүние болмысы. Қарама-қайшылықтар барша адамдардың дамуына ықпал жасаушы ішкі жəне сыртқы, жалпы (əмбебап), сонымен бірге қарапайым материалдық жəне ең жоғары рухани қажеттерінің жəне оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылықтар əмбебап сипатқа ие. Ішкі қарама-қайшылықтар əр адамның өз болмысына қанағаттанбауынан туындайды. Олар жеке-дара ниеттерде көрінеді. Негізгі ішкі қайшылықтардың бірі – жаңадан пайда болған қажеттер мен оларды іске асыру мүмкіндіктерінің арасындағы алшақтықтар. Мысалы, оқушылардың өз психикасы мен интеллект, əлеуметтік деңгейінің жетімсіздігіне қарамай, мүмкіндіктері толысқан ересектермен бірге іс алып баруға ұмтылуы. «Қалаймын» –«қолымнан келмейді», «білемін» - «білмеймін», «мүмкін»-«болмайды», «бар»-«жоқ» – мəңгі қарама-қайшылықтарды белгілейтін қосарлы ұғымдар. Адам дамуын зерттей отырып, ғалымдар даму жəне оның нəтижелері – бір жағынан, жəне оларға ықпал жасаушы себептер – екінші жағынан, арасындағы заңдылықты байланыстарды аңдатушы бірнеше маңызды тəуелділіктерді ашты. Неліктен кей адамдар өз дамуында өте биік нəтижелерге жетіседі, ал екінші біреулер - ондай мүмкіндікке ие емес? Бұл процестің жəне оның нəтижесі неге байланысты? Ұзаққа созылған зерттеулер осы сұраққа орай жалпы заңдылық ашты: адам дамуы ішкі жəне сыртқы жағдайларға тəуелді. Ішкі жағдайлар – адам ағзасының физиологиялық жəне психикалық қасиеттері. Сыртқы жағдайлар – бұл адамның қоршаған ортасы, ол жасаған жəне дамыған аймақ, сыртқы ортамен ықпалды араласу процесінде адамның ішкі мəні өзгереді, жаңа қасиеттері қалыптасады, ал бұл, өз кезегінде алдағы өзгерістерге жол ашады. Сонымен, адамның дамуы сандық жəне сапалық өзгерістердің желісі мен нəтижесі. Даму барысында адам тұлғаға айналып, сана мен өзіндік сана, дербес жаңғыртушы іс-əрекет иесі болып жетіледі. Дамудың қозғаушы күші - қарама-қарсылықтар күресі. Адамның дамуы ішкі жəне сыртқы жағдайлармен анықталады.
Б.Г. Ананьев адамды қарастырғанда әлеуметтік пенде ретінде 4 түсінік берген [3].
• индивид (физиологиялық, биологиялық);
• іс-әрекет субьектісі (сана, белсенділік);
• тұлға - іс-әрекет субьектісі (әлеуметтік орта қарым-қатынас, тұлғалық қасиеттер(темперамент, мінез, қабілет, бағыттылық, мотивация));
• даралық (бір даралықты екіншісінен ажырататын тек соған тән даралық ерекшелік) деп қарастырды.
Әлеуметтену процесі, тұлғаның қоғам мүшесі ретінде өмір сүруіне мүмкіндік тудыратын құндылықтар мен нормалар жүйелерінен игеруіне қажет бүкіл әлеуметтік процестерінің жиынтығы.
Әлеуметтенудің мәнісі, ол – екі жақты процесс екендігінде, біріншіден, әлеуметтік ортаға кірудің арқасында индивидтің әлеуметтік тәжірбиені игеруі, екіншіден, индивидтің осы әлеуметтік байланыстар әлеуметтік ортаға белсенді араласуының арқасында, сол әлеуметтік байланыстар жүйесін белсенді түрде қайта жасау процесі. Біріншісі - әлеуметтік тәжірбиені игеру ортаның адамға әсерін сипаттаса, екіншісі, адамның өз іс-әрекетінің арқасында ортаға әсер етуін көрсетеді.
Әлеуметтену процесінің мазмұны: тұлғаның қалыптасуы тұрғысынан қарағанда, негізінен үш аймақта: іс-әрекетте, қарым-қатынаста, өзіндік сананың қалыптасуында іске асырылады.
Әлеуметтену процесінің барысында индивид іс-әрекет «каталогының» молаюымен (А.Н.Леонтьев) айналысады, яғни неғұрлым жаңа іс-әрекет түрлерін игерумен болады. Осы жағдайда өте маңызды тағы да үш түрлі процестер іске асырылады. Біріншіден, әрбір іс-әрекет түрлері мен оның әртүрінің арасындағы байланыстар жүйесінде бағдарлану (бағыттану). Ол әрбір жеке тұлға үшін маңызды іс-әрекет аспектілерін айқындаумен қатар, оны игеру арқылы іске асырылады, немесе мұндай бағдарлануды – іс-әрекеттің жеке тұлғалық таңдалуы деп атауға болар еді. Осыдан туындайтын екінші процесс – жетекші, таңдалынған іс-әрекетке баса назар аудара отырып, басқаларын соған бағындыру. Үшінші процесс, барысында жеке тұлғаның жаңа рөлдерді игеруі мен олардың маңыздылығын түсінуі. Осының бәрін индивидтің іс-әрекет субъектісі ретіндегі мүмкіндіктерінің кеңею процесі деп тұжырымдауға болады. Бұл бағытта жүргізілетін эксперименттік зерттеулер, негізінен әлеуметтік және жас ерекшелігі психологиясының аражігінде іске асырылады.
Екінші–қарым-қатынас аймағы іс-әрекетпен тығыз байланысты болғандықтан, оның кеңею және тереңдету бағытында қарастырады. Қарым-қатынастың кеңеюін, адамның басқалармен байланыстарының көбеюі, әрбір жас кезеңіндегі осы байланыстар ерекшеліктері тұрғысынан түсіну қажет. Қарым-қатынастың тереңдеуін, ең алдымен монологтық қарым-қатынастан диалогтыққа көшуі, партнерге бағыттану, оны неғұрлым дәл қабылдаумен байланысты. Эксперименттік зерттеулердің міндеттері: біріншіден, қарым-қатынас байланыстарының көбеюі қандай жағдайларда және қалай іске асырылатынын екіншіден, жеке адам осындай процесте қандай нәтижеге жететінін анықтау. Мұндай зерттеулер де пәнаралық болып келеді, себебі жас ерекшелігі психологиясы үшін де, әлеуметтік психология үшін де бірдей маңызды.
Әлеуметтенудің үшінші аймағы - тұлғаның өзіндік сана-сезімінің дамуы. Бұл мәселе тұлғаның «Мен» бейнесінің қалыптасуымен байланысты. Әлеуметтенудің барлық сатыларында қоғамның тұлғаға әсері не тікелей, не топ арқылы, Ж. Пиаже көрінетін әдет-ғұрып, дәстүрлер, дағдылар, өмір сүру бейнесі де өзінің әсерін тигізетінін атайды. Қандай да бір белгілі қажеттілікті сезінудегі адамның психикалық жағдайы қажеттілік деп аталады. Адам қажеттілігі оның өмір барысында көбейіп және өзгеріп отырады: адамдық қоғам өзінің мүшелері үшін жаңа қажеттіліктерді тудырады. Қажеттіліктердің жаңарып отыруына қоғамдық өнеркәсіптердің тигізетін маңызы зор.
Қажеттіліктердің психологиялық жағдай екендігінің ерекше сипаттамалары:
1. Қажеттіліктердің нақты мазмұнды сипаты: заттың (киімге қажеттілік) және функционалды қажеттіліктер.
2. Қажеттіліктің эмоциялық жағдай сипатымен аңғару.
3. Қажеттілікті қанағаттандырудағы эмоциялық – еріктік жағдай.
4. Бұл жағдайлардың әлсіздеуі немесе толығымен жоғалуы.
5. Қажеттілік негізінде жатқан мұқтаждықтың қайтадан көрінуі.
Адам қажеттіліктері сан алуан. Оларды әдетте материалды (тамаққа, киімге, үйге, жылуға т.б. қажеттілік) және рухани, адамның қоғамдық өмір сүруімен байланысты (қоғмдық іс - әрекетке, білім алуға, ғылым мен өнерде меңгеруі, шығармашылыққа және т.б. қажеттілік).
Мұндай бөлу қандай да бір деңгейде шартты түрде болып келеді. Шын мәнінде адамда қоғамдық сипатта болмайтын бір де бір қажеттілік жоқ. Материалды қажеттіліктер, бір жағынан ағзаның биологиялық функциясы сияқты, әлеуметтік сипатта.
Қоғамдық өмір процесінде адамда белгілі дәмдік ерекшеліктерімен ерекшеленетін тамаққа деген қажеттілік туындайды. Қазіргі адамдар арнайы жабдықталған, оның гигиеналық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыратын үйлер қажет.
Адамның іс-әрекетінде және өмірінде еңбекке, оқуға, адамдармен қарым–қатынастың, эстетикалық қажеттіліктердің мәні зор. Адам өзінің материалды қажеттіліктерін инстинкті түрде емес, еңбек көмегімен қанағаттандырады.
Қазіргі заман адамы өзін тойындыру немесе киім киуі үшін қажет өнімді өзі өндірмейді, олардың барлығын қоғамнан алады, ол өзі қоғамның басқа қажеттіліктерін өндіру үшін еңбек етеді. Қоғамдық еңбек адамның өмір сүруінің шарты. Еңбекпен бірге еңбек процесінің іс-әрекетін меңгеру барысында оқуға деген, білімге деген қажеттілік те дамиды.
Тұлғаның басты сипаты эстетикалық қажеттілік, яғни қандай да бір шығармашылық саласындағы немесе өнердің басқа бір түріне деген құштарлық. Бұл қажеттілік қоғамның ерте тарихи кезеңінен бастап көріне бастаған. Адам ең алғаш еңбекпен шұғылдана бастаған кезде – ақ өзі жасаған құралдарға, заттарға эстетикалық жағымды формалар беріп, оларды алдымен жеңіл, кейінірек күрделі суретшілік орнаменттермен көркемдеп, өздерінің табиғи эстетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыра бастаған.
Қоғамның дамуына байланысты адамның эстетикалық қажеттіліктері де дамып, көптеген күрделі өнер түрлері пайда болды: суретшілік өнер, скульптура, архитектура, музыка, әдебиет, театр, кино және т.б.
Мотивация мәселесі отандық және шетелдік психологияның фундаменталды мәселелерінің бірі болып табылады. Х.Хеккаузеннің пікірінше, «мотивация психологиясы сияқты жан-жақты қарастыруға болатын психологиялық зерттеу аймағын табу өте күрделі». Қазіргі психология ғылымындағы мотивация мәселесінің қарастырылуы ең алдымен адамның бейімделушілік көздеріне, оның іс-әрекетінің, мінез-құлқының оятушы күштерін, іс-әрекетті жүзеге асыратын мотивтер қандай деген сұрақтарға талдау жасаумен байланысты. «адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасағанда, ең алдымен осындай байланысқа итермелеген мотивтер, ояту күштері, олар алдарына қоятын азды-көпті саналанған мақсаттар қандай деген сұрақтар туындайды».
Мотивация ұғымы «тұлғаның нақты іс-әрекет формасының пайда болуы және бағытталуы, сонымен бірге жүзеге асыру тәсіліндегі мінез-құлқының ішкі және сыртқы факторларының қатынасының күрделі механизмі ретінде көрінеді» [58]. Психологиядағы адам іс-әрекеті мотивациясында мотив және қатынас арасындағы өзарабайланыс мәселесі даулы болып келеді. С.П. Маникуян көзқарасы бойынша, қажеттіліктер мотив болып табылмайды. Оның ойынша, қажеттілік сыртқы орта объектілерімен туындайды және кемелденеді, сондықтан адамның мінез-құлқын оятушы күштерде сыртқы орта шындығы мен заттарынан қарастыру керек. Қазіргі кездегі теориялардың ішінде мотивациялық зерттеулердің жалпы психологиялық іс-әрекет теориясын А.Н. Леонтьев ұсынды. А.Н. Леонтьев және С.Л. Рубинштейн мотив-бұл адам санасынды бейнеленетін іс-әрекетке оятатын күш және оны қандай да бір қажеттіліктің қанағаттануына бағыттай деген тұжырым ұсынады. А.Н. Леонтьев пікірінше, мотив ретінде қажеттіліктің өзі емес, қажеттілік заты көрінеді, яғни, мотив бойынша белгілі бір қажеттілікті түсінуге болады.
Мотивация – бұл адам мінез-құлқын басқарушы физиологиялық және психологиялық динамикалық процесс, оның бағыттылығын, ұйымдасқандығын, белсенділігін, тұрақтылығын анықтайды. Адамның мотивациялық аймағы өзіне бағыттылық, құндылық бағдар және тағы да басқа тұлға қасиеттерін көрсететін мотивтерден тұратын күрделі жүйе болып табылады.
Сонымен, психологияда психикалық даму заңдылығының интерпретациясы 3 негізгі жолмен қалыптасты:
- биогенетикалық – негізіне биологиялық процестердің жетілуі жатады, ал қалған даму процесстері жанама түрде қарастырылады;
- социогенетикалық – назар ең алдымен әлеуметтену процестерінде және қоғамды өмір жолына қатысты этапқа қоятын істерден көрінеді;
- психогенетикалық - негізіне психикалық процестер мен қызметтің өзіндік дамуы жатады.
Қазіргі кездегі психологтер бұл көзқарастарды сирек қолдайды. Жалпы адамның психикалық дамуында тұқымқуалаушылықтың рөлі қандай болса, ортаның да рөлі сондай екені сөзсіз.
жадыра статия.docx
Өзінөзі тану сабағында оқушылардың өзінөзі дамуын
психологиялықпедагогикалық қолдау
Оқушылардың өзіндік дамуының психологиялықпедагогикалық
сипаттамасын жан жақты талдау мақсатында өзіндік даму тұлғалық дамудың
құраушысы екендігін атап өту маңызды.
Адамның қоғамдық қатынас жүйесiндегi орны мен әлеуметтiк орта
әсерiнiң өзi, адамның жас ерекшелiгiне орай өзгередi. Бұл жоғары сынып
оқушыларының өзіндік дамуының мақсаттылықпен қалыптасуын,
ұйымдастырылуына байланысты сарапталған көзқарастардың қажеттiлiгiн
анықтайды. Адамның тұлға ретiнде қалыптасуында жасөспірімдік кезең
маңызды орын алады. Бұл жас кезеңнiң адамның тұлға ретiнде
қалыптасуындағы ерекше маңыздылығы 1518 жастағы тұлғаның дамуындағы
сапалы өзгерiстерге байланысты болып келедi. Тұлға сезiмдiк қасиеттермен,
яғни индивид пен әлеуметтiк ортаның шартымен бiрлiкте қарастырылуы да
көрсетiлген. Сонымен қатар, Б.Г. Ананьев [3, 3574 бб.] тұлға құрылымының
жанжақты зерттелуiн өз еңбектерiнде сипаттаған. Ол тұлғаның процестерiн,
күйлерiн, қасиеттерiн психофизиологиялық функциялармен және тұлғаның
бағдары мен қажеттiлiктерi кiретiн мiнезқұлықтың жалпы мотивациясымен
толықтырады. Автор, адамды биологиялық түрiнiң көзқарасы бойынша,
адамның онтогенезiн индивид ретiнде, адам дамуын тұлға ретiнде
қарастырады. Индивидтiң табиғи қасиеттерi мен ерекшелiктерi тұлғада, оның
әлеуметтiк элементi ретiнде көрiнiп отырады. «Тұлға арқылы сыртқы ықпал
индивид психикасында өзiнiң туындысымен байланысты болады» деп
С.Л.Рубинштейн [4] қарастырған.
А.Н.Леонтьевтiң [5, 6685 бб.] пiкiрi бойынша, тұлға — бұл адам
өмiрiнiң қоғамда туылуының ерекше түрiнiң психологиялық тұрғыда
құрылуы. Әртүрлi iсәрекеттiң бiрлесе бағынуы, онтогенезде тұлғаның
қалыптасуының негiзiн құрайды. Тұлғаның жүйелi қасиет ретiнде пайда
болуы, индивид басқа индивидтермен бiрiккен iсәрекетiнде, ақиқатты
өзгертiп соның арқасында өзiн де өзгертiп, тұлға дәрежесiне жетедi. Сонымен
қатар, тұлға белсендiлiгiмен сипатталынады, яғни субъект өз шектеуiнен тыс
шығу ынталығымен, өз iсәрекеттерiнiң саласын кеңейтуiмен талап қойылған
жағдайлардың шегiнен тыс әрекет жасаумен (мотивация, жетiстiк, қауiп
қатерге тәуекел ету) сипатталады. Индивидтiң тұлғасы бағыттылықпен
бейнеленедi, яғни үстем болып табылатын адамның қажеттi көрiнiс беретiн
мотивтерқызығушылықтар,
көзқарас және т.б.жүйелермен
бейнеленедi.
сенiмдер,
Қатынастар психологиясы В.Н.Мясищевтiң [6] тұлға тұжырымдамасы
болып табылады. В.Н.Мясищевтiң пiкiрi бойынша тұлға, тек адамға тән толық
психикалық құрылымның жоғары шартталған қоғамдық — тарихи ретiнде
және оның психикалық iсәрекетi мен мiнезқұлықтарын саналы тұрғыда
реттеушi ретiнде анықталады. Сонымен қатар, тұлғаның өзегiн өзөзiне және сыртқы әлемге байланысты қатынас жүйесi құрайды деп, — қарастырған.
Сонымен, тұлға — бұл, адам өзiнiң психикалық дамуының жеткiлiктi
тұрғыдағы жоғары деңгейiне жетуi. Оның ең маңызды сипаттамасы ол
ақиқатты тұрғыда тұлға болуы, яғни өзiнiң мақсат, мiндеттерiне сәйкес өмiр
жағдайын өзгерту мен кездейсоқтыққа үстемдiк жасауға, өзөзiн саналы түрде
реттеуге қабiлеттi болуына түйiнделедi. Әрине, бұл сипаттама ересек адам
тұлғасының дамуына жатады, бiрақ тұлғаның қалыптасуы өте ерте басталып
өмiр бойы жүредi. Сонымен қатар, тәрбие әсер етудің қандай да бір арнайы
әдістерінің жиынтығы болмай, алдымен тұлғаның өмірін, әрекетін және оның
қатынастарын шынайы өмірге сәйкес ұйымдастыру болып табылады.
Тұлғаның өзіндік дамуы оның өіндік сана сезімінінің дамуына тікелей
байланысты болып келетіні сөзсіз.
Сонымен қатар,
кеңес психологиясында тұлғаның жалпы
құрылымындағы өзіндік санасезім оның психикалық ісәрекетінің күрделі
ықпалдастық қасиеті ретінде қарастырылады. Бір жағынан, ол тұлғаның
белгілі бір кезеңдердегі дамуын анықтайтын сияқты болса, екінші жағынан,
мінезқұлықты іштен реттеуші ретінде көрінеді. Өзіндік санасезім тұлғаның
үздіксіз дамуының ішкі шарты бола отырып, тұлғаның ішкі күйі және оның
мінезқұлқы түрлері мен сыртқы ықпал арасында тепетеңдікті қамтамасыз
етеді.
Өзіндік санасезімінің және оның маңызды жағы — өзінөзі бағалаудың
дамуы күрделі әрі ұзақ процесс. Соңғы кездегі психологиялық зерттеулер
тұлғаның тұрақтылығын және оның өзінөзі реттеуін қалыптастыру үшін
субъектіні алыс мақсаттарға бағыттау рөлінің қаншалықты екенін айқын
көрсетеді. Субъектінің психологиялық құрылымы мен мінезқұлқы үшін
болашақ мақсаттарды шешуші маңыздылығына К. Левин де [17, 18] көңіл
аударған. Ол тұлға туралы ілімінде мынаны дәлелдейді: адамның өз алдына
қоятын мақсаттары, оның қабылдайтын ниеттері, күші мен басқа динамикалық
қасиеттері бойынша шынайы қажеттіліктерден айырмашылығы жоқ, өзінше бір
қажеттіліктер болып табылады.
З. Фрейд [19, 20] психиканы қызмет ету сипатына байланысты үш түрлі
деңгейге бөледі: сана, санадан бұрынғы және санадан тыс, оларға тұлғаның
«Ол» (Ид), «Мен» («Эго»), «Мененжоғары» («Суперэго») деген негізгі
құрылымдары жатады. З. Фрейд адамның өзіндік санасезімді мұздық таудың
шыңына теңеді. Ол адам баласының жан дүниесінде болып жатқан болмашы
құбылыстың өзі оны тұлға ретінде сипаттайды және өзі оны мойындайды деп
санады. Адам өз қылықтарының біразын ғана түсініп, түсіндіре алады, ал
тәжірибесінің басым бөлігі санадан тыс тұрады. Сонымен, психика
салаларының өзара қатынастарының арасынан өзіндік санаға екінші
дәрежедегі орын бере отырып, санадан тыс саланың импульсивтік
қызығушылықтарын теңестіруші, мінезқұлықты реттейтін механизм ретінде
қарастырды.
Осылайша, шетелдік психологиядағы тұлғаның өзіндік санасезім мәселесін қарастыратын неғұрлым маңызды деп саналатын бағыттарды
қарастырдық. Яғни, өзіндік санасезім дамудың негізгі айғақтары ретінде:
биологиялық, әлеуметтік және дамудың ішкі айғақтары сипатталды. Сонымен
қатар, тұлғаның өзіндік санасезіміне жүргізілген шетелдік зерттеулерді
қарастыра отырып, қарастырылған теориялық көзқарастардың айырмашы
лықтары болғанымен, оларды бір әдістемелік ұстаным — тұлғаның қоғаммен
қатар өмір сүретін өзінше бір құбылыс біріктіретінін байқадық.
Тұлғаның дамуындағы қажеттіліктерді жете түсіну үшін тұлғаның өмір
процесінде пайда болатын және дамитын жаңа әлеуметтік қажеттіліктерді
ескеру қажет. Бұл жаңа қажеттіліктер тұлғаның мотивациялық аймағын
толықтырады және күрделендіреді. Осы жерде екі негізгі жолды атап
көрсетуге болады. Біріншіден, тұлғаның өмірдегі және оның қоршаған
ортамен өзара қатынастарындағы орнын өзгерту жолы. Бұл әрбір жас кезеңіне
сай келетін қажеттіліктерді тудырады. Ересек адамның қажеттіліктері де
оның өміріндегі және өзіндегі өзгерістерден туындайтын өзгерістерге ұшырап
отырады. Екіншіден, қажеттiлiктердiң қалыптасуы мінезқұлық пен іс
әрекеттің жаңа түрлерін меңгеруiмен байланысты болады. Мұның нақты
мысалы ретінде әр түрлі әдеттерді, соның ішінде мәдени әдеттерді де айтуға
болады. Осылайша меңгерілген мінезқұлықтың әдістері адамды оларды
жүзеге асыруға итермелейді. Бірақ адамның мотивациялық аймағында
жағдайдың тікелей ықпалынан босататын, құрылысы бойынша жаңа,
психологиялық құрылымдардың пайда болуы тұлға ретіндегі адам үшін аса
маңызды. Оларға адамды қажетті бағытта ісәрекет жасауға итермелейтін
мақсаттар, шешімдер, рухани сезімдер және сенімдер жатады. Тұлғаны
қалыптастыру процесінде адамның тек қажеттіліктері ғана емес, олардың
арақатынасы да өзгеріп, дамып отырады. Басқаша айтқанда, мотивациялық
аймағы дамиды. Біртіндеп, мінезқұлықтың және ісәрекеттің тұрақты басым
болып отыратын белгілі мотивтер пайда болады, олар басқаларды
бағындырып, тұлғаның бағытын көрсетеді. Қандай мотивтер басым болғанына
байланысты тұлғаның бағыты әртүрлі сипатта болады. Өзінің амансаулығын
қамтитын себептердің басым болуы өзімшілдік бағытты, ал басқа адамдардың
көзқарастарымен байланыста болатын себептердің басым болуы —
имандылық бағытты сипаттайды.
Тұрақты басым әдістер тұлға
сипаттамасында жетекші мағынаға ие болады. Мотивациялық аймағының
көбірек жетілген иерархиялық құрылымы белгілі бір рухани құндылықтарды
мінезқұлықтың басым себептері ретінде меңгереді. Осы құндылықтар үшін
адам өзінің тікелей сенімдерін жеңеді, бұл оның тұлғасының ерікті мінезін
анықтайды. Дұрыс тәрбие процесінде меңгерілген құндылықтар адамның
басқа қажеттіліктері мен ұмтылыстарын бағындыратын тікелей сенімдердің
күшіне ие болады. Мұндай адам өзіне төніп тұрған қауіп туралы ойламай, өзін
тәуекелге ұшыратады. Нақ осы жағдайда адамның жоғары дамыған үйлесімді
мотивациялық сферасы туралы және оның тұлғасының үйлесімді құрылымы
мен жоғары деңгейі туралы айтуға болады. Л.С. Выготскийдің [14, 87115 бб.] ілімі бойынша, онтогенетикалық даму кезінде бала санасының жүйелік
құрылысы өзгереді.
Сонымен, тұлға — өзiнiң жеке ерекшелiктерi бар және қоршаған
ортамен қатынастағы, белгiлi бiр iсәрекеттер түрлерiмен айналысатын нақты
адам. Тұлға iсәрекет процесiнде және әлеуметтiк қажеттiлiк барысында басқа
адамдармен өзара қарымқатынас жасау кезiнде дамиды. Басқаша айтқанда,
адамның жеке даму барысында iштей ауыспалы шағын әлеуметтiк топтар мен
ұжымдар тiкелей қарымқатынас жасау процесiнде тұлға қалыптасады.
Тұлғаның онтогенезде дамуы бiрiнбiрi толықтыратын екi аспект
бойынша жүзеге асады: әлеуметтендiру аспектісі (қоғамдық тәжiрибенi
меңгеру) және жекелендiру аспектісі.
Тұлға дамуының деңгейi, оның кемелденуi адамның жеке дамуы
процесiнде қисындар мәлiметтерiнiң үйлесiмдiлiгi үндестiгiмен және жас
шамасының қалыптылығымен сипатталады. Тұлға дамуының кезеңдерi —
тұлғаның бiртұтас және иерархиялық құрылымын қалыптастыра отырып,
тұлғаның әр түрлi әлеуметтiк қарымқатынастарға біртіндеп ену кезеңдерi,
яғни, тұлғаның даму процесi кезiнде өзiне және басқа адамдарға қатысты
белгiлi бiр әлеуметтiк бағдарлар пайда болады.
Дамудың екi жобасының — табиғи (биологиялық) және әлеуметтiк
(мәдени) — бiрлiгi тұлғаның өркениетке ойдағыдай енуiнiң шарты болып
табылады. Л.С. Выготскийдiң [14, 5587 бб.] айтуынша, «өзгерiстердiң екi
қатары бiрбiрiне өзара енедi және бала тұлғасының әлеуметтiкбиологиялық
қалыптасуының бiртұтас қатарын құрайды».
Тұлғаның өмір сүріп және тәрбиеленіп жатқан ортаның жағдайларына
байланысты тұлғаның қалыптасу мәселесін қарастырамыз. Қазіргі уақытта
кеңестік психологтер мынадай тұжырымдаманы жалпылама, — деп
қабылдаған: өмір жағдайлары тұлғаның психикалық дуын өздігінен айқындай
алмайды, бірыңғай жағдайларда тұлғаның әр түрлі жеке ерекшеліктерінің
қалыптасуы мүмкін және де бұл алдымен тұлғаамның өзін қоршаған ортамен
қандай қарымқатынаста екендігіне байланысты болады.
Қоршаған ортаның рөлін дұрыс түсіну үшін оған нақтылы емес,
салыстырмалы өлшеммен қарау қажет, – деп Л.С. Выготский [14, 4696 бб.]
дәріптеді. Оны бала тұлғасының қалыптасуын анықтайтын тек өзіне ғана тән
әсерлі қасиеттері бар, «даму жағдайы» ретінде қарастыруға болмайды. Даму
процесінде тұлғаның өз тұлғасы сапалы өзгеріске ұшырайды, сонымен бірге
бұл өзгеріс оның өзінің белсенді ісәрекеті мен ортадағы қатынасы негізінде
пайда болады. Психикалық дамуды дұрыс түсіну үшін мынаны атап өткен
маңызды: барлық аталған психиканың жаңа пішіндері бір рет пайда болған соң
бейтарап болып қалмайды, тұлғаның ісәрекеті мен мiнезқұлқын, оның
қоршаған ортамен қарымқатынасын айқындай бастайды және осының
салдарынан, оның тұлғасын қалыптастырудың кейінгі қарқыны анықталады.
Сана барлық психологиялық жаңа құрылымдар тасымалданатын
орталық болып табылады. Осылайша субъектінің тұлғасын «жоғары рухани сезімдердің,
психологиялық жүйе»—оның құрылымы, оның жасы және жеке ерекшеліктері
ретінде көрсетеді. Сананың тасымалдаушы және реттеуші қызметі тек қана
ақылға ғана емес, сонымен қатар жанға әсер етуші бірлестіктердің негізінде
жүзеге асырылады. Сондықтан, тұлғаны сипаттайтын жүйелі жаңа
құрылымдар құрамына (мәселен,
сенімдердің
дүниетанымының құрамына) тек ақыл ғана емес, жанға әсер етуші
компоненттер де енеді; бұл жаңа құрылымдарға қоздырғыш күш береді.
Субъект қабылдайтын барлық ықпалдар сана арқылы оның ішкі ұстанымын
және оның бірегей жауап қайтаруын көрсетеді. Өмірдің екінші жылында
жағдайдың мағынасы ауысады. Бұл кезеңде өзінің ішкі сеніміне байланысты
тұлғаның әрекет жасау қабілетінен көрінетін себепші көзқарас алғашқы
тұлғалық жаңа құрылым қалыптасады. Себепші көзқарастар тұлғаның
тікелей аффективтi жағдайдан «шығуын» қамтамасыз ететін ақыл және
аффективтi компоненттерінің бірінші синтезінің нәтижесі болып табылады.
Салыстырмалы иерархиялық тұрақты себептер жиынтығы бұл теория
бойынша тұлғаның негізгі сипаттамасы болып табылады. Сондықтан, бұл
жағдайдағы тұлға психологиясының мәні адам психикасының себепталаптар
саласы болып табылады. А.Н. Леонтьевтің [52, 4356 бб.] көзқарасы бойынша,
еріктұлғадағы өздігінен емес, себептер күресі болуынан және олардың өзара
бағынуынан ғана пайда болады. Тұлғаның өзі, тұлғаның әрекеттері өзара
бағынышты болғанда, яғни себептер иерархиясы пайда болғанда, мектепке
дейінгі жас мөлшерінің соңында алғаш рет пайда болған дамудың
салыстырмалы кешеуілдеуінің нәтижесі ретінде көрінеді. А.Н. Леонтьев [5]
өзінің «Ісәрекет. Сана. Тұлға» еңбегінде тұлға психологиясы аясындағы іс
әрекеттік көзқарастың бірқалыпты жүргізілуі бұл теорияның жәрдемсіз екенін
жақсы көрсететінін айтты. Ісәрекеттік көзқарастың бастапқы бағыттарын
нұсқай отырып, ол мынаны атап айтты: «Бастапқыда, яғни ісәрекет процесін
қалыптастыратын негізгі сәттерді анықтағанша, субъект зерттеу шеңберінен
сырт қалатын сияқты». Алайда, субъект ісәрекеттік көзқарас шеңберінен
мәңгілік тысқары қалады. Өздігінен пайда болатын қозғалыс бастауы ретінде
субъектіге бұл теорияда орын жоқ.
Егер адамды талаптарды
қанағаттандыратын амалдардың иерархиялық жүйесі демей, өз өмірінің
субъектісі ретінде тұлға деп түсінсек, онда мұндай зерттеуде тұлғаның да
болуы мүмкін емес. Ісәрекеттік көзқарастың негізгі сөздері — ісәрекет,
себеп, талап және т.б.— өздігінен бұл көзқарастың методологиясын
білдірмейді. Сондықтан, мәселен, әдебиетте кездесетін А.Н. Леонтьев [10, 28
38 бб.] пен Л.И. Божович [9, 3444 бб.] ортақ көзқарастағы зерттеушілер деген
қорытындылармен келісуге болмайды. Л.И. Божовичтің еңбегімен мұқият
таныссақ, оның теориялық көзқарастарын талдасақ, ісәрекеттік көзқарас
сұлбаларымен емес, Л.С. Выготскийдің [14, 4370 бб.] ойпікірлерімен
үндестікті байқаймыз. Тұлғаны біртұтас деп ұғыну Л.И. Божовичтің [9, 2542
бб.] еңбектерінде көрсетіліп қана қоймай, тәжірибелік зерттеулерінде де
жүзеге асырылған. Тұлғаның қалыптасуын Л.И. Божович жеке адамның ерікке ие болуы ретінде, оны өз өмірінің субъектісіне айналуы ретінде қарастырады:
«Бала тұлғасы қалыптасуының жолы — оның тікелей ықпал етуші ортадан
ақырындап бостандыққа шығуынан және оның осы ортаны да, өзінің жеке
тұлғасын да белсенді түрлендіре алатын адамға айналуынан тұрады». Л.И.
Божович [9, 1936 бб.] тіркеген саналы сипаттағы амалда талаптардың бар
екендігінің ұстанымдық маңызы зор. Себепталаптар саласының даму процесі
кезінде «шынайы» талаптардың биліктен осылайша босанып шығатыны,
субъектіде өз талаптары мен ұмтылыстарын саналы түрде басқару мүмкіндігі
пайда болатынын дәлелдеген. Тұлға психологиясының теориялық мәселелері
қазіргі кезде педагогикалық практикамен тез ұштасады деп қорытындылап
айтуға болады. Практика әрқашан да өзіне сәйкес теориямен байланысты, ал
қазіргі кезде бұл байланыстар аса төте әрі тікелей орнатылған. Алайда, жаңа
педагогикалық практиканы жобалау үшін қолайсыз жәйттардың тамырын
тауып жою қажет.
ə
Даму – адамның сандық ж не сапалық өзгерістерінің жүрісі мен
ə
н тижесі. Даму н тижесінде адам биологиялық түр ж не леуметтік тіршілік
иесі болып жетіледі. Адамның биологиялық сипаты өз ішіне морфологиялық,
биохимиялық, физиологиялық өзгерістерді қамтыған т ндене дамуынан
көрінеді. Ал леуметтік даму оның психикалық, рухани, интелектуалдық
кемелденуінен байқалады.
ə
ə
ə
ə
ə
Адам тұлға болып туылмайды, ол қасиеттік д реже даму барысында
қалыптасады. «Адам» ұғымынан өзгеше «тұлға» түсінігі – адамның қоғамдық
қатынастар, басқа адамдармен араласу ықпалында қалыптасқан леуметтік
сапақасиеттерін білдіреді. Тұлға ретінде рбір адам леуметтік жүйеде
мақсат бағдарлы ж не ойластырылған т рбие барысында қалыптасады. рбір
тұлға, бір жағынан, қоғамдық т жірибені игеру деңгейімен, екінші жағынан,
материалдық ж не рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен
танылады. Тұлға болып жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген ж не өмір
мен т рбие желісінде қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық
қызметте аша білуі шарт.
Ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
Адам дамуы – бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді ж не қарамақайшылықты
процесс. Біздің ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал
адамның т ндене болмысы мен рухани дүниесі, сіресе, балалық ж не
жасөспірімдік шақта қарқынды ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық
өзгерістердің қарапайым жиынтығы немесе төменннен жоғарыға бағытталған
ілгерілі қозғалыс тобы емес, бұл процестің өзіне т н ерекшелігі – сандық
өзгерістердің тұлғаның физикалық, психикалық ж не рухани сапалық
қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы. Бұл құбылыстарды
түсіндіруде ртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Мамандардың бір бөлігі
адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін өзінше жүрісі бар, даму
өмір шарттарына т уелсіз, сондықтан, тумадан берілген күштерге
байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі мүмкін емес,
тағдыр белгілейді. Ал басқа бір зерттеушілер тобының пайымдауынша: даму –
ə
ə
ə
ə
ə ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
бұл уел бастан қозғалысқа қабілетті тірі материя. Даму жолында көне
жойылып, жаңа туындап отырады. Өмірге енжар икемдесуші жануарлардан
адам өз дамуы үшін қажеттерін өз еңбегімен жасай алатындығымен
ерекшеленеді. Дамуды қозғаушы күш – қарамақарсылықтар таласы. Қарама
қарсылықтардың арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар
дүниеге келеді. Қарамақарсылықтар – бұл өзара екі полярлы күштердің бір
біріне сиымсыздығынан туындайтын диалектикалық процесс. Адам
қайшылықтарды іздеп немесе ойдан шығарып, лектенуінің қажеті жоқ, олар
қадам сайын өмірлік қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады.
Табиғатынан адамның өзі де қарамақайшылықты дүние болмысы. Қарама
қайшылықтар барша адамдардың дамуына ықпал жасаушы ішкі ж не сыртқы,
жалпы ( мбебап), сонымен бірге қарапайым материалдық ж не ең жоғары
рухани қажеттерінің ж не оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы
ə
қарамақайшылықтар мбебап сипатқа ие. Ішкі қарамақайшылықтар р
адамның өз болмысына қанағаттанбауынан туындайды. Олар жекедара
ниеттерде көрінеді. Негізгі ішкі қайшылықтардың бірі – жаңадан пайда болған
қажеттер мен оларды іске асыру мүмкіндіктерінің арасындағы алшақтықтар.
Мысалы, оқушылардың өз психикасы мен интеллект, леуметтік деңгейінің
жетімсіздігіне қарамай, мүмкіндіктері толысқан ересектермен бірге іс алып
баруға ұмтылуы. «Қалаймын» –«қолымнан келмейді», «білемін»
«білмеймін»,
«бар»«жоқ» – м ңгі қарама
қайшылықтарды белгілейтін қосарлы ұғымдар. Адам дамуын зерттей отырып,
ғалымдар даму ж не оның н тижелері – бір жағынан, ж не оларға ықпал
жасаушы себептер – екінші жағынан, арасындағы заңдылықты байланыстарды
аңдатушы бірнеше маңызды т уелділіктерді ашты. Неліктен кей адамдар өз
дамуында өте биік н тижелерге жетіседі, ал екінші біреулер ондай
мүмкіндікке ие емес? Бұл процестің ж не оның н тижесі неге байланысты?
Ұзаққа созылған зерттеулер осы сұраққа орай жалпы заңдылық ашты: адам
дамуы ішкі ж не сыртқы жағдайларға т уелді. Ішкі жағдайлар – адам
ағзасының физиологиялық ж не психикалық қасиеттері. Сыртқы жағдайлар –
бұл адамның қоршаған ортасы, ол жасаған ж не дамыған аймақ, сыртқы
ортамен ықпалды араласу процесінде адамның ішкі м ні өзгереді, жаңа
қасиеттері қалыптасады, ал бұл, өз кезегінде алдағы өзгерістерге жол ашады.
Сонымен, адамның дамуы сандық ж не сапалық өзгерістердің желісі мен
ə
н тижесі. Даму барысында адам тұлғаға айналып, сана мен өзіндік сана,
дербес жаңғыртушы іс рекет иесі болып жетіледі. Дамудың қозғаушы күші
қарамақарсылықтар күресі. Адамның дамуы ішкі ж не сыртқы жағдайлармен
анықталады.
«мүмкін»«болмайды»,
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ə
Б.Г. Ананьев адамды қарастырғанда әлеуметтік пенде ретінде 4 түсінік
берген [3].
индивид (физиологиялық, биологиялық);
ісәрекет субьектісі (сана, белсенділік);
тұлға ісәрекет субьектісі (әлеуметтік орта қарымқатынас,
тұлғалық қасиеттер(темперамент, мінез, қабілет, бағыттылық, мотивация));
даралық (бір даралықты екіншісінен ажырататын тек соған тән
даралық ерекшелік) деп қарастырды.
Әлеуметтену процесі, тұлғаның қоғам мүшесі ретінде өмір сүруіне
мүмкіндік тудыратын құндылықтар мен нормалар жүйелерінен игеруіне
қажет бүкіл әлеуметтік процестерінің жиынтығы.
Әлеуметтенудің мәнісі, ол – екі жақты процесс екендігінде, біріншіден,
әлеуметтік ортаға кірудің арқасында индивидтің әлеуметтік тәжірбиені
игеруі, екіншіден, индивидтің осы әлеуметтік байланыстар әлеуметтік ортаға
белсенді араласуының арқасында, сол әлеуметтік байланыстар жүйесін
белсенді түрде қайта жасау процесі. Біріншісі әлеуметтік тәжірбиені игеру
ортаның адамға әсерін сипаттаса, екіншісі, адамның өз ісәрекетінің
арқасында ортаға әсер етуін көрсетеді.
Әлеуметтену процесінің мазмұны: тұлғаның қалыптасуы тұрғысынан
қарағанда, негізінен үш аймақта: ісәрекетте, қарымқатынаста, өзіндік
сананың қалыптасуында іске асырылады.
Әлеуметтену процесінің барысында индивид ісәрекет «каталогының»
молаюымен (А.Н.Леонтьев) айналысады, яғни неғұрлым жаңа ісәрекет
түрлерін игерумен болады. Осы жағдайда өте маңызды тағы да үш түрлі
процестер іске асырылады. Біріншіден, әрбір ісәрекет түрлері мен оның
әртүрінің арасындағы байланыстар жүйесінде бағдарлану (бағыттану). Ол
әрбір жеке тұлға үшін маңызды ісәрекет аспектілерін айқындаумен қатар,
оны игеру арқылы іске асырылады, немесе мұндай бағдарлануды – іс
әрекеттің жеке тұлғалық таңдалуы деп атауға болар еді. Осыдан туындайтын
екінші процесс – жетекші, таңдалынған ісәрекетке баса назар аудара отырып,
басқаларын соған бағындыру. Үшінші процесс, барысында жеке тұлғаның
жаңа рөлдерді игеруі мен олардың маңыздылығын түсінуі. Осының бәрін
индивидтің ісәрекет субъектісі ретіндегі мүмкіндіктерінің кеңею процесі деп
тұжырымдауға болады. Бұл бағытта жүргізілетін эксперименттік зерттеулер,
негізінен әлеуметтік және жас ерекшелігі психологиясының аражігінде іске
асырылады.
Екінші–қарымқатынас аймағы ісәрекетпен тығыз байланысты
болғандықтан, оның кеңею және тереңдету бағытында қарастырады. Қарым
қатынастың кеңеюін, адамның басқалармен байланыстарының көбеюі, әрбір
жас кезеңіндегі осы байланыстар ерекшеліктері тұрғысынан түсіну қажет.
Қарымқатынастың тереңдеуін, ең алдымен монологтық қарымқатынастан
диалогтыққа көшуі, партнерге бағыттану, оны неғұрлым дәл қабылдаумен
байланысты. Эксперименттік зерттеулердің міндеттері: біріншіден, қарым
қатынас байланыстарының көбеюі қандай жағдайларда және қалай іске
асырылатынын екіншіден, жеке адам осындай процесте қандай нәтижеге
жететінін анықтау. Мұндай зерттеулер де пәнаралық болып келеді, себебі жас ерекшелігі психологиясы үшін де, әлеуметтік психология үшін де бірдей
маңызды.
Әлеуметтенудің үшінші аймағы тұлғаның өзіндік санасезімінің дамуы.
Бұл мәселе тұлғаның «Мен» бейнесінің қалыптасуымен байланысты.
Әлеуметтенудің барлық сатыларында қоғамның тұлғаға әсері не тікелей, не
топ арқылы, Ж. Пиаже көрінетін әдетғұрып, дәстүрлер, дағдылар, өмір сүру
бейнесі де өзінің әсерін тигізетінін атайды. Қандай да бір белгілі қажеттілікті
сезінудегі адамның психикалық жағдайы қажеттілік деп аталады. Адам
қажеттілігі оның өмір барысында көбейіп және өзгеріп отырады: адамдық
қоғам өзінің мүшелері үшін жаңа қажеттіліктерді тудырады. Қажеттіліктердің
жаңарып отыруына қоғамдық өнеркәсіптердің тигізетін маңызы зор.
Қажеттіліктердің психологиялық жағдай екендігінің ерекше
сипаттамалары:
1
Қажеттіліктердің нақты мазмұнды сипаты: заттың (киімге
қажеттілік) және функционалды қажеттіліктер.
Қажеттіліктің эмоциялық жағдай сипатымен аңғару.
Қажеттілікті қанағаттандырудағы эмоциялық – еріктік жағдай.
Бұл жағдайлардың әлсіздеуі немесе толығымен жоғалуы.
Қажеттілік негізінде жатқан мұқтаждықтың қайтадан көрінуі.
2
3
4
5
Адам қажеттіліктері сан алуан. Оларды әдетте материалды (тамаққа,
киімге, үйге, жылуға т.б. қажеттілік) және рухани, адамның қоғамдық өмір
сүруімен байланысты (қоғмдық іс әрекетке, білім алуға, ғылым мен өнерде
меңгеруі, шығармашылыққа және т.б. қажеттілік).
Мұндай бөлу қандай да бір деңгейде шартты түрде болып келеді. Шын
мәнінде адамда қоғамдық сипатта болмайтын бір де бір қажеттілік жоқ.
Материалды қажеттіліктер, бір жағынан ағзаның биологиялық функциясы
сияқты, әлеуметтік сипатта.
Қоғамдық өмір процесінде адамда белгілі дәмдік ерекшеліктерімен
ерекшеленетін тамаққа деген қажеттілік туындайды. Қазіргі адамдар арнайы
жабдықталған,
оның гигиеналық және мәдени қажеттіліктерін
қанағаттандыратын үйлер қажет.
Адамның ісәрекетінде және өмірінде еңбекке, оқуға, адамдармен
қарым–қатынастың, эстетикалық қажеттіліктердің мәні зор. Адам өзінің
материалды қажеттіліктерін инстинкті түрде емес, еңбек көмегімен
қанағаттандырады.
Қазіргі заман адамы өзін тойындыру немесе киім киуі үшін қажет өнімді
өзі өндірмейді, олардың барлығын қоғамнан алады, ол өзі қоғамның басқа
қажеттіліктерін өндіру үшін еңбек етеді. Қоғамдық еңбек адамның өмір
сүруінің шарты. Еңбекпен бірге еңбек процесінің ісәрекетін меңгеру
барысында оқуға деген, білімге деген қажеттілік те дамиды.
Тұлғаның басты сипаты эстетикалық қажеттілік, яғни қандай да бір
шығармашылық саласындағы немесе өнердің басқа бір түріне деген
құштарлық. Бұл қажеттілік қоғамның ерте тарихи кезеңінен бастап көріне бастаған. Адам ең алғаш еңбекпен шұғылдана бастаған кезде – ақ өзі жасаған
құралдарға, заттарға эстетикалық жағымды формалар беріп, оларды алдымен
жеңіл, кейінірек күрделі суретшілік орнаменттермен көркемдеп, өздерінің
табиғи эстетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыра бастаған.
Қоғамның дамуына байланысты адамның эстетикалық қажеттіліктері де
дамып, көптеген күрделі өнер түрлері пайда болды: суретшілік өнер,
скульптура, архитектура, музыка, әдебиет, театр, кино және т.б.
Мотивация мәселесі отандық және шетелдік психологияның
фундаменталды мәселелерінің бірі болып табылады. Х.Хеккаузеннің
пікірінше, «мотивация психологиясы сияқты жанжақты қарастыруға болатын
психологиялық зерттеу аймағын табу өте күрделі». Қазіргі психология
ғылымындағы мотивация мәселесінің қарастырылуы ең алдымен адамның
бейімделушілік көздеріне, оның ісәрекетінің, мінезқұлқының оятушы
күштерін, ісәрекетті жүзеге асыратын мотивтер қандай деген сұрақтарға
талдау жасаумен байланысты. «адамдар бірбірімен қарымқатынас
жасағанда, ең алдымен осындай байланысқа итермелеген мотивтер, ояту
күштері, олар алдарына қоятын аздыкөпті саналанған мақсаттар қандай деген
сұрақтар туындайды».
Мотивация ұғымы «тұлғаның нақты ісәрекет формасының пайда болуы
және бағытталуы, сонымен бірге жүзеге асыру тәсіліндегі мінезқұлқының ішкі
және сыртқы факторларының қатынасының күрделі механизмі ретінде
көрінеді» [58]. Психологиядағы адам ісәрекеті мотивациясында мотив және
қатынас арасындағы өзарабайланыс мәселесі даулы болып келеді. С.П.
Маникуян көзқарасы бойынша, қажеттіліктер мотив болып табылмайды. Оның
ойынша, қажеттілік сыртқы орта объектілерімен туындайды және
кемелденеді, сондықтан адамның мінезқұлқын оятушы күштерде сыртқы орта
шындығы мен заттарынан қарастыру керек. Қазіргі кездегі теориялардың
ішінде мотивациялық зерттеулердің жалпы психологиялық ісәрекет
теориясын А.Н. Леонтьев ұсынды. А.Н. Леонтьев және С.Л. Рубинштейн
мотивбұл адам санасынды бейнеленетін ісәрекетке оятатын күш және оны
қандай да бір қажеттіліктің қанағаттануына бағыттай деген тұжырым
ұсынады. А.Н. Леонтьев пікірінше, мотив ретінде қажеттіліктің өзі емес,
қажеттілік заты көрінеді, яғни, мотив бойынша белгілі бір қажеттілікті
түсінуге болады.
динамикалық
Мотивация – бұл адам мінезқұлқын басқарушы физиологиялық және
психологиялық
бағыттылығын,
ұйымдасқандығын, белсенділігін, тұрақтылығын анықтайды. Адамның
мотивациялық аймағы өзіне бағыттылық, құндылық бағдар және тағы да басқа
тұлға қасиеттерін көрсететін мотивтерден тұратын күрделі жүйе болып
табылады.
оның
процесс,
Сонымен,
психологияда психикалық даму
заңдылығының
интерпретациясы 3 негізгі жолмен қалыптасты:
биогенетикалық – негізіне биологиялық процестердің жетілуі
жатады, ал қалған даму процесстері жанама түрде қарастырылады;
социогенетикалық – назар ең алдымен әлеуметтену процестерінде
және қоғамды өмір жолына қатысты этапқа қоятын істерден көрінеді;
психогенетикалық негізіне психикалық процестер мен қызметтің
өзіндік дамуы жатады.
Қазіргі кездегі психологтер бұл көзқарастарды сирек қолдайды. Жалпы
адамның психикалық дамуында тұқымқуалаушылықтың рөлі қандай болса,
ортаның да рөлі сондай екені сөзсіз.
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Өзін-өзі тану сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау
Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.
16.02.2018
Посмотрите также:
© ООО «Знанио»
С вами с 2009 года.
О портале
