Ашық сабақ. "Сөйлем ішіне қойылатын тыныс белгілер. Үтір"(9 сынып. қазақ тілі)

... Жасырмай ойымды айттым талай, талай  Қайтейін кетті  бәрі қарайламай. ... Айтарын ашып айтқан  абайламай, Дариға­ай Махамбеттер, Абайлар –ай! ...                                                                              М .Мақатаев 1803 жылы Махамбет Өтемісұлы  Ішкі Бөкей Ордасы, қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жәнібек ауданының Нарын құмының Жанқұс  жерінде дүниеге келген  1834 жылы Орынбора Жәңгідің баласымен болып, елге оралады. 1829­1831 жылдары 1836­1837 жылдары Калмыков  түрмесінде  отырып, қашып шығады.  Исатай Тайманов бастаған көтерілісті ұйымдастырушылардың бірі, осы көтерілістің жалынды жыршысы. Халықты патшалық, хандық өкіметке қарсы қарулы көтеріліске шақырған алғашқы қазақ ақыны. Оның бейнелі де жалынды негізінен Шалкиіз,  Сыпыра, Доспамбет, Қазтуған сияқты батыр жыраулардың үлгісінде шығарылған көтеріліс туралы толғаулар. «Жәңгірге»,  «Баймағамбет сұлтанға» деген өлеңдерінде үстем тап өкілдерін бет­пердесін жырта шенесе, «Мұнар күн» өлеңінде ел  басындағы ауыртпалықты күйзеле, ашына айтты. Исатай — ақынның көп өлендерінің басты қаһарманы. «Тайманның ұлы  Исатай», «Исатай деген ағам бар», «Исатай сөзі», «Тарланым», т.б. өлеңдерінде Исатайдың адамгершілігі, азаматтығы,  батырлығы, қайсарлығы сипатталады. 1846 ж. қазан Қараой өңірі, қазіргі Атырау облысының Махамбет ауданында жерленген  20, 1908, 1912, 1925 жылдары «Өкініш», «Қайран Нарын», «Жұмыр қылыш», «Терезе» атты күй жинақтары  жарық көрді 1939 ­ 89 жылдары 8 рет жеке кітап болып шықты, оқулықтар мен жинақтарға енді          1837 жылы  Исатай мен Махамбет  Жайықты  жарып  өткен  соң қасындағы  қырық жолдасымен далаға қонады.Күн  суық,  боран екен. Ертемен  тұрса батырлар қар астында тоңып қалған екен. Сол заманда  Бөкейлік қазақтары  едәуір  тәрбиелі  екен.Сол кезде  едәуірі  тастан, ағаштан салған  үйде, шайға  үйреніп қалған. Етіктің  орнына елдің  бірқатары кебіс­мәсі киеді екен.           Далада  қонып,  тоңып  тұрған жігіттердің  көбі жылы  үйді,  жұмсақ  төсекті,  қызыл шайды  жоқтайды.            Сонда  Исатай айтыпты –мыс: «Ай, жігіттер! Қазақ жұртына сәлем  айтыңыз! Ел  болам десе­құс төсек  төсенбесін, шай  ішпесін, қималы  етік кимесін»,­деп.           Қималы етік деп  кебіс­мәсі айтқан. Сол уақытта  Махамбет осы өлеңді  айтып  жолдастарын жұбатқан  дейді.  Осы үзіндіде 19 жол бар. Бәрі бір­ақ шумақ. Соның ішінде ұйқассызы тек екі­ақ жол.  Басқаларының ұйқастары бірдей болып келген. Міне, осылай келген ұйқастарды шұбыртпалы ұйқас дейді Шұбыртпалы ұйқас Махамбет, Абай, Жамбыл т.б. халық ақындарының өлеңдерінде көп кездесетін  ұйқастың бір түрі ­ шұбыртпалы ұйқас. Шұбыртпалы ұйқаста өлеңнің барлық жолдары да  ұйқасып отырады. Ұйқаспайтын жол не бір, не екі, онда да, ой бітер жердегі аяққы жолы ғана ұйқастан тыс қалады. Бір шумақтағы жолдардың бәрі бір ұйқаспен келеді Ереулі атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңку­еңку жер шалмай, Қоңыр салқын төске алмай, Тебіңгі терге  шірімей, Терлігі майдай ерімей, Алты малта ас болмай, Өзіңнен туған жас бала Сақалы шығып жат болмай, Ат үстінде күн көрмей, Ашаршылық,  шөл көрмей, Ер төсектен безінбей, Ұлы түске ұрынбай, Түн қатып жүріп, түс қашпай, Тебіңгі теріс тағынбай, Темір қазық жастанбай, Қу толағай бастанбай, Ерлердің ісі бітер ме?! Ақын Мерген Домбырашы Батыр Күйші Көтеріліс басшысы Үгіт­насихатшы Палуан Ақын  тілінің сөздігін құрастыру Ереуіл ат­ ұзақ жортуға арналған  төзімді ат. Тебінгі  ­ тоқым қысқа  болғанда, аяқкиім  мен  шалбар  балағын қорғайтын,  ер тұрман құрамына  қатысатын   әбзелдің  бірі. Терлік – тоқымның  астына  салатын киіздің бір  түрі. Малта – сүзбеден  сығып,  домалатып дайындаған  уақ  құрт. Өзегі талу –шаршау, ашығу Темірқазық­ жұлдыз Махамбет! Махамбет ... Білмеймін жел ме, сел ме Жырда онымен бір тұлға теңесер ме... Әділетсіз дүниенің қабырғасын Махамбетше сөгер жан кездесер ме ...                                    Ф.Оңғарсынова “Түйінді сөздер” стратегиясы Өлеңнің шумақтарын  мазмұнына қарай қысқаша түйіндеп, қорытындылау. деген жолдарымен «еңку­еңку» барар жолдың  айшылық алыстығының әрі   ауырлығын жеткізетін болса, «еңкудің» қайталану  күшейткіш  мәнге  ие   болған. «Еңку­еңку» жер қалайда игерілуі  керек. Егер  де  оның  игерілу   міндет болмаса,  ол өлеңге осыншалық  аса  мән беріліп айтылмас  та еді.   Осы  игеруге ұмытылдырып  тұрған қажеттілік – азаттық  үшін  күрес. Тебінгінің  әбден  тер  сіңіп,  шіріп  тозатындай, ал  терлігінің майдай  іріп,   яғни,  үгітіліп таусылатындай шаққа  жету  үшін қанша жаз  бен  қыс өтетінін айтады. Төзімділіктің өзінің  тоз­тозы  шыққанын көрсету арқылы  ақын  ұзақ уақыттың  суретін қашап шықты.   деген де уақыттың көрсеткіші  Баланың өзі  шал  болуы азаттық үшін   күрестің  ұзақ , бір ұрпақты қартайтатындай, алайда  сенің  оған шыдауың  керек екенін баса  айтады. Бұл­ бостандыққа  кететін  уақыт Көтерліске шығар  болса, көретін азабын шынайы  жыр арқылы айқын анық  жырлап  тұр. Ереуіл атқа ер салмай, Еңку­еңку жер шалмай,­ Тебінгі терге  шірімей,  Терлігі  майдай  ірімей Өзіңнен туған жас бала, Сақалы шығып жат   болмай­ Ат үстінде күн көрмей, Ашаршылық,  шөл  көрмей, Ер төсектен безінбей, Ұлы түске ұрынбай Еспенбет батыр бойындағы  маған ұнаған қасиеттер Ел қорғаған батыр Адал,жомарт,кішіпейіл Соғыс өнеріне жетіктігі Күштілігі,батылдығы Ау,қызғыш құс,қызғыш құс, Қанатың қатты,мойның бос, Исатайдан айырылып, Жалғыздықпен болдым дос. Ау,қызғыш құс,қызғыш құс, Ел қорыған мен едім, Мен де айырылдым елімнен. Көл қорыған сен едің, Сен де айрылдың көліңнен.