ASTRONOMIYALIQ IZERTLEWLER

`

Nókis rayonı XBBne qaraslı

№ - 22- sanli' uluwma orta bilim beriw

mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Aǵılash   Saylauovtıń

AY JERDIŃ TÁBIYǴŃY JOLDASÍ

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2015-2016 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

№46-TEMA              ASTRONOMIYALÍQ IZERTLEWLER.

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Astronomiyalıq izertlewler haqqında uluwma tusinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńoqıw ham jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Shálkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıń tazalıǵına, klass tazalıǵina itibar qaratıw.Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Gallaktika.Kosmostıń dúzilisi hám rawjlanıwı haqqında házirgi zaman dúnya qarasları temasın soraw

Tema

Elimiz ulamalarınıń astronomiya tarawındaǵı jumısları

Astronomiya iliminiń rawajlanıwına orta ásirlerde jasaǵan elimiz ulamaları úlken úles qosqan. Solardan, watanlasımız Ahmad al-Ferganiy (797–865) 812-jılda Quyashtıń tutılıwın aldınnan aytıp bergen, Jerdiń domalaq ekenligin dáliller tiykarinda dalillegen. Al-Ferǵanıy 829-jılda Bagdadta, 832-jılda Damashqta ovservatoriyanıń qurılısına basshılıq etken. Bul ovservatoriylarda aspan deneleriniń qozǵalısı hám ornın anıqlaw, juldızlar kestesin dúziw jumıslarına basshılıq etken, ayırım astronomiyalıq ásbapların oylap tapqan.

Al-Ferǵanıy Damashqtaǵı ovservatoriyda Ptolemeydiń astronomiyaǵa tiyisli belgili «Almadest » shıǵarmasındaǵı maǵlúwmatlardı tekseriw menen shuǵıllanǵan. Bul shıǵarmanıń tikleniwine hám keyingi áwladlarǵa jetkeriliwine xızmet yetken.

Al-Ferǵanıy óziniń «Aspan qozǵalısları hám astronomiya páni toplamı haqqında kitab»ında astronomiyalıq ásbaplar islew hám olardan paydalanıw metodların bayan etken. Onıń «Astronomiya tiykarları haqqında kitap» atlı shıǵarması 1145- hám 1175-jıllarda Evropada latın tiline awdarılǵan. Batısta Al- Ferǵaniydi «Alfraganus» dep ataǵan hám sol at penen belgili bolǵan. «Astronomiya tiykarları haqqında kitap» Evropa universitetlerinde bir neshe ásirler dawamında astronomiya páni boyınsha tiykarǵı sabaqlıq sıpatında paydalanılǵan.

X–XI ásirlerde jasap dóretiwshilik qılǵan Ábiw Rayhan Beruniy (973–1048) 100 den artıq shıǵarma jazıp qaldırǵan. Olardan «Juldızlar ilimi», «Qonuni Masudiy», «Geodeziy» atlı kitapları astronomiyaǵa arnalǵan bolıp, olarda Quyash, Ay hám planetalardıń qozgalıslarına tiyisli maǵluwmatlar bar.

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Beruniy planetalardan Merkuriy hám Venera Quyashtan uzaq ketpegenin anıqlaǵan hám sol tiykarında bul eki planeta Quyashtıń átirapında aylansa kerek degen juwmaqqa kelgen. Beruniy, Quyash sol eki planeta menen birgelikte Jer átirapında aylanadı dep kóz aldına keltirgen bolsa da, onıń Merkuriy hám Veneraǵa salıstırǵanda XI ásirdegi juwmaǵı geliocentriyalıq sistema tárepke qoyılǵan birinshi qádem edi.

Beruniy aspan hám Jer globusların jasaǵan. Ol aspan qozǵalıs’ı Jerdiń óz kósheri átirapında aylanıwı nátiyjesi dep kórsetken.

Dunyaǵa orta ásirdiń ullı oyshılı bolıp tanılǵan Mırza Uluǵbek 1428–1429-jıllarda Samarqand qasındagı Koxak tóbeligine ovservatoriya qurdırǵan. Uluǵbek ovservatoriyasında Quyash, Ay, planetalar, juldızlar úyrenilgen. Ovservatoriyada juldızlar kestesin dúziw, waqıttı anıqlaw, orınnıń geografiyalıq koordinatların belgilew sıyaqlı astronomiyalıq magluwmatlardı toplaw ushın qollanılatugın basqa ásbaplar da bar bolǵan.

Uluǵbek ovservatoriyada ótkergen izertlew nátiyjelerin óziniń «Jiji Kuraǵoniy» atlı kitabına kirgizgen. 1437-jılda tamamlanǵan belgili kitapta juldızlardıń biyikligi, meridian sızıǵı, keńlik, juldız hám planetalar arasındaǵı aralıq sıyaqlılardı anıqlawdıń usılları, onda 1018 juldızdıń jaylasıw koordinatası keltirilgen. Kitapta keltirilgen maǵluwmatlardıń anıqlıǵı sebepli onıń qádir-qımbatı usı kúnge shekem kemeygen joq. Solardan, Jer ekvatorınıń Quyash átirapında aylanıw orbitası tegisligine salıstırǵanda awısıw múyeshi de anıq ólshengen. Bul awısıw 23^° 30^° 17^° qa teń bolıp, házirgi zaman ólshewlerinen 32^° qa ǵana parıq yetedi.

Al-Ferganiy, Beruniy, Uluǵbek sıyaqlı elimiz ulamaları alıp barǵan izertlewleri menen astronomiya tarawıniń rawajlanıwına úlken úles qostı.

Házirgi zaman astronomiyalıq izertlewler

Dáwirlerdin ótiwi menen astronomiyalıq baqlawlar ushın arnawlı ásbaplar islep shıǵılıp, olar quramalasıp barǵan. Birinshi teleskop 1608-jılı gollandiyalıq Xans Lipperstey tárepinen oylap tabılǵan. Birinshi márte islep shıǵilǵan teleskopta shiyshe linzalar uzaqtaǵı denelerdi úlkeytip kórsetken. Sol dáwirdiń ózinde Galileo Galiley eki linzadan quralǵan teleskop oylap tapqan. Bul teleskoplardıń oylap tabılıwı astronomiyalıq izertlewlerdiń jańa dáwiriniń baslanıwına alıp keldi.

Házirgi zaman teleskoplarınıń járdeminde Galaktikamızdaǵı juldızlarda bolıp atırǵan processler menen birge basqa galaktikada júz berip atırǵan processlerdi de baqlaw imkaniyatı bar. Quramalasqan teleskoplar kórinetuǵın jaqtılıqlar menen birge kórinbeytuǵın elektromagnit tolqınlardı qabıl ete aladı. Ovservatoriyalarda radioteleskoplar, spektrograflar qollanıladı.

Jer atmosferası joqarı energiylı nurlardı kush1i jutadı. Sol sebepli Kosmostan kiyatırǵan elektromagnit tolqınlardıń barlıǵın Jerde turıp teleskoplar járdeminde baqlap bolmaydı. Sonıń ushın astronomiyalıq izertlewler Jerdiń jasalma joldaslarına ornatılǵan radioteleskoplar járdeminde ótkerilmekte. Solardan, kosmosqa shıǵarılǵan Xabbl teleskopı Jerdegi teleskopta baqlanatuǵın jaqtılıqqa salıstırǵanda 50 ese kúshsiz jaqtılıqtı sezgeni sebepli Kosmostı hám ondaǵı obektlerdi tereńnen úyreniw imkaniyatın beredi.

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs yetiledi. Tema boyınsha oqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma túrinde hár toparǵa krosvordlar tarqatıladı.tapsırma orınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde,bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı

1. Elimiz ulamalarınıń astronomiya tarawında alıp barǵan jumısları haqqında aytıp beriń.

2. Teleskoplar haqqında nelerdi bilesiz?

3. Ne sebepten astronomiyalıq izertlewler jasalma joldaslarda da alıp barılmaqta?

Úy tapsırma tapsırıw

Astronomiyalıq izertlewler temasın oqıp keliw. 

Sabaqtı juwmaqlaw

Úy jumısın qayta yadına salıp otip, búgingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda búgingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash