Болаларда миқдор ва сон саноқ ҳақидаги билимларни шакллантириш, санашга ўргатиш

РЕЖА

Сон-саноқ.

Мактабгача таълим ѐшидаги болаларни ўқитишнинг муҳим вазифаси математик абстрактлашлар билан аниқ борлиқ орасидаги боғлиқликни таъминлайдиган билим ва ҳаракатларнинг оралиқ савиясини шакллантиришдан иборат бўлиши керак.

Кичик гуруҳда тарбиячи болаларда тўплам алоҳида бир жинсли элементлар (буюмлар) мажмуи ҳақидаги тасаввурни ривожлантириши керак.
Ўқитишни буюмларнинг сифат, хоссаларини ажратишга оид машқлардан бошлаш керак.
Масалан:
бир қанча ўйинчоқлар ичидан худди тарбиячи қўлидагидек ўйинчоқни топиш таклиф қилинади, «Худди шундай кубчани (байроқчани, шарни) бер». Шундан кейин ҳар хил рангли (ўлчамли, шаклдаги) 2—3 та буюм орасидан худди шу рангдаги (ўлчамли, шаклдаги) буюмни танлаш топшириғи берилади.

Биринчи машғулот
Бир хил ўлчам ва рангли мутлақ айнан ўйинчоқларнинг -сабзилар, арчалар, жўжаларнинг мажмуилари тузилади, бунда гуруҳда болалар қанча бўлса, ўйинчоқлар ҳам шунча бўлиши керак.
Тарбиячи дастлаб болаларга биттадан ўйинчоқ улашади, ўз ҳаракатларини ушбу сўзлар билан тушунтиради: «Менда арчалар жуда кўп. Мен болаларнинг ҳаммасига биттадан арча бериб чиқаман. Менда битта ҳам арча қолмайди...»
Шундан кейин болаларга мурожаат қилади: «Ҳар бирингизда нечтадан арча бор?» Шундан кейин тарбиячи ҳамма ўйинчоқни йиғиб олади, бунда у битта ҳам йўқ (болада) жуда кўп (тарбиячида) сўзларига уруғ беради.

5 гача бўлган сонни ўзидан кичик бўлган иккита сонга
(буюмлар мисолида) ажратиш.
Масалан:
«Сенда 5 та олма бор, иккитасини укангга бердинг. Ўзингда нечта қолди?» деган савол билан мурожаат қилиш. Предметларнинг кам гуруҳига етишмаган предметни қўшишни ѐки кўп гуруҳдан битта ортиқча предметни олишни ва гуруҳлар ўртасида бир хил миқдордаги ҳар хил предметлардан иборат тенглик ҳосил қилишни ўргатиш. («Карточканинг юқори қаторида учта анор, пастки қаторида тўртта олма, анорлар олмалардан битта кам. Агар яна битта анор қўйсак анорлар ва олмалар сони тенг бўлади»).

4 ѐшли болаларни ўқитишнинг асосий вазифаси уларни тўғри усуллардан фойдаланиб, 5 ичида буюмларни, товушларни, ҳаракатларни санашга ўргатишдир.
Саноққа ўргатиш бир-бирининг остнга параллел жойлашган 2 қатор буюмлар гуруҳини таққослаш асосидз хузилади. Таққосланувчи гуруҳлар ѐнма-ѐн турган сонларни ифодалаши керак: 1 ва 2, 2 ва 3, 3 ва 4,4 ва 5.
Бу натурал қаторнинг ҳар бир кейин (олдин) келадиган сонининг ҳосил бўлиш принципини ўзлаштириш учун кўрсатмали асос ҳосил қилади, боланинг бир тўплам бир сон билан, иккинчи тўплам бошқа сон билан аталишини тушунишга ѐрдам беради

Масалан:
Тарбиячи саноқ зинаси (нарвони)нинг пастки поғонасига 2 та буюм (2 та арча) қўяди, улар ни қайта санайди, бунда болалар эътиборини натижавий сонга қаратади. Шундан кейин устки поғонага арчалар устига аниқ мос келтириб бошқа буюмларни (2 та олмахонни) қўяди. Уларни санайди, болаларга миқдорий муносабатларни (2 та олмахон ва 2 та арча, арчалар ва олмахонлар миқдори тенгдан) намойиш қилади. Шундан кейин тарбиячи устки поғонага яна битта олмахон қўяди ва дарҳол миқдорий муносабатларни аниқлайди: «Олмахонлар кўпайдими ѐки камайдими?» - «Кўпайди». Болалар «кўпни» жуда яхши кўрадилар. «Битта олмахоннинг жуфти йўқ, олмахонлар кўп, арчалар эса кам. Арчалар 2 та, олмахонлар нечта? Санаб чиқиш керак».

Масалан:
Тарбиячи саноқ зинаси (нарвони)нинг пастки поғонасига 2 та буюм (2 та арча) қўяди, улар ни қайта санайди, бунда болалар эътиборини натижавий сонга қаратади. Шундан кейин устки поғонага арчалар устига аниқ мос келтириб бошқа буюмларни (2 та олмахонни) қўяди. Уларни санайди, болаларга миқдорий муносабатларни (2 та олмахон ва 2 та арча, арчалар ва олмахонлар миқдори тенгдан) намойиш қилади. Шундан кейин тарбиячи устки поғонага яна битта олмахон қўяди ва дарҳол миқдорий муносабатларни аниқлайди: «Олмахонлар кўпайдими ѐки камайдими?» - «Кўпайди». Болалар «кўпни» жуда яхши кўрадилар. «Битта олмахоннинг жуфти йўқ, олмахонлар кўп, арчалар эса кам. Арчалар 2 та, олмахонлар нечта? Санаб чиқиш керак».

Тарбиячи санайди:
«Бир, икки, ...». Шундан кейин янги сўз — уч сонини айтади. (Ҳаммаси бўлиб, 3 та олмахон) Тарбиячи қўлини айлантириб ишора қилади, бу ишора—уч сони санаб чиқилган учала олмахоннинг ҳаммасига тегишли эканини билдиради, шундан кейин хулоса чиқаради: «Жами олмахонлар учта».
Болалардан олмахонлар қанчалигини такрорлашни сўрайди, дарҳол уларнинг эътиборларини сонлардан қайсилари катта, қайсилари кичик эканига қаратади: «Уч иккидан катта, икки учдан кичик. Уч катта, икки эса кичик».
Болалар бунга кўрсатмали ишонч ҳосил қиладилар.

Предметларнинг кам гуруҳига етишмаган предметни қўшишни ѐки кўп гуруҳдан битта ортиқча предметни олишни ва гуруҳлар ўртасида бир хил миқдордаги ҳар хил предметлардан иборат тенглик ҳосил қилишни ўргатиш.
Масалан:
«Карточканинг юқори қаторида олтита олма, пастки қаторида еттита нок, ноклар олмалардан битта кам. Агар яна битта нок қўйсак олмалар ва ноклар сони тенг бўлади».
Сон предметнинг жойланишига боғлиқ эмаслиги ҳақида тасаввурни шакллантириш.

10 гача бўлган сонларни бирликлардан иборат таркиби билан таништириш, масалан: (4-бу 1, 1, 1 ва яна 1, 9-бу 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1 ва яна 1).
10 гача бўлган сонларни ўзидан кичик бўлган 2 та сондан ҳосил қилишни ўргатиш (масалан: 4-бу 3 ва 1; 1 ва 3; 2 ва 2 каби)
10 дан 1 гача тескари санашни ўргатиш.
10 сони ичида сонларнинг қўшниларини - олдинги ва кейингисини топишни машқ қилиш.
Масалан, «5 дан олдин 4, 5 дан кейин 6 сони келади. 4 ва 6 сонлари 5 сонининг қўшнилари».
Ёнма - ѐн турган 10 гача бўлган сонларни қиѐслашга ўргатиш.

Тенгсизликдан тенгликни (ѐки тенгликдан тенгсизликни), кам сонга битта предметни қўшиб ѐки кўп сондан битта предметни олиб, тенг йиғиндилардан бирига бир предметни қўшиб ѐки йиғиндилардан биридан бир предметни олиб
тенгликка ва тенгсизликка қандай эришишга ўргатиш
Масалан:
«Саккиз –саккизга тенг, саккизта предметга битта предмет қўшилса, тўққизта бўлади, бир предметга кўп бўлади.», «Ўн ўнга тенг: агар ўнта предметдан битта предмет олинса, тўққиз бўлади, бир предметга кам бўлади».

Катта гуруҳда болаларни саноққа ўргатиш давом эттирилади. 10 ичида миқдор сонларни ҳам, тартиб сонларни ҳам ишлатиш малакаси мустаҳкамланади.
Масалан:
Болани «Қандай?» (буюмнинг сифати, аломати ҳақида — яшил, катта, думалоқ);
«Қанча?» (буюмнинг миқдори ҳақида); «Нечанчи?» (буюмнинг бошқа буюмлар орасидаги ўрни тартиб сон билан аниқланади, масалан, бешинчи)
каби саволларни фарқ қилган (дифференциал) ҳолда тушунишга ўргатиш

Болаларда сонлар орасидаги боғланишларни шакллантириш давом эттирилади: ҳар бир кейинги сон олдингисидан катта, олдингиси кейингисидан кичик.

Масалан:
ѐнма-ѐн турган сонлар орасидаги муносабатлар ҳақидаги тасаввурлар ўзлаштирилади: ҳар бир кейинги сон олдингисидан битта ортиқ,
ҳар бир олдинги сон эса кейингисидан 1 та кичик. (5 6 дан 1 та кичик, 6 5 дан 1 та катта, 6 7 дан 1 та кичик). Болалар бир сон иккинчисидан 1 та кичик (ѐ катта) эканини ўзлаштирганларидан кейин, уларга агар кичик сонга 1 ни қўшилса, кейинги катта сон ҳосил бўлишини, агар катта сонни 1 та камайтирилса, кичик, яъни олдинги сон ҳосил бўлиши тушунтириб берилади.
Сонлар орасидаги боғланиш ва муносабатларнинг ҳаммаси буюмлар гуруҳларини таққослаш асосида тушунтирилади. Бундай машқлар жараѐнида тарбиячи «қанча эди?», «қанча қўшишди (айиришди)?», «қанча бўлди (қанча)?» каби саволлардан фойдаланади.