«Авторлық құқық . ІТ ортадағы конфиденциялды этика»

Қазалы көлік-техникалық жоғары колледжі

 

 

 

«Авторлық құқық . ІТ ортадағы конфиденциялды этика» пәніне арналған

лекциялар жинағы

 

 

 

 

 

 

 

Әйтеке би кенті

 

 

Дәріс № 1

Желілік хаттамаларды орналастыру және басқару

             Компьютерлер желіге қосылғаннан кейін бірінші рет іске қосылғанда Windows 2000 Professionalоперациялық жүйе DHCP (Dynamic Configuration Protocol) серверін іздейді. Мұндай типтегі серверлер компьютерлерг желіден бірін – бірі оңай табу үшін адрес меншіктейді. Егер желіде  DHCP сервері болмаса, онда операциялық жүйе автоматты түрде қосылғаннан басқа компьютерлерді анықтай алатын режімге ауысады. Мұндай механизмді IP – адрестеу (Automatic IP – addressing) деп аталады.

Компьютерлердің бір – бірімен байланыс жасау ережесі желілік хаттама деп аталады.
Хаттама (протокол) – екі компьютердің бір –бірімен қатынасуныңы формалды ережелерінің жиынтығы.

Microsoft фирмасы мекеме ішінде жлімн жұмс істеу үшін  TCP/IP қолдануды ұсынады. NetWare сервері бар жергілікті желілерде пакеттерді желі бөліктері және редиректор арасында маршрутизациялану мүмкіндігін беретін IPX/SPX (Intеrnet Packet   Exchange / Sequeneed Packed Exchange) хаттамасы қолданылады. Microsoft Фирмасының 3Com компаниясымен бірігіп құрған  Point – to – Point Тunneling Protocol (РРТР) хаттамасы Internet арқылы сенімді байланыс құру мүмкіндігін береді.

                   TCP/IP стегі,  сондай-ақ DoD стегі  және Internet стегі  деп аталады,  коммуникациялық  хаттамалардың ең әйгілі және болашағы зор стектерінің бірі болып табылады.

2.8. сурет. TCP/IP хаттамаларының стектерінің таралу дәрежесі.

        2.8. суретте осы стектің 1994 жылғы таралу дәрежесі және 1998 жылға болжам көрсетілген. Компьютердің барлық санаттарында TCP/IP стегінің хаттамаларын қолдану жағдайларының айтарлықтай өсуі болжанған  TCP/IP  хаттамалары  көбінесе  орташа  кластың  жүйелеріне  орнатылады  –  1994  жылы  бұл  хаттамалармен суперсерверлердің  35%  жабдықталған  болатын,  ал  1998  жылға  қарай  олардың  саны  95%  құрайды  деп күтілуде. Егер қазіргі кезде ол негізінен UNIX ОЖ-нің желілерінде таралған болса, дербес компьютерлерге арналған желілік операциялық жүйелердің (Widows NT, NetWare 4.1) соңғы нұсқаларында іске асуы орнату санының тез дамуына жақсы себеп болып табылады. Стек  АҚШ-ның Қорғаны  Министрілігінің (Department  of Defence, DoD) бастамасы  бойынша 20 жылдан астам  уақыт  бұрын,  ARPAnet  эксперименталдық  желісінің  басқа  сателлиттік  желілермен  байланысу  үшін әртүрлі тектегі есептеу орталары  үшін ортақ хаттамалардың жинағы ретінде  жасалып шығарылған.  ARPA желісі  әскери  саладағы  жасаушылар  мен  зерттеушілерді  қолдады.  ARPA  желісінде  екі  компьютер арасындағы  байланыс  дестелерді  беру  үшін  Internet  Protokol  (IP)  хаттамасын  қолданып  “теңмен  тең” принципі  бойынша  іске  асырылды.  Бұл  хаттама  осы  күнге  дейін  TCP/IP  стегінде  негізгілердің  бірі  болып табылады және стектің атауында қолданылады

2.9. сурет. - TCP/IP хаттамаларының құрылымы

        TCP/IP стегінің дамуына Беркли университеті, UNIX ОЖ-сінің өзінің нұсқасында стек хаттамаларын іске асырып,  үлкен  үлес  қосты.  UNIX  ОЖ-сінің  кең  таралуы  стектің  ІР  хаттамаларының  және  басқа хаттамалардың кеңінен таралуына алып келді. Осы текте RFC спецификациясы формасында жарияланатын стек  стандарттарын  жетілдіруге  негізгі  үлесін  қосып  келе  жатқан  Internet  Engineering  Task  Force  (IETF) бөлімшесі бар Internet дүниежүзілік ақпараттық желісі де жұмыс істейді.  TCP/IP  стегі  ISO/OSI  ашық  жүйелерінің  өзара  әрекеттесу  үлгісі  пайда  болғанға  дейін  жасалып шығарылған,  брақ  ол  сондай-ақ  көпдеңгейлі  құрылымға  ие  болса  да,  TCP/IP  стегінің  деңгейлерінің  OSI үлгілерінің деңгейлеріне сәйкестігі айтарлықтай шартты болып табылады. TCP/IP хаттамаларының құрылымы 2.9 суретте келтірілген. TCP/IP хаттамалары 4 деңгейге бөлінеді. Ең төменгі  (4  деңгей)  OSI  үлгісінің  физикалық  және  арналық  деңгейлеріне  сәйкес  келеді.  Бұл  деңгей  TCP/IP хаттамаларында  реттелмейді,  бірақ  физикалық  және  арналық  деңгейдегі  барлық  әйгілі  стандарттарды қолдайды:  жергілікті  арналар  үшін  –  бұл  Internet,  Token  Ring,  FDDI,  жаһандық  арналар  үшін  –  жаһандық желілердің  Х.25  және  ISDN  тізбектік  арналары  арқылы  “нүкте-нүкте”  типіндегі  қосылысты  орнататын SLIP/PPP  аналогтық  коммутацияланатын  және  ерекшеленген  линиялардағы  меншік  жұмыс  хаттамалары. АТМ  технологиясын  арналық  деңгейдің  көлігі  ретінде  қолдануды  анықтайтын  арнайы  спецификация  да жасалып шығарылған. Келесі деңгей (3 деңгей)  –  бұл желіаралық өзара әрекеттесудің деңгейі, ол әртүрлі жергілікті желілерді, Х.25-ті,  арнайы  байланыс  линияларын  және  т.б.  қолданып  дейтаграммаларды  жіберумен  айналысады. Желілік  деңгейдің  негізгі  хаттамасы  ретінде  (OSI  үлгісінің  терминдерінде)  стекте  ІР  хаттамасы қолданылады, ол бастапқыда жергілікті де, жаһандық та байланыстармен біріктірілген жергілікті желілердің көп санынан тұратын құрамдалған желілерде дестелерді жіберу хаттамасы ретінде жобаланған. Сондықтан TCP/IP стегі күрделі топологиясы  бар желілерде, оларда бар ішкі жүйелерді үнемді қолдана отырып  және  төменгі  сұрыпты  байланыс  линияларының  өткізгіштік  қабілетін  үнемді  шығындап,  жақсы жұмыс істейді. ІР  хаттамасының  негізгі  функциялары  –  адрестерді  беру  және  тану,  және  де  дестелерді  жинау  және бөлшектеу.  Соңғы  функция,  дестелер  бір  желіде  қалыптасқанда  және  дестенің  барынша  көп  ұзындығы азырақ болатын басқа желі арқылы жіберілетін кезде қажет. ІР хаттамасы дейтаграммалық хаттама болып табылады. Осы деңгейге RIP (Routing Internet Protocol)  және OSPF (Open Shortest Path First) маршруттық ақпаратты жинау  хаттамалары,  және  де  ICMP  (Internet  Control  Message  Protocol)  желіаралық  басқарушы хабарламалардың  хаттамасы  сияқты  маршрутта  кестелерін  жасауға  және  жаңартуға  байланысты  барлық хаттамалар  да  жатады.  Соңғы  хаттама  маршруттаушы  мен  шлюздің,  жүйе-бастаманың  және  жүйе-қабылдаушының  арасындағы  қателер  туралы  ақпаратты  алмасуға,  яғни  кері  байланысты  ұйымдастыруға арналған. ІСМР арнайы дестелерінің көмегімен дестені жеткізудің мүмкін еместігі туралы, өмір уақытының немесе  фрагменттерден  дестені  құрастыру  ұзақтығының  асып  кеткендігі  туралы,  параметрлердің аномальдық  шамалары  туралы,  жіберу  маршрутының  және  қызмет  көрсету  түрінің  өзгергендігі  туралы, жүйенің жағдайы және т.б. туралы хабарланады. Келесі деңгей (2 деңгей) негізгі деп аталады. Бұл деңгейде ТСР (Transmission Control Protocol) жіберулерді басқару хаттамасы және USDP (User Datagram Protocol) қолданушының дейтаграммалар хаттамасы жұмыс істейді. ТСР хаттамасы қашықтықтағы қолданбалы процестер дің арасында тұрақты виртуалдық байланысты қамтамасыз  етеді.  UDP  хаттамасы  қолданбалы  дестелерді  дейтаграммалық  әдіспен,  яғни  виртуалдық байланыстарды  орнатусыз  жіберуді  қамтамасыз  етеді,  және  сондықтан  ТСР-ге  қарағанда  үстеме шығындарды азырақ талап етеді. Жоғарғы  деңгей  (1  деңгей)  қолданбалы  деп  аталады.  Әртүрлі  елдердің  және  ұйымдардың  желілерінде қолданылған  көп  жылдар  бойында  ТСР/ІР  қолданбалы  деңгейдегі  хаттамалар  мен  сервистердің  көптеген мөлшерін  жинады.  Оларға  FTP  файлдарды  көшіру  хаттамаы,  telnet  терминалды  эмуляциялау  хаттамасы, Internet желісінің және оның ресейлік бөлігі РЕЛКОМ -ның электрондық поштасында қолданылатын SMTP пошталық хаттамасы сияқты кең қолданылатын хаттамалар, қашықтықтағы ақпаратқа қолжеткізудің WWW сияқты  гипертексттік  сервистер  және  тағы  басқалары  жатады.  Осы  курс  үшін  қызықты  болып  табылатын олардың кейбіреуіне нақтырақ тоқталайық. SNMP  (Simple  Network  Management  Protocol)  хаттамасы  желілік  басқаруды  ұйымдастыру  үшін қолданылады.  ТСР/ІР  жинағындағы  басқару  үлгісі  басқару  мәселесін  екі  бөлікке  бөледі.  Бірінші  бөлігі ақпаратты беруге байланысты. Басқарушы ақпаратты беру хаттамалары әкімшінің хостында жұмыс істейтін бағдарлама-клиент  сервермен  қалай  өзара  әреттесетіндігін  анықтайды.  Олар  клиент  пен  серверлер алмасатын  хабарламалардың  форматы  мен  мағынасын,  және  де  атаулар  мен  адрестердің  форматтарын анықтайды. Екінші бөлігі бақыланатын деректермен байланысқан. Стандартта шлюзде қандай деректердің сақталуы  және  жинақталуы  тиіс  екендігін,  осы  деректердің  атауларын  және  осы  атаулардың  синтаксисін реттейді.  SNMP  стандартында  желіні  басқарудың  ақпараттық  деректер  қорының  спецификациясы анықталған. MIB (Management Information Base) деректер қоры ретінде белгілі бұл спецификация хосттың немесе шлюздің сақтауы тиіс деректер элементін және олармен жасауға болатын операцияларды анықтайды. SNMP  желіні  бақсару  хаттамасы  әкімші  шақыратын  желіні  басқару  бағдарламасы-клиенті  мен  желіні басқарудың бағдарламасы-сервері арасындағы өзара әрекеттесу ережелерін анықтайды. FTP (File Transfer Protocol) файлдарды жіберу хаттамасы файлға қашықтықтан қолжеткізуді іске асырады. Оны  желі  бойымен  файлдарды  жіберу  үшін  қосымшалар  мен  қолданушылар  қолдана  алады.  Сенімді жіберуді  қамтамасыз  ету  үшін,  FTP  көлік  ретінде  қосылысты  орнататын  ТСР  хаттамасын  қолданады. Дегенмен  файлдарды  жіберуден  басқа  басқа  да  қызметтерді  ұсынады.  Осылайша  қолданушыға қашықтықтағы  машинамен  интерактивтік  жұмыс  істеу  мүмкіндігі  берілед3,  мысалы,  ол  оның каталогтарының  мазмұнын  басып  шығара  алады.  Бұдан  басқа  FTP  қолданушыға  жадыда  сақталатын деректердің  түрі  мен  форматын  көрсетуге  мүмкіндік  береді.  Ең  соңында,  FTP  қолданушылардың аутентификациясын  орындайды.  Қажетті  файлды  жіберудің  алдында  хаттамаға  сәйкес  қолданушылар  өз аттарын немесе құпиясөздерін хабарлаулары тиіс.FTP  ТСР/ІР  стегіндегі  файлдарды  жіберудің  ең  жалпы  хаттамасы  болса  да,  ол  бағдарламалау  үшін  ең күрделі  болып  табылады.  FTP-ның  барлық  мүмкіндіктерін  қажет  етпейтін  қосымшалар,  басқа,  үнемдірек хаттаманы  –  TFTP (Trivial File Transfer Protocol) файлдардың жіберудің ең қарапайым хаттамасын қолдана алады.  Бұл  хаттама  тек  қана  файлдарды  жіберуді  іске  асырады,  мұнымен  қатар  көлік  ретінде  ТСР -ге  қарағандай қарапайым қосылыстар орнатпайтын UDP хаттамасы қолданылады. telnet  хаттамасы  процестер  арасында,  және  де  процес  пен  терминал  арасында  байт  ағындарын  жіберуді қамтамасыз  етеді.  Бұл  хаттама  көбінесе  қашықтықтағы  ЕЭМ-ның  терминалының  эмуляциясы  үшін қолданылады.  Мұндай  жіберуді  қамтамасыз  ету  үшін  telnet  хаттамасында  терминалдарға  қызмет  көрсету құралдарының кең спектрін ұсынады.

Дәріс № 2

Желілік жүйені әкімшілдеуді қамтамасыз ету

Желілік қауіпсіздік тұрады саясат алдын алу және бақылау үшін қабылданған тәжірибелер рұқсат етілмеген кіру, дұрыс емес пайдалану, өзгерту немесе а-ны теріске шығару компьютерлік желі және желіге қол жетімді ресурстар.^[1] Желілік қауіпсіздік желінің әкімшісі бақылайтын желідегі деректерге қол жеткізуді авторизациялауды қамтиды. Пайдаланушыларға таңдалады немесе тағайындалады Жеке куәлік және өз құзыреті шегінде ақпарат пен бағдарламаларға қол жеткізуге мүмкіндік беретін пароль немесе басқа аутентификацияланған ақпарат. Желілік қауіпсіздік күнделікті жұмыс орындарында қолданылатын әр түрлі мемлекеттік және жеке компьютерлік желілерді қамтиды: кәсіпорындар арасында мәмілелер жасау және байланыс орнату, мемлекеттік органдар және жеке тұлғалар. Желілер жеке болуы мүмкін, мысалы компания ішіндегі және басқалары жалпыға қол жетімді болуы мүмкін. Желілік қауіпсіздік ұйымдарға, кәсіпорындарға және басқа да мекемелерге қатысты. Бұл оның тақырыбы түсіндіреді: ол желіні қауіпсіздендіреді, сонымен қатар жасалынатын операцияларды қорғайды және қадағалайды. Желілік қорды қорғаудың ең кең таралған және қарапайым тәсілі - оған ерекше ат пен тиісті пароль беру. Желілік қауіпсіздік басталады аутентификация, әдетте пайдаланушы атымен және а пароль. Бұл үшін пайдаланушының атауын растайтын бір ғана егжей-тегжей қажет болатындықтан, яғни құпия сөз - бұл кейде бір факторлы аутентификация деп аталады. Бірге екі факторлы аутентификация, пайдаланушыда «бар» нәрсе де қолданылады (мысалы, а қауіпсіздік белгісі немесе 'донгл', an Банкомат картасынемесе а ұялы телефон); және үш факторлы аутентификация кезінде пайдаланушы '' 'деген нәрсе қолданылады (мысалы, а саусақ ізі немесе торлы қабықты сканерлеу).

Аутентификацияланғаннан кейін, а брандмауэр желі қолданушылары қандай қызметтерге қол жеткізуге рұқсат етілетіні сияқты кіру саясатын қолданады.^[2] Рұқсат етілмеген кірудің алдын алу тиімді болғанымен, бұл компонент ықтимал зиянды мазмұнды тексере алмауы мүмкін компьютерлік құрттар немесе Трояндар желі арқылы беріледі. Антивирустық бағдарлама немесе ан кірудің алдын алу жүйесі (IPS)^[3] осындай әрекеттерді анықтауға және тежеуге көмектеседі зиянды бағдарлама. Ан аномалияға негізделген енуді анықтау жүйесі сонымен қатар желіні wireshark сияқты бақылай алады трафик аудиторлық мақсаттар үшін және кейінірек жоғары деңгейлі талдау үшін тіркелуі мүмкін. Бақыланбайтын біріктірілген жаңа жүйелер машиналық оқыту желілік трафиктің толық талдауымен зиянды инсайдерлерден немесе мақсатты сыртқы шабуылдаушылардан пайдаланушы машинасын немесе есептік жазбасын бүлдірген белсенді желілік шабуылдаушыларды анықтай алады.^[4]

Желіні қолданатын екі хосттың арасындағы байланыс құпиялылықты сақтау үшін шифрланған болуы мүмкін.

Бал аралары, мәні бойынша алдау желіге қол жетімді ресурстар, желіде қалай орналастырылуы мүмкін қадағалау және алдын-ала ескерту құралдары, өйткені ұяшықтарға әдетте заңды мақсаттар үшін қол жеткізілмейді. Шабуыл жасаушылардың осы алдау ресурстарына ымыраға келуге тырысатын әдістері шабуыл кезінде және одан кейін жаңа нәрселерді қадағалап отыру үшін зерттеледі. қанау техникасы. Мұндай талдауды ұяшықпен қорғалатын нақты желінің қауіпсіздігін одан әрі күшейту үшін пайдалануға болады. Ұшақ ұясы шабуылдаушының назарын заңды серверлерден алшақтатуы мүмкін. Бал ұясы шабуылдаушыларды уақытты және энергияны алдау серверінде өткізуге шақырады, ал олардың назарын нақты сервердегі мәліметтерден алшақтатады. Бал ұясына ұқсас, бал арасы - бұл әдейі осалдықтармен құрылған желі. Оның мақсаты - шабуылдаушының әдістерін зерттеуге және ақпараттың желілік қауіпсіздікті арттыруда қолданылуына мүмкіндік беретін шабуылдарды шақыру. Бал ұясында әдетте бір немесе бірнеше бал арасы бар. Желілер үшін қауіпсіздікті басқару барлық жағдайда әртүрлі. Үй немесе шағын кеңсе тек негізгі қауіпсіздікті қажет етуі мүмкін, ал ірі кәсіпкерлер зиянды шабуылдардың алдын алу үшін жоғары техникалық қызмет көрсетуді және жетілдірілген бағдарламалық жасақтама мен жабдықты қажет етуі мүмкін. бұзу және спам. Желінің сыртқы қауіп-қатерінен болатын зиянды шабуылдарға бейімділікті азайту үшін корпорациялар көбінесе жүзеге асыратын құралдарды пайдаланады желінің қауіпсіздігін тексеру.

Шабуыл түрлері

Желілерге бағынады шабуылдар зиянды көздерден. Шабуылдар екі санаттан болуы мүмкін: желіге кірген адам желі арқылы қозғалатын мәліметтерді ұстап қалғанда «пассивті» және «белсенді», онда бұзушы желінің қалыпты жұмысын бұзу немесе іздеу мен бүйірлік қозғалыстарды табу және оған қол жеткізу үшін командалар бастайды. желі арқылы қол жетімді активтер.

 

Дәріс № 3

Операциондық жүйенің бағдарламамен қамтамасыз ету орналастыру және оптимизациялау

ОЖ-нің негізгі функциясын сиқырлаушылық деп есептеуге болады – жүйенің нақты бейнесінен жоғарылау күйге түрленуі. Мысалы, операциялық жүйе бір процессорда бірнеше бағдарламаны бірмезгілде орындау иллюзиясын жасай алады. Нәтижесінде пайдаланушы виртаульді машинаны нақты бар машинадан архитектурасы өте жоғары компьютер ретінде қабылдайды.

3 Мультипрограммалау. Уақыт бөлу режимдері.

Мультипрограммалу экзоядрода жүзеге асырылады. VM/370 жүйесінде әрбір пайдаланушы нағыз машинаның дәл көшірмесін ғана алады. Pentium-де 8086 виртуалды машинасы режимінде әрбір пайдаланушы басқа машинаның дәл көшіресін алады. Осы идеяны дамыта отырып, Массачусетс технологиялық институтының зерттеушілері әрбір пайдаланушыны нақты компьютердің абсолютті көшірмесімен қамтамасыз ететін (бірақ ресурстардың ішкі жиынымен) жүйені жасап шығарды. Мысалы, бір виртуалды машина дискте 0-ден 1023-ке дейінгі нөмірлі блоктарды, ал келесісі- 1024-тен 2047-ге дейінгі блоктарды және т.с.с. ала алады.

Ядро режимінде төменгі деңгейде экзояро (exokernel) деп аталатын бағдарлама жұмыс істейді. Оның міндетіне виртуалды машиналар үшін ресурстарды үлестіру, содан кейін оларды пайдалануды тексеру (машинаның бөтен ресурсты пайдалану әрекетін тексеру) енеді. Әрбір виртуалды машина пайдаланушы деңгейінде өз операциялық жүйесімен жұмыс істей алады.

Экзоядро схемасының артықшылығы - бейнелеу деңгейінсіз амалдай алуға мүмкіндік беретіндігінде. Жұмыс істеудің басқа әдістерінде әрбір виртуалды машина 0-ден қайсыбір максимумге дейінгі блоктар нөмірлеуімен өзінің меншікті дискісін пайдаланудамын деп есептейді. Сондықтан виртуалды машина мониторы дискте адрестерді түрлендіру кестесін (және барлық басқа ресурстарды) қолдауы тиіс. Берілген ресурс қай виртуалды машинаға бөлінгені туралы жазбаны ғана сақтау қажет экзоядро бар болған жағдайда түрлендіру қажеттілігі мағынасыз болып қалады. Мұндай тәсілдің тағы бір артықшылығы бар: ол көпесептілікті (экзоядрода) пайдаланушы операциялық жүйесінен (пайдаланушы кеңістігінде) ең аз шығындармен бөліп алады, өйткені бұл үшін оған тек бір виртуалды машинаның басқа машина жұмысына араласуына рұқсат етпеу ғана қажет.

Компьютерлерді пайдаланушы іс істеуге тура келетін барлық жүйелік бағдарламалардың ішінде операциялық жүйе ерекше орынды алады. Операциялық жүйе компьютерді басқарады, бағдарламаны іске қосады, мәліметтердің қоғанысын қамтамасыз етеді, пайдаланушы мен бағдарламалардың сұранысы бойынша әр түрлі қызметтік міндеттерді орындайды. Әрбір бағдарлама ОЖ-нің қызметін пайдаланады, сондықтан ол үшін осы қызметтерді қамтамасыз ететін ОЖ-нің басқаруымен ғана жұмыс істей алады. Сонымен, ОЖ-ні таңдау өте маңызды, өйткені ол Сен өз компьютеріңде қандай бағдарламалармен жұмыс істей алатыныңды анықтайды. Сенің жұмысыңның өнімділігі, Сенің мәліметтеріңнің қорғаныс дәрежесі, қажетті аппараттық құралдар және т.б. ОЖ-ні таңдауға тәуелді болады.

Пайдаланушылардың жұмыс орны ретінде пайдаланылатын IBM PC типті компьютерлерде көбінесе мына операциялық жүйелер қолданылады:

Microsoft фирмасының  MS DOS операциялық жүйесі немесе онымен үйлесімді IBM фирмасының PC DOS пен Novell фирмасының Novell DOS операциялық жүйелері және т.б. Біз осы ОЖ-лерді жалпы атаумен DOS деп атайтын боламыз;

Microsoft фирмасының Windows операциялық жүйесі, нақтырақ, Windows: 

3.1 немесе 3.11 немесе   Windows for Workgroups 3.11 нұсқалары (бұл бір рангалы жергілікті желілер қолдауы бар Windows-тың кеңеюі);

Microsoft фирмасының Windows 95 және Windows NT Workstation операциялық жүйелері (3.51 және 4.0 нұсқалары);

IBM фирмасының OS/2 3.0 Warp операциялық жүйесі.

 

             Практикалық жұмыс 1-2.

Операциялық жүйелермен таныстыру

Windows XP амалды жүйесін жаңа компьютерге орнату

Сіздің компьютеріңізде қатты дискіде ешқандай операциялық жүйе қондырылмаған болса, онда компьютерді жүктеу мүмкін болмайды. Ол компьютерге жаңа қатты диск қондырылғаннан болуы немесе компьютерде біраз уақыт жұмыс істегеннен компьютер көп қателескеннен болуы мүмкін. Немесе сіз жаңа компьютер сатып алдыңыз, немесе өз бетіңізбен құрастырдыңыз. Бір компьютерге бірнеше операциялық жүйені орнатуға да болады.

Мұндай жағдайда операциялық жүйені орнату үшін ең алдымен бізге WINDOWS нұсқасының компакт-дискісі керек. Жай диск емес, жүктеуші диск қажет, яғни осы дискінің құрамында жүктелетін маңызды жүйелік файлдары бар. Әрине, ол диск лицензияланған болу керек.

Жүйелік блоктағы CD-ROM ұяшығына WINDOWS компакт-дискісін орнатамыз. Сол кезде жүйе автоматты түрде компакт-дискіден жүктеледі. Нұсқауларын орындау керек.

Жүйені орнатуды бастағаннан кейін бағдарлама сіздің компьютеріңіздегі қатты дискіде қатенің бар-жоғына, орын жеткілікті болуына тексере бастайды. Барлығы дұрыс болса, жүйені қондыру басталады. Алдымен экранға шыққан лицензияланған келісімді қабылдаймыз. Оны қолдау үшін дискінің қорабында немесе дискінің өзінде жазылған арнайы код - «кілтті» теріп жазамыз.

Қондыруға арналған бөлім мен дискіні таңдау.

Одан кейін WINDOWS-ты орналастыратын дискіні, орынды, бөлімді таңдауымыз қажет. Егер сіздің компьютеріңізде бір қатты диск және бір бөлім болса, онда ештеңе таңдамайсыңдар (ол әсіресе жаңа компьютерлерде болады). Ал егер дискінің саны екеуден көп болса, біреуінде бұрынғы ескі жүйе болса, онда таңдауыңыз қажет.

Мынадай жағдай болу мүмкін: Сіздің компьютеріңізде екі қатты дискі бар делік. Біреуінде операциялық жүйе қондырылған, мысалы WINDOWS 95. Сіз бұрынғыны қажет болып қалар деп жойғыңыз келмейді, жаңадан қондырылған жүйе қалай жұмыс жасайтынын білмейсіз ғой. Ондай жағдайда WINDOWS 2000-ды екінші дискіге (D:\) қондырсаңыз болады. Компьютеріңіз екінші операциялық жүйені көріп, автоматты түрде арнайы «жүктеуші меню» құрады. Бір компьютерде қалағаныңызды таңдауға болатын екі операциялық жүйе орнатылады. Ал егер WINDOWS 2000-ды бұрынғы WINDOWS 95 орнатылған папкаға орнататын болсаңыз, онда бағдарлама WINDOWS 95 операциялық жүйесін өшіруді талап етеді.

Файлдық жүйені таңдау.

Файлдық жүйені таңдау кезінде сақтық қажет. Барлық операциялық жүйелерде FAT файлдық жүйесі қолданылады. Бірақ ол сенімсіздеу және қорғануы төменгі дәрежеде. Бірақ FAT файлдық жүйесінің ерекшеліктері бар. Біріншіден, жылдамдығы. Екіншіден, стандарттығы, яғни FAT файлдық жүйесін барлық операциялық жүйелер (ескі DOS және Windows 95-тен жаңа Windows XP-ге дейін ) қабылдайды.

Ал, Windows NT операциялық жүйелер үшін (Windows 2000, Windows XP) басқа сенімді файлдық жүйе орнатылды, бұрынғы жүйелерге де жарамасада. Стандартты жүйе болып FAT файлдық жүйесі емес, жаңа NTFS файлдық жүйесі болды. Оның стандартты болғанымен бірге бірнеше ерекшеліктері бар. Мысалы, NTFS файлдық жүйесі сіздің компьютеріңізде бөлімдерді құрумен қатар, бірнеше папкілерді біріктіретін «динамикалық» қатты дискілер құрады.

Барлығы жақсы болғандай - берілгендерді сақтау сенімдігі артуы, қателердің болмауы. Бірақ барлығы ыңғайластырылғанымен, өнімділік төмен болып отыр, яғни қатты дискіге көп салмақ түседі. Ең бастысы - Windows XP операциялық жүйесінен басқа жүйелерде осы қатты дискінің құрамын қарау мүмкіндігі шектелген.

Сонымен, FAT файлдық жүйесін NTFS файлдық жүйесіне ауыстырғанда ешқандай қиындықсыз, барлық мәліметті жоғалтпай орындауға болады. Ал, керісінше ауыстыру үшін қатты дискіні форматтамай ол жұмысымыз жүзеге аспайды.

Әрине, бөлімдер мен файлдық жүйемен жұмыс жасау үшін басқа да арнайы бағдарламалар бар, мысалы Partition Magic. Ол кең қолданыста жоқ.

Осыдан қорытынды, Windows XP операциялық жүйесін орнатқанда, сіздің дискіңіздегі файлдық жүйені NTFS файлдық жүйесіне ауыстыруды ұсыныс жасаса, сіз ойланбастан «Жоқ!» деп жауап беріңіз.

Регионалдық баптаулар.

Папканы таңдағаннан кейін орнатуға жүйе бірнеше тапсырмалар ұсынады.

Біріншіден, интерфейс тілін және регионалдық баптауларды таңдау. Қиын емес сияқты.

Бірақ, «Языки ввода» (Тілдерді енгізу) батырмасын, содан кейін - «Дополнительно» (Қосымша) парағын таңдаңыз. Және өте жоғары ұқыптылықпен «Кестені түрлендірудің кодталған парақшалары» тізімін қарап шығу керек, орыс тілінің кодировкасына берілген барлық пункттерді белгілеу керек.

Орнатуды аяқтау.

Ең соңғы, сіздің қатысуыңызбен орындалатын жұмыс – атыңызды енгізуіңіз қажет. Ол «учеттық жазбаны» құрғанда қажет болады.

Windows XP басынан бірнеше пайдаланушы жұмыс жасауына арналғанын ұмытпайық, әрқайсысына жеке-жеке баптау жұмыстарын жүргізуге болады.

Одан кейін, сізде 40 минуттай уақыт болады, сол кезде Windows файлдарды көшіріп, қажетті баптау жұмыстарын орындайды. Орнату кезінде компьютер сөніп қайта қосылады. Одан қорықпау керек, солай болуы тиіс.

Қайта қосылғаннан кейін компьютер компакт-дискіден емес, винчестерден (қатты дискіден) жүктеледі. Орнату кәдімгі режимде жалғасады.

 

 

 

Орнатылған Windows XP амалды жүйесін бұзылулардан кейін қайта қалпына келтіру

Операциялық жүйе – компьютерді қосқан кезде жүктелетін және оның барлық құрылғыларының жұмысын басқаратын арнайы жүйелік программа.

Windows операциялық жүйелерінің сипаттамаларын кез келген компьютерде өзгертуге болады. Пайдаланушының көрсетумен сипаттамаларды өзгерту операциялық жүйелерді баптау деп аталады.

Шартты түрде баптау үш топқа бөлінеді.

Буманың терезесінің параметрлерін баптау

Негізгі мәзірді баптау

Басқару тақтасының көмегімен жүйені жалпы баптау.

Бума қосымша бетінен сіз бір бумадан екінші бумаға немесе үшін экранда буманы алмастыру режімін таңдаудың батырмалар жұбын көресіз.

Қарап шығу қосымша бетінде көрінбейтін файлдарды бейнелеуге тыйым салуға болады және ол бума терезесі басында файлдың толық адресін бейнелейтін жасушаларды қосады және алып тастайды.

Келесі параметрлер қосымша беті файлдың жаңа типтерін қосуға мүмкіндік береді.

Жалпы қосымша беті келесі режімдерді қосатын 5жалаушадан тұрады.

Барлық терезелердің үстінде орналастыру тапсырмалар тақтасы қосымшаларының барлық терезелерінің үстінде орналасады.

Экраннан автоматты түрде алып тастау тапсырмалар тақтасы оның орнына тышқан сілтемесін апарғаннан кейін ғана пайда болады.

Негізгі мәзірдегі ұсақ белгілер. Негізгі мәзір ұсақ белгіленіп олар өте аз орын алады.

Сағатты бейнелеу-тапсырмалар тақтасына сағат индикаторы орнатылады.

 Қысқартылған мәзірді пайдалану мәзірді ашқанда соңғы пайдаланған командалар пайда болады.

Жүйені жалпы баптау Басқару арнайы бумасының көмегімен орындалады.
Басқару тақтасы бумасының терезесінде сіз мына жазулар мен көптеген белгілерді көресіз:

Экран қаріптер күні мен уақыты пернетақта тышқан және т.б

Егер кез келген белгіні екі рет шертесіз экранда нақты баптау мақсатында қарай атқаратын қызметін түсінуге болатын сұхбат терезе пайда болады.

- Практикалық жұмыс

Жүйе дегеніміз бір мезгілде біртұтас, әрі әртекті элементтердің жиынтығы алға қойған мақсаттарға қол жеткізуге орай біріктірілген ұғым ретінде қарастырылатын кез келген обекті. Жүйелер өзара құрамы жағынан да, басты мақсаттары жағынан да едәуір ерекшеленеді.

Ақпараттық жүйе дегеніміз – алға қойылған мақсатқа жетуге орай ақпаратты сақтау, өңдеу және беру үшін пайдаланылатын құралдардың, әдістер мен жұмыскерлердің өзара байланысты жиынтығы.

Ақпараттық жүйенің құрылымы қосалқы жүйе деп аталатын оның жекелеген бөліктерінің жиынтығын құрайды.

Ақпараттық жүйенің жалпы құрылымын қолдану жүйесіне қарамастан, қосылқы жүйелердің жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Кез келген ақпараттық жүйенің құрылымы қамтамасыз етуші қосылқы жүйелердің жиынтығын білдіруі мүмкін.

 

Практикалық жұмыс 3-4.

Операциялық жүйелерді орнату жолдарын көрсету

Windows XP амалды жүйесіне құрылғылардың драйверін орнату

1. Windows Explorer бағдарламасында драйвер файлдарын шығарып алу үшін, жүктелген MFP Send Fax драйверінің орындалатын файлын екі рет нұқыңыз.

2. Пуск (Бастау), Настройки (Параметрлер) түймелерін, одан кейін Принтеры и факсы (Принтерлер мен факстар) түймесін басыңыз.

3. Принтеры и факсы (Принтерлер мен факстар) терезесіндегі Printer Tasks (Принтер тапсырмалары) тақтасында Add a printer (Принтер қосу) түймесін басыңыз.

4. Принтер қосу шеберіне қош келдіңіз тілқатысу терезесінде Келесі түймесін басыңыз

Жүйелік блогқа құрылғының қосылуы және жүйелік блог компонеттерін меңгеру.

Мақсаты: негізгі блоктарды білу және персоналды компьютердің перефериялық құрылғысы, оларды қосу әдістері, конструкторлары, негізгі сипаттамасы (аты, разъем типі, контактылар саны, жіберілу мәліметтерінің жылдамдығы, қосымша қасиет); разъемдардың сыртқы түрлерінің тпитерін анықтауға үйрену, оларға қосылған құралдар, персоналды компьютердің негізгі құрылғыларын білу, олардың орналасуы және негізгі сипаттамасы, жүйелік блоктың сыртқы түрінің компоненттерін, тәртібін анықтау және оларды қосу тәсілдері.

Құрылғылар: жүйелік блок, кабельдар жиыны, монитор, пернетақта, перифериндік құрылғы әртүлі разъемдарға арналған (тышқан, принтер, модем және т.б.). жүйелік блок құрамы, видеоадаптер макеті, аналық плата, корпустар, қатқыл диск, накопителя на флоппи-дисках, интерфейстіккабелдер.

Орындаутәртібі:

Компьютерлік жүйе желіден ажыратылғанына көз жеткізу (қажет болған жағдайда жүйені желіден өшіріңіз).

Жүйелік болктың артқы жағын өзіңізге бұрыңыз.

USB разъемінің бар жоғының аналық платасының форм-факторын анықтау.

Орнын анықтап және сипаттамасын келесі разъемдарда көрсетілуі:

Жүйелік блоктың желіге қосылуы;

Монитордың желіге қосылуы;

Монитордың дыбыс желісі;

пернетақта;

порт кезектері (екі разъем);

параллель порт;

басқа да разъемдар.

Барлық разъемдар жүйелік блоктың артына ауыстырылғанына көз жеткізіңіз, әр базалық құрылғылар бір жалғыз әдіспен қосылады.

Тышқанның қосылу әдісін зерттеңіз.

Тышқан разъемға порт тәтібімен қосылады әлде арнайы портқа PS/2 домалақ формасы бар разъем. Соңғы әдісі жаңаланған және ыңғайлы болып келеді. Бұл жағдайда тышқан өзіндік белгілеу порты орын алады. Ақырғы модельдер клавиатураға USBинтерфейсі разъемыарқылы қосыла алады.

Кестені толтырыңыз:

Разъем	Разъем типі	Контакт көлемі	Ескертулер

 

Дербес компьютердің негізгі құрылғыларын анықтаңыз.

Қоректендіру блогының орнын орнатып, қоректендіру блогының қуатын тексеріңіз  (сілтемеде көрсетілген).

Аналық платаның орнын орнатыңыз.

Аналық платаның жүйелік блогқа қосылуының сипаттамасын орнатыңыз Аналық платаға АТ форм-факторында қоректендірудің қосылуы екі разъеммен орындалады. Қара түсті өткізгіштің орналасуына көңіл аударыңыз – ол разъемдардың дұрыс бірігуіне маңызды.

Қатқыл дисктің орнын орнатыңыз.

Оның қоректендіру разъемының орнын орнатыңыз.Қатқыл дисктің аналық платамен байланысатын өткізгіштің шлейф бағытын бақылаңыз. Қызыл бояуға боялған өткізгіштің орналасуына көңіл аударыңыз (ол қатқыл дискта қорек разъемының жанында орналасу керек.

CD-ROM дисководы мен иілгіш дисктардың дисководының орнын орнатыңыз.Олардың өткізгіш шлейфтерінің бағытын бақылыңыз және қызыл түске боялған өткізгіштің жағдайларына көңіл аударыңыз.

Бейнеадаптер платасының орнын орнатыңыз. Бейнеадаптер платасының интерфейс типін анықтаңыз.

Егер қосымша құрылғылар болса, олардың тағайындалуын анықтап,берілген құрылғылардың сипаттамалық ерекшеліктерін жазыңыз(разъем типі,интерфейс типі және т.б).

Кестені толтырыңыз:

Құрылғы	Сипаттамалық ерекшеліктер	Ненің көмегімен және қайда қосылады

 

Аналық платаның компонеттерін меңгеру.

Мақсаты: Дербес компьютердің аналық платасында орналасқан құрылғыны білу.

Құрал - жабдықтар: аналық платаның макеті , процессорлар , оперативтіжадының модулдері.

Өту орны:

Уақыты: 2 сағат.

Орындалу реті:

Компьютерлік жүйе токтан ажыратылғанына көз жеткізіңіз (қажетінше жүйені желіден ажыратыңыз).

Процессордың орнын орнатыңыз және оның ұйымдастыру жүйесінің салқындауын меңгеріңіз. Маркерлеу бойынша процессор типін және өндіру фирмасын анықтаңыз.

Оперативті жадының модулдерін орнату үшін разъемның орнын орнатыңыз.Олардың көлемін және қолданылып отырған модулдер типін (DIMM немесе SIMM)  анықтап,контакт көлемін орнатыңыз.

Кеңейтілу платасын орнату үшін слоттардың орнын орнатыңыз.Олардың көлемін жәнетиптерін(ISA, VLB, PCI, AGP) анықтап,   контакт көлемін орнатыңыз.Олардың түсі мен форма бойынша айырмашылығын тіркеңіз:

 

Тұрақты есте сақтау құрылғысының микросхемасының орнын орнатыңыз Установите местоположение микросхемы ПЗУ. Ондағы жабыстырмасы бойынша берілген компьютердің BIOS жүйесінің өндірушісін анықтаңыз.

Жүйелік комплектың (чипсеттің) микросхемасының орнын орнатыңыз.Белгіленуі бойынша комплектің типін және шығарушының фирмасын анықтаңыз.

Қорытынды кестені толтырыңыз:

	Өңдіруші	Моделі
Процессор
Чипсет
BIOS жүйесі

 

Жедел жады модульінің өлшем саны		Кеңейтілу платасын орнату үшін слоттар саны
SIMM	DIMM	ISA	PCI	AGP

 

Windows XP амалды жүйесіне антивирус бағдарламасын орнату

Антивирус (латын тілінен анти – қарсы немесе кері, ал вирус - у деп аударылады) -- Антивирус аты айтып тұрғандай компьютерге енген қауіпті нұсқауларды яғни вирустардан, қауіпті тудырғыш программалардан қорғап, операциялық жүйе мен файлдардың ластануынан және қайсы бір кедергісі көп кодтардан қорғайды. Ол вирустардың таралуы мен көбеюін болдырмауға арналған программа. Оның жұмыс істеу (сканирование) принципі: Компьютерді(C;D) толық сканированиеден өткізіп, вирустарды табу. Компьютердегі(C;D) өзіне сәйкес қимыл орындамайтын немесе вирусталған файл-программаларды табу, олардың қауіптілік дәрежесін анықтау

Табылған вирустарды антивирус программа базасына жеткізіледі. Ол вирустық қасиетке ие болып зияны болса , база сигнатурасында тіркелсе келесі бұйрықтарды орындауға мүмкіншілік болады: 1.Вирусталған (инфицированный) файлды жою. 2.Вирусталған файлдың басқа барлық файлға байланысын жою. 3.Карантинға енгізу(Антивирустың критериясы бойынша вирустың таралуы қауіпінен оны қолдануға мүмкіншілк бермейді). 4.Файлды тазарту, яғни енген вирусты жою. 5.Ешқай бұйрық орындалмайтын жағдайда оны операциялық жүйенің келесі перезагрузкасында ғана вирусты толығымен жоюға болады.

Антивирустық бағдарлама құраушы(лар) оны 3-4, 7-8 немесе одан да көп күндер сайын жаңартып отырады. Ол - көбінесе интернет арқылы жүзеге асырылатын процесс. Бірақ рекомендациялар программаны жиі-жиі жаңартып отыруды дұрыс әрі қауіпсіз деген тұжырым айтады. Кейбір продукттар бірнеше ядролы болып келеді. Оларды программа-тыңшы(шпион) мен кәдімгі зиянды вирустарды табуға арналған. Мысалы NuWave Software 5 ядролы, 3-уі вирустарды ал 2-уі шпион-программаларды табуға арналған.

Антивирустардың көп түрі әсіресе жүйесінде сигнатуры бар бағдарламалар вирустарды операциялық жүйенің файлдарға бұйыруы кезінде іздейді. Бұл әдіс өте тиімді. Компьютердің жүйелік администрациясы оның тексерілетін күнделікті, тұрақты расписаниясын енгізеді. Антивирустық бағдарламалардың көбісі сигнатурлық жүйе арқылы орындалады. Олар әдетте компьютердің файл-құжаттарының зақымдануына кедергі келтіреді. Вирустардың авторлары мұндай программалармен кездеспеулерін қалайды. Олар сондықтан олигоморфикалық, полиморфикалық және метаморфты вирустарды құрайды. Олардың қолдану себебі вирустардың сигнатурдағы жазылған мәліметпен (запись) сәйкес келуі. Антивирустық бағдарлама өз антивирустық көзқарасы бойынша вирусты тапқан бетте оны жоюды қарастырмай енген файлдың іс-әрекетін бақылап потенцияалды зиянды қолданушыға хабарлап немесе оның қимылын тоқтатады(блокировка) Антивирус - сүзгiлер - бұл бағдарлама қандай болмасын барлық талпыныстар туралы қолданушы дисктерге жазылуға дабылдайтын резидент программасы ол әсiресе формат жасау, сонымен бiрге басқа күдiктi әсерлер туралы. Сонымен бiрге шешу немесе осы әсердi тыйым туралы сұрау салу iске аспай қалады. Бұл бағдарламалардың жұмыс принципі үзулердiң тиiстi векторларының ұстап қалуында негiзделген. Тексерушiлер(Ревизор) - бұл файлдар және дисктiң жүйелiк облыстарының ағымдағы күйлерiн талдайтын және оның осы тексерушiлердiң файлдардың бiрлерiнде бұрын сақталған мәлiметпен салыстыратын бағдарлама. Доктор ВЕб Басқа вирусқа қарсы бағдарлама - диалог фирманы ұсынатын Doctor Webның мәлiмдiлiгi соңғы кезде шапшаң өседi. Ұсынған компания “Диалог-Наука” деп аталады. Бұл бағдарлама И.А.Данилов, 1994 жылында жасалды. Dr.Web тура Aidstestтер сияқтылар детекторлардың классына жатады - дәрiгерлер, бiрақ айырмашылыққа соңғы "Эвристикалық анализатор" деп аталатын алады - белгiсiз вирустер ашуға мүмкiндiк беретiн алгоритм. "Емдiк өрмекшiнiң торы", бағдарламаның ағылшын атауынан жiберiлетiн басып кiруiне байттың бiр де бiр тән тiркесiн болып қалмағандайдың өз денесi көбейтуде түрлендiретiн вирус өзiнен модификацияланатын отандық бағдарламашылары жауап болды. Дәл осылай сонымен қатар Aidstestпен жағдайда оған вирусты бiлдiрген файлдар өйткенi үлгiге вирусқа қарсы программада сау бағдарламада кездесе алуға қабылданған байт тiзбек шығаруға болмайды бағдарламаға бастапқы тестеуiнде емдеуге рұқсат беруге болмайды. Aidstestтерге қарағанда, Dr.Web: бағдарлама полиморфизм вирустарын шырамытады;

эвристикалық анализатормен жабдықтаған;

және архивтардағы файлдарды емдеуге тексеруге икемi болады;

CPAV вакциналанған файлдарды тестеуге мүмкiндiк бередi LZEXE, PKLITE, DIET қапталған. Диалог фирма DOS үшiн DrWebның әртүрлi бағдарламаның нұсқаларын ұсынады. Белгiлi жай, дәстүр бойынша 16-дәрежелiк және 32 деп аталған DOS үшiн екi болжам дәрежелiк болады 16-дәрежелiк болжам, басқару жүйе үстiне қойылатын түсiнiктi жадтардың көлемi бойынша шектеулерге байланысты "Бiлу" кейбiр аса маңызды бүгiнгi күнге ие болмайды, онда жеке алғанда (және жад бойынша арқасында көрcетiлген шектеулер, қосыла алмайды) қосылмаған

7.Microsoft Office бағдарламалар пакетін орнату

Office жүйесін алғаш рет орнату

Тіркелгі бетінде, Орнату түймешігін басыңыз.

Дербес компьютерде Іске қосу тармағын түртіңіз.

Mac компьютерінде:

Жүктеулер қалтасындағы MicrosoftOffice2011.dmg тармағын түртіңіз.

Жұмысты бастау шеберінде Бұрыннан бар Office 365 жазылымына кіру түймешігін басыңыз және Microsoft тіркелгіңізбен жүйеге кіріңіз.

*Office жүйесін басқа компьютерге немесе Mac құрылғысына орнату

Егер барлық Office орнатуларын пайдалансаңыз, біреуін басқа компьютерде орнату үшін оны өшіруге болады.

Тіркелгі бетінде, Орнату түймешігін басыңыз.

Дербес компьютерде Іске қосу тармағын түртіңіз.

Mac компьютерінде:

Жүктеулер қалтасындағы MicrosoftOffice2011.dmg тармағын түртіңіз.

Жұмысты бастау шеберінде Бұрыннан бар Office 365 жазылымына кіру түймешігін басыңыз және Microsoft тіркелгіңізбен жүйеге кіріңіз.

Office қызметін Windows 8 жүйесінде таба алмадыңыз ба?

Windows 8 жүйесінің Бастау экранында бағдарлама атын теріңіз.

Microsoft Office бумасымен тек кейбір Office бағдарламалары мен компоненттері бар орнатуды реттеуге болады.

Не істегіңіз келеді?

Жеке Office бағдарламаларын орнату немесе жою

Office бағдарламасын жою

Жеке Office бағдарламаларының компоненттерін орнату немесе жою

Жеке Office бағдарламаларын орнату немесе жою

Егер Office бумасынан кейбір бағдарламаларды орнатуды қаласаңыз - мысалы, үйге және бизнеске арналған Office бағдарламасы бар және OneNote емес, Word, Excel, PowerPoint мен Outlook бумаларын орнатуды қалайсыз – орнату барысында орнатуды реттеуді таңдауға болады.

Office бумасының орнатылымын бастаңыз.

Қалаған орнатылымды таңдау диалогтық терезесіндегі Реттеу параметрін таңдаңыз.

Орнату параметрлері қойындысындағы орнатуды қажет етпейтін бағдарламалардың үстінде тінтуірдің оң жағын басып, содан кейін  Қатынаулы емес   ұяшығына құсбелгі қойыңызҚол жетімді емес.

Орнатылым реттеуін аяқтау үшін, Қазір орнату пәрменін таңдаңыз.

МАҢЫЗДЫ : Басылым орнатылған соң Office бағдарламаларын өзіңіз жоюыңызға болады. Office бағдарламасын толық жою керек, содан кейін жоғарыда атап көрсетілген қадамдарды орындап, орнатылым реттеуін пайдаланып оны қайта орнатыңыз.

Office бағдарламасын жою

Бастау мәзіріндегі Басқару тақтасы параметрін таңдаңыз.

Мына әрекеттердің біреуін орындаңыз:

Windows 7 және Windows Vista     Бағдарламалар қойындысын басып, одан кейін Бағдарламалар және мүмкіндіктер параметрін таңдаңыз. Жою қажет Office басылымының атауын таңдап, содан кейін Жою түймешігін басыңыз.

ЕСКЕРТУ: «Классикалық» көріністе Бағдарламалар және мүмкіндіктер түймешігін екі рет басыңыз. Жойғыңыз келетін Office басылымының атауын таңдап, содан кейін Жою түймешігін басыңыз.

Microsoft Windows XP    Бағдарламаларды қосу немесе жою түймешігін басып, содан кейін Бағдарламаларды өзгерту немесе жою параметрін таңдаңыз. Жою қажет Office басылымының атауын таңдап, содан кейін Жою түймешігін басыңыз.

ЕСКЕРТУ: «Классикалық» көріністе Бағдарламаларды қосу немесе жою түймешігін екі рет басыңыз. Жою қажет Office басылымының атауын таңдап, содан кейін Жою түймешігін басыңыз.

Жоюды аяқтау үшін сұрауды орындаңыз.

Қосымша ақпарат алу үшін, Office бағдарламасын жөндеу немесе жою бөлімінен қараңыз.

Беттің жоғарғы жағы

Жеке Office бағдарламаларының компоненттерін орнату немесе жою

Орнатылмаған мүмкіндікті алғаш рет пайдаланғанда, Office бағдарламалары әдеттегі мүмкіндікті автоматты түрде орнатады.

Егер қажетті мүмкіндік автоматты түрде орнатылмаса, төмендегілерді орындаңыз:

Барлық бағдарламалардан шығыңыз.

Microsoft Windows операциялық жүйесінде Бастау түймешігін басып, содан кейін Басқару тақтасы пәрменін таңдаңыз.

Мына әрекеттердің біреуін орындаңыз:

Windows 7 және Windows Vista     Бағдарламалар қойындысын басып, одан кейін Бағдарламалар және мүмкіндіктер параметрін таңдаңыз. Өзгерту қажет Microsoft Office бумасының немесе бағдарламасының атауын таңдап, содан кейін Өзгертутүймешігін басыңыз.

ЕСКЕРТУ: «Классикалық» көріністе Бағдарламалар және мүмкіндіктер түймешігін екі рет басыңыз. Өзгерту қажет Microsoft Office бумасының немесе бағдарламасының атауын таңдап, содан кейін Өзгерту түймешігін басыңыз.

Microsoft Windows XP     Бағдарламаларды қосу немесе жою қойындысын басып, содан кейін Бағдарламаларды өзгерту немесе жою параметрін таңдаңыз. Өзгерту қажет Microsoft Office бумасының немесе бағдарламасының атауын таңдап, содан кейін Өзгерту түймешігін басыңыз.

ЕСКЕРТУ: «Классикалық» көріністе Бағдарламаларды қосу немесе жою түймешігін екі рет басыңыз. Өзгерту қажет Microsoft Office бумасының немесе бағдарламасының атауын таңдап, содан кейін Өзгерту түймешігін басыңыз.

Office бағдарламасын орнату диалогтық терезесіндегі Мүмкіндіктерді қосу немесе жою түймешігін, содан кейін Келесі түймешігін басыңыз.

Қажет таңдамалы орнату параметрлерін таңдаңыз:

Қалтаны жаю және қосымша мүмкіндіктерді қарау үшін, қосу таңбасын (+) басыңыз.

Әр мүмкіндіктің жанындағы таңбалар мүмкіндіктің әдепкіде қалай орнатылатынын көрсетеді. Мүмкіндік таңбасын басу арқылы оның орнатылу жолын өзгерте аласыз, одан кейін тізімдегі пайда болған басқа таңбаны таңдауыңызға. Таңбалар және олардың мағыналары төмендегідей:

Менің компьютерімнен жегу  Менің компьютерімнен іске қосу      Мүмкіндіктер Орнату бағдарламасы аяқталғаннан кейін қатты дискіге орнатылып сақталады. Ішкі мүмкіндіктер орнатылмайды және қатты дискіде сақталады.

Менің компьютерімнен жегу  Барлығын менің компьютерімнен іске қосу     Мүмкіндіктер және ішкі мүмкіндіктер Орнату бағдарламасы аяқталғаннан кейін қатты дискіге орнатылып сақталады.

Бірінші қолданыста орнатылған  Бірінші қолданыста орнатылған      Сіз мүмкіндікті алғаш рет қолданғанда, ол қатты дискіге орнатылады. Ол кезде сізге ықшам дискіге немесе бастапқы орнатқан желідегі серверге қатынас қажет болуы мүмкін. Бұл параметр барлық мүмкіндіктерге қатынаулы болмауы мүмкін.

Қатынаулы емес Қол жетімді емес Мүмкіндік қатынаусыз болғандықтан орнатылмайды.

Егер мүмкіндіктің ішкі бөлімдері болса, ақ фонды таңба мүмкіндік және оның барлық ішкі бөлімдері бірдей әдіспен орнатылғандығын білдіреді. Сұр фонды таңба мүмкіндік және оның ішкі бөлімдері әр түрлі әдіспен орнатылғандығын білдіреді.

Сонымен қатар, пернетақтаны мүмкіндіктерді шолуға және мүмкіндіктердің параметрлерін өзгерту үшін пайдалануға болады. Мүмкіндіктерді таңдау үшін, ЖОҒАРЫ КӨРСЕТКІ және ТӨМЕН КӨРСЕТКІ пернелерін қолданыңыз. Бір немесе бірнеше бөліктен тұратын ішкі мүмкіндікті ашу үшін, ОҢ ЖАҚ КӨРСЕТКІ пернесін қолданыңыз. Ашылған мүмкіндікті тасалау үшін, СОЛ ЖАҚ КӨРСЕТКІ пернесін қолданыңыз. Өзгерткіңіз келген мүмкіндікті таңдағанда, орнату таңдаулары мәзірін бейнелеу үшін БОС ОРЫН пернесін басыңыз. Орнату параметрін таңдау үшін, ЖОҒАРЫ КӨРСЕТКІ және ТӨМЕН КӨРСЕТКІ пернелерін қолданыңыз, одан кейін ENTER пернесін басыңыз.

Қалаған таңдамалы орнатым параметрлерін таңдап болсаңыз, төмендегілердің бірін орындаңыз:

Жаңарту түймешігін басыңыз. Егер Орнату бағдарламасы компьютердің Office бағдарламасының бұрынғы нұсқасын тапса, онда осы түймешік пайда болады.

Қазір орнату түймешігін басыңыз. Егер Орнату бағдарламасы компьютеріңізден Office бағдарламасының бұрынғы нұсқасын тапса, онда осы түймешік пайда болады.

Windows XP амалды жүйесіне Аудио, видео ойнатқыштарды, графикалық редакторларды, интернет браузерлерді орнату

Windows XP жүйесінде «іске қосу» бағдарламаларды қалай алуға болады?

Мен іске қосылып жатқанда бастау бірнеше қосымшалар. Бірақ олар маған тым көп. Мен тезірек өз компьютерді бастауға болады, сондықтан олардың кейбіреулері тазалау үшін келеді. Мен келеді, барлық олар қотару кезінде іске емес, яғни, мен оларды жою немесе жою керек меңзеп отырған жоқпын. Кез келген идеялар?

Кейбір бағдарламалар үшін, ол олар сіздің еске көп жеп, сіздің іске қосу өте баяу илейміз үшін кейбір, қажет емес, ал антивирус бағдарламасы сияқты, қолымызда кезінде оларды жүктеу үшін өте ақылды екен. Утилитасын: іске қосылған кездегі бағдарламаларды алып тастау үшін, Microsoft ұсынған құралы бар. Сіз компьютердің іске қосу баяулату үшін өте басында бастау келмейді, сол элементтерді өшіру үшін оны пайдалануға болады.

Алайда, автоматты түрде фонда жұмыс істеп кейбір элементтер жай анықталған және утилитасын терезесінен жою мүмкін емес. Егер компьютер әлі баяу басталады тапсаңыз, анық, оларды жою үшін іске қосу бағдарламалар кетіргіш құралы қажет. Егер сіз қазір таңдау жоқ болса, сіз мұнда менің ұсыныс болуы мүмкін: Wondershare WinSuite 2012 . Бұл Windows жегілу элемент кетіргіш құралы барлық бағдарламаларды фонда жасырын және сіз бір рет нұқыңыз, оларды ажыратуға мүмкіндік береді табуға көмектеседі.

 

Step2. Пайдасыз іске қосылған кездегі бағдарламаларды тексеру және жою

 

Мұнда, Windows іске қосылғанда автоматты түрде іске сіздің барлық бағдарламаларды анықтай алады «Startup менеджері», өтіңіз. Сіз бір бір оларды тексеріп, және сіз келеді және бір басу оларды «Disable» үшін басыңыз емес, сол біле аласыз.

 

«Startup менеджері» Сондай-ақ, «бастау Optimizer» опциясы бар. Сіз сондай-ақ ұшатын сияқты компьютер бастау жасай алатын, уақытын анықтау іске қосылу уақытын және қатты диск қысқартуға үшін пайдалануға болады.

 

Дәріс № 6

Техникалық құжаттаманы құру

Мемлекеттік органдар мен ведомствалық метрологиялық қызметтердің іс-əрекеттерінің негізгі бір бағыты өнімнің сапасын қалыптастыруда өндірушілермен, жасаушылармен тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеу. Бұл жұмыс өнеркəсіптік кəсіпорындардың іс-əрекеттерінің негізгі бағыттарына жататын, метрологиялық қызмет атқаратын өндірісті метрологиялық тұрғыдан дайындау, конструкторлық жəне технологиялық құжаттарға метрологиялық сараптама жүргізу.

Зерттеу, жобалау кезеңдері — бұл ғылыми-зерттеу жұмыстары, техникалық тапсырманы жасау жəне тəжірибелік конструкторлық жұмыстар. Осы кезеңде өнімнің тағайындалуына, техникалық деңгейіне жəне сапасына қойылатын талаптар қалыптастырылады, өнімді жасау принциптері зерттеледі, өнімнің шығарылуы мен пайдаланудағы конструкциясы, бұйымның дəлдік сипаттамаларын бағалаудың əдістері мен құралдары жасалады. Бұйымды жасау кезеңі өнімді өндіріске қою, жасау, пайдалану орнында орнықтыру жəне өндірістен алып тастауды қамтиды. Таратылу кезеңі — бұл тиеу, тасымалдау, сақтау. Бұйымды пайдалану кезеңі — бұл пайдалану, техникалық қызмет көрсету, салыстырып тексеру, жөндеу жəне қолданыстан алып тастау.

Өнімді жобалау, жасау жəне сынау өндіріс типіне (сериялық, толассыз, даналап қайталану немесе жеке-дара жасалу) байланысты. Бұл жерде сериялық өндіріс дегенді мерзімді қайталанып отыратын партиялық өнімді түсінеміз.

Толассыз өндіріс өнімдері дегеніміз, тоқтаусыз, үлкен көлемде ұзақ уақыт ішінде шығарылатын өнімді айтамыз. Бір жолы ғана немесе мерзімді жеке-дара жасалынатын өнім жеке-дара өндірісіне жатады. Даналап қайталану өндірісі – мерзімді даналап шығарылатын жеке-дара өндіріс өнімі, алдыңғы жəне содан кейінгі шығарылған өнімнің арасындағы уақыт интервалы өнімнің өндірістік циклынан көп болатын шарт орындалатын өндіріс. Бір реттік шығарылатын өнім — бұл жеке-дара өндіріс өнімі немесе бір рет шығарылған жəне қайталап шығаруға арналмаған өнім.

Метрологиялық сараптаманың мақсаты, мазмұны жəне қарастыратын мəселелері. Конструкторлық жəне технологиялық құжаттарға метрологиялық сараптама жүргізу — өлшеуге жататын, дəлдік нормасын тағайындайтын жəне бұйымды жобалау, жасау, сынау, пайдалану жəне жөндеу үшін өлшеу құралдары мен əдістері параметрлерін таңдау бойынша техникалық шешімдерді талдау жəне бағалау. Бұл өндірісті метрологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету бойынша жұмыстар кешенінің бөлігі болып келеді.

Техникалық құжаттарға метрологиялық сараптама жүргізу мақсаты — əрбір кəсіпорын, сала жəне халық шаруашылығы шегінде жалпы талап етілген дəлдік пен бірыңғайлылыққа қол жеткізу, ғылыми зерттеулерді қоса алғанда, шығарылатын өнімнің берілген сапа көрсеткіштері мен өндіріс тиімділігін қамтамасыз етудің маңызды негізін құру.

«Талдау жəне бағалау» деген ұғым құжаттарға метрологиялық сараптама жүргізудің қосымшасы ретінде кең мағына береді. Əрбір нақты жағдайда негіздеме деңгейімен немесе конструкторлар мен технологтардың жобалау құжаттарында өнімді жасаудың барлық кезеңдерінде метрологиялық қамтамасыз етуді толығымен көрсетілуімен анықталады. Егер метрологиялық сараптаманы пішімі бойынша бақылау процесі деп білсек, мазмұны бойынша бұл барлық деңгейдегі мамандармен орындалатын өзара байланыстағы ұйымдастыру, əдістемелік жəне ғылыми-техникалық іс-шаралардың жиынтығы.

Метрологиялық сараптама өзінің алдыға қойған мəселелерін құжаттарды жасаудың ең басындағы кезеңдерінде (өнім жасауға өтінім мен техникалық тапсырма) жүргізу шарты орындалғанда ғана жетістіктерге қол жеткізе алады. Осылай жасаған кезде ғана сараптаманың максималды тиімділігіне жетеміз. Метрологиялық сараптаманы өнімнің келесі кезеңдерде жүргізу ақпарат көлемі жəне дəлдігін азайту арқылы материалдық шығындарға ғана емес, метрологиялық қамтамасыз ету саласындағы табылған кемшіліктерді жоюға кететін материалдық құралдар мен уақыт шығындарына əкеледі.

Метрологиялық сараптаманы өндірістік бөлімшелер мен метрологиялық қызметтің мамандары жүргізе алады. Өндірістік бөлімшелер мамандары техникалық құжаттарда көрсетілетін бастапқы өндірістік шешімдерді (өлшенетін параметрлер түрлері мен көлемі, өлшеу шектері, шақтамаларды жəне əсер етуші шарттарды тағайындау жəне т.б.) сараптамаға салады; метрологиялық қызметтің мамандары — параметрлерді өлшеу əдімтемесі мен өлшеу құралдарын таңдауды. Кейде осы екі бағыттада арнайы маман жұмыс жасауы мүмкін, мысалы конструктор (технолог) немесе метролог, бірақ бұл метрологиялық сараптаманың тиімділігін төмендетеді, өйткені маманның біржақты болуына байланысты кейбір мəселелерге қажетті талдау жүргізілмейді.

Тəжірибеде сараптаманы метрологиялық қамтамасыз ету мəселелерінің нақты бір саласының мамандары жүргізіп, сараптау комиссиясы нақты тақырыптар бойынша құрылғанда тиімді болып саналады. Сарапшылар мен сараптау комиссиялары кəсіпорын немесе бөлімшелердің бұйрықтары бойынша нақты бір мерзімге бекітіледі.

Өнімге қойылатын талаптарды реттеуші стандарттар болса, техникалық жəне экономикалық негізделген бастапқы мəліметтер немесе өлшеу əдістемелерін құруға сүйеніп өнімді метрологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету қажетті деңгейде нормаланған жағдайда техникалық құжаттардың метрологиялық сараптамасын метрологиялық бақылаумен ауыстыруға болады. Оның нəтижесі метрологиялық қамтамасыз ету деңгейін талдау жəне бағалау бойынша жұмыстардың бағытын анықтайды. Метрологиялық бақылау процесінде табылған кемшіліктер, бұрынырақ қабылданған нормативтік құжаттар, нормалар, көрсеткіштер жəне т.с.с. бойынша шешімдерді қайта қарастыруды, сонымен қатар жасалған техникалық құжаттарға метрологиялық сараптама жүргізуді талап етуі мүмкүн.

Кəсіпорындар тəжірибесінде метрологиялық бақылаудың түрлі пішімдерін қолданады. Солардың бірі конструкторлар немесе технологтармен жүзеге асырылатын, техникалық құжаттардың метрологиялық норма бақылауы. Норма бақылау тек сызбалар мен сұлбаларға жүргізіледі. Метрологиялық норма бақылау стандарттау, унификаттау, технологиялық жəне т.б. деңгейлерін бақылаумен бірге жүргізіледі.

Метрологиялық    норма    бақылау    əрбір    конструкторлық    немесе технологиялық бөлімдерде тікелей немесе кəсіпорынға бірдей ұйымдастырылуы мүмкүн.

Көптеген кəсіпорындар үшін техникалық құжаттардың метрологиялық қызметпен келісу кезінде метрологиялық бақылануының маңызы зор. Келісуге көбіне өлшеу жүргізуге тікелей немесе жанама қойылатын негізгі талаптар берілген құжаттар жатады. Бұлар бұйым жасауға жəне өлшеу құралдарын алуға өтінім, техникалық тапсырма мен техникалық жоба, сынау бағдарламары мен əдістемелері, параметрлерге өлшеу (бақылау) жүргізу əдістемелері, стандартталмаған өлшеу құралдарын құруға арналған техникалық құжаттамалар жинақтары.

Метрологиялық сараптама жүргізу кезінде:

1)      Бұйымның дəлдік сипаттамаларына қойылатын техникалық талаптардың толық жəне анық болуын;

2)      Жеткіліктілік жəне экономикалық тиімділік тұрғысынан өлшенетін параметрлердің таңдап алынған түрлері мақсатқа сəйкес болуын;

3)      Сапаны бақылау сенімділігі, еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету тұрғысынан өлшенетін параметрлердің түрлерінің жеткілікті болуын;

4)      Құжаттарда өлшеу құралдарының типінің көрсетілуі немесе өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларына қойылатын талаптардың болуын;

5)      Ұсынылған өлшеу құралдарын басқа (жаңа: отандық, шетелдік, стандартталмаған) өлшеу құралдарына ауыстыруға мүмкүндік болуын;

6)      Стандартталған немесе аттестатталған өлшеу жүргізу əдістемелерінің болуы мен қолданылуын;

7)      Өлшеу жүргізу шарттарына қойылатын талаптардың толықтығы мен дұрыстығын;

8)      Өлшеу жүргізу реті мен эксперименттік мəліметтерді өңдеу алгоритміне қойылатын талаптардың негізделуін;

9)      Қолданылатын өлшеу құралдарымен шартталған, технологиялық процестің бірізділігі мен конструкциясына қойылатын талаптардың өзгеру қажеттілігін;

10)  Физикалық шамалардың белгіленуі, атаулары мен терминдерін дұрыс пайдалануын белгілеу қажет.

Сараптамаға немесе бақылауға жататын конструкторлық жəне технологиялық құжаттардың нақты түрлері бұйым түрлері мен өндіріс сипатына байланысты. Бірақ сараптама қажеттілігі құжаттамаларды жасаушымен анықталады. Егер құжаттама жасаушы сраптаманы қажет емес деп тапса, онда сараптама жүргізілмейді.

 

 

Конструкторлық жəне технологиялық құжаттамалар метрологиялық сараптамаға жинақталып келуге тиіс.

Метрологиялық сараптамадан өткен құжаттарға сараптама жүргізген бөлімше қол қояды.

Басқа ұйым немесе кəсіпорыннан келіп түскен конструкторлық жəне технологиялық құжаттамалар метрологиялық сараптама нəтижелері, сонымен қатар метрологиялық сараптама нəтижелері бойынша конструкторлық жəне технологиялық құжаттамаларға өзгерістер енгізу, немесе метрологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету тиімділігін көтеру бойынша іс-шараларды жасау талап етілетін метрологиялық сараптама нəтижелері сараптамалық қорытындыда беріледі. Метрологиялық сараптама нəтижелері бойынша конструкторлық жəне технологиялық құжаттамаларға өзгерістер енгізу бекітілген тəртіппен жүргізіледі.

 

Дәріс № 7

Желілік компьютерлерге бағдарламалық қамтамасыз ету

 

Компьютерді аппараттық және бағдарламалық қамтамасыз етуді біріктіру арқылы басқарады. Біріншісі - компьютерді құрайтын фишкалар, тақталар және басқа электрондық компоненттер мен құрылғылар жиынтығы. Екіншісі - ақпаратты өңдеуге және ДК көмегімен пайдалы әрекеттер жасауға арналған компьютерлік бағдарламалар. Сленгтегі бірінші «темір» деп аталады, екіншісі - «жұмсақ». Бағдарламалық қамтамасыз ету компьютерде орнату арқылы пайда болады - тиісті файлдарды дискіге орналастыру. Кейбір жағдайларда бағдарламалық жасақтаманы жаңарту қажет. Бұл іс жүзінде бағдарламалық жасақтаманың неғұрлым озық және заманауи нұсқасын қайта орнату. Бағдарламалық жасақтаманы орнату үшін «тарату» деп атауыңыз керек. Бұл мамандандырылған орнату бағдарламасы.

Бағдарламалық қамтамасыз етудің екі түрі бар - жүйе және қолдану. Бірінші нұсқа ДК-ның негізгі функциялары бойынша жұмысын қамтамасыз етеді: төменгі деңгейдегі есептеу операцияларын бастау, жүктеу және енгізу. Жүйелік бағдарламалық қамсыздандырудың негізгі түрлері операциялық жүйелер (OS), сондай-ақ компьютердің аппараттық компоненттері мен олардың параметрлерін басқару болып табылады.

Бағдарламалық жасақтама - компьютерде іс жүзінде мағыналы әрекеттер жасалатын бағдарлама. Мысалы, мәтінді теру, кестелер салу, сурет салу, Интернетті пайдалану және т.б.

Егер сіз тілді жеңілдететін болсаңыз, ол үшін: компьютерге, бағдарламалық жасақтамаға арналған жүйелік бағдарламалық жасақтама - пайдаланушыға арналған. Қарапайым тілдегі айырмашылықты түсіндірудің тағы бір жолы: жүйелік бағдарламалардың жұмысы әдетте көрінбейді. Олар өз функцияларын пайдаланушымен «жасырын» режимде жасырын режимде атқарады. Өз кезегінде, пайдаланушының тікелей қатысуымен ғана қолданбалы бағдарламалық жасақтама болып табылады. Бүгін біз екеуімізді де қарастыратын мысалдар.

Әрине, бағдарламалық қамсыздандырудың «компьютерлік емес» түрлері бар. Оларды басқа құрылғылармен басқаруға болады - мысалы, планшеттер, смартфондар, теледидарлар. Климаттық бақылау жүйелері, өндірістік нысандар және т.б.

 

Дәріс № 8

IT-ортада авторлық құқықты, этика мен құпиялылыққа көмек көрсету

Авторлық құқықтың тарихы

Қазақстан Республикасы көп жылдар бойы Ресейдіің құрамында және 1991 жылдың 16 желтоқсанына дейін КСРО-ның құрамында болды. Өз кезегінде ҚР Ресей империясы мен КСРО-ның құқықтарын 1991жылға дейін қолданып келді. 1996 жылың 10 маусымында “Авторлық құқық пен сабақтас құқық ” туралы заң қабылданды. Бұл заң Берн Конвенциясының талаптарына сәйкес келеді. 2015 жылы Осы заңға өзгерістер енгізілді. Себебі, ҚР ҚК 2014 жылы авторлық құықты бұзғандық үшін қылмыстық құқық бойынша сараланып, жаза тағайындалу көзделгендіктен. Канаданың алғашқы авторлық құқық туралы заңы 1921 жылы қабылданып, 1924 жылы күшіне енді. Бұл заң Берн Конвенциясының талаптарын сақтайды. Бұл заң көп жылдар бойы өзгеріссіз келгенімен, ақпараттық техникалардың дамуының нәтижесінде бірқатар өзгерістер енгізілді.

Авторлық құқық — программалық бұйымды әзірлеуге қатысты автордың құқықтық жағдайын анықтайтын заң шығаратын нормалар жиынтығы. Авторлық құқық ғылым, әдебиет, өнер шығармаларын шығару және пайдалануға байланысты қатынасты реттейтін азаматтық құкық тарауы; ол ұлттық құқық пен авторлық құқықты қорғау жөніндегі халықаралық конвенциялармен реттеледі • Ғылым, әдебиет және өнер шығармаларын жасаумен және пайдаланумен (басып шығару,орындау және т.б.) байланысты қатынастарды реттейтін азаматтық құқық бөлімі. Авторлық құқықты қорғау жөніндегі ұлттық құқықпен және халықаралық конвенциялармен реттеледі. Құқықты калпына келтіру, сондай-ақ келтірілген залалды өтеу туралы талап арыздың көмегімен, бұзылған құқықтарды қорғау, сотта істі қарау тәртібімен жүзеге асырылады.

Қазақстанда авторлық құқықты реттейтін нормативтік-құқықтық актілер

·           Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 10 маусымдағы N 6-I Заңы.

·           «Ақпараттық технологиялар паркі» арнайы экономикалық аймағын құру туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 18 тамыздағы № 1166 Жарлығы

·           Қазақстан Республикасының Электрондық құжат және электрондық цифрлық қолтаңба туралы 2003 жылғы 7 қаңтар N 370-ІІ Заңы.

·          Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 24 қарашадағы № 418-V ҚРЗ Ақпараттандыру туралы Заңы.

Халықаралық деңгейдегі актілер:

o    06.09.1952 ж. авторлық құқық туралы Дүниежүзілік конвенция (24.07.1971 ж. Парижде қайта қаралған);

o    Авторлық құқық және сабақтас құқықтарды қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы келісім (Мәскеу, 24.09.1993 ж.);

o    Фонограмма жасаушылардың мүдделерін олардың фонограммаларын заңсыз көбейтуден қорғау туралы Конвенция (29.10.1971 жылғы);

o    Әдеби және көркем шығармаларды қорғау туралы Берн конвенциясы (1883 жылы);

o    Хабар тарату ұйымдарын орындаушылардың, фонограмма жасаушылардың құқықтарын қорғау жөніндегі халықаралық конвенция (Рим конвенциясы) 26.10.1961 ж.;

o    Спутниктер арқылы берілетін бағдарламаларды, сигналдарды тарату туралы Брюссель конвенциясы;

o    Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының (Всеми́рная организа́ция интеллектуа́льной со́бственности )авторлық құқық жөніндегі шарты;

  Авторлық құқық объектiлері

1) әдеби туындылар;

2) драмалық және музыкалық-драмалық туындылар;

3) сценарий туындылары;

4) хореография және пантомима туындылары;

5) мәтiнi бар немесе мәтiнi жоқ музыкалық туындылар;

6) дыбыс-бейнежазу туындылары;

7) кескiндеме, мүсiндеме, графика және бейнелеу өнерiнiң басқа да туындылары;

            8) қолданбалы өнер туындылары;

            9) сәулет, қала құрылысы, дизайн және бау-саябақ өнерi туындылары;

10)суретке түсiру туындылары және суретке түсiруге орайлас әдiстермен жасалған туындылар;

11) карталар, жоспарлар, нобайлар, безендiрулер және географияға, топография мен басқа ғылымдарға қатысты үш өлшемдi туындылар;

12) ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар; өзге де туындылар.

 

    Авторлық құқық объектiлерi болмайтын туындылар

 

1)ресми құжаттар (заңдар, сот шешiмдерi, заң әкiмшiлiк, сот сипатындағы және дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтiндер), сондай-ақ олардың ресми аудармалары;

2) мемлекеттiк нышандар мен белгiлер (жалаулар, елтаңбалар, ордендер, ақша белгiлерi және өзге де мемлекеттiк нышандар мен белгiлер);

3) халық шығармашылығы туындылары;

4) оқиғалар мен фактiлер туралы ақпараттық сипаттағы хабарлар

 

Дәріс № 9

Операциондық жүйе желілісін әкімшіліктендіру және икемдеу

Есептеу желілері операциялық жүйелер басқаруымен жұмыс істейді. Негізгі желілік, операциялық жүйелерге NovellWare, Windows NT, OS/2, Warp Unix кіреді. Windows 95, 98 операциялық жүйелерінде құрамдас желілік құралдар бар.

 Желілік операциялық жүйе пайдаланушыларға желілің бір компьютерінен басқасына файлдар көшіруге, желінің бір компьютерінен басқасында орналасқан деректерді өңдеуге, ал кейбір жағдайларда басқа компьютер жадында орналасқан программаны қосуға мүмкіндік береді.

 

 Компьютерлік желілерді қолдану мыналарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді:

 * ақпаратты өңдеу процесінің нақты бір компьютерден тәуелсіздігі;

 * желінің бір ДК-сында сақталу есебінен бір ақпаратты қосарлау мүмкіндігінің жойылуы;

 * ақпарат сақталуы сенімділігінің жоғарылуы;

 * ақпаратты рұқсат етілмеген енуден қорғауды жақсарту;

 * ұйымның бөлімшелер және қызметкерлері мен арасында жылдам, қағазсыз ақпарат алмасу мүмкіндігі.

 

 Компьютерлік желілерді аймақтық таратылу дәрежесі бойынша классификациялауға болады. Оларды ауқымды (глобальный), аймақтық (региональный) және жергілікті (локальный) желілер деп бөлуге болады.

Жергілікті желіге қосылған компьютерлер бір-бірімен мәлімет алмасу үшін арнайы бағдарламалық құралдар қажет.

Негізінде базалық желілік бағдарламалық құралдар операциялық жүйелер құрамына кіреді немесе операциялық жүйе сәйкес бағдарламалармен толықтырылуы мүмкін. Желілік қамтылған операциялық жүйеге Windows XP мысалға келтіруге болады.

 

Желімен жұмыс кезінде компьютер екі рольді атқара алады:

-  Егер компьютер ақпараттар мен сервистерді желідегі басқа компьютерлерден алатын болса, онда мұндай компьютерлерді жұмыс станциясы деп атайды.

-   Егер компьютер өзінің ақпараттары мен сервистерін желідегі басқа компьютер-лерге берсе, онда ол компьютер сервер деп аталады.

 

Сервер түрлі сервистарды ұсынады, соның ішінде ең көп тарағандары төмендегілер:

 

-  Файлдарды сақтау және беру (файлдық сервер);

-  Принтерге жіберу (баспаға шығару сервері);

-  Факстік хаттарды алу және жіберу (факс-сервер);

-  Электрондық пошта хаттарын алу, сақтау және тасымалдау (пошталық сервер);

-  Сайттарды орналастыру (Web-сервер).

 

Сервер ұсынған сервистер қызмет (служба) деп аталады. Бір серверде бірнеше қызмет атқарыла алады.

Серверден қажетті сервисті алу үшін серверлік операциялық жүйе құрамындағы қатысты бағдарламаны іске қосу қажет.

Сервер қызметтерімен жұмыс жасау үшін жұмыс станцияларынан клиент деп аталатын бағдарламаны іске қосу керек.

Клиенттік компьютерлерді және қызметтерді ұсынатын серверлері бар жергілікті желілер «клиент-сервер» технологиясы бойынша құрастырылған желілер деп аталады. Егер компьютерлер бірдей құқылы болса, онда бұл функцияның осы желінің барлық компьютерлерімен бірігу мүмкіндігі бар. Бірдей құқылы дербес компьютерден тұратын жергілікті желі бір рангті желі деп аталады.

 

Windows XP желілік операциялық жүйесі

 

Желілік мүмкіндіктер Windows XP операциялық жүйесінің құрамына енгізілген, тек баптауды және активтендіруді қажет етеді.

Егер компьютерде қандай да бір қызметтер активті болса, онда оларға желінің басқа компьютерлерінен кіру мүмкіндігін алуға болады.

Операциялық жүйеге файлдарға ену қызметі және баспаға шығару қызметі орнатылған.

Файлдық қызмет

Файлдық қызметтің міндетіне басқа дербес компьютерге оқу, өзгерту және жаңа файлдар құру мүмкіндігін қамтамасыз ету жатады. Бір файлмен көп қолданушы жұмыс жасаған жағдайда, олар бір-біріне кедергі жасауы мүмкін, сондықтан оларға файлды тек оқуға, яғни өзгертуге рұқсат берілмейді. Осыған орай файлдық қызмет ену құқығын шектейтін механизмді ұсынады.

 

Windows XP-де клиенттерге саны шектелмеген кез-келген қаптамаларға (каталогтар) ену мүмкіндігін ұсынуға болады. Сонымен қатар әрбір қаптама бірегей атқа ие және ол ресурс деп аталады.

 

Әрбір ресурсқа ену режимі анықталған:

· Тек оқу – ақпаратты оқуға болады, бірақ оны өзгертуге болмайды;

·  Толық еркін ену мүмкіндігі – ақпаратты оқуға да, өзгертуге де болады;

·   Парольмен ену мүмкіндігі – берілген ресурспен жұмыс жасау үшін парольді білу қажет.

 

Баспаға шығару қызметі

Кей жағдайда барлық компьютерлерді жеке принтерлермен қамтамасыз ету қиындыққа түседі. Ондайда желіден арнайы бір компьютер принтерге қосылып, ол желідегі қалған клиенттердің барлық құжаттарын баспаға шығаруды қамтамасыз етеді.

Баспаға шығару клиенті мен сервері Windows операциялық жүйесінде қамтылған және баптауды қажет етеді. Ол үшін сервердегі принтерге ортақ ену мүмкіндігін орнату керек:

·  Пуск менюіндегі Принтеры  и факсы командасын таңдау;

·  Қажетті принтер түрін таңдау;

· Файл менюінен Ортақ ену (Общий доступ) пунктін таңдау және Берілген принтерге ортақ ену мүмкіндігі (Общий доступ к данному принтеру) командасының алдына белгі қою.

Барлық клиенттік компьютерлерде осы принтерге ену үшін оны желілік пронтер түрінде орнату керек. Бұл қарапайым принтерді орнату әдісімен орындалады, тек баптау барысында сәйкес Шебер терезесінде Желілік принтер (Сетевой принтер) батырмасын белгілеу қажет.

 

Дәріс № 10

Жүйені және мәліметтердің сақтығын басқару

Қазіргі уақытта жүйелі көзқарас ғылым мен практиканың барлық салаларында кеңінен пайдаланылады. Мұның себебі: қазіргі кезеңде, өндіргіш күштердің интенсивті дамуы және өндіріс көлемінің өсуі талдау жасауға біршама оңай зерттеуден неғұрлым күрделі объектілерге көшу жүріп жатқан кезеңде басқарудың "үлкен жүйелер" деп аталатын күрделі жүйелері пайда болып, жұмыс істеуде. Жекелеген бөліктер мен элементтерге бөлшектемейтін зерттеу және оларды белгілі бір ретпен орналастыру мүмкін болмайтын жүйелер үлкен жүйелерге жатады.

Басқаруға жүйелі көзқарастың мәнін ашып көрсетпестен бұрын жүйе, жүйелердің түрлері, жүйелердің қасиеттері, басқарылу шарттары сияқты ұғымдары көп. Жалпы жағдайда мейлінше, әртүрлі объектілердің өзара байланысты жүйе деп саналады, яғни жүйе дегеніміздің өзі де бір-бірімен байланысты бөліктерден тұрады.

Осындай түсінік жағдайында:

·         топтар мен бөлшектерден тұратын машина;

·         клеткалар жиынтығынан құралатын тірі организм;

·         еңбек заттарының, еңбек құралдары мен түрлерінің және

·         түпкі өнімнің жиынтығы ретіндегі өнім.

Бұл анықтамаға сәйкес студенттердің тобы да жүйе болады, ал поездың купесінде отырған адамдар тобы жолаушылар бір-бірімен сөйлескен жағдайда ғана жүйе болады.

Жүйенің анықтамасынан және келтірілген мысалдардан көрініп отырғанындай, жүйе құрамдас бөліктердің (компоненттердің) және компоненттер арасында байланыстардың болуы керек етеді. Жүйеде компоненттердің екі түрі болады:

1) кіші жүйе — бұл жүйенің басқа бөліктерге ыдырау бөлігі;

2) элемент — бұл ендігі жерде құрамдас бөлікке ыдырауы мүмкін емес бөлігі.

Элемент дербес болады. Сондықтан кіші жүйе дегеніміз элемен-ттердің жиынтығы. Сонымен бірге, неғұрлым жоғары иерархиялық жүйе жөнінде жүйе кіші болуы мүмкін. Мысалы, бір жағынан, кәсіпорын дербее жүйе болып табылады, екінші жағынан — оны саланың кіші жүйесі және бүкіл халық шаруашылығының элементі ретінде қарастыруға болады. Бұдан элементтің, кіші жүйе мен жүйенің арасындағы айырмашылық салыстырмалы сипатта да, абсолютті сипатта да болады деген қорытынды шығады.

Жүйенің аса маңызды ерекшелігі — оны құрайтын элементтер жиынтығы болып табылмайтын қасиеттердің болуы, Бұдан эле-менттердің қандай болса да жиынтығы жүйе болмайды деген қорытынды шығады. Мысалы, белгілі бір территорияда орналасқан кәсіпорындар тобы әлі де өздігінен жүйе бола алмайды. Одан белгілі бір кәсіпорынды шығарып тастауға немесе, керісінше, олардың санын көбейтуге болады, ал мұның өзі бұл топқа сапалық жағынан ешқандай әсер етпейді. Егер осы топқа кіретін кәсіпорындар бір-бірімен өзара тығыз байланысты болып, белгілі бір түрде өзара іс-қимыл жасайтын болса, мысалы, белгілі бір өнімді дайындауға бірлесіп қатысса, онда сөз басқа. Бұл ретте, кәсшорындардың осы тобы жеке алғанда, әрбір кәсіпорында болатын сапалармен салыстырғанда өзге сапасы бар жүйе болады.

Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, жүйеге неғұрлым нақты анықтама беруге болады. Өзара іс-қимыл жасаған жағдайда жекелеген компоненттерге тән емес компоненттердің белгілі бір жиынтығы жүйе деп түсініледі.

Кибернетикада ашық және жабық жүйелер бөліп көрсетіледі. Ашық жүйелер дегеніміз ортамен материалдық энергетикалық немесе хабарламалық тасқындармен алмасып отыратын жүйелер (тірі организм).Ашық жүйелерге тән ерекшелік — олардың барлық зор ұйым-дасқандыққа ұмтылуы болып табылады.

Егер ортаның қайсыбір материалдық энергетикалық немесе хабарламалық тасқындармен байланысты бөлігі жүйеге енгізілсе, онда ашық жүйені жабық жүйеге айналдыруға болады.

Жабық жүйенің аса маңызды ерекшелігі олар үшін термоди-намиканың 2-негізгі толық көлеміде күшінде болады, оған сәйкес бұл жүйелер барынша энтропияға немесе ретсіздікке ұмтылады

Жүйенің энтропиясы оның ұйымдастырылу деңгейінің сипат-тамасы, шарасы болуы тиіс,

Басқару бұл процестерге қарсы тұрьш, жүйені жүргізудегі көмескілікті азайту есебінен оның энтропияеын азайтута тиіс.

Жүйе ұғымымен қатар процесс деген ұғымды айыра білу керек. Процесс дегеніміз — жүйе элементтері арасындағы өзара іс-қимыл.

Құрылым — жүйені тыныштық жағдайында сипаттайды (тұрған күйінде).

Ұйым — жүйені қозғалыс үстінде көрсетеді (динамикада),

Адам әртүрлі жүйелермен кездеееді, сондықтан оларды бірқатар кластарға бөлген жөн. Мысалы, кибернетикалық жүйелерді Ст. Бир, міне, былайша топтарға бөледі. Оның топтарға бөлуінің негізіне екі өлшем алынған, Бірінші өлшем — жүйенің күрделілік дәрежесі

Жай жүйелер ішкі байланыстарының саны аз және математи-калық суреттелуінің оңай болуымен сипатталады.

Күрделі жүйелер де суреттеуге икемді, бірақ олардың құрылымы сан салалы және ішкі байланыстары мейлінше алуан түрлі болады.

Өте күрделілерді ерекше алуан түрлі, математикалық суреттеуге келмейтін күрделі байланыстарының көп болуына себепті өте күрделі болып табылады.

Екінші өлшем — детерминацияланған және ықтимал жүйелер арасындағыа айырмашылық.

Детерминацияланған жүйе — онда құрамдас бөліктері дәл болжанған түрде өзара іс-қимыл жасайды (егер өткендегі күйі белгілі болса оның кейінгі күйін қатесіз және болжап айтуға бола-ды).

Ықтимал жүйе — оларды егжей-тегжейлі дәл болжап айту мүмкін емес, Белгілі бір жағдайда жүйенің өзін қалай керсететіндігін қайсыбір ықтималдылық дәрежесінде ғана белгілеуге болады.
Жетекшінің рөлі мынаған келіп саяды: өндірісті онша қүрделі емес және ықтималдылығы шамалы жүйе етіп өзгертіп, кәсіпорын жұмысына кездейсоқтық жасайтьш ықпалын мейлінше азайту керек,
Жүйелердегі басқарылу шарттары:

Бірінші шарт — жүйе элементтері арасындағы және ең алдымен басқарушы жүйе мен басқарылушы жүйелер арасындағы себеп-салдарлы байланыстардың болуында. Мұның мәнісі — басқарушы кіші жүйе мен басқарылушы объект екеуінде де болатын өзгерістерді сезініп отырса, яғни, кері байланыс болса, сол жағдайда ғана басқару мүмкін болады деген сөз. Кері байланыстың болуы басқарудың ең маңызды шарты болып табылады.

Басқарудың жүзеге асырудың екінші шарты — жүйенің серпінділігі. Жүйе бір сапалық жүйеден екіншісіне көшіуге қабілетті болып, бұл орайда жүйе күйінде қала беруге тиіс.

Үшінші шарт — әсер еткен жағдайда процестің өтуін өзгертуге болатын параметрінің болуы.

Төртінші шарт — жүйенің басқарушылық ықпалын күшейтуге, яғни басқару объектісінің субъектіге тікелей ықпал жасауды сезінуі ғана емес, сонымен қатар, субъект жөнінде жасайтын ықпалын күшейте түсуге де қабілеттілігі.

Бесінші шарт — жүйеде басқару хабарламасын беру, жинақтау және өзгерту мүмкіндігін қамтамасыз етуге тиіс. Бұл басқару объектісіне әсер етудің уақыт пен кеңістіктегі алшақтықтарға байланысты болуы мүмкін екендігімен түсіндіріледі. Бұл орайда жүйе энтропиясына кері тәуелді болатын хабарлама керек. Егер энтропия берекесіздік шарасы болса, хабарлама мөлшері ұйымдастыру шарасы болып табылады. (Н. Винер. Кибернетика және қоғам. Ағылшын тілінен аударма, — М.: Иностранная литература, 34 бет)

Басқаруды жүзеге асырудың алтыншы шарты — жүйенің сындарлы сипаты. Мұнсыз бақылау мен басқару мүмкін емес. "Ки-бернетикалық жүйенің айрықша ерекшелігі оны біртұтас организ-мнен басқаша деп қарастырудың толық мағынасыздығы деп са-науға болады, Кибернетикалық жүйе жекеленген элементтердің бытыраңқы жиынтығы емес, қайта берік байланысты ақпараттың желі болып табылады" (Ст. Бир, Кибернетика және өндірісті басқару. Ағылшын тілінен. 2- басылым. — М.: Наука, 1965,41-бет).

Сонымен жүйе атап келтірілген шарттарды қанағаттандырған жағдайда ғана оны басқаруға болады, Бұл шарттар -барлық басқару жүйелеріне ортақ больш табылады.

Жүйелердің негізгі ұғымдары мен қасиеттерін анықтаған соң ең алдымен экономикалық (шаруашылық) жүйелерді басқаруда кеңінен қолданылатын жүйелі қөзқарастың мәніне тоқталамыз. Жүйеді көзқарас ең алдымен міндеттердің кешенді шешілуін талап етеді.

Шындығында, жүйелі көзқарас соңғы он жылдықтарда ашылған жаңалық емес, оның негіздері сонау Платон, Аристотельдің еңбектерінде қаланған болатын.

Жүйелік көзқарас дегеніміз — диалектикалық-әдіске қарама-қарсы тұратын бір нәрсе емес, қайта онық ажырағысыз талаптарынын, бірі. Жүйелі көзқарасты басқаруда қолдану экономикаға барлық буындарының жұмыс істеуі өзара байланысты болатын тұтас құрылымдық-ұйымдық жүйе ретіндегі көзқарасты білдіреді, яғни қазіргі жағдайда кез-келген ірі халық шаруашылық міндеті немесе ғылыми проблема кешенді көзқарас болмайынша, экономикалық, саяси, мәдени-тұрмыстық және психологиялық факторларды бірге альш қарамайынша шешілмек емес. Жүйелі көзқарасты пайдалана отырып, басқарудың нысаналы функциясын тұжырымдауға, басқару проблемаларын шешудің жалпы ережелерін анықтап, оның құралдарына терең талдау жасауға болады.
Экономикалық жүйелер және олардың ерекшеліктері

Жоғарыда жүйелерді басқарудың барлық басқару жүйелеріне ортақ шарттары көрсетіледі, Бірақ экономикалық жүйелерге оларды басқа жүйелерден айрықша ететін және оларды басқарған кезде ескеру қажет болатын өз ерекшеліктері тән.

Экономикалық жүйелердің ерекшеліктері неде? Біршшіден, экономикалық жүйелердің әлеуметтік сипаты бар, адамға матери-алдық және мәдени игіліктерді өндіруші мен тұтынушыға айқындаушы рөл берілетін адам — машина жүйелері ретінде қаралады. Олар ашық жүйелер-болып табылады,өйткені басқару нобайына адам енгізілген. Алайда мұндай томаға-тұйықтық эко-номикалық жүйелерде кері байланыстық болмайтынын көрсетпейді Керісінше, адамдар басқару аппараты осы функцияны атқарады. Осының арқасында экономикалық жүйелер ашық күйінде қала отырьш, жабық жүйелер ретінде әрекет етеді және кибернетикалық жүйелердің талаптарына (жоғарыда аталған) толық сай келеді.
Экономикалық жүйелердің екінші ерекшелігі — осы жүйе өз-ара әрекет ететін белгілі бір ортаның болуы. Өндірістің өзі жөнінде алғанда жалпы өндіріс осындай жүйе болып табылады, ол халық шаруашылығының белгілі бір жүйесі ретінде қарастырылады. Өз кезегінде халық шаруашылығының сыртқы ортасы қоғамдық қатынастардың бүкіл жиынтығы болады,

Үшінші ерекшелігі — экономикалық жүйелер өте күрделі, серпінді жүйелер. Бүкіл халық шаруашылығы өзара байланысты жұмыс істейтін салалардың, кіші салалардың, аймақтардың, бірлестіктердің, кәсіпорындардың және т. б. күрделі де серпінді жүйесін құрады. Осының өзі-ақ басқарудық құрылуы мен міндеттердің шешілуін жүйелі көзқарасты талап етеді, өйткені басқарудағы жүйелі көзқарас дегеніміз — қисынды ойлау жүйесі, ол бойынша кез-келген шешімді әзірлеу мен негіздеу процесі жүйенің жалпы мақсатын анықтауды, барлық кіші жүйелердің қызметіи осы мақсатқа бағындыруды негізге алады.

Бұл орайда кез-келген жүйені неғұрлым ірі жүйенің бір бөлігі деп қарастыруға болады, ал оның дамуының жалпы мақсаты осы ірі жүйенің, оның ішінде болатын қатынастар мен байланыстардың бүкіл жиынтығының даму мақсаттарымен үйлестіріледі

Бұл халық шаруашылығы жүйесінің ерекшеліктерін қарастыру мысалынан көрінеді

1. Онда қандай болса да кіші жүйе басқа кіші жүйелер жөнінде өзіне жүктелген функциялар ауқымы анықтайтын өзіндік ерекше рол атқарады, яғни жүйенің әрбір компоненті дербес болады.

2. Бірақ бұл абсолютті емес, салыстырмалы дербестік, өйткені әрбір кіші жүйенің қызметі бүкіл жүйенің функциясына бағындырылған.

3. Әртүрлі деңгейлер бір-біріне қосарласпайды, әрқайсысының өз құқықтары мен міндеттері болады.

Халық шаруашылығы тізбегіндегі кез келген жүйенің, соның ішінде кәсіпорынның да басқаратын және басқарылатын кіші жүйелері болады.

Экономикадағы басқарылатын кіші жүйе (басқару объектісі) дегеніміз:
— кәсіпорындардан тұратын салалар:

— негізгі, көмекші, жанама, басқа да шаруашылықтарға қызмет көрсететін қосалқы цехтардан тұратын кәсіпорындар:

— өндірістік және көмекші учаскелерден тұратын цехтар;

— белгілі бір жұмыс орындар топтарынан тұратын өндірістік учаскелер.

Әрбір басқарылатын жүйе неғұрлым ірі басқарушы жүйенің кіші жүйесі ретінде көрінеді. Басқарушы жүйе жоғары тұрған орган тарапынан басқарылуы мүмкін (халық шаруашылығы, өнеркәсіп, сала, кіші сала, шаруашылық бірлестігі, өндірістік кәсіпорын, цех, учаске, бригада, жұмыс орны).

Басқарушы кіші жүйе (басқару субъектісі) барлық қызметкерлері-мен және құралдарымен байланыс, қондырғыларымен, есептеу-контор техникасымен және басқаларымен қоса басқару аппаратын қамтиды.

Жұмыс орнына дейінгі басқаруды адамдар жүзеге асырады, Жұмыс орындарында басқарудың басқа түрі — еңбек құралдары-мен басқару қолданылады, оны Ф. Энгельс заттармен (өндіргіш күштердің материалдық заттай элементтерімен) басқару деп атаған.

"Адам — машина^ижүйесінде адам — басқару субъектісі де, машина — объект. Бұл орайда адам машинаның жұмысы туралы тікелей немесе приборлардың көмегімен хабар алып, шешім қабылдайды (мысалы, двигательдегі майдың температурасы).

Сонымен, жұмыс орнында біз адам мен техниканың (машина-ның) өзара іс-қимылын кездестіреміз (өндіргіш күштердің матери-алдық заттай элементтерімен басқару). Басқа жағдайлардың бәрінде ұжымдардық (кәсіпорындар, цехтар, бригадалар, басқарушы және басқаралушы кіші жүйелер арасындағы) өзара іс-қимылдар - бұлар жұмыс орындарының, адамдардың, өзара байланысы.

Басқарылушы кіші жүйенің құрылуы және жұмыс істеу

қағидалары

Құрылымы жағынан қоғамдықөндірістің басқару объектісі және басқарылатын жүйе ретінде екі белгісі бар:

— иерархиялық (еңбектің кооперациялау ауқымы бойынша);

— функционалдық белгілері бойынша (біртектес элементтер мен байланыстар кешеніне) бөлінуі мүмкін. Өндірістік иерархиялық жүйееі жалпы халық шаруашылығынан (тізбектегі ең жоғары буын) бастап, жұмыс орнымен аяқталатын (бастауыш буын) өзара дәйекті түрде байланысты бірқатар ұяларға бөлінеді. Өндірістің иерархиялық жүйе ретінде болуының басқаруды дамыту үшін және ең алдымен басқаруды онда жүріп жататын құбылыстар және процестермен ықғайластыру үшін ерекше зор маңызы бар. Бұл орайда жүйеде қарапайым буындар неғұрлым аз және олар өздерінің табиғаты жағынан неғұрлым тұрақты болса, ол ыңғайластыруға соғұрлым оңай болады.

Өндірістің иерархиялық құрылым түрінде болуы оның жұмыс істеуін біртіндеп шешілетін жеке міндеттердің жиынтығы ретінде оңтайландыру міндетін шешуге мүмкіңдік береді,

Өндірісті функционалдық мазмұны белгісі бойынша басқару объектісі ретінде, техникалық, технологиялық, ұйымдық, әлеуметтік және экономикалық кіші жүйелер ретінде қарастыруға болады,

Басқарылатын жүйенің І-бөлігі — техникалық жүйе — барлық машиналарды, станоктарды, жабдықтарды, аппараттарды және т.б. ұштастыру.

Алайда жабдықтардың кез келген мөлшері техникалық жүйе болмайды. Техникалық жүйе дегеніміз — белгілі өндірістік міндеттерді шешуді қамтамасыз ететін жабдықтардың өзара байланысты кешені. Станоктар белгілі бір түрде орналастырылып, қуаты жағынан бір-бірімен ұштасуға, бір-бірін толықтырып, бір-бірімен пропорциялы түрде ұштасуға тиіс,

                                          

Техникалық жүйе өндірістік кәсіпорынның өндірістік қуатын көрсетеді, соның көмегімен адамдар өндіріс процесінде белгілі бір мөлшерде және сапалы өнім өндіре алады.

Сыртқы ортаға қатынасы жөнінен техникалық жүйе онша кылжымалы болмайды. Ғылыми-техникалық прогресс өндірісте нақ осы жүйеге мейлінше көп ықпал жасады,
Оның. жылжымалылығы ғылыми-техникалық прогресс бары-ында жабдықтың физикалық жағынан да, моральдық жағынан да тозуымен анықталады.

Техникалық жүйе ерекше басқарылады.Ғылыми-техникалық прогрестің ықпалымен ол өндірістік қуаттарды еселей түсу про-сесінде олардың теңгерілуін,жабдықтарды жаңғыртуды, олардың жөнделуін ұтымды ұйымдастыруды қажет етеді

2-бөлім — технологиялық жүйе. Өндіріс операциялары мен процестерінің ережесі, реті болуы қажет; белгілі бір техникалық жүйе жағдайында әртүрлі техникалық жүйе болуы мүмкін.

Технологиялық жүйені адамдар ғылым мен техника жетістіктерін, алдыңғы ұрпақтардың тәжірибесін ескере отырып жасайды және ол ғылыми-техникалық прогрестің ықпалымен өзгеріп отырады.

3-бөлім — өндірісті ұйымдастыру жүйесі. Өндірісті ұтымды ұйымдастыруға, өнеркәсіп орнында бүкіл өндіргіш күштерді ұтым-ды пайдалануға, өндіріс процесі, мейлінше, прогрестік тәсілдер мен әдістердің көмегімен және шығын аз жұмсалып жүзеге асырылуы үшін оларды өндіріс процесінде ұтымды біріктіруге мүмкіндік бе-реді.

4-бөлім — бірлескен еңбек жүйесі дегеніміз ~ жекеленген еңбек түрлерінің саны және сапа жағынан белгілі бір пропорциясы, олардың өндіріс процесіндегі өзара байланысы. Бірлескен еңбек жүйесі өндіріс көлемі мен өндірістің күрделілігіне қатысты болады.

Бұл жүйені басқаруға әдетте баса назар аударылып, көңіл бөлінеді. Ал мұның өзі табиғи нәрсе. Бұл арада әңгіме адамдарды орналастыру, үлкен немесе шағын ұжымдар құру жайында болып тұр, шын мәнінде еңбек өнімділігіне орасан зор дәрежеде ықпал ететін психологиялық ахуал жасалады,

5-бөлім — экономикалық жүйе дегеніміз — экономикалық процестердің, сондай-ақ өндіріетің барлық жақтарындағы эконо-микалық байланыстардың бірлігі болып табылады. Экономикалық жүйе барлық өндіріс жүйелерінің мүмкіндіктерін және оның тиімділігін арттыру үшін жан-жақты (экономика тұрғысынан алғанда) пайдалану міндетін шешеді,
Кіші жүйелер — техникалық, технологиялық, ұйымдық, әлеуметтік, экономикалық өндірістік жүйелері — жинақтап алғанда, біртұтас басқарылатын жүйе ретінде көрінеді.
Басқарушы кіші жүйенің құрылуы және жұмыс істеу қағидалары.

Экономикада басқарушы кіші жүйе (басқару субъектісі) дегеніміз — басқару органдарының жиынтығы. Басқару жүйесі басқарылатын жүйемен сан жағынан байланысты. Басқарылатын жүйе неғұрлым көбейген сайын басқару жүйесі де с оғұрлым көп болады. Басқару жүйесінің басқарылатын жүйемен байланысы ақпараттар көмегімен жүзеге асырылады.

Басқарылатын жүйеден түсетін ақпарат-хабарларды басқару жүйесі өңдейді де, оған басқару ықпалын жасауға әмір беруді (шешім шығаруды) әзірлеуге мүмкіндік береді, содан соң ол басқарылатын жүйе үшін міндетті болып табылады.

Басқару жүйесінің құрылыеы екі қағидаға: иерархиялық және кері байланыс қағидаларына негізделеді

Басқарудың иерархиялық принципінің мәні басқару жүйесінің көп сатылы болып құрылатындығында, онда бастауыш өндіріс жүйелерін басқару келесі деңгейдегі органдар бақылап отыратын төменгі деңгейдегі органдар арқылы жүзеге асырылады. Басқарудың екінші дегейінің қызметін үшінші деңгейдегі органдар бақылап отырады, Учаскеден бастап, халық шаруашылығына дейінгі әртүрлі сатыдағы басқару жүйелері басқару органдарының біртұтас иерархиялық жүйесін құрайды.

Басқару органдарының иерархия жағдайындағы өзара іс~ қимылы мынадай: олардың жоғарыдағы төменгісіне белгілі бір нүсқау береді, алайда, бұл орайда мақсатқа жетудің нақты құралдарына регламент белгілемейді, Басқарудың әрбір деңгейін нақ соған тән міндеттерге мамандандыру жалпы жүйені оңтайлы етудің басты шарты болып табылады.

Басқару жүйесінің иерархиялық құрылысы төменгі басқару органдарының жоғарыдағы органдар жарлығын орындауы жайында ғана сөз болады дегенде білдірмейді. Біріншіден, жоғарыдағы орган басқарылатын объектіге тек мақсат қана береді, бірақ оған жетудің әдістерін белгілемейді; екіншіден, төменгі басқару буыны жеке өз мүдделерін де көздейді. Мемлекеттің, кәсіпорынның, әрбір қызметкердің мүдделері сәйкес келгенде ғана өндірістің және оны басқарудың, мейлінше, жоғары тиімділігі қамтамасыз етілуі мүмкін.

Кері байланыс қағидасының мәні

Жүйелік тұрғысынан алғанда басқару процесі басқару әмірі мен кері байланыс ақпараттар (деректі, материалдық) тасқындары арқылы берілетін, өздігінен реттелетін нобайда болуы мүмкін. Егер жүйеде байланыс болмаса, онда бұл жүйе басқарылудан қалады, Экономикалық жүйелерде кері байланыстың формалары алуан түрлі сипатта болады, Бұлар — өндірістік қуаттар туралы, өндіріс ішінде бар резервтер және т. б, туралы есеп деректері, қосымша мәліметтер.

Басқару сатысы неғұрлым жоғары болса, басқарылатын жүйенің басқару жүйесімен кері байланысып жүзеге асыруда соғұрлым қиын. Бұл іс-қимыл халық шаруашылығы ауқымында, мейлінше күрделі болады. Мұның себебі: ел көлемінде алғанда, қоғамдық өндіріс — табиғат пен қоғам ең күрделі жүйелердің бірі.

ПІынындығында, еліміздің өндіріс саласында мыңдаған шару-ашылық ұялары бар, байланыстардың санына сан жетпейді, оның үстіне, қоғамдық өндірістің, мейлінше құбылмалылығы мен серпінділігін де ескеру қажет.

Егер иерархиялық қағидасының негізінде басқару жүйесінің тұрақтылығына қол жеткізілетін болса, онда ері байланыс қағидасының арқасында оның жұмыс істеу нәтижелеріне үнемі бақылау жасап отыру мүмкіндігі қамтамасыз етіледі.

Басқарушы кіші жүйе кері байланыс арналары арқылы басқарылатын кіші жүйелерге басқару ықпалының әсерін берілетін әмірді түзетіп отыру мақсатымен үздіксіз тексеріп отыруға мүмкіндік алады. Бұл өз кезегінде басқарылатын кіші жүйе кері байланыс арқылы басқарушы кіші жүйені басқару объектісінің оңтайлы жұмыс істеу талаптарына сай келетін тереңдік пен күш қолдану арқылы ықпал жасауға итермелейді

 

           Практикалық жұмыс 5-6.  

                                                 Кіші сымсыз локалды жүйені құру

 

Сымсыз жүйе артықшылықтары – құрылу жеңілдігі және реструктуризация. Бұл сымсыз жүйе артықшылығы негізі болып табылады. Бұл жұмысқа қабілетті және жеткілікті жылдам сымсыз жүйені ұйымдастыру үшін минимум күш қайрат жұмсалатын, ең бастысы минимум талап ететінін мәндейді. Бір немесе одан көп кіру нүктелерімен бір-бірінен үлкен қашықтықта орналасқан бөлек тұратын ғимараттар мен компьютерлерді бірегей локальді жүйеге байланыстыруға болады.

Бұдан басқа, сымды жүйені ұйымдастыру әурешілік туғызса: конференцияларда, көрсетілімдерде, шығушы семинарларда және т.с.с сымсыз жүйені тез, ұқыпты сымдардың топтығынсыз және тиімді құруға болады. Және де тарихи құндылығына байланысты кабельді жүйені орнату мүмкін емес ғимараттарды ұмытпағанымыз жөн: бұл мұражайларға, архитектура ескерткіштеріне және т.б қатысты. Реструктуризацияға келетін болсақ, бұл жерде іс өте қарапайым жүреді, жаңа компьютер қосса болғаны.    

Мобильділік.

Біздің өмірде бар мықты технологиялар мықты болып қалады, егер де олар белгілі-бір аса маңызды универсалдылықты беретін болса. Бүгінгі күнге даусыз артықшылық универсальді мобильділік болып табылады, ол адамға кез-келген жағдайларда және қайда болсын өзінің жұмысымен айналасуға мүмкіндік береді. Мобильді телефондар, персаналды ассистеттер, тасымалданатын компьютерлер-адам өміріне сол мобильділікті енгізетін технология көрсеткіштері.

Сымсыз жүйе тиесілі компьютерлік технологиялар пайда болысымен мобильділік аса кең мәнге ие болды. Енді ол өзара кез-келген байланысқа қабілетті құралды (қазіргі өмірде тым көп кездесетін) біріктіруге мүмкіндік береді. Мобильді құралға ие болып, сіз байланыста болуыңызға және ең соңғы ақпаратты алуыңызға күмәндәнбай қала жүре беруіңізге болады. Ерте ме кеш пе Магометке тау келмесе, магомет тауға өзі барады деген мақалды басқашалап айтуға болатын болады. «Жүйеге келгіңіз келмесе, жүйе өзі сізге келеді. »

Жүйеге басқа түрлі қосылу мүмкіндігі.

Сымсыз жүйенің артықшылығы оны әрдайым сымды жүйеге қосуға болады. Ол үшін кіру нүктесінде немесе көпірде сәйкес портты пайдаланса жеткілікті. Бұл кезде сіз жүйе ресурстарына ешқандай шектеусіз кіруге мүмкіндік аласыз.

Дәл осы мүмкіндік алшақ ғимараттар мен нүктелерді жүйеге қосу (сымды жүйені жүргізу мүмкін емес қымбат болған жағдайларда кезінде) қолданылмайды.

Интернетке кірудің жоғарғы жылдамдығы.

Интернетке қосылуы бар кіру нүктесіне ие болып, сіз локальді жүйенің барлық компьютерлері үшін интернетке кіруді ұйымдастыра аласыз. Бұл кезде байланыс жылдамдығы қарапайым және хДBL-моделі жылдамдықтарына қарағанда аса жоғары болады. Сымсыз жүйе бойынша кіру оптоволоконды канал секілді бағалы шешімге аса маңызды альтернатива болып табылады. Ірі компаниялар да мұндай каналды жүргізуге мүмкіндігі жоқ, қарапайым тұтынушы ие бола алатын кіру нүктесі немесе радиокарта сатып алу жқнінде айтпаған жөн. Іс берілген каналға құятын суммаға ғана байланысты. 2 Мбит/с және одан көп жылдамдығы бар канал Еуропа,АҚШ немесе Канада елдерінде аса үлкен құндылық болып есептелмейді. Осындай бағыт біртіндеп СНГ ауысып жатыр.

Сымсыз жүйенің кемшілігіне мәліметтерді төмен жылдамдықпен жіберу жатады.

Жүйе қандай жылдам болса да, ол жылдамдық әрдайым жетпейді. Бұл проблема сымсыз жүйеге өте қатысты. Мұндай жүйедегі мәліметтерді жіберудің нақты жылдамдығы көп себептер салдарынан теориялықтан ерекшеленеді. Мұндай себептерге келесілерді жатқызуға болады, мысалы, сигнал жолындағы кедергілер саны, жүйеге қосылған компьютерлер саны,мәліметтер пакетінің құрылу ерешеліктері (қызметтік мәліметтердің үлкен көлемі), компьютерлер алшақтығы және т.б.

Қауіпсіздік.

Сымды немесе сымсыз жүйедегі жұмыс қауіпсіздігі әрдайым барлығынан жоғары тұратын. Бұл сауал әсіресе ақшамен немесе басқа материалды құндылықтармен жұмыс істейтін ұйымдар үшін аса маңызды.

Сымды жүйемен салыстырғанда сымсыз жүйедегі жұмыс қауіпсіздігі аутентификация және шифрлеу маңызды механизмдерінің жетіспеуі салдарынан бірқатар төмен боладжы. Бұны WiP-шифрлеудің бірінші хаттамасы дәлелдеген, ол мәліметтерді 40бит ұзындықтағы кілт көмегімен кодтаған. Осындай кілтті анықтау үшін 2-3 сағат ішінде ұстап алынған пакеттерді анализден өткізу жеткілікті болады. әрине тәжірибесі жоқ тұтынушыға мұны істеу қиынға соғады, бірақ маман үшін бұл проблема емес екені белгілі. Сізге белгілі болғандай, уақыт келе мәліметтерді 256 битке дейәін ұзындықтағы кілт көмегімен кодтауға болатын аса ақылды және аса шатасқан басқа шифрлеу алгоритмдерін пайдалана бастады. Алайда бұл кезде шифрлеу әдісі мен жылдамдық арасында таңдау жағдайы туындады,өйткені кілт ұзындығының жоғарылауы қызметтік бастаманың жоғарлығына, яғни мәліметтерді жіберудің жылдамдығының айқын төмендеуіне әкеледі.

Энергия шығынының жоғары деңгейі.

Бұл негативті фактор негізінен тек тасымалдаушы компьютер және басқа мобильді құрал көмегімен сымсыз жүйеде жұмыс істейтін тұтынушыларға ғана қатысты. Осындай құралдар жейтін аккумулятор энергиясы шексіз пайда болады және кез-келген артық құрал қордың тез тозуына әкеледі. Әрине энергия пайдалануды минимумге әкелетін механизмдер бар, бірақ кез-келген жағдайда энергия тез жұмсалады.

Құралдардың сәйкес келмеуі.

Сәйкес келу сауалдары әрдайым тұтынушыларды қызықтырған, өйткені сымсыз жүйе жабдығын ауыстырылуына байланысты құрал бірден жұмыс істемей қалуы ешкімге ұнамайды.

Көбіне келесі қадам тәжірибеленеді: ертеректе ойластырылып шығарылған жабдық кейіннен ойластырылып шығарылған жабдықпен жұмыс істеуге қабілетті. Бұл қайтымды сәйкес келу деп аталады.

Сымсыз жүйеге арналған жабдыққа қатысты принцип әрдайым жұмыс істемейді.

Қазіргі сәтте сымсыз жабдықтардың IEEE 802.11a,IEEE 802.11b және IEEE 802.11g стандарттарды активті пайдаланылады. Бұдан басқа соңғы кезде ЖАҚЫН стандарттардың аналогты жабдығымен салыстырғанда мәліметтерді жіберудің екі есе жылдамдығымен қамтамассыз ететін және "белгісіз" турборежимде жұмыс істейтін IEEE 802.1Пи-және IEEE 802.11g+ түрлі "екінші дәрежелі стандарттары бар жабдықтар кездеседі. "

Сымсыз жүйеде сәйкес келетін құралдар мүлдем жоқ екені белгілі болады. Өмірді жеңілдетіп жалғыз нәрсе, ол IEEE 802.11g (немесе IEEE 802.11g+) стандарттағы құрал IEEE 802.11b(немесе IEEE 802.11b+) стандарттағы құралмен қайтымды сәйкес келуге ие. Барлық стандарттарды қолдайтын құралды табу оңай емес, алайда мүмкін. Бұл стандарттардың толық сәйкес келуі үшін бір өндіруші құралдарын пайдаланған жөн.

 

 

Практикалық жұмыс 7-8.   

                                            Корпоративтік сымсыз жүйені құру

 

Сымсыз жүйе артықшылықтары – құрылу жеңілдігі және реструктуризация. Бұл сымсыз жүйе артықшылығы негізі болып табылады. Бұл жұмысқа қабілетті және жеткілікті жылдам сымсыз жүйені ұйымдастыру үшін минимум күш қайрат жұмсалатын, ең бастысы минимум талап ететінін мәндейді. Бір немесе одан көп кіру нүктелерімен бір-бірінен үлкен қашықтықта орналасқан бөлек тұратын ғимараттар мен компьютерлерді бірегей локальді жүйеге байланыстыруға болады.

Бұдан басқа, сымды жүйені ұйымдастыру әурешілік туғызса: конференцияларда, көрсетілімдерде, шығушы семинарларда және т.с.с сымсыз жүйені тез, ұқыпты сымдардың топтығынсыз және тиімді құруға болады. Және де тарихи құндылығына байланысты кабельді жүйені орнату мүмкін емес ғимараттарды ұмытпағанымыз жөн: бұл мұражайларға, архитектура ескерткіштеріне және т.б қатысты. Реструктуризацияға келетін болсақ, бұл жерде іс өте қарапайым жүреді, жаңа компьютер қосса болғаны.    

Мобильділік.

Біздің өмірде бар мықты технологиялар мықты болып қалады, егер де олар белгілі-бір аса маңызды универсалдылықты беретін болса. Бүгінгі күнге даусыз артықшылық универсальді мобильділік болып табылады, ол адамға кез-келген жағдайларда және қайда болсын өзінің жұмысымен айналасуға мүмкіндік береді. Мобильді телефондар, персаналды ассистеттер, тасымалданатын компьютерлер-адам өміріне сол мобильділікті енгізетін технология көрсеткіштері.

Сымсыз жүйе тиесілі компьютерлік технологиялар пайда болысымен мобильділік аса кең мәнге ие болды. Енді ол өзара кез-келген байланысқа қабілетті құралды (қазіргі өмірде тым көп кездесетін) біріктіруге мүмкіндік береді. Мобильді құралға ие болып, сіз байланыста болуыңызға және ең соңғы ақпаратты алуыңызға күмәндәнбай қала жүре беруіңізге болады. Ерте ме кеш пе Магометке тау келмесе, магомет тауға өзі барады деген мақалды басқашалап айтуға болатын болады. «Жүйеге келгіңіз келмесе, жүйе өзі сізге келеді. »

Жүйеге басқа түрлі қосылу мүмкіндігі.

Сымсыз жүйенің артықшылығы оны әрдайым сымды жүйеге қосуға болады. Ол үшін кіру нүктесінде немесе көпірде сәйкес портты пайдаланса жеткілікті. Бұл кезде сіз жүйе ресурстарына ешқандай шектеусіз кіруге мүмкіндік аласыз.

Дәл осы мүмкіндік алшақ ғимараттар мен нүктелерді жүйеге қосу (сымды жүйені жүргізу мүмкін емес қымбат болған жағдайларда кезінде) қолданылмайды.

Интернетке кірудің жоғарғы жылдамдығы.

Интернетке қосылуы бар кіру нүктесіне ие болып, сіз локальді жүйенің барлық компьютерлері үшін интернетке кіруді ұйымдастыра аласыз. Бұл кезде байланыс жылдамдығы қарапайым және хДBL-моделі жылдамдықтарына қарағанда аса жоғары болады. Сымсыз жүйе бойынша кіру оптоволоконды канал секілді бағалы шешімге аса маңызды альтернатива болып табылады. Ірі компаниялар да мұндай каналды жүргізуге мүмкіндігі жоқ, қарапайым тұтынушы ие бола алатын кіру нүктесі немесе радиокарта сатып алу жқнінде айтпаған жөн. Іс берілген каналға құятын суммаға ғана байланысты. 2 Мбит/с және одан көп жылдамдығы бар канал Еуропа,АҚШ немесе Канада елдерінде аса үлкен құндылық болып есептелмейді. Осындай бағыт біртіндеп СНГ ауысып жатыр.

Сымсыз жүйенің кемшілігіне мәліметтерді төмен жылдамдықпен жіберу жатады.

Жүйе қандай жылдам болса да, ол жылдамдық әрдайым жетпейді. Бұл проблема сымсыз жүйеге өте қатысты. Мұндай жүйедегі мәліметтерді жіберудің нақты жылдамдығы көп себептер салдарынан теориялықтан ерекшеленеді. Мұндай себептерге келесілерді жатқызуға болады, мысалы, сигнал жолындағы кедергілер саны, жүйеге қосылған компьютерлер саны,мәліметтер пакетінің құрылу ерешеліктері (қызметтік мәліметтердің үлкен көлемі), компьютерлер алшақтығы және т.б.

Қауіпсіздік.

Сымды немесе сымсыз жүйедегі жұмыс қауіпсіздігі әрдайым барлығынан жоғары тұратын. Бұл сауал әсіресе ақшамен немесе басқа материалды құндылықтармен жұмыс істейтін ұйымдар үшін аса маңызды.

Сымды жүйемен салыстырғанда сымсыз жүйедегі жұмыс қауіпсіздігі аутентификация және шифрлеу маңызды механизмдерінің жетіспеуі салдарынан бірқатар төмен боладжы. Бұны WiP-шифрлеудің бірінші хаттамасы дәлелдеген, ол мәліметтерді 40бит ұзындықтағы кілт көмегімен кодтаған. Осындай кілтті анықтау үшін 2-3 сағат ішінде ұстап алынған пакеттерді анализден өткізу жеткілікті болады. әрине тәжірибесі жоқ тұтынушыға мұны істеу қиынға соғады, бірақ маман үшін бұл проблема емес екені белгілі. Сізге белгілі болғандай, уақыт келе мәліметтерді 256 битке дейәін ұзындықтағы кілт көмегімен кодтауға болатын аса ақылды және аса шатасқан басқа шифрлеу алгоритмдерін пайдалана бастады. Алайда бұл кезде шифрлеу әдісі мен жылдамдық арасында таңдау жағдайы туындады,өйткені кілт ұзындығының жоғарылауы қызметтік бастаманың жоғарлығына, яғни мәліметтерді жіберудің жылдамдығының айқын төмендеуіне әкеледі.

Энергия шығынының жоғары деңгейі.

Бұл негативті фактор негізінен тек тасымалдаушы компьютер және басқа мобильді құрал көмегімен сымсыз жүйеде жұмыс істейтін тұтынушыларға ғана қатысты. Осындай құралдар жейтін аккумулятор энергиясы шексіз пайда болады және кез-келген артық құрал қордың тез тозуына әкеледі. Әрине энергия пайдалануды минимумге әкелетін механизмдер бар, бірақ кез-келген жағдайда энергия тез жұмсалады.

Құралдардың сәйкес келмеуі.

Сәйкес келу сауалдары әрдайым тұтынушыларды қызықтырған, өйткені сымсыз жүйе жабдығын ауыстырылуына байланысты құрал бірден жұмыс істемей қалуы ешкімге ұнамайды.

Көбіне келесі қадам тәжірибеленеді: ертеректе ойластырылып шығарылған жабдық кейіннен ойластырылып шығарылған жабдықпен жұмыс істеуге қабілетті. Бұл қайтымды сәйкес келу деп аталады.

Сымсыз жүйеге арналған жабдыққа қатысты принцип әрдайым жұмыс істемейді.

Қазіргі сәтте сымсыз жабдықтардың IEEE 802.11a,IEEE 802.11b және IEEE 802.11g стандарттарды активті пайдаланылады. Бұдан басқа соңғы кезде ЖАҚЫН стандарттардың аналогты жабдығымен салыстырғанда мәліметтерді жіберудің екі есе жылдамдығымен қамтамассыз ететін және "белгісіз" турборежимде жұмыс істейтін IEEE 802.1Пи-және IEEE 802.11g+ түрлі "екінші дәрежелі стандарттары бар жабдықтар кездеседі. "

Сымсыз жүйеде сәйкес келетін құралдар мүлдем жоқ екені белгілі болады. Өмірді жеңілдетіп жалғыз нәрсе, ол IEEE 802.11g (немесе IEEE 802.11g+) стандарттағы құрал IEEE 802.11b(немесе IEEE 802.11b+) стандарттағы құралмен қайтымды сәйкес келуге ие. Барлық стандарттарды қолдайтын құралды табу оңай емес, алайда мүмкін. Бұл стандарттардың толық сәйкес келуі үшін бір өндіруші құралдарын пайдаланған жөн.

 

 

             Дәріс № 11

АКТ жүйесіне арналған қауіпсіздік периметрін құру және енгізу

 

Қауіпсіздендіруге негізі – ақпарат, компьютерлік жүйелерде берілгенде, бағдарламалар, командалар, мәліметтер және тағы басқалары, оның иесіне және қауіпсіздік тудырушыға құндылығы бар сақталатын ақпарат.

Ақпараттық қауіпсіздік обьектілеріне жататындар:

· Ақпараттық ресурстардың барлық түрлері

· Азаматтардың, құқықтық тұлғалардың және мемлекеттердің ақпараттарды алуға, таратуға және қолдануға, құпия ақпаратты және интеллектуалды меншікті ақпаратты сақтауға  құқылары

· Ақпараттық ресурстарды қалыптастыру, тарату және қолдану системасы, оның құрамына  түрлі классты  ақпаратты жүйелер, кітапханалар, архивтер базалары және банк берілгендері, ақпараттық технологиялар, регламенттер мен жинау,өңдеу, сақтау  процедуралары және ақпаратты тасымалдау, ғылыми-техникалық және қызмет көрсету персоналы

· Ақпаратты инфраструктура, құрамына ақпаратты өңдеу  мен анализ жасау орталығы, информациондық алмасу мен телекоммуникация каналдары, телекоммуникациондық системалар мен жүйелердің жұмысын қамтамасыз ететін механизмдер, соның ішінде ақпаратты қауіпсіздендіру системалары мен құралдары

· Қоғамдық көзқарасты қалыптастыратын көпшілік ақпарат құралдарына негізделгенқалыптастыру системасы

 Ақпараттық қауіпсіздендіруге негізделген мемлекеттік саясаттың ақпаратты қорғау саласындағы негізгі қағидалары төмендегідей:

· Ақпаратты қолдануды шектеу ақпараттың ашықтығына тиым салу тек заң бойынша жүргізіледі

· Ақпаратты сақтау, оның құпиялығын қамтамасыз ету және жариялау жауапты лаузымды адамдарға жүктеледі

· Кез келген ақпаратқа рұқсаттама, сонымен бірге шектеу жасау  осы ақпаратқа меншіктілік заң бойынша  реттеледі 

· Мемлекет информациондық сферада жұмыс жасайтын барлық субьектілердің құқығы мен міндеттерін реглементтейтін нормативті-құқықтық база құрады

· Құқықтық және жеке тұлғалар, персоналды және құпия ақпараттарды жинаушы және өңдеушілер, заң алдында олардың құпиялығын сақтауда жауап береді

· Мемлекет қоғамды  ақпараттық көпшілік құралдарымен берілген  өтірік, өзгертілген және лақап ақпараттардан құқықтық құралдармен қорғайды

· Мемлекет міндетті  сертификациялау және лицензиялау арқылы ақпараттардың қауіпсіздігін қорғау саласында бақылау жүргізіп отырады

· Мемлекет отандық ақпараттық құралдар мен ақпараттық құралдардың қауіпсіздігін қорғау құралдарын өндіретіндердің жұмысына демеушілік көрсетеді  және ішкі саудаға сапасыз ақпараттық құралдар мен ақпараттық өнімдердің енуінен қорғайтын шараларды жүргізеді

· Мемлекет азаматтарға әлемдік ақпараттық ресурстар мен глобалды информациондық жүйелерге енуіне жағдай жасайды

· Мемлекет бәсекеге сай отандық информациондық технологиялар мен ақпараттық құралдардың жасалуына қарай шет елдердеің информациондық технологиялары мен ақпараттық құралдарынан бас тартуға тырысады 

Жоғарыда берілген принциптер мен жағдайларға байланысты мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздікті саяси, экономикалық, әскери тағы да басқа саласында құрудың негізгі бағыттары анықталады.

Қоғамның, жекелеген адамның, мемлекеттің, қоғамның ақпараттық қауіпсіздікті қорғауда негізгі обьектісіне авторлық және патенті құқытарымен қорғалатын, мемлекеттік, коммерциялық құпияларды сақтайтын,қоғамның тіршілігі мен жеке адамның өмірін қамтитын ашық ақпараттар жатады.  

Ақпараттық қауіпсіздік системасына заң актілері мен нормативті-құқықтық құжаттар(құқықтық қамтамасыз ету/,ғылыми ізденістер мен техникалық құралдар мәліметтерін ақпараттық қорғау жатады. Ол келесі негізгі принциптерде негізделеді:

· Ақпараттық сферада жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің қызығушылық балансын сақтау

· Ақпаратты сақтау процесстерінің бірегейлігі

· Қауіптен қорғанудың кешенді сипаты

· Экономикалық тұтастық және тағы басқалар

 Жүйенің негізгі элементтеріне ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыздандыру органдары, заңды, ұйымдастырушы-әдістемелік және ғылыми-техникалық база, сертификациялау мен лицензиялау және кадрларды дайындау жүйелері жатады.

«Ақпаратты қорғау» ұғымында екі түрлі иерархиялы жүйелерді көрсетуге болады:

·   Ақпараттың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жүйе

·   Ақпараттық  қауіпсіздік жүйесі

 Ақпараттың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жүйеде қорғау обьектісіне ақпарат жатады,ол кез келген материалды формада беріледі және оны сақтайтын, өңдейтін, тасымалдайтын информационды құралдар.

Ақпаратты сақтау системасы келесі талаптарға сай болуы керек:

· Сенімді

· Барлық қауіптерді толық қадағалауы

· Иерархиялық ұйымдастырылған, үзіліссіздігі, стандартты тәсілдері мен информационды қорғау құралдарының сенімділігі және басқалар.

 Ақпаратты қорғау системалары қорғаудың негізгі екі қасиетін сақтауы тиіс, яғни  екі түрлі қауіпті  болдырмайды:

· Конфиденциалдықтың компрометациясы, яғни санкциясыз ақпарат алуды, көшіру не ақпаратты ұрлау, декодирлеу және десшифрлеуді болдырмау

· Ақпаратты әдейі немесе кездейсоқ құртуға, жоюға, блокировкалауға, өзгертуге бағытталған әрекеттерді болдырмау

 Сонымен, «ақпараттық қауіпсіздік» адамның, қоғамның, мемлекеттің, табиғаттың информационды тұрғыда қауіпсіздігінің дәрежесін сипаттайды және ақпаратты, информационды системалар мен технолгияларды қорғау обьектілеріне жатады.

Ақпараттық ресурстар – жекелеген құжаттар және құжаттар массиві, ақпараттық системаларда адамдар, ұйымдар, жергілікті әкімшіліктер, қоғамдық ұйымдар, мемлекет арасындағы қатынас обьектілері, басқа ресурстар сияқты заңмен қорғалады.

Заң жүзінде информационды ресурстар нормалармен анықталады, келесі түрде бекітіледі:

· Ақпаратты құжаттау тәртібі

· Информационды системада жекелеген құжаттар мен массивтерге меншіктік құқық

· Ақпаратқа ену бойынша оның категориясы

· Ақпаратты құқықтық қорғаудың тәртібі

 Персоналды берілгендер деп кез келген құжаттандырылған жеке адамға қатысты ақпаратты айтамыз. Персоналды берілгендерге номинативті және номинативті емес  берілгендер кіреді.

Номинативті – адамның жеке идентификациялаған коды, фамилиясы, аты, жөні, мекен-жайы, жұмыс орыны және тағы басқалары.

Номинативті емес –жекелеген берілгендер, өзбетіндік мағыналы.

Персоналды берілгендер енуге шектеулі ақпараттар категориясына жатады. Ол субьект үшін ашық ақпарат, субьект өзі шешеді: қолдануға не жіберуге бола ма, әлде қандай субьектілерге қолдануға болатындығын. Персоналды берілгендердің кейбір категориялардың   қорғау режимі  болмауы да мүмкін, мысалы, жалпыға ортақ қоғам қайраткерлерінің фамилиясы, аты, жөні, туған күні. Номинативті берілгендерді персоналды ақпараттардан алу процедурасы қорғау режимін алып тастайды, бұл берілгендерді тарихи, статистикалық, социологиялық және басқа ғылыми зерттеулер үшін қолдануға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік емес құқықтық және жеке тұлғалардың персоналды берілгендерімен жұмыс жасағанда субьектілермен келісім шарт жасау арқылы орындалады.

Персоналды берілгендер иелерінің құқықтары мен міндеттері де бар.

Мемлекеттік органдар мен ұйымдар, жергілікті басқару органдары заң бойынша бекітілген немесе лицензиялары бойынша өз компетенциялары аясында персоналды берілгендермен жұмыс жасауға құқылы.

Мемлекеттік емес құқықтық және жеке тұлғалар да лицензиялары бойынша персоналды берілгендермен жұмыс жасауға құқылары бар.

 

Ақпараттық қауіпсіздіктің жалпы мәселелері

Ақпараттық қауіпсіздік концепциясы жалпы алғанда қарапайым үш сұраққа жауап беруі тиіс:

· Нені қорғау?

· Неден, кімнен қорғау?

· Қалай қорғау?

 «Нені қорғау?» сұрағымен қорғау нысанының ұғымы байланысты. Қорғау нысаны деп ақпаратты жинауға, тасымалдауға, өңдеуге және сақтауға арналған физикалық, аппараттық, бағдарламалық және құжаттық  құралдардың кешенін ұғамыз.

Ақпараттың спецификасына оны қолданғанда, түгел жойылып кетпейтіндігі, алмасқанда өз иесінде қалатындығы жатады /ақшадан айырмашылығы- бұрынғы тұтынушысында қалады/.

Бірінші сұраққа жауап беру үшін алдымен қандай ақпарат қорғауды қажет ететіндігін ажыратуымыз керек. Ол фирмада жинақталған және құралған барлық коммерциялық құнды берілгендер болуы мүмкін.  Ол  қандай да болмасын іскерлік кездесулер, жеке адамдардың өмірінен мәліметтер болуы да мүмкін. Әрбір жекелеген жағдайда қандай ақпараттың жария болуы қажетсіз екендігін мұқият сараптау қажет. Артынан бұл ақпаратты оны тасымалдауышқа еппен енгізу керек. Келесі атқарылатын жұмыс осы қорғалатын обьектілерді олардың құрамындағы ақпараттың  құндылығына байланысты аранжировкалау және  оларға ене алатын қауіпті жүйелерді анықтау.

Ақпаратты  бұзатын және оған қауіп төндіретін көздер

«Неден сақтану керек?» сұрағы қауіп төнгенде қойылады. Қауіп – қорғау обьектісіне әдейі заңсыз  немесе кездейсоқ әсер етіп, ақпараттың жойылуына не жария болуына әкелетін мүмкіндік.

Қауіп деп ақпараттың тұтастығын жоятын, оның жоғалып кетуін не ауысып кетуін туғызатын жағдаяттарды айтады.

Қауіп, өзінің қолданылуына байланысты кездейсоқ не әдейі құрылған болады.

Кездейсоқ әсерлер уақыты мен орыны кездейоқ процесстер заңына бағынады.

Кездейсоқ қауіптерге /случайные угрозы/ жататындар:

· Қызмет көрсету персоналы мен тұтынушылардың /пользователи/ қателері: архивтік берілгендерді дұрыс сақтамау кезінде ақпаратты жоғалту, берілгендерді кездейоқ /случайное/ жойып жіберу немесе өзгерту.

· Жабдықтар мен электржүйесінің істен шығуы: кабель жүйесінің істен шығуы; дисктік жүйенің істен шығуы, берілгендерді архивтеу жүйесінің істен шығуы, сервер жұмысының, жұмыс станцияларының, желі карталардың істен шығуы т.б.

· Бағдарламамен қамтамасыз ету жұмысының жеткіліксіз орындалуында ақпараттың жоғалуы:бағдарламамен қамтамасыз етуде берілгендерді жоғалту не қателесу кезіндегі жоғалту; жүйені компьютер вирустарымен жұқтырғандағы  жоғалтулар.

· Санкциясыз енуге байланысты жоғалтулар: конфиденциалды ақпаратпен бөгде адамдардың кездейсоқ танысуымен байланысты жоғалтулар.

 Олардың жанасу нүктелері жүйенің барлық «ауданында» орналасқан. Кездейсоқ әсер етулерден сақтандыру  үшін сақтандыру құралдарын, жағдаяттарды табу мен осы жағдаяттарды блокировкалау  (жабдықтардың жұмыстан бас тартуы – отказ, электр энергиясының өшуі) қолданылады.

Әдейі әсер етудің жанасу нүктелері алдымен, компьютер жүйесіне ену мен шығумен байланысқан, яғни оның барлық периметрлерімен. Бұл ену мен шығулар ақпараттың енуінің штатты және штатты емес каналдары болуы мүмкін. Штатты каналдарға жататындар: тұтынушылар терминалдары, ақпаратты бейнелеу мен документтеу құралдары, ақпаратты енгізу мен шығару құралдары, ақпаратты тасымалдауыштар, бағдарламамен қамтамасыз ету құралдары, сыртқы байланыс каналдары.

Компьютер жүйесіндегі қорғау болмағанда ақпаратқа әдейі енудің мүмкін каналдарына жататындар:

· Барлық жоғарыда аталған құралдар, егер оларды заңсыз түрде қолданса;

· Технологиялық пульттер мен басқару органдары;

· Аппаратты құралдардың арасындағы байланыс сызықтары;

· Ақпаратты тасымалдайтын электромагнитті сәулелер;

· Электр жүйесіндегі қосымша қосылулар, аппаратты, компьютер жүйесі жанында орналасқан бөгде коммуникацияларды  жермен қосу.   

Әдейі әсер ету жағдаяттарының уақыты мен  көрінетін жерін алдын ала білу мүмкін емес, алдымен потенциалды бұзушының кейбір моделін анықтау үшін аса қауіпті жағдайларды болжап отыру керек:

· Бұзушы кез келген уақытта және компьютер жүйесі периметрінің кез келген жерінде пайда болуы мүмкін;

· Бұзушының біліктілігі /квалификация/ мен білетінділігі /осведомленность/ берілген жүйені жобалаушы дәрежесінде болуы мүмкін;

· Жүйенің жұмыс істеу принциптері туралы үнемі сақталатын ақпарат, құпия ақпаратпен бірге, бұзушыға белгілі;

· Бұзушы өзінің мақсатына жету үшін ең әлсіз звеноны таңдайды;

· Бұзушы ретінде тек бөгде адам ғана емес, сонымен қатар  жүйенің заңды тұтынушысы да болуы мүмкін.

 Әдетте ішкі және сыртқы қауіп көздерін айырады.

Ішкі  қауіп көздеріне персоналдың кездейсоқ  жіберген қателері және әдейі жіберген жағдаяттары жатады./действия/

Сыртқы қауіп әр түрлі. Нарықтық экономика жағдайында, ұжымдар арасындағы бәсекелестік олардың бір- біріне қызығушылық танытуына әкеледі.

Бәсекелестерден басқа фирмалар мен жеке тұлғаларға мафиозды топтар да үлкен қауіп тудырады.

Көптеген ірі коммерциялық  структуралар өздерінің мықты қауіпсіздік қызметін құрды, олардың қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы негізгі алдына қойған мақсатына потенциалды клиенттері, партнерлері мен бәсекелестері туралы ақпараттарды табу жатады.

   Ақпараттарды бұзу көздеріне жататындар:

· Кедергілер /помехи/;

· Жабдықтар жұмысына кедергілер /сбои в работе оборудования/

· Жауапсыз тұтынушы (персоналдың қателері);

· Санкциясыз ену;

· Вирустар.

 Қорғау құралдарына экрандалған бөлмелер құру, жүйені қоректендіру сүзгілерін /фильтры сетевого питания/  жатады. Олар жүйедегі ауыспалы токтың жоғары вольтты /300 – 600 вольт/ қысқа импулстарынан  қорғайды. Жабдықтардың жұмысындағы кедергілер /сбои/:

1.                      Қоректендіруден айыру /отключение питания.

2.                      Процессордың немесе жұмыс құралдарының істен шығуы.

3.                      Ақпаратты жинақтаушының істен шығуы.

 Дискілерді айнадай көшіру /зеркальное копирование дисков/ (егер сізде бірнеше диск болса, бір дискідегі берілгенді екіншісінің бос жеріне  айнадай көшіруге болады. Басқа дискіде берілгендердің нақты көшірмесі шығады. Нәтижесінде берілгендердің айнадай көшірмесі шығады. Бірақ екі диск үшін бір конроллер қолданылады және бұл оның осал жері. Айнадай бейнелеу ақпаратты жазу операциясын баяулатады, себебі контроллер екі дискіден де ақпаратты оқи алады. ). Дискілерді  дублдеу /дублирование/   - айнадай бейнелеу сияқты, бірақ әрбір дискіде өзінің жеке контроллері бар,  сондықтан ол істен шығу жағдайында  осал емес, RAID массивті дискілер (бірнеше қымбат емес дискілерді құрастырып қолдануда олардың көптігінен қорғау күші артады) архивтеу мен резервті көшіруде қолданылады.

4.                      Жауапсыз тұтынушы (персоналдың қателері).

Берілгендерді верификациялау, маңызды позицияларды бекіту, берілгендерді тексеру.

5.                      Санкциясыз ену. Жүйені тұтынушының зондтау /зондирование/ - бұл тұтынушының жүйенің нашар қорғалған бөліктерін пайдалануы. Ресурстарды рұқсатсыз пайдалану тәртіп бұзушылық болып саналады.

 Тұтынушының енуі – бұл тұтынушының жүйеге қорғанышын бұзып енуі. Бұл бұзушылықтың қауіпті түрі. Ақпаратты НСД түрімен бұзуға қарсы қорғаныс әдісіне жататындар:

· Файлдар мен хабарламалардың нумерациялау;

· Байланыс каналдарын тұтынушылардың пароль қоюы арқылы қорғауы;

· Криптографиялау;

· Электронды кілтті қолдану.

 Ақпаратты қорғау шараларының классификациясы

Қазіргі кезде компьютерлік қылмыстар түрі көп. Компьютерлік қылмыстарға қарсы қолданылатын шараларды төмендегідей бөледі:

· Нормативті- заңдылықты

· Моральды – этикалы

· Ұйымдастырушылық

· Техникалық

 Нормативті – заңдылықты – құрамына заңдар, сонымен қатар қоғамда ақпараттық қатынастарды реттейтін механизмдер мен оларды жүзеге асыру шаралары кіреді. Құқықтық  шараларға компьютерлік қылмыстар үшін қолданылатын жауаптылықтарды құрауды, қылмыстық және азаматтық  заңдарды жақсарту шараларын, бағдарламашылардың авторлық құқығын қорғауды  жатқызуға болады.

Тек кейінгі кезде ғана компьютерлік қылмыспен күрес жөнінде жұмыстар жасалып жатыр.

Моральды- этикалық  - ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыздандыруға бағытталған, бірақ заң жүзінде немесе әкімшілік тарапынан бекітілмеген, тек ұжымдарда қоғамдық пікірлер мен салт-дәстүрлер арқылы ұсталатын ережелер мен нормалар.

Закончили 01.10.12

Ұйымдастырушылық – ақпаратты алуға, сақтауға және беруге әкімшілік жолдармен бекітілген ережелер мен шаралар. Әрбір  кәсіпорында немесе фирмада ақпаратты сақтау мен қорғау шаралары өзінің масштабы мен формасына қарай ерекшеленеді. Техникалық жағынан жоғары дәрежеде жабдықталған қиянатшылардың  злоумышленники/ қауіпі ақпаратты қорғау үшін күрделі таңдауды қажет етеді. Осындай шешімдердің негізіне жататындар:

Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде ғылыми принциптерді қолдану, олардың құрамына кіретіндер: заңдылық, экономикалық тиімділік, дербестік /самостоятельность/ және жауаптылық, еңбекті ғылыми түрде ұйымдастыру, теория мен практиканы тығыз байланыстыру, специализация мен біліктілік, бағдарламалы-мақсатты жобалау, тығыз байланыстылық пен координациялау, қажетті конфиденциалдылықты сақтай отырып қолдануға қарапайымдылық.

· Кәсіпорын  қызметкерлерінің өздеріне сенім артып жүктелген ақпаратты сақтай білуіне заңды міндеттерді  қабылдауы.

· Ақпаратты ұрлау немесе өзгерту мүмкіншілігін болдырмайтын әкімшілік тарапынан жағдайлар құру

  Конфиденциалды ақпаратты сенімді түрде қорғау үшін келесі  ұйымдастырушылық шараларын қолдану  қажет:

· Қорғалатын ақпараттың конфиденциалдық дәрежесін анықтау

· Қорғау құралдары мен әдістерін (локальды, обьективті не аралас) таңдау.

· Қорғалатын ақпаратты өңдеу тәртібін бекіту

· Кеңістік факторларын есепке алу: бақылайтын  зона енгізу, бөлмені дұрыс таңдау және обьектілерді өзара және бақылайтын зонамен шекарасын орналастыру

· Уақытша факторларды есепке алу: қорғалатын ақпаратты өңдеу уақытын шектеу және жоғары конфиденциалды дәрежеде ақпаратты өңдеуге аз ғана адамдарға өңдеу мерзімін нақтылы айтып жеткізу.

 Техникалық құралдар – сізде өңдеуге  не сақтауға арналған  ақпараттың оған санкциясыз  басқалардың енуін болдырмайтын, оған жол бермейтін арнайы техникалық және бағдарламамен қамтамасыз ету комплекстері.  Ақпаратты қорғаудың техникалық әдістері аппаратты, бағдарламалы және аппаратт-бағдарламалы болып бөлінеді

Ақпараттың ұрлануыны болатын каналдарды  блокировкалау техникалақ құралдар арқылы  еңбекті және өндірісті ұйымдастыруды қамтамасыз ету үшін, обьектіні қорғау жүйесін құруға бірқатар шаралар орындалады:

· Ғимараттың орналасу ерекшелігін, ғимараттағы бөлмелердің орналауын, айналасындағы территория мен оған келетін коммуникацияларды саралау.

· Ішінде конфиденциалды ақпараттар айналымда болатын бөлмелерді анықтау және оларда қолданылатын техникалық құралдарды ескеру

 Келесі техникалық шараларды жүзеге асыру:

· Қолданылатын техниканы қосымша сәулелер әсеріне төзімділігіне сәйкестігін тексеру, бөлмені және бөлмедегі осы техниканы экрандау

· Жекелеген желілерді, кабельді оңашалау, арнайы қондырғыларды және активті мен пассивті қорғаудың құралдарын қолдану

 Нақтылы қорғау жүйесінің құрамына жоғарыда көрсетілген барлық құралдар кіреді, оларинтеграция жолымен құрылады. Оны құрудың негізгі қиындығы, жүйе бір мезгілде бір-біріне қарама қайшылықты екі талаптарға сай болуы керек:

· Ақпаратты сенімді қорғауды қамтамасыз ету

· Қызметкерлер және әсіресе клиенттер үшін ыңғайсыздық тудырмау

 Сонымен қатар жүйе белгілі ұстағышта айналымдағы ақпараттың ұрлану, жоғалу қаупін алдын ала болжап, одан болатын шығын мөлшерін анықтап, болдырмауды қамтамасыз етуге үнемі дайын болуы керек.

 

Практикалық жұмыс 9-10.   

                                      Қолданушы клиенттің байланысын орналастыру және қолдау

 

Клиенттермен байланыс. Байланыс – бұл адамдар арасындағы қарым-қатынастың жүзеге асырылу процесі және бүкіл адам өмірін құрайтын маңызды компонент. Бірақ қарым-қатынас, адамдармен сөйлесу оңай емес, коммуникативтік аспектілерден, олардың өзара әсерінен, этикадан, коммуникация техникасынан және басқа компоненттерден тұратын байланыс жүйесі. Жақын адамдармен күнделікті өмірде адамдар қандай интонацияны, оның дауысы мен сапалы ақпараттың қаншалықты екенін білмейді. Бірақ байланыс процесі жұмыспен тығыз байланысты болғанда және оған тікелей байланысты болса, онда адамда клиенттермен қарым-қатынас жасаудың белгілі бір әдісі, ақпарат беру әдістері және белгілі бір ережелер мен этика қағидалары болуы керек.

Тұтынушылармен қарым-қатынас жасайтын адам мақсатқа қол жеткізу жолында байланыс орнату керек. Кәсіби қарым-қатынас пен қарым-қатынас дағдылары әрқашан сатушы мен клиент үшін өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын және қызмет сатып алған соңғы оң нәтижеге ие. Өзара түсіністікке қол жеткізу, келіспеушіліктерді болдырмау, адамды үнемі тұтынушы ретінде тарту – компанияның беделін сақтап қалуға тырысатын клиенттермен қарым-қатынастың негізгі мақсаттары.

                                               Клиенттермен қарым-қатынас психологиясы

Қызметтің кейбір түрлерін ұсынатын компанияның өкілдері клиенттердің санының артуына мүдделі. Сондықтан, байланыс тікелей пайда табу құралы болып табылады. Өнімді немесе қызметті сәтті және тез сатқындау үшін сатушы арнайы қарым-қатынас дағдыларына ие болуы керек, ол қалаған нәрсені жақсы түсінуі және келіссөздер жоспарын дұрыс тұжырымдай білуі керек, бұл клиенттермен сату бойынша тиімді қарым-қатынасты қамтамасыз етеді.

Клиенттермен қарым-қатынас жасау дағдысына ие болған білетін сатушы, өз қызметтерін көрсетер алдында, ол өзі қызықтыратын нәрсені көрсетеді. Яғни сатып алушының орнына қойылады. Ол сондай-ақ, клиент оны қалай көретінін білуге ​​тырысады, сондықтан сіз кемшіліктерді білу және оларды түзету үшін айна алдында жаттығу керек. Сатушы барлық қозғалыстар мен сөздерді бақылауы керек екенін түсінеді. Өйткені, бұл дұрыс емес қозғалыс, дұрыс емес гестикуляция немесе наразылық сатып алушы нашар және сенімсіз нәрсе туралы сигнал ретінде түсіндіріледі және қорқады, ол кетеді және сатушы пайдасыз қалады.

Клиентпен қарым-қатынас әдістері.Ең бастысы – кездесу және алғашқы әсер. Бұл адам оған ұсынылған қызметтермен келісе ме, осы компаниямен ынтымақтасуға болатынынан байланысты. Мұны істеу үшін, ең алдымен, жайлылық үшін барлық жағдайды жасау қажет. Егер ол өзі компанияның кеңсесіне келіп кетсе, онда бұл кеңседе жағымды болу керек. Егер бұл дүкенде болса, көшеде болса, ыңғайлы болу керек, содан кейін компания өкілі әңгімелесу үшін ыңғайлы орын табуды ұсынады. Потенциалды клиент оларға қамқорлық жасайтындығын, оған құрметпен қарайтынын, сосын ол кездесуге кіріп, сенімін білдіруі керек.

Егер сіз бірінші әсердің үрдісін егжей-тегжейлі талдайтын болсаңыз, онда назар аудару қажет кейбір ерекшеліктерді ажыратуға болады, өйткені олар өкіл арқылы компания клиентінің имиджін қалыптастырады.

Сыртқы түрі өте маңызды рөл атқарады, себебі сіздер білесіздер, «киімге кездесуге …». Кәсіпорынның өкілі шорт пен көйлек киіп жүрсе, іскерлік істер туралы сөйлескенде, ол байыпты түрде қабылданбайды. Егер компания қатаң болса немесе осындай болғысы келсе, оның қызметкерлері тиісті түрде көрінуі керек, яғни бизнес-кодексінде ұқыпты және таза.адам ұқыпты серікке сөйлесіп кезде, ол өзі осы, сондықтан болуға және клиент жанашырлық бастау өткім келеді.

таныстыру барысында табандылық жоқ, бірақ ол өзіңізге қызығушылық сезіндім назар аудара отырып, тікелей көзге оған қарау керек. Көбіне адамдар ол өтірік жатыр ма сіз көрінісін сырғытып тырысып емес, тым тікелей көз, жауап беру үшін тапсырыс берушінің алдында және оның барлық сұрақтарға үңілуіміз керек деп ой жақын осы жабысып, егер қандай адамның көз, сіз оңай, сондықтан көрінеді түсіну, және мүмкін деп санайды шетке. Ең бастысы, көрініс тыныш, ашық және сенімді болды.

Қолтаңба – бұл екі адаммен байланыстырудың ерекше жолы, бірақ олар әлі ештеңе туралы сөйлеспеді. Кездесу барысында адам қолын сілкіп бірінші болып, ал сәлем де ақырын, бірақ қатты және жігерлі тым тығыз емес және айтуға тиіс. Мұндай қолжазбалық сәттен бастап, тұтынушы энергия ағындарын қабылдағаннан кейін оң нәтиже бере алады.

Сіз бірінші әңгіме басынан бері енгізу, және тапсырыс берушінің атауын сұрайды, және, егер мүмкін болса, бірақ тым жиі атымен тұтынушыны қоңырау шалу қажет. адам өз атын естіп тілдесуден кезде, олар адам ол құрмет пен түсіністік қарастырылады деп санайды, өзін-өзі бағытталу механизмі қосулы.

Агенттік оны клиентпен физикалық деңгейде бірдей деңгейде қадағалауы керек, ол одан әлдеқайда жоғары. Сондықтан, мысалы, кеңседе, агент орындықтың биіктігін сәл жоғары деңгейде реттей алады. Бұл ерекшеліктер маңызды, себебі, егер теңдесі жоқ болса, клиент агент сол сияқты адам екенін сезеді, бірақ егер ол әлдеқайда жоғары болса, онда ол әлдеқайда көп әсер етеді. Сондай-ақ, агент адам мен оның арасындағы ара қашықтықты қамтамасыз етуі керек, бұл адамға оның жеке кеңістігін қалдырады, ол шамамен 1 м.

Әңгімелесу барысында қызметкер сұхбаттасушыға қызығушылық танытуы, оның тілектерін сұрап, сыпайылық білдіруі керек, сыпайы сөйлемдерді айтуы керек («өтінемін», «рахмет», «бұл үшін емес»).

Ең бастысы – сыпайылықпен шектен шықпау, тұтынушылардың реакцияларына теріс әсер етуі мүмкін. Мүмкін, олар оны ренжітуге және оны тұзаққа түсіруге тырысады, деп ойлайды, олар оны алдау және оны алдауды қалайды, бұл жағдайда жағдай түзетілмейді және оны қайтаруға болмайды. Сондықтан, клиенттің жеке басын емес, компанияның артықшылықтарын, оның артықшылықтарын шоғырландыру керек.Ал клиент ашық және қайырымды мінез-құлқымен айналысады. Мазасыздықтың шекарасынан өтуге болмайды. Агент ұсынған барлық ұсыныстар оңай және жеңіл болуы керек, сіз дереу адамға баса алмайсыз немесе оны дереу шешуді талап ете аласыз. Біз оған ұсыныс туралы ойлауға уақыт беруіміз керек. Біз сондай-ақ клиенттің өте бірегей клиент екенін және компанияның тағдырына байланысты оның бірегей екендігіне сенуіміз керек. Сонан соң адам өзін осындай манипуляцияға айналдырып, өнімдерді немесе қызметтерді сатып алады.

Егер менеджер клиенттермен қарым-қатынас жасауда психологияның негізіне ие болса, ол тұтынушылардың қарым-қатынасын айтарлықтай жақсартады және сату пайдасын арттырады.

Клиенттермен байланыс ережелері

Клиентпен қарым-қатынас жасау барысында агент менеджері тиімді нәтижеге ықпал ететін ережелерді басшылыққа алуы керек.

Клиентпен байланыс менеджері клиенттің жеке басына назар аударуы керек. Ол үшін менеджер белсенді түрде тыңдауға, барлық талаптар мен тілектерді тыңдауға тиіс. Клиент тыңдағысы келетін барлық тауарлардың немесе қызметтердің сапасы туралы айтып беріңіз, оған қызығушылық тудыратын барлық сұрақтарға жауап беріңіз, өз қалауыңыз туралы сұраңыз.Қазір тауарларды сатып алуды талап етпеңіз, ойларыңызды жинауға уақыт бөліңіз. Сатушы оң шешім қабылдауға ғана мүмкін, бірақ ешқандай интрузивности. Дау жігерлі болуы керек, бірақ истерическая емес, сөйлесу тез емес және баяу емес.

Сіз сондай-ақ адамның шеберлігіне бейімделуіңіз керек, ол өз сөзсіздігі туралы алаңдамай қалмауы үшін қатал сөздермен сөйлемеңіз. Егер белгілі бір ғылыми тұжырымдамалар немесе анықтамаларсыз жасай алмасаңыз, оларды түсіндіріп, түсініспеушіліктер болмауы керек. Ең бастысы – бұл өнімнің иелігінде болған барлық жағымды қасиеттердің тізімін жасау және егер адам оны қаламаса, әртүрлі терминдерді түсіндіретін қымбат уақытты жұмсамайды.

Менеджер мен клиент арасындағы қарым-қатынас, ең болмағанда іскерлік қатынастар контексінде, тауарлардың құндылығына сəйкес болуы керек. Біз барлық жағдайларға, материалдық тауарларға байыпты қарауымыз керек. Бірақ сіз өзіңізді іскерлік адам ретінде қалыптастырудың қажеті жоқ, кез-келген уақытта клиенттің қатысуымен телефонмен сөйлесіп немесе жақын жерде және күтіп тұрған кезде басқа мәселелермен алаңдатудың қажеті жоқ. Кездесуге уақытында келіп, хабарлар мен қоңырауларға жауап беру керек.Тек қана құрметпен қарауға бірдей көзқараспен қарауға болады. Бұл компанияны ұсынатын сатушы үшін өте маңызды.

Агент әрдайым өзінің мінезінде мінсіз болуы керек. ол, жұмыс таныту қарап, қалпыңызды сақтап, әдемі сөз айтуға, сіздің мәнерде таң байланысты кезде ол әрдайым, сол мінсіз сәйкес қызметкер ұсыныс өнімдерімен байланысты сатып алушылар үшін жеткілікті сенімді болуы тиіс.

Алғашқы кездесуде мінсіз имиджіңізді сақтай отырып, сатушы бұрынғы қалпында қалуы керек және болашақта оның мінез-құлқымен ұзақ уақыт қарым-қатынаста болғанда кемелділікпен қарау керек. Егер сатып алушыда сұрақтар туындаса, сатушы әрқашан оларға жауап беруге дайын. Келісім шартында өзгерістер болса, клиентке дереу хабарландыру керек.

Клиент әрдайым дұрыс болатын ереже стандартты емес, сол себепті оны қалдыра аласыз. Қашан адам олар сапасы нашар болып табылады, бірақ сол уақытта ол ұзақ уақыт бойы оларды пайдаланылатын мәлімдей отырып, қызметтер үшін ақша, мысалы, қайтару талап жеке мақсаттарға қол жеткiзу кәсіби обработчик және актілер болып табылады.клиент Мұндай компанияның қауіп болып табылады және оның беделіне нұқсан келтіруі мүмкін, сондықтан сіз онымен барлық байланыста жоюға мүмкіндігінше қажет.

клиенттермен қарым-қатынас түзету қалай, компанияның табысты айқындалатын болады. олар барлық ережелер сақталуға болса, онда кепілдік ынтымақтастық, қолданыстағы және сол арқылы компанияның беделіне жақсарту арқылы жаңа клиенттерді тарту.

Клиенттермен қарым-қатынас этикасы

Әр адамның оған құрмет пен дұрыстылықпен қарауы ұнайды. Тіпті жақын адамдар арасындағы қарым-қатынаста да сыпайылық болуы керек.

Іскерлік қарым-қатынас этикасы жақын және әріптестерімен жемісті қарым-қатынас жақсы жолы бар. Әсіресе еңбек қызметінде маңызды. адам тиісінше, құрметпен қараймыз кезде, ол сол көзқарасын кері алуға болады. Сатушы мейірімділікпен клиентті қарсы болса, онда ол осылайша компанияның тұлға ретінде өзіңізге оң клиентті орнатады, және байланыс бар екенін көріп, оның тілектері туралы сұрап, барлық клиенттерге сұрақтарға жауап, өнім туралы айту басталады және өнім көрсететін және болып табылады Клиентпен жақсы қарым-қатынас техникасы.Мұндай қызметтен кейін клиент қанағаттандырылады және ол фирма туралы жағымды әсер қалдырады.

Сыпайылық іскерлік қарым-қатынастардағы этиканың маңызды құрамдас бөлігі. Ол клиентке қатысты мінез-құлық, дауыс, іс-әрекет және емдеу әдісімен көрінуі керек. Өздерін сыпайылықпен қабылдайтындығын көргенде, ол компанияға қандай жақсы және сыпайы адамдар жұмыс істеп жатқанын ойлап, компанияға көңіл бөледі, бұл компания да жақсы.

Әңгімелесушіні құрметтеу үшін дауысты, интонацияны, белсенді тыңдауды қажет етеді. Әңгіме барысында сіз басқа нәрселер мен заттармен алаңдатпайсыз, әңгімеге толығымен келіп, клиенттің сөздеріне, мүдделі нәрселеріне, барлық сұрақтарға жауап беру маңызды.

Біз өзімізді онымен сөйлесуді түсіну үшін тұтынушының орнына жеткізуіміз керек, ол барлық ақпаратты түсінеді және жауаппен қанағаттандырылады. Агент клиентпен бірдей жауап беруі керек болғандықтан сөйлесуге және өзін ұстауға тиіс, яғни ол өзінің ұсынысына ризашылық білдірді.

Клиентке оныншы рет бірдеңе сұраса да, сатушы өзімен бірге қажетті нәрсені іздеп жүргенде, оған кінәлі болса да дауысты көтеруге тыйым салынады. Сатып алушы сатушының дауысының жоғарылауына кедергі келтіруі мүмкін.Сатып алушымен іскерлік бар екенін түсінетін болса, сатушыны әдейі өзіне ашуға тырысып, көңілін көтеру үшін әдейі сатып алады.

Сондай-ақ, әңгімелесушіні үзуге, онымен пікірлесуге, сөйлесуді үзуге және аяқталмаған қалдыруға болмайды. Аузыңызды уақытында жабу керек, тыныштықты сақтап, тыңдаушыны тыңдаңыз. Сұрақ қойыңыз да, жауап бермейінше, адам жауап бермейінше жабыңыз.

Компанияның барлық қызметкерлері әрдайым адамдармен сыпайылықпен әрекет етуді білмейді, әсіресе мұндай мінез-құлықтың жоқтығы. Сондықтан клиенттермен қарым-қатынас жасау үшін олар сыпайылықпен сөйлесе алатын кандидатураға тек жарамды кандидатты таңдайды. Ал басқа қызметкерлермен тиімді қарым-қатынас жасау және іскери этиканы оқыту дағдыларын дамыту үшін тренингтер өткізу қажет. Барлық қызметкерлер клиенттермен қарым-қатынас мәдениеті негізінен компания кірістеріне әсер ететінін түсінуі керек. Адамдар осындай құрметті көзқарастың орнына естуді жақсы көреді, олар үнемі тұтынушыларға айналады.

Тыңдау қабілеті – клиентпен қарым-қатынас жасаудың негізгі әдісі, капиталдың акцияға шығуы.

клиенттермен дұрыс байланыс назар олардың қажеттіліктеріне назар аудару әңгіме оларды төленуі тиіс деп болжайды. Адамдарға тыңдаған нәрселер туралы түсінік беру керек. кивнув, poddakivaniem, дене бітімін, бет өрнек, қарап, ескерту, осылайша әдептілік көрсететін және әңгіме енгізілген: Сатып алушы осындай реакциялар Сатушы оған тыңдап түсінеді.

адам ант немесе қорқытып, айқайлап, дөрекі әрекет кезде, клиенттермен қарым-қатынас мәдениетін, жөн болар еді, бірақ, сол түрінде жауап беруге мүмкіндік бермейді, ол жұмыстан босату үшін қауіпті болып табылады. компанияның қызметкері әрдайым ол тіпті жеткіліксіз клиентпен, іскерлік қарым-қатынас этикасын сақтауға міндетті, дөрекі қарағанда жоғары болуы тиіс. Тек бұл жағдайда, сіз тыныштық сақтауға және қауіпсіздік қызметіне қоңырау шалуыңыз керек.

клиенттермен байланыс стандарттары, сондай-ақ қызметкерлер адамның пайда болуы кедергі болуға тиіс емес, барлық адамдар мен қызметтерге тең назар аудару қажет деп анықталады; клиенттермен байланысу кезінде клиенттердің есімдерін есте сақтаңыз және оларды құрметтеңіз; клиент әрдайым өніммен және қызметтермен қанағаттануы керек екенін есте сақтаңыз,және бірдеңе дұрыс болмаса, оны бірден табуыңыз және түзетуіңіз керек; әрқашан байланыста болыңыз; Қызмет және оның мақсаты туралы адамға толық хабарлау; телефон қоңырауларына жауап беруге және әңгімелесушіні сыпайылықпен, тірідей сезінеді; адамға назар аудару; іскерлік қарым-қатынас этикасын сақтау.

Клиенттермен қарым-қатынас стандарттары – бұл тауарлар мен қызметтерді ұсынатын компания өз қызметінде табысқа жететін қағидаттар. Егер компания коммуникациядағы және клиентке бағдарланған сыпайы білікті мамандардың жақсы үйлесімді командасына ие болса, онда мұндай компания үлкен табысқа қол жеткізе алады.

 

Практикалық жұмыс 11-12

                                        Корпоративтік сымсыз локалдық жүйені құру

Қазіргі таңда информатика курсында оқушылардың ақпарат алмасуының сымсыз технологиялары бағыты бойынша білімдерін кеңейту қажеттілігі туындап отыр. Қазірде Bluetooth немесе Wi-Fi-ды ешқашан қолданбаған оқушыны кездестіру қиын, солай бола тұра оқушылар осы ақпарат алмасу технологиясының қалай жұмыс істейтінін білмейді де. Сондықтан да оқушылар арасында ақпарат алмасудың сымсыз технологиялары туралы білімдерін кеңейту үшін оқушылар Информатика курсында “Ақпарат алмасудың сымсыз технологиялары” бағытында қажетті білім мен білік алатын сандық білімділік ресурсын жасау қажет. Осыған байланысты мектеп оқушыларына арналған «сымсыз компьютерлік желілер» ақпараттық  жүйесін құруды мақсат етіп қойдық.

Бүгінде ғылымы мен техникасы дамыған ғасырымызда балалар сымсыз байланыстар мүмкіндіктерін терең пайдалануда, алайда олар сымсыз байланыстар туралы нақты ақпараттарды біле бермейді. Информатика сабағында оқушыларға сымсыз байланыстар жөнінде ақпаратты бағдарламаны құру негізінде беретін болсақ, баланың қызығушылығын арттырумен ғана шектелмей, білім сапасын да арттыра аламыз.

Компьютерлік желі (ағылш. сomputer network) - барлық құрылғылардың бір-бірімен өзара әрекеттесуіне мүмкіндік беретін байланыс желілері арқылы қосылған компьютерлердің және басып шығарғыштар мен мәтіналғылар сияқты басқа құрылғылардың тобы. Желілер шағын немесе үлкен, кабельдер арқылы тұрақты жалғанған, немесе телефон желілері мен сымсыз арналар арқылы уақытша жалғанған болуы мүмкін. Ең үлкен желі — Интернет, ол бүкіләлемдік желілер тобы болып табылады. 

Компьютерлік желілердің даму тарихы желі құрамына кіретін ЭЕМ және телекоммуникациялар құралдарының дамуымен тығыз байланысты. Компьютерлік желілерді құру жұмыстары XX ғасырдың 60 жылдары басталды. Компьютерлік желілердің бірінші түп тұлғасы ретінде  үлкен ЭЕМ негізінде құрылған деректерді телеөңдеу жүйелері (ДТЖ) жүрді. Деректерді беру құралы есебінде сол кездегі телефон желілері пайдаланылды. ДТЖ негізгі элементтері ретінде модемдер, абонент пунктері және коммутация құрылғылары жүрді. ДТЖ жүйелері тек тиісті сигналдарда қолданылды. ДТЖ-ның негізгі кемшілігі – оның төменгі жылдамдығы еді (9600бит/с,нақты 2400бит/с). Сондықтан ДТЖ-ны жетілдіру бағыттарының бірі цифрлық телефон коммутаторларын жасау болды. ДТЖ-ның екінші кемшілігі – деректерді байланыс арнасы бойынша тек белгілі бір уақытта, белгілі бір жылдамдықпен беру. Бұл кемшілік АҚШ-та ең алғаш рет 70 жылдарда кең жолақты хабарларды (КХ) беретін кабельдік теледидар коммуникациясын қолдану арқылы жойылды. Желілерге өтудегі үшінші бағыт бірнеше үлкен ЭЕМ-нің өзара әрекеттесуін қамтамасыз ететін жоғары жылдамдықты шиналарды жасау болды. Желі дамуының төртінші бағыты деректерді өңдеуде бөлуді іске асыру еді. Ал 80 жылдардың ортасында, ДЭЕМ-дердің пайда болуымен бірге, аталған бағыттардың бәрі жақындасып, қазіргі компьютерлік желілерді жасауға әкелді [1].

Жалпы компьютерлік желі төмендегідей  топтарға бөлінеді (1 суретке сәйкес):

Сурет 1. Компьютерлік жүйе түрлері

 

Компьютерлік желінің ақпаратты жіберу ортасына қарай бөлінетін түрі сымсыз желі мәселесіне тоқталайық. Сымсыз желіні келесі жағдайларда қолдану тиімді:

-          адамдарға толы мекемелерде;

-          бір орында жұмыс істейтін адамдарға;

-          оңашаланған мекемелерде;

-          жоспарлау үнемі ауысып отыратын мекемелерде;

-          құрылыста, қазба жұмыстары жүріп жатқан жерде және т.с.с. [2];

Технологияға байланысты сымсыз желіні үш түрге бөлуге болады:

-          жергелікті есептеуіш желі;

-          кеңейтілген жергілікті есептеуіш желі;

-          мобильді желі;

Желінің масштабына байланысты түрлері:

- жұмыс топтарының жергілікті желілері (бір ОЖ басқаруымен жұмыс істейтін компьютерлердің кішігірім санын біріктіреді);

- бөлімдердің жергілікті желілері (бір бөлімнің компьютерлерін біріктіреді);

- кампустардың жергілікті желілері (бірнеше кіші желілерді біріктіреді);

- бірлескен (корпоративті) желілер (бір мекеме немесе корпорация көлеміндегі компьютерлер мен желілерді біріктіреді ).

Интернет  бір ғана нүктеге байланып  қалған дәуірдің  өткені  қашан.  Бұрын сымсыз  ешжаққа  алыстай  алмайтын  болсақ, қазір  дамыған технологиялардың арқасында  ғаламторға  кез-келген  ұялы гаджет арқылы  шығуға болады.  Мұндай мүмкіндіктердің  түрлері  көп, бірақ  солардың ішіндегі ең  танымалы - Wi-Fi технологиясы [4].

Wi-Fi — шағын  қашықтықтарға  арналған  және  жылдамдығы жоғары технология.  Wi-Fi  атауын  таратып  айтар болсақ, ол  ағылшынның Wireless Fidelity деген сөзінің  қысқартылған  нұсқасы, мағынасы  «сымсыз  дәлдік»  дегенді  білдіреді. Wi-Fi  желісі  қосылу нүктелерінен  құралады.  Әрбір нүктенің төңірегінде, 50-100  метрдей радиуста  хот-спот немесе Wi-Fi аумағы  деп  аталатын  аумақтар  құрылады. Ғаламторға кіру  үшін осы нүктелердің  радиусына кірсеңіз болды,  интернет  баптаулары  автоматты түрде  жасалған .

Bluetooth (ағылынша Bluetooth — көк тіс) — радиомен тілдесу арқылы ақпарат алмасу технологияларының бірі. Ол 2,4 — 2,4835 GHz (ISM — Industrial, Science and Medical band, лицензиялау қажет емес диапазон) жиілік арасында жұмыс істейді.

WiMAX – қарқынды дамып келе жатқан технологиялардың жиынтығы және ол іс жүзінде телекоммуникацияның барлық салаларымен байланысқан. Кеңжолақты сымсыз ақпарат тарату желілері бүгінгі күнде IT-индустрияның негізгі бағыттының бірі болып табылады. Радиожеліге қойылатын негізгі талаптардың бірі – ол бөлінетін ресурстарға пайдаланушылардың қолжеткізу мүмкіндігін қамтамасыз ету болып табылады. Радиобайланыс технологиялары бүгінгі күні жергілікті желілер мен Интернетке мобильдік (жедел әрекетті, жылжымалы) енуді оперативті түрде орнатуға мүмкіндік береді [3].

Енді «Сымсыз компьютерлік желілер» ақпараттық жүйесінің  моделіне сипаттама жасайық.

Жалпы бұл ақпараттық жүйе мектеп оқушыларына және де компьютерлік сымсыз желілер тақырыбына қызығушыларға арналады. Енді осы жүйенің моделіне тоқтала кетсек,  негізінен жүйе 5 бөлімнен тұрады. Төмендегі 2-ші суретте титулдық бет көрсетілген.

Сурет 2. Жүйенің титулдық беті

 

Бірінші бөлім суретте көріп отырғандарыңыздай, компьютерлік сымсыз желілер деп аталады. Мұның толық сипаттамасы 3-суретте келтірілген. Екінші бөлім қосымша мәліметтер, яғни бұл бөлімде клиент, сервер, маршрутизатор т.с.с. қосымша мәліметтерді оқушы оқып біле алады. Үшінші бөлімде пайдаланылған әдебиеттер, төртінші бөлімде автор жайлы мәлімет және ең соңғы бөлімде программадан шығу әрекеті орындалады.

Сурет 3. Компьютерлік сымсыз желілер беті

 

Жоғарыда айтып кеткендей, 3-суретте сымсыз желілердің 7 түрінің атаулары мен логотиптері келтірілген. Оларды айта кететін болсақ: Wi-Fi, WiMAX, Bluetooth, 1G, 2G, 3G, 4G.

Соның ішінде Wi-Fi немесе кез келген сымсыз желілер орналасқан батырманы бассаңыз сізге осы технология жайлы қысқаша мәлімет беретін төмендегі 4-суретте көрсетілген бет ашылады. Ал толық нұсқасын оқу үшін бағдарламаның төменгі бөлігінде орналасқан "толық мәлімет" батырмасын бассаңыз  болғаны. Сондай-ақ осы бетте оқушылардың өз білімдерін тексеру үшін арнайы тест сұрақтарымен қатар бақылау сұрақтары бар (5-сурет, 6-суреттерге сәйкес). Бұл тест пен бақылау сұрақтары барлық тақырыптарда кездеседі. Осы арқылы оқушы өзінің бұл технологияларды қалай меңгергенін біле алады. 

Сурет 4. Wi-Fi сымсыз желі туралы бет.	Сурет 5. Wi-Fi тарауы бойынша бақылау сұрақтары бейнеленген бет.
Сурет 6. Тест бөлімі

Модельдің жалпы сипаттамасы осы. Қазіргі таңда Bluetooth немесе Wi-Fi-ды оқушылар түгелдей дерлік қолданғанымен, бұл мәселелер жөнінде ақпарат, бұл технологияның қалай жұмыс істейтінін біле бермейді. Сондықтан да оқушылар арасында ақпарат алмасудың сымсыз технологиялары туралы білімдерін кеңейту мақсатында әзірленген жұмыс қажетті білім мен білік береді деп ойлаймыз. Бұл модель арқылы әзірленетін бағдарлама оқушыларға тиімді және ыңғайлы формада жасалады. Осы бағдарлама арқылы оқушылар сымсыз желілер туралы толығырақ мәлімет ала алады.

Жалпы қорытындылай келе бұл бағдарлама қазіргі таңда информатика курсында оқушылардың ақпарат алмасуының сымсыз технологиялары бағыты бойынша білімдерін кеңейтуге септігін тигізеді деп ойлаймыз. Бұл сымсыз желілер туралы ақпараттық-анықтамалық жүйені Adobe Flash, Auto Play сияқты бағдарламаларда немесе Delphi және Visual Basic бағдарламаларының бірінде жасауға болады.

 

 

Шынайы аутентификация процесін орналастыру және құру

 

Компьютерлік жүйеде тіркелген әрбір субъект (пайдаланушы, құрылғы, процесс және т.б.) оны анықтайтын белгілі бір ақпаратпен байланысқан болуы тиіс. Субъект ретінде пайдаланушы немесе оның атынан жұмыс жүргізетін ақпарат қарастырылады. Ол ақпарат субъектің идентификаторы деп аталынады.

Идентификатор сан немесе таңбалардың жолы (тізбегі) түрінде құрастырылады. Егер пайдаланушы желіде тіркелген идентификаторы бар болса, оны жарияланған немесе заңды пайдаланушы деп атайды. Ал басқалары жарияланбаған немесе заңсыз деп есептеледі. Пайдаланушы компьютерлік жүйенің ресурстарына қол жеткізуі үшін идентификация мен аутентификация процедураларынан өтуі тиіс.

Идентификация (Identification) дегеніміз пайдаланушыны идентификаторы бойынша анықтау процедурасы. Ондай амал пайдаланушы желіге кіруге талаптанғанда орындалады. Пайдаланушы желінің сұранысына жауап ретінде өзінің идентификаторын хабарлайды, ал жүйе оны өзінің базасында бар екендігін тексереді.

Идентификациялау процесін адамдар үшін екі түрлі тәсілмен орындауға болады: атрибутивтік және биометрикалық тәсілдер. Атрибутивтік тәсіл бойынша адамға рұқсат қағаз (пропуск), жетон (тағатын белгі), кілттер және т.б., немесе пароль, коды бар зат. Ал биометрикалық тәсіл бойынша адамның саусақтарының өрнегі, көздің сыртқы мөлдір қабығы мен көз торы және тағы басқа сипаттамалары пайдаланылады. Бұл тәсіл мамандардың тұжырымы бойынша ең сенімді деп есептелінеді.

Аутентификация (Authentication) дегеніміз пайдаланушының, процесс немесе құрылғының шын екендігін тексереді. Мұндай тексеру пайдаланушының (процестің немес құрылғының) шын мәнінде өзі екендігін сенімді түрде көз жеткізеді. Тексеру кезінде пайдаланушы да ақпарат алмасуға қатысады. Пайдаланушы өзінің идентификаторының шын екендігін дәлелдейді. Ол үшін парольді немесе сертификатты енгізеді.

Пайдаланушының (субъектің) шын екендігін тексеру кезінде оны идентификациялау мен аутентификациялау процестері бір-бірімен байланысқан болады. Осылардың тексеруінен кейін ғана жүйе пайдаланушыға өзінің ресурстарын пайдалануға рұқсат береді.

Желінің барлық ресурстарына қол жеткізу үшін пайдаланушы аутентификациялау процесінен бір рет өтсе жеткілікті. Сондықтан қазіргі кездегі операциялық жүйелерде орталықтандырылған аутентификациялау қызметі қарастырылған. Ол қызметті желідегі бір сервер атқарады және ол өзінің жұмысы үшін деректер базасын (ДБ) пайдаланады. Бұл деректер базасында желіні пайдаланушылар туралы есептік деректер, оның ішінде пайдаланушылардың идентификаторлары мен парольдері, тағы басқа да ақпараттар болады [2,9-11,14-16].

Желідегі пайдаланушыны қарапайым аутентификациялау процедурасын келесі түрде сипаттауға болады.

1. Пайдаланушы желіге логикалық кіруге талаптанғанда өзінің идентификаторы мен паролін енгізеді. Бұл деректер аутентификациялау серверіне өңдеуге түседі.

2. Пайдаланушының идентификаторы бойынша аутентификациялау серверіндегі деректер базасында сақталынған тиісті жазу табылады.

3. Одан пароль алынып, пайдаланушы енгізген парольмен салыстырылады.

4. Егер ол парольдер бірдей болса, онда аутентификациялау табысты аяқталды деп есептелінеді. Пайдаланушы өзінің статусына байланысты желінің ресурстарын пайдалануға мүмкіншілік алады және авторизациялау жүйесі анықтаған өзінің статусына сай құқықтарға ие болады.

Қарапайым аутентификациялау схемасында пайдаланушының паролі мен идентификаторын жеткізуді келесі тәсілдермен орындауға болады:

1. Шифрланбаған түрде. Мысалы, парольді аутентификациялау PAP (Password Authentication Protocol) протоколы бойынша парольдер ашық түрде қорғалмаған байланыс арналары арқылы жеткізіледі.

2. Қорғалынған түрде. Барлық жіберілетін деректер (пайдаланушының паролі мен идентификаторы, кездейсоқ сан және уақыт белгісі) шифрлау немесе бір бағытталған функция арқылы қорғалынған болады.

Әрине, пайдаланушының паролін шифрланбаған түрде жіберу қауіпсіздіктің ең төменгі деңгейін де қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан парольді қорғау үшін жіберудің алдында оны шифрлау қажет.

Қарапайым аутентификациялауды ұйымдастырудың схемасы парольдерді жіберудің әдістерімен қатар, оларды сақтау мен тексерудің түрлері де өзгеше болады. Пайдаланушылардың парольдерін сақтаудың тәсілдерінің ең көп тараған түрі оларды ашық түрде жүйелік файлдарда сақтау. Ол файлдардың оқудан немесе жазудан қорғауға арналған атрибуттары болады. Бұл тәсілде криптографиялық механизмдер қолданылмайды. Бұл тәсілдің кемшілігі – қаскүнемнің жүйелік файлға, оның ішіндегі парольдер файлына қол жеткізу мүмкіншілігінің болуы.

Операциялық жүйені сенімді түрде қорғау үшін пайдаланушының паролі тек өзіне ғана белгілі болуы, ол парольді жүйенің администраторы да білмеуі керек. Әрине, администратор кейбір пайдаланушылардың паролін білуі мүмкін. Пайдаланушының паролін пайдалану администраторға өз атымен кіруден артықшылық бермейді, себебі пайдаланушының құқықтары администратордың құқығынан төмен болады. Бірақ басқа пайдаланушының паролімен кіру администраторға аудит жүйесінен өтуге мүмкіншілік береді. Сонымен қатар, ол пайдаланушының беделін түсіруі мүмкін. Ондай жағдай қорғалған жүйеде болмауы тиіс. Сонымен, пайдаланушылардың парольдері операциялық жүйеде ашық түрде сақталынбайды.

Қауіпсіздікті сақтау үшін парольдерді жеткізу мен сақтаудың бір бағыттық функцияларды пайдалану тәсілін қолданады. Көбінесе парольдерді шифрлау үшін пайдаланушылар тізіміне белгілі тұрақты криптографиялық хэш-функцияның бірін пайдаланады. Пайдаланушылар тізімінде парольдің өзі сақталынбайды, оның образы ғана сақталынады.

Парольдің образы дегеніміз парольге хэш-функцияны пайдаланудың нәтижесі. Хэш-функция бір бағытты болғандықтан образы бойынша парольді қалпына келтіруге болмайды. Бірақ хэш-функцияны есептеу енгізілген парольдің образын, оның дұрыстығын тексеруге мүмкіндік береді.

Мысалы, бір бағыттық функция келесі түрде анықталуы мүмкін:

h(p) = F_p(ID).

Мұндағы: p - пайдаланушының паролі, ID - пайдаланушының идентификаторы, F_p - парольді кілт ретінде пайдаланатын шифрлау процедурасы.

Мұндай функцияны пайдалану пароль мен кілттің ұзындықтары бірдей болғанда ыңғайлы. Аутентификациялаушы серверге h(p) бейнесін жіберіп, алдын ала есептеліп, деректер базасында сақталынған оның эквивалентімен h^’(p’) салыстырылады. Егер h(p) = h^’(p’) болса, онда пайдаланушының аутентификациялаудан табысты өткені.

Аутентификациялаудың ең көп тараған схемасының бірі – қарапайым аутентификациялау. Ол дәстүрлі көп реттік парольдерді пайдалануға негізделген. Көп реттік парольдерді пайдалану бөлінген ақпараттың мысалы ретінде қарастыруға болады. Әзірше қорғалынған виртуальды желілерде VPN (Virtual Private Network) клиенттер серверге қол жеткізуі үшін парольдерді пайдаланады.

Бірақ соңғы кездері аутентификациялаудың тиімдірек құралдары пайдаланыла бастады. Мысалы, бір реттік парольдер, смарт-карталар, PIN-кодтар және цифрлық сертификаттар негізінде құрастырылған программалық және аппараттық аутентификациялау жүйелері.

 

Скачано с www.znanio.ru