Доклад "Тема депотрации калмыцкого народа в Сибирь в произведениях А. Г. Балакаева"

1 Хальмг келн әмтнә әмдрлин тууж йирин бишиг кен күн чигн меднә. Эн  туужин цаг үйин әмдрлиг мана хальмг утх ­ зокьял тасрлт yrahap мөн бәәдләрнь  үзүлсн бәәнә. Her тиим туужд учрсн догшн йовдл болхла өдгә цагин хальмг утх ­  зокьялын Ьоллгч төр болад батлгдсн бәәнә. Тер төр болхла ­ Сиврт туугдсн цагин  тууж.  Хальмг келн улсас кесг күн Төрскән Харсгч Алдр дәәнд «баатр» нерән  дуудулсмн. Тиим улс дала бәәhә бәәтл хальмг улс арвн  һурвн өдр, арвн һурвн  җилдән Сиврин догшн киитнд бәәцхәв. Күчр цаг хальмгудт учрснь ­  арвн  һурвн  өдр аца зөөдг вагонд Сивр күртл муулян эдләд йовсн цаг. Сиврт хальмгуд яһҗ бәәснә тускар хальмг зокъялчнрин зәрмснь урн ­ үгин  үүдәврмүд бичлә.  Күн болһнд эврә одн бәәдг гиж келгднә. Тернь үнн. Авад тоолхла, күүнә  жирhл одна жирhллә залhлдата. Зәрм күүнә жирhл, цуг бәәсн бийнь урц­урц гиж әрә  герлтнә. Наадкнь болхла, адhм yrahap күч авч, эврән өөр бәәсн улстан герл, дула  өгч бийән  дахулад, «hалынь хадhлулж» ухан­ седкләрн,  үүлдврәрн олнд омг орулна. Тиим  күүнә негнь ­ Балакан Алексей.            Балакан Алексейн " Ьурвн зург " гидг ахр аһулһта түүкин аһулһиг, һол дүрнь, утх чинрнь нигт шинҗлҗ хәләхлә, бичкн хальмг көвунә тууҗар дамҗад, бүкл  хальмг улсин тууҗд учрсн Ьашута аюлын хуһцан тууҗд мөңкрәд улдснә  нег урн   үгин герчлһн болсиг үнлх кергтә. Мадн сурhульчнрта кичәлмүдтән иим төрәр  күүндвр кенәвидн: «Күүкнә әмнь харснав гиhәд Боря поездд дәвргдҗ өңгрв. Тана  өөрхн улст иим зөргтә күн бәәнә?»          Балакан Алексейн үүдәсн "Арвн һурвн өдр, арвн һурвн җил " гидг романа  аһулһ болн һол дүрмүднь шинҗлхлә. түүрвәч эн Сиврин туск седвиг дәкн  сергәһәд эврәннь үүдәлтдән цааранднь делгруләд билгән өөдлүлсн билә. 2         Романа һол дүрмүднь шагшавд болв чигн, эднә әмдрлин хаалһ мел ho, чик,  төрүц эндү уга гиж келж болшго. Болв эдн һарһсн эндүһән медж, чик хаалhд  бийән залҗ чаддг заңшалта болдг. Эн романа дүрмүд цаг зуурин зовлңгд  даргддго, әмтнд тусан күргхд шундг иигҗ  темдглх кергтә.         Эн романа халхс тодрхаhар сурhульчнр медх зөвтәвидн, кезә чигн мартх зөв  уга гиҗ тоолҗанав.         Дәкәд романа келнь әвр байн. Түүрвәч олн­зүсн үлгүрмүд, дала дуд олзлж  романдан бичж. Үлгүрнь, «Цүүгәhәр эклсн иньглт – бат болдмн»; « Ноха угад,  hаха хуцдмн»; «Угатя күүнә ухан­үдәс хооран»; «Кү заясн теңгр­күмс заяна»;  «Көөсән күцдг, хәәсән – олдг; «Кесн гем  – эзән темцдг»; «Арh угад­ зарh уга”;  «Зовлh чанхла ­ хәәсн дүүрнә»; «Зовлң санхла – чееж дүүрнә»; «Хориг хорн  дарна»; «өдр деер hархла, нүднә хужр хандг, өвгн  күүнлә харhхла ­ чикнә хужр  хандг»; «өндрт өндр бәәнә, өвгнд ­ өвгн бәәнә»; «Отг толhасн хаанас – отг күчтә  болдмн»; «Үлгүр утхта  үг ­ шинҗтә» болн нань чигн үлгүрмүд.        Дәкәд эн дегтрт йир дала дуд бәәнә. Түрү­зүдү үзәд йовсн әмтн сәәхн хальмг дууhан мартхш. Орс улс дунд йовсн хальмгуд орс ду бас дасҗ. Тегәд  төрскн  зокъялын кичәлдән сурhульчнр роман умшхларн амн үгин зөөр: йөрәлмүд,  домгуд, туульс олад, шунмhаhар шинҗлнә.         Хальмг келн улс ­ эврә өвәрц бәәцтә, орчлңгиг өвәрцәр үзгч шишлң хәләцтә.  Болв эн хамгиг үзүлхин кергт роман – туужин цагин ут хуhцан бүкл орн­нутгин  бәәдл, туужин хаалhин дааврта цаг үзүлжәнә. Тиим зокъялмудын түрүн зергләнд  йовхин негнь: «Арвн һурвн өдр, арвн һурвн җил ".             Ашлвр кехлә, Балакан Алексейин кесн, куцәсн тоот дала, хальмг улс тиим  бичәчтә болсндан, миниһәр болхла, кишгтә.            Энүнә  үүдәврмүдәс өсч йовх баhчуд  хальмг улс киитн Сиврт  туугдсн туск ,  кеду күчр зовлң, түрү­зүдү, үкл үзснә тускар медҗ авх зөвтә. 3 Болв дегтрин келнь медҗ авхд амр .