ՍՈՎՈՐՈՂՆԵՐԻ ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ՁԵՎԵՐՆ ՈՒ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԿՐՏՍԵՐ ԴՊՐՈՑՈՒՄ

ՍՈՎՈՐՈՂՆԵՐԻ  ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ  ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ  ՁԵՎԵՐՆ ՈՒ  ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ  ԿՐՏՍԵՐ ԴՊՐՈՑՈՒՄ

   Այն փաստը, որ տարբեր տարիքում մարդկանց հատուկ են  ընկալման, մտապահման, հաղորդակցման , ստեղծագործական  և  այլ  կարողություններ, որ  դրանք  տարբեր  մարդկանց  մոտ  արտահայտվում են  տարբեր  կերպ, հայտնի  էր  մարդկությանը  դեռ  վաղուց: Սակայն  այսօր  գիտականորեն  հիմնավորված  է, որ  մարդկանց  միջև եղած  տարբերությունները  հիմնականում  պայմանավորված  են նրանց  տարիքային   առանձնահատկություններով, այսինքն՝ ամեն տարիք ունի իր յուրահատկությունները, ըստ  որոնց   էլ  այսօր  գիտության  մեջ կատարվում  է տարիքային  պարբերացումը:  Մանկավարժական  փորձը հաստատում  է, որ  անձի  դաստիարակությունն  ու զարգացումը  նպատակային ու  արդյունավետ են, երբ հաշվի են առնվում սովորողների տարիքային, անհատական  առանձնահատկությունները:Հակառակ դեպքում և՛ կրթությունը, և՛  դաստիարակությունը արժեք  չեն ունենա, ինչպես  նաև  ծագած  հակասությունները  համապատասխան լուծումներ չեն  ստանա: Հայտնի  է, որ յուրաքանչյուր  տարիք ունի  իր  առանձնահատկություններն  ու  դժվարությունները, քանզի  յուրաքանչյուր սերունդ իր վրա  է կրում տվյալ  ժամանակաշրջանի  կնիքը:  Ինչպես նկատում  է Անտուան դը  Սենտ Էքզյուպերին, <<Մարդն իր ժամանակի  մանուկն  է, յուրաքանչյուր  սերնդի հատուկ  են իր  ապրելակերպի  ու  մտածելակերպի  առանձնահատկությունները>>: Ուսումնադաստիարակչական  աշխատանքներին  վերաբերող ոչ  մի  հարց  չի  կարող հաջողությամբ լուծվել, եթե  չուսումնասիրվեն  ու  հաշվի  չառնվեն սովորողների  տարիքային ու  անհատական,  հոգեբանական ու  բնախոսական առանձնահատկությունները: Այդ  առումով մանկավարժական հոգեբանության ընձեռած հնարավորությունները  ևս զգալի  են և  հիմք  են  ծառայում տարիքային  առանձնահատկությունների հաշվառման համար, դառնում ուսուցման ու  դաստիարակության  սկզբունքներից մեկը:  Դրանք  էլ  հուշում  են մանկավարժական  այնպիսի  մեթոդների  , ձևերի,եղանակների  ու  միջոցների կիրառում, որոնք  պահանջում  է տվյալ տարիքը և  անհատականությունը:  Տարիք  հասկացությունը  օգտագործվում  է մարդու  անհատական  զարգացման ժամանակային  բնութագիրը տալու  համար: Կյանքը  և  մարդու  գոյատևման փորձը  ցույց  են  տալիս, որ  կարևորը  ոչ թե ծննդյան վկայականն  ու  անձնագրային տարիքն  են,այլ կենսաբանական,բնախոսական, հոգեբանական  զարգացման մակարդակը, ինչպես նաև՝ առաջատար  գործունեության  մեջ անհատի  հասարակական ակտիվությունը:

 Ժամանակակից մանկավարժությունը  պնդում  է, որ ուսուցման և  դաստիարակության ընթացքում պետք  է հաշվի  առնվեն անհատական առանձնահատկությունները,առավել  ևս կրտսեր  դպրոցում: Ճանաչելով  երեխայի  կյանքի  պայմանները և  անհատական գծերը՝ կարելի  է կառավարել  նրա  զարգացումը: Անհատական  մոտեցումը  ստեղծում է արդյունավետ  հնարավորություններ, պայմաններ, իմացական  ուժերի ակտիվություն հակումների և  տաղանդի  զարգացման համար: Անհատական մոտեցում  են  պահանջում առավելապես  <<բարդ >>  կամ <<դժվար>> երեխաները, քիչ ընդունակությունների  տեր  աշակերտները, ինչպես  նաև  զարգացման խախտումներ  ունեցող  երեխաները: Ժամանակակից կամ նորարարական մանկավարժությունն  ուղղված  է աշակերտների  ներքին հնարավորությունների  բացահայտմանն  ու  զարգացմանը,իսկ  ուսուցման ժամանակակից տեխնոլոգիաները  նպաստում են դրան:  Մանկավարժը չպետք է մոռանա, որ  յուրաքանչյուր երեխա ՝ անկախ  տարիքից, անհատականություն է, և  ինքը պարտավոր  է  ուղղորդել  նրա ուսումնառությունը՝ ըստ  վերջինիս  ուժերի:  Չպետք  է բացառել  այն հանգամանքը, որ  ուսուցման պրոցեսում կրտսեր  դպրոցում ևս  կան <<դժվար>>  երեխաներ,որոնց  անձի կառուցվածքը ուղղումների  կարիք  է զգում: Դրանց շարքին  են դասվում  նաև անհնազանդ, կամակոր, և  քմահաճ  երեխաները, որոնք հատուկ  անհատական մոտեցման կարիք ունեն:Բնավորության  այդ  գծերի  զարգացումը կանխելու  և հաղթահարելու հիմնական ուղին նման շեղումների իրական պատճառները բացահայտելը, երեխայի  պահանջմունքների ու հետաքրքրությունների նկատմամբ ուշադրություն հանդես  բերելն է, որը  պետք  է զուգորդվի պահանջկոտության հետ:  Նման երեխաներին մեծապես  օգնում է համագործակցային ուսուցման տեխնոլոգիաների  կիրառումը, երբ  նրանք  ընդգրկվում են  խմբային աշխատանքներում: Երեխաների  զգալի մասի  մոտ կարելի  է նկատել չարաճճիություն, անկարգապահություն  և  կոպտություն: Այսպիսի  երեխաների հետ  տարվող աշխատանքը  ենթադրում  է նրանց  ակտիվության նպատակասլաց կազմակերպում, հարգանք  նրանց արժանիքների  և  ինքնուրույն լինելու  իրավունքի  նկատմամբ: Որոշակի խումբ  են կազմում այն երեխաները, որոնց վարքագծի  համար բնորոշը աշխատելու  ցանկության  ու  սովորության բացակայությունն  է, այսինքն՝ ծուլությունը: Մանկավարժը  պետք է նկատի և  խրախուսի այդպիսի  երեխայի ձգտումներն  ու  ջանքերը,նրանում պետք  է աշխատելու ցանկություն  արթնացնի ու  սովորեցնի  զգալ , թե հաճույքի  և ուրախության ինչպիսի  անսպառ աղբյուր կարող  է դառնալ գործունեությունը:  Առանձնացնում  են  նաև այնպիսի  երեխաների, որոնք ունեն  ուշադրության շեղումներ, դժվարությամբ են կենտրոնանում և  ընկալում ուսուցանվող  նյութը:  Նման  երեխաներին ուսուցիչը պարտավոր  է անընդհատ ուշադրության  կենտրոնում պահել, զբաղեցնել  կենտրոնացնող առաջադրանքներով:  Կան այնպիսի  երեխաներ, որոնց  ամենաբնորոշ  բացասական գիծը  ստախոսությունն  է: Այդ  թերության դեմ արդյունավետ  պայքար մղելու  համար պետք  է  իմանալ, որ այն երկու  ձևով  է հանդես գալիս. հորինումը  կամ երևակայական ֆանտազիաների  ստեղծումը, որը  առավել  բնորոշ  է կրտսեր  դպրոցականներին, և  ճշմարտության գիտակցված  խեղաթյուրումը: Ստախոսության  դեպքերի  հետ առնչվելիս մանկավարժը  մանրակրկիտ ու քրտնաջան աշխատանք  պետք  է կատարի, որի  նպատակներն են երեխաների  ստախոսության  իսկական պատճառների  բացահայտումը, ճշմարտախոսության , վստահության , փոխադարձ  հարգանքի ու  պահանջկոտության մթնոլորտի  ստեղծումը,կեղծիքի  խորապես անհրապույր ու  պարսավելի  լինելն  ու վախկոտության ցույց տալը:  <<Դժվար>> երեխաների  հետ  տարվող  աշխատանքում անհրաժեշտ  է հատկապես  նուրբ  անհատական  մոտեցում հանդես բերել , որի  համար  պահանջվում է ուշադիր  և բարյացակամ վերաբերմունք  ցույց  տալ երեխայի  նկատմամբ, հենվել  նրա  դրական որակների  վրա, ընդգծված  վստահություն հանդես  բերել նրա  բարոյական  ուժերի և  պոտենցիալ հնարավորությունների  նկատմամբ:  Մանկավարժը պետք է հատուկ  մոտեցում ցուցաբերի կրթության  առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաների նկատմամբ, որպեսզի  նրանք  իրենց զգան դպրոցական կոլեկտիվի  լիարժեք անդամ:

 Դպրոցականների անհատական  առանձնահատկություններն ուսումնասիրելիս  մանկավարժներն օգտվում  են մոտավոր  ծրագրով, որն  առաջին հերթին նախատեսում  է  երեխայի  կենսագրության, նրա  անհատական զարգացման պարզաբանումը:Այստեղ  կարևոր  է տվյալներ  ստանալ  դրական և  բացասական  այն ազդեցությունների  մասին, որոնց  ենթարկվում  է աշակերտը: Կարևոր  է իմանալ առողջության  վիճակը վաղ  մանկության  շրջանում և երեխայի  տարած հիվանդությունները, դրանց  հետևանքները:  Նշանակություն ունի, թե  ինչպիսին  է  եղել  ընտանիքի  կազմը երեխայի  ծնվելու  պահին և  այնուհետև ինչ  փոփոխություններ  են տեղի  ունեցել:  Կարևոր է իմանալ, թե ինչպիսի հաջողություններ  են  եղել ուսման մեջ դպրոցական  առաջին տարիներին և  ինչպիսին է այդ հաջողությունների  դինամիկան հետագայում:

   Աշակերտների  անհատական առանձնահատկությունները  բացահայտելիս  մեծ  նշանակություն  է տրվում բավականաչափ քանակությամբ հավաստի փաստերի  կուտակմանը, որոնց  հավաքման համար հանձնարարվում է օգտագործել աշակերտների  հետազոտումը տարբեր  իրադրություններում, զրույցներ աշակերտի, նրա  ընկերների, ծնողների և  ուսուցիչների հետ, դպրոցականի  գործունեության արդյունքների ուսումնասիրումը (տետրեր, շարադրություններ, նկարներ, մոդելներ, ասեղնագործ  աշխատանքներ  և այլն): Խիստ  անհրաժեշտ  է կազմել հետազոտման պլան  կամ գործունեության արդյունքների ուսումնասիրման  և  զրույցի պլան:  Սա  հնարավորություն կտա  ստանալու  հենց  այն տեղեկությունները, որոնք  կարևոր  են աշակերտի  այս  կամ  այն առանձնահատկությունը  բնութագրելու  համար:  Օրինակ՝ աշակերտների  հետաքրքրությունների   և  հակումների  ուսումնասիրումը նախատեսում է պարզել , թե  աշակերտը ո՛ր  դասերին  է  ավելի մեծ հաճույքով  աշխատում  և  ակտիվորեն մասնակցում, ո՛ր  առարկայից  է  նա  ցուցաբերում  գիտելիքներ, օգտվելով  լրացուցիչ  աղբյուրներից, ի՛նչ նախասիրություններ   ունի:

  Փոքր-ինչ այլ  փաստեր  են  առանձնացվում ընդունակությունները  պարզելիս: Այս  դեպքում  կարևոր  է  իմանալ, թե  աշակերտն  ի՛նչ առարկա  կամ գործունեության տեսակ  է յուրացնում  մյուսից արագ  և   առանց  հատուկ  ջանքերի, գործունեության ո՛ր  տեսակներում է օգտագործում հանձնարարությունների  կատարման ինքնատիպ եղանակներ, դրսևորում  սեփական ստեղծագործությունը  և  այլն: Գործունեության  համեմատաբար թեթև տիրապետումը, կատարման բարձր  որակը և ինքնօրինակ եղանակները, մեծ ինքնուրույնությունը գործունեության տվյալ տեսակին ընդունակ  լինելու  հատկանիշներն  են:

  Սակայն անհրաժեշտ  է  անպայման հաշվի առնել  այն հանգամանքը, որ   ուսումնական  նյութի  կամ գործունեության մեկ այլ  տեսակի  դանդաղ  և  դժվար յուրացումը դեռևս  չի  վկայում աշակերտի  անընդունակության  մասին:  Այդ  դրսևորումները կարող  են  այլ պատճառների՝  գիտելիքների և  հմտությունների լուրջ  բացերի, նոր  նյութի տիրապետման  անբավարար պատրաստության, գործունեության տվյալ տեսակի նկատմամբ հետաքրքրության կամ պահանջմունքի բացակայության արդյունք լինել:Աշակերտներին  ուսումնասիրելու  համար  ամենակիրառելի  ձևը զրույցն  է: Սրա անցկացման  նպատակը կարող  է լինել ծանոթությունը անձնավորության  կենսագրական տվյալների, հետաքրքրությունների և  այլ  ընդունակությունների հետ: Առաջադրված  նպատակին համապատասխան կշռադատվում են այն հիմնական  հարցերը, որոնք  առաջադրվելու  են աշակերտին: Զրույցի ընթացքում երբեմն հարկ  է լինում ձևափոխել հարցերը, բայց  դրանց  հիմնական ուղղությունը  պետք  է պահպանել: 

  Օբյեկտիվ տեղեկություններ ստանալու  համար կարևոր  է աշակերտին տրամադրել  անկեղծության և  բարյացակամ իրադրությունը  պահպանել ամբողջ  զրույցի  ընթացքում: Զրույցի ժամանակ  հաղորդված  տվյալների օբյեկտիվությունը շատ բանով կախված է ուսուցչի  տակտից, նրան հետաքրքրող  հանգամանքները պարզելու հմտությունից, ընդ  որում ոչ  միայն ուղղակի հարցերի  ձևով, այլև  կողմնակի  ճանապարհով:  Քանի  որ  զրույցն անցկացնելիս  հարկ  է լինում եզրակացություններն անել իրեն՝ աշակերտի  պատասխանի  հիման վրա, օգտակար կլինի այն զուգակցել դպրոցականի  գործունեության արդյունքների  զննման և  ուսումնասիրման հետ: Հատկապես մեծ հետաքրքրություն  են  ներկայացնում դպրոցականների ստեղծագործական աշխատանքները՝ շարադրությունները, նկարները,մոդելները  և  այլն: Դրանք  հնարավորություն  են  տալիս  հավաքել տվյալներ, որոնք վկայում են այս  կամ այն աշակերտի ընդունակությունների, հետաքրքրությունների, բնավորության գծերի և  այլ առանձնահատկությունների մասին:

ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ-   Ելնելով  վերը շարադրվածից՝ կրտսեր  դպրոցում առավել  ևս  անհրաժեշտ  է ուսումնառությունը  կազմակերպել՝ հաշվի  առնելով աշակերտների  տարիքային և անհատական  առանձնահատկությունները: Թերևս  մասնագետների  մոտ  կային տարակարծություններ  այն մասին, թե ուսուցման  և  դաստիարակության գործընթացում պե՞տք  է հաշվի  առնել անհատական առանձնահատկությունները, թե՞ ոչ: Մասնագետների  մի  մասը  գտնում էր, որ հանրակրթական դպրոցը չի  կարող  և չպետք  է  հաշվի  առնի աշակերտի  անհատականությունը, յուրաքանչյուր  աշակերտի  անհատական  մոտեցումը, բոլոր  երեխաները  պետք  է ստանան  ուսուցչի հոգատարությունից  նույն բաժինը:  Ոչ  մի  տարբերություն չպետք  է լինի ծույլերի  և  օժտվածների, անընդունակների և  ջանասերների, հետաքրքրասերների և անհետաքրքրականների դաստիարակության մեջ: Այս  տեսակետն ուներ նաև  Հեգելը, ով գտնում էր, որ երեխայի  անհատականությունը  տանելի  և ընդունելի  է միայն ընտանեկան շրջանակներում, իսկ  դպրոցում բոլորի  համար  կանոնները նույնն  են: Սակայն արդի  մանկավարժությունը կանգնած  է  ուրիշ դիրքերում. դաստիարակությունը և  ուսուցումը  պետք  է առավելագույնս  հենվի անհատական առանձնահատկությունների  հաշվառման վրա:  Կրտսեր  դպրոցում մանկավարժն այնքան լավատեղյակ  պետք  է լինի  իր  սաներից յուրաքանչյուրի  անհատական առանձնահատկություններին և դրանք  հաշվի  առնի ուսուցման պրոցեսում, որը նաև սաների հետագա  ուսումնառության ընթացքում նրանց  հետ  աշխատող  մանկավարժների  համար  հիմք  կհանդիսանա:  Նորագույն տեխնոլոգիաներով և մեթոդներով հագեցած  դասապրոցեսում  խիստ  կարևոր  է ընդգծված անհատական առանձնահատկություններով աշակերտների  (կամակոր, քմահաճ, <<դժվար>>, ծույլ, ուշադրության շեղումներով և  այլն)  ակտիվ  մասնակցությունը: Ուսուցիչը  երբեք  չպետք  է անտեսի, որ դասարանում  սովորող աշակերտներն  ունեն բնավորության տարբեր  գծեր,  խառնվածքի  տարբեր  տիպեր, հուզակամային ներաշխարհի  տարբերություններ, ինչն էլ իրեն հնարավորություն  կտա բացահայտելու  յուրաքանչյուր աշակերտի  անհատականությունը: Այժմ, երբ Հայաստանում  իրականացվում է ներառական կրթություն, և հանրակրթական դպրոցներ  են  հաճախում կրթության առանձնահատուկ պայմանների  կարիք  ունեցող  երեխաներ, մանկավարժի  առջև որոշակի  դժվարություններ  են ծագում. չէ՞ որ նա այնպես  պետք  է պլանավորի և կազմակերպի իր աշխատանքը, որ  արդյունքում չտուժեն նման երեխաները և  չհայտնվեն  անտեսվածների  շարքում: Այս  դեպքում ևս նա պետք  է մանրակրկիտ  ուսումնասիրի տվյալ երեխաներին, բացահայտի  նրանց թույլ և ուժեղ կողմերը, ներգրավի դպրոցական ակտիվ առօրյայում և  անընդհատ աշակերտների  գիտակցությանը հասցնի, որ արատը  չի  խոչընդոտում երեխային լիարժեք կյանքով ապրելու:  Անհատական առանձնահատկությունների  հաշվառումը նպաստում է  ճիշտ կազմակերպելու  ուսումնական գործընթացը՝ բարձրացնելով  դասի արդյունավետությունը:  Յուրաքանչյուր աշակերտ  ուսուցչի կողմից դիտվում է որպես անհատականություն՝  իր  մտավոր կարողություններով և ունակություններով: Ուստի, անհրաժեշտ  է ապահովել պայմաններ, որոնցում կձևավորվի երեխայի  դրական ներդաշնակ վերաբերմունքն իր  անձի նկատմամբ, ինչպես  նաև՝ շրջապատի հետ հարաբերություններ հաստատելու  համար անհրաժեշտ  հուզական մթնոլորտ:

  Այսպիսով, կրտսեր  դպրոցում ուսումնադաստիարակչական աշխատանքները  հնարավորինս արդյունավետ  կազմակերպելու  համար  մանկավարժն  ինքը պետք  է բացահայտի  յուրաքանչյուր աշակերտի որպես անհատականություն, հաշվի  առնի նրա  անհատական առանձնահատկությունները՝ մշակելով նոր ձևեր և մեթոդներ՝ մանկավարժական նորարարական տեխնոլոգիաների կիրառմամբ: