Доклад на МО учителей родного(кумыкского)языка и литературы "Происхождение кумыкских имён"

Тема  доклада :

«Бизин  аталарыбыз ва атлар  булан  байлаву адатларыбыз»

Доклад на МО учителей родного(кумыкского)языка и литературы

составила учитель родного(кумыкского) языка и литературы

Шамурзаева Лариса Геляниевна

     Лап барынгъы  вакътилерде  адамлагъа  тагъылагъан атлагъа кёп уллу  агьамият, тергев бериле  болгъан,шо  атлардан  инсанны къысматы,талайы-талигьи гьасил бола деп,гьатта ат адамны  бир «пайы»,бир «гесеги» деп инана   болгъанлар.Шону учун да  тувгъан  яшгъа ат тагъывгъа кёп  тергев  бериле  болгъан,кёп-кёп  атланы  арасындан сайлап-танглап,чинк де аривюн,лап да  къыйышар-яраш йимигин  такъма  къаст эте  болгъан,къардаш-къурдаш жыйылып,шо ат тагъыв  бир  байрам,бир адат-къылыкъ яш иймик  оьтгериле  болгъан.Гечге таба да шо  инанывланы,шо  адатланы  кёбюсю  сакълана.Яшгъа  ат тагъылып  битгенде оьзге алгъышлар булан янаша(масала,»оьмюрлю-насипли болсун!»,»Аты булан къарт болсун» -деп айтыла.

   Атын алашдырыв  булан  байлавлу булай  адат  да болгъан:кёп авруйгъан яшны бир хоншусу «урлай»  болгъан; сонг  яшны  ата-анасы  «сатып ала»,яшгъа да «Сатыбал» деп  янгы ат тагъыла болгъан.

   Ажжалдан адам,  озокъда ,гьар  заманда къоркъа  гелген.Яш  оьлмесин деп(айрокъда яшлары  кёп оьлеген  агьлюлерде) сёзню,атны  сигьрулу  гючюне  инанып-таянып ,булай  атлар да тагъыла болгъан:Къалсын,Яраш,Къураш,Токъта,Оьмес.

    Гечилген адамны гетип  къалмасын деп  ону аты тагъыла болгъан .Ата-анасы янгы тувгъан яшгъа тагъылгъан оьзлени ата-анасыны атын айтып болмайлы. Агьлюде  уланъяш тувмакъ алдын айрокъда уллу  насип болгъан(улан десе, уьй тола),уланъяшлар  тувмай къызъяшлар кёп тува  буса,шо къызъяшлагъа  бир-бирде булай атлар тагъа болгъанлар:Къызтаман,Таманкъыз, Улангерек,Герекмес.»Уландан улан тувар,яхшы уландан къыз тувар»-деп айталгъан,къызъяшлагъа лап  арив.лап гёзел атлар такъма да къаст этегенлер кёп болгъан.Шо атлар  шавла,ярыкъ булан  байлана болгъан(Нюркъыз,Маржан,Бюрлият,)Кёкдеги лап ярыкъ гёзел затлар булан(Айбике,Айгюл,Юлдуз,Айкъыз)., арив гёрюнеген жанлар  булан(Гёгюрчюн,Бюлбюл,Гёзел,Жайран),яхшы хасиятлар,оьрлюклер,билим  алыв  булан(Асил,Асилбике,Илмуха—ным),татли  затлар(Шекер,Татув).

    Уланъяшлагъа буса эркекликни,къаттылыкъны,къоччакълыкъны англатагъан,ёрайгъан  атлар такъма  къаст этиле болгъан.:Батыр,Къазакъ,Къаччакъ.;жанланы атлары да кёп къоллангъан:Арслан,Тулпар.Тарлан,.Табиятда болгъан лап къатты чыдамлы затлар да аз къолланмагъан:Болат,Темир,Ташав.;

Элни ,ватанны башын  тутагъан адам болсун деп,   булан атлар да тагъылгъан:Солтан,Паша,Шавхал.Оланы  бир-бирине тиркеп-къошуп къоллай:Темирболат,Таштемир,Бекболат,Бийболат,

Хангерей.Авлетге ат тагъагъанда  кумукълар шо атланы къулакъгъа чалынагъан,эшитилеген кююне де  тергев бергенлер,олар бир-бирине ошагъанны,гьатта  олар бир-бирине къапиялашгъанны (рифм) аривгёргенлер. Масала, Имамутдин, Айнутдин, Зайнутдин,Ханмурза,Ших-мурза,,Гюлзар,Гюлбарият,Гюлжан,Гюлбагъдат.

   Къумукъларда «анасы такъгъан ат болур»деген  айтыв бар.Бала,Баласы Генже,Къызав, Аяв.

   Гелиге эрини къардашларыны  атларын  айтмакъ эрши санала  болгъан,шону учун да ол янгы башгъа  ат  къоя:Генжеулан,Алтынтоп,Бийамал,Жаным,Амалым.

  Авлетлени  гиччилери  оьзлерден  уллуларыны  атларын  айтмакъ да  арив саналмай  :абавум,агъавум,   агъайым.

 Уллу авлетлер де  гиччилерине  арив,»йылы-исси» кюйде янаша  болгъанлар:» инивюм, инишим,къызардашым.» деп.Шо кююнде  узукъри,къариян  ва башгъа  къардашлар  да,гьатта  ювукъ-дос,хоншу  адамлар да  бир-бири  булан  къатнаша,сейлей  гелген ва  шо  асил   адатланы  гьали  де  сакъласа,юрютсе, арив экени белгили.