Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің классификациясы

Қазақ тіліндегі мақал­мәтелдердің классификациясы Қазақ тіл әдебиеті мамандығының 1­курс магистранты Тунгушбаева С.А. Ғылыми жетекші:  доцент Кенжалин Қ.К. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қ. sonya_2050@mail.ru                      Кілт сөздер: Мақал­мәтелдердің құрылымы, тілдің саптық бірліктері, ұлттық ой түрлері          Ключевые слова:  строение пословиц и поговорок, строевые единицы языка, национальные типы мысли Key words:  the structure of proverbs and sayings, executive linguistic units,  national thought types Аннотация:  Пословицы   и   поговорки   представляют   собой   сгустки   народной мудрости, они выражают истину, проверенную многовековой историей народа, опытом многих поколений. Пословица   —   самый   любопытный   жанр   фольклора,   изучаемый многими учеными, но во многом оставшийся непонятным и загадочными. Пословица   —   народное   изречение,   в   котором   выражается   не   мнение отдельных   людей,   а   народная   оценка,   народный   ум.   Она   отражает духовный облик народа, стремления и идеалы, суждения о самых разных сторонах жизни. Все, что не принято большинством людей, их мыслями и чувствами,   не   приживается   и   отсеивается.   Пословица   живет   в   речи, только в ней емкая пословица приобретает свой конкретный смысл. О богатстве речи свидетельствует наличие в ней пословиц и поговорок. Тайна   популярности   и   живучести   пословиц   и   поговорок заключается в их неразрыной связи с жизнью и опытом народа. Annotation: Proverbs and sayings are clots of popular wisdom; they express the truth, proven by the centuries­old history of the people, the experience of many generations. The proverb is the most curious genre of folklore, studied by many scholars, but in many respects remaining incomprehensible and unsure. A proverb is a popular dictum, in which it is not the opinion of individuals expressed, but the people's assessment, the people's mind. It reflects the spiritual image of the people, aspirations and ideals, judgments about various aspects of life. Anything, which is not accepted by most people, their thoughts and feelings, does not survive and is eliminated. The proverb lives in speech, only in it the capacious proverb acquires its specific meaning. The richness of speech is indicated by the presence of proverbs and sayings. The secret of the popularity and vitality of proverbs and sayings is in their inseparable connection with the life and experience of the people. Ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан қызықты да құнды жанрларының бірі – мақал­мәтелдер.  «Мақал­мәтелдер   –   халық   творчествосының   ең   көне   түрі.   Сонымен қатар олар көне заманда туған күйі қатып­семіп қалған емес, дәуір өзгерген сайын молайып, толығып отырған. Халық тұрмысындағы әрбір елеулі кезең, жаугершілік,   шапқыншылық   болсын,   той­думан   болсын,   шаруашылыққа байланысты   жағдайлар,   қуаныш   пен   реніш,   азат   пен   рахатты   кездер   түрлі айтушылардың   өңдеулерінен   өтіп   қалыптасқан,   мақалға   айналған»,­   дейді Ә.Диваев. Мақал мен мәтелдің құрамдық және құрылымдық ерекшеліктері. Мақал­мәтелдер   қосарлана   айтылып,   бір­біріне   туыс   болғанымен   екеуінің өзара айырмашылықтары  да бар.  Ол  айырмашылықтар   мақал мен мәтелдің ойды түйіндеу жағынан да, құрамы жағынан да байқалады.  Мақал­ мазмұнында себебі мен салдары қатар айтылады.  Мысалы: Қорқақты көп қусан батыр болады.  Көбінесе құрмалас сөйлем түрінде келеді.  Мәтел­істің салдары айтылып, себебі айтылмайды.  Мысалы: Дария жанынан құдық қазба.   Жай   сөйлем   немесе   баяндауышы   айтылмаған   толымсыз   сөйлем   түрінде келеді. ─ А.Байтұрсынұлы:   «Мақал   да   тақпаққа   жақын   салт­санасына   сәйкес айтылған   пікірлер.   Тақпақтан   гөрі   мақал   маңызы   шын   келеді.   Мәтел дегеніміз кесегімен айтылатын белгілі­белгілі сөздер. Мәтел мақалға жақын болады. Бірақ мақал тәжірибеден шыққан ақиқат түрінде айтылады. Мәтел ақиқат   жағын   қарамай,   әдетті   сөз   есебінде   айтылады»[1,112   б.],   деп көрсеткен   болатын.   Демек,   мақалда   тұрмыста   қолданылып   жүрген сөздеріміз   шындықпен   астасып  келіп, мақалдап, шешен   тілмен  айтылатын сөздер   болса,   ал   мәтелде   тұрмыста   қолданылатын   сөздердің   шындыққа жанаса қоймай, кесегімен айтылатын сөздердің қатарына жатқызуға болады. Қазақ мақалдары мен мәтелдерінің тақырыптары әр алуан: туған жер, ел­отан, еңбек, денсаулық, өнер, төрт түлік мал, егіншілік, денсаулық, өнер, төрт түлік мал, егіншілік кәсібі, ынтымақ, достық ерлік, батырлық, жақсы адам мен жаман адам т.б. Мақал мен мәтел құстың екі қанаты секілді бір­ бірімен   байланысты,   бірақ   олардың   араларында   аздаған   өзгешеліктері   мен айырмашылықтары болды. Мәселен, мақал сөзде адамның нәзік сезімдері мен терең   ойлары   ашық   айтылады,   дәлме­дәл   көрсетіп,   бейнелейді.   Мысалы: “Білімді өлмес – қағазда аты қалар, ұста өлмес – істеген заты қалар”, “Ағаш тамырымен, адам жолдасымен мықты”. Ал,   мәтел   сөздің   сыры:   белгілі   бір   құбылысты   астарлап,   жұмбақтап, бейнелеп   айтады.   Мәтел   сөзге   бір   мысал:   “Сауысқан   тоты   боламын   деп, жүрісінен   жаңылыпты”.  Сөз   сауысқан   туралы   емес;   сауысқан   тектес,  әсіре қызыл,   еліктегіш,  әсершіл  адамдарды   сынаған.  Біреулер   бар:   өзінің   дербес қасиеттерін   жоғалтып,   ықпалды   адамдардың   әуеніне   төңкеріліп,   соның көлеңкесіне тасаланады, өмірдің ағысынан өзін­өзі   таба алмай әуре болады. Аталған мәтел сол образды бейнелеген. М.   Ғабдуллин   –   ол   адам   өмірінде,   тұрмыс­тіршілігінде,   қоғамдық жағдайларда кездесетін құбылыстарға, тарихи оқиғаларға берілген даналық баға, байсалды тұжырым есебінде қолданылады.  Мақал­мәтелдер   ауызекі   көркейту   үшін   ғана   емес,   көркем шығармаларда   да   көп   қолданылады.   Ақын­жазушылардың   шығармаларында халық   даналығын   пайдаланумен   бірге,   сол   үлгімен   өздері   де   жаңа   мақал­ мәтелдер   жасайды.   Ыбырай   Алтынсаринның   «аш   бала   тоқ   баламен ойнамайды, тоқ бала аш болам деп ойламайды» дейтін сөзі мақалға айналып кеткені белгілі. Ақын­жазушылар ғана емес, ана тілінде таза сөйлеп жаза білетін әрбір мәдениетті адам мақал­мәтелді қолданып қана қоймайды, сонымен бірге оны өңдейді,   өз   жанынан   да   жаңа   мақал­мәтелдер   шығарады,   сөйтіп   халықтың даналық қоры байып отырады. Мақал­мәтелдер   –   ертегі,   аңыз   әңгіме,   батырлық­ғашықтық   жырлар, қара өлендер секілді халық шығармаларымен қатар жасап келе жатқан көне жанр. Олай дейтініміз ХІІ­ХІІІ ғасырлардын сақталған сирек жазбадеректерде де мақал­мәтелдерді кездестіруге болады. Орхон жазуларында: «Жырақ болса жаман   сыйлық   берер,   жақын   болса   жақсы   сыйлық   берер»;   «Бастыны еңкейткен, тізені бүктірткен» (Күлтегін); «Жұқаны тастау оңай, жіңішкені үзу оңай»; «Өлімнен ұят күшті» (Тоныкөктен) деген мақалдарды оқи аламыз. Ал Махмуд Кашқаридің «Дивани лұғат ат­түрік» сөздігінен: «Ұлық болсан кіші бол...»;   «Тай   ат   болса   ат   тынар,   ұл   ер   болса   –   ата   тынар»;   «Күз   болары көктемнен мәлім»; «Бейнет түбі ­ зейнет» сияқты мақалдары; Баласұғынның «Құдадғұ білік» дастанынан: «Біліп сөйлесең білікке саналар, білімсіз сөз өз басын жояр»; «Ауыздан бірде от, бірде су шығар, бірі жанса, бірі сөндірер»; «Аққан су ол – жақсы сөз, қайда ақса сонда су  өсер» дейтін  мақалдарды кездестіруге болады. Мақал   мен   мәтел   –   қазақ   ауыз   әдебиетінің   бір   саласы,   халықтың тұрмысын,   кәсібін,   салтын,   дүниеге   көзқарасын   бейнелейтін   шағын поэтикалық жанр. Авторы:   жазушы   Балмағамбет   Жүнісұлы   –   бірнеше   прозалық кітаптің авторы.  Тақырыбы: «Махаббат қасіреті». Жанры: повесть. Бұл повесттін уақиғасы шытырман, тілі көркем. Идеясы:   Барша   жұртымызға   аңыз   боп   тараған   Мариям   Жағор қызының   қазақ   жігіті   Дударға   ғашық   болған   хикаясын   баяндайтын «Махаббат қасіреті». ­   Әнеукүні   Өкен:   «Қазақ   байыса   қатын   алады».   Үш   қатыны   бар.   [1, 11б].Қазақ   байыса   қатын   алады,   өзбек   байыса   там   салады. Қазақтың ертеден келе жатқан көне салты бойынша, байлығы асып, дәулетi таси бастаса болды   үйленiп,   көп   әйел   алуға   талпынатын,   ал   саудамен   айналысатын өзбектердiң үй­ауласын кеңейтуге талпынатын әдетiн сынаудан туған. Мақал аяқталған,ауыспалы мағынада беріліп тұр. ­   Кісі   танитын   үлкендер   Дүйсен   туралы   онашада:   «Тіл­ аузым – тасқа»!«Тіл­аузым – тасқа»[2,   12б].деген сөз халықта   «тіл тиеді,   көз өтеді, сұғы өтеді» деген ұғымға байланысты айтылған. Бұл мәтел,тұспал ғана бар,мағына   ашық   емес,қорытынды   пікір   жоқ,ой   астарлы   мағынада айтылады.Жай сөйлем,тұрлаулы. Бұл мәтелде «тіл­аузым­тасқа»  сөздері  өз мағынасында   мағынасында қолданылады.   Өлшем   жағынан   ықшам   болғанымен,мағына   жағынан терең,күрделі болып келеді. емес,ауыстырылып,алмастырып   айту     орнықпайды, Кедей сорлы жалтангөз келмей ме... «Егін егіп, жер емшегін ембек»... [3, 13б].«Елің   жер   емшегін   ембесе,   әлі   де   орнықпаса,   жер   емшегін   ембей,   ел болмайды». болып   Бұл жерде «Жер емшегін ембеген ел»   деп, жер өңдеп, егін,   бау­бақша өсірмеген, дақылы мен жеміс­жидегін жемеген деген мәнде айтылып тұр. Бұл мақал толық сөйлемнің көмегімен ойды ашып тұр. Айтылатын ойды тиянақтап тұрған баяндауыш. Бұл құрмалас сөйлем. орнықпаса     ел Сізге   жауабым:   «Аязби   әлінді   біл,   құмырсқа   жолынды   біл»  [4,  20б]. Аязби. Қазақ ауыз әдебиетіндегі, ел басшысының үлгілі бейнесі. Бұл мақал қос тармақты күйде, құрмалас сөйлем күйінде жасалған. Аяқталған тиянақты ойды білдіріп тұр. ­ «Ердің екі сөйлегені өлгені, емен ағаштың иілгені сынғаны». [7, 39б]. Дана бабаларымыз «Ер жігіттің екі сөйлегені өлгені, емен ағаштың иілгені сынағаны»   деген.  Мәтелдерде   негізгі   айтылып   тұрған   ой­пікір   жанамалап, сілтеме   —   ишара   түрінде   берілген.Бұл   уәдеге,   сертке   берік   болу   керек дегенді білдіреді. Уәдеге берік болу, айтқан сөзде тұру азаматтың іскерлігін, адамгершілігін,   жеке   жауапкершілігін   көрсететін   қасиет.  Тәуелдік   жалғау, әдетте,   бір   заттың   басқа   бір   затқа   тәуелді   екенін   білдіретін   қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек,   субстантивтенетін   (заттанатын)   сөздердің   барлығына   да   жалғана береді.   Ердің   екі   сөйлегені   ­   өлгені;   еменнің   иілгені   ­   сынғаны (мақал) дегендегі сөйлегені, өлгені, иілгені, сынғаны деген сөздер ­ зат есім орнына қолданылып тұрған есімше формалар. ­   «Алма   жеміс   ағашынан   алысқа   түспейді»   демекші,   өзіңнен   асып жатқаны  шамалы.[6, 32б].Бұл  мақал жай,хабарлы,  жақты,жайылма,толымды сөйлемнен   құралған.   Өмірде   кездесетін   істің   дәлелі.Көлемі   қысқа,ойды тиянақты етіп,толық, айқын түсіндіріп тұр. ­   «Ердің   екі   сөйлегені   өлгені,   емен   ағаштың   иілгені   сынғаны».  [7, 39б].Дана   бабаларымыз   «Ер   жігіттің   екі   сөйлегені   өлгені,   емен   ағаштың иілгені   сынағаны»   деген.   Бұл   уәдеге,   сертке   берік   болу   керек   дегенді білдіреді.   Уәдеге   берік   болу,   айтқан   сөзде   тұру   азаматтың   іскерлігін, адамгершілігін,   жеке   жауапкершілігін   көрсететін   қасиет.  Тәуелдік   жалғау, әдетте,   бір   заттың   басқа   бір   затқа   тәуелді   екенін   білдіретін   қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек,   субстантивтенетін   (заттанатын)   сөздердің   барлығына   да   жалғана береді.   Мысалы: Түйенің   үлкені   өткелде   таяқ   жейді (мақал)   деген сөйлемдегі үлкені сын есімі субстантивтеніп тұр. Ердің екі сөйлегені ­ өлгені; еменнің   иілгені   ­   сынғаны (мақал)   дегендегі сөйлегені,   өлгені,   иілгені, сынғаны деген сөздер ­ зат есім орнына қолданылып тұрған есімше формалар. ­ «Байлық не дегізбейді, жоқтық не жегізбейді». [8, 39б].Қоғамға және жеке адамға   қатысты   материалдық   игіліктер   мен рухани құндылықтарды білдіретін ұғым.Кедейшілік.   Абсолютті   және   салыстырмалы   кедейшілік ұғымдары арасында айырмашылық жүргізу кеңінен мойындалған. Абсолютті мағынада   айқындалған   кедейшілік   адам   аштан   өлмеу   үшін   қажет ресурстардың жетіспейтінін білдіретін ахуал жөнінде қолданылады. Дәстүрлі қазақ   қоғамында   материалдық   Байлықтан   рухани   игілікті   жоғары   қоятын “Малым   — жанымның  садағасы,   жаным   — арымның садағасы”   деген моральдық ұстан қалыптасқан. ­ «Ердің екі сөйлегені өлгені, емен ағаштың иілгені сынғаны». [7, 39б]. Дана бабаларымыз «Ер жігіттің екі сөйлегені өлгені, емен ағаштың иілгені сынағаны»   деген.  Мәтелдерде   негізгі   айтылып   тұрған   ой­пікір   жанамалап, сілтеме   —   ишара   түрінде   берілген.Бұл   уәдеге,   сертке   берік   болу   керек дегенді білдіреді. Уәдеге берік болу, айтқан сөзде тұру азаматтың іскерлігін, адамгершілігін,   жеке   жауапкершілігін   көрсететін   қасиет.  Тәуелдік   жалғау, әдетте,   бір   заттың   басқа   бір   затқа   тәуелді   екенін   білдіретін   қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек,   субстантивтенетін   (заттанатын)   сөздердің   барлығына   да   жалғана береді.   Ердің   екі   сөйлегені   ­   өлгені;   еменнің   иілгені   ­   сынғаны (мақал) дегендегі сөйлегені, өлгені, иілгені, сынғаны деген сөздер ­ зат есім орнына қолданылып тұрған есімше формалар. ­   «Дұшпан   күлдіре   айтады,   дос   жылата   айтады».  [10,   41б].Достық ұғымын мен екі адамның бір­біріне шын беріліп, нағыз қандас бауырдай, бір­ бірінің қайғысы мен қуанышына ортақтаса білу деп білемін. Достыққа қарама­ қарсы ұғым — қастық пен күншілдік.  Дос жылатып айтады» Мұндағы Дос­ Дұшпан   сөздері   бір­біріне   қарама   –қарсы   сөздер.   Қарсылықты   салалас құрмалас сөйлем.   Араб философы ибн Фадлаx достық турасында былай деп ой толғаған екен: "Достарда бәрі ­ ас ішер ыдыс та, жуынатын табақ та, тіпті киім   де   ортақ".   Бұл   сөздердің   астарында   жердің   астындағы   асыл   тастар секілді бізге білінбей, көрінбей жататын, бірақ мағынасы терең, небір өткір сөздер   жатыр.   Халық   арасында   "Дос   жылатып,   дұшпан   күлдіріп   айтады", "Жаман,   надан   достан   сақтан"   немесе   "Ақыл   дұшпаннан   қорықпа,   ақымақ достан қорық" деп жатады. Ал егер досың жақсы болса, онда сенің өзіңде әлсіз емессің деген сөз. ҚОРЫТЫНДЫ Қандай тарихи дәуiрде болмасын халықтар тiлдерiнiң қоғамдық даму барысындағы   атқаратын   қызметi   өте   зор,   өйткенi   ұлттық   мәдени   дүниенiң даму деңгейi тiлдiң даму шеңберiмен тығыз байланысты.Ал осы әдеби тiлдiң байлығын, мәдениетiн, оның көркемдiгiн, бейнелiлiгiн артыратын лексикалық категория ­ бұл мақал­мәтелдер.  Мақал­мәтелдердiң қалыптасуына белгілі бір жағдаяттар негiз болады да, халықтың мәдени дәстүрiн, әдет­ғұрпын, дiни нанымы мен дүниетанымын, психологиясын көрсетедi. Мақал – сөздің атасы Адамды адам еткен  еңбек болса, сол еңбекті ұрпағына үйретіп, адалдыққа баулыған халқымыздың танымдық, тәрбиелік дәстүрлі   салт   ­   санасы,   тұжырымдарының   мәңгі   нәр   алатын   рухани   асыл қазынамыз дүниені көркемдік  әдіспен бейнелеуде мазмұны терең, мыңдаған ұрпақтардың   ми   қазанында   құрымай   шыныққан   ой   ­   өрісі   биік   тәжірибе тезінен   сұрыпталып   өткен   ой   маржаны   таза   мақал   ­   мәтелдердің   шоқтығы биік. Халық даналығының бір түрі мақал – мәтелдердегі мағына, мәні терең, аз   сөзбен   көп   мағынаны,   үлкен   ойды   жеткізетін   шеберлік   ұлттық мақтанышымыз десек те артық емес. Сондықтан ата ­ бабаларымыздың асыл қазынасы,   даналық   мәйегі   көздің   қарашығындай   сақтап,   бағалау   басты парызымыз болу керек. Қолданылған әдебиет: Қайдар Ә. Халықданалығы – Алматы:  2004. Байтұрсынов А. Ақжол. ­ Алматы: Жалын, 1991 Энциклопедиялықсөздік. Алматы, 1989. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. Алматы, 1997. Қазақтілініңтүсіндірмесөздігі. Алматы, 1991. 1. 2. 3. 4. 5.