Эссе

Ахмет мұрасы­рухани қазына Ұлттық сананың жаңа тұрпатта қалыптасуының қажеттілігін баса айтқан, сол үшін өздерінің парасат­пайымын, білім­білігін сарқа жұмсаған арыстарын алаш елі түгендеп   жатыр.   Ахмет   Байтұрсынов   –   көркем   ойымыз   бен   ғылымымызға қалтқысыз еңбек еткен, бар саналы өмірін ел ертеңіне бағыштаған, қазақ рухани ə лемінің көкжиегін өлшеусіз кеңейтіп, танымын түлеткен, тағылымын тереңдеткен арыстар   тобының   көшін   бастаған   ұлы   тұлға.   Ұстаз   мұратын   жан­жақты   тану, зерттеу – бүгінгі ұрпақтың парызы. Біз Ахмет Байтұрсынов мұраларын қайыра талдай отырып, оның жалпыхалықтық танымдық, тағылымдық қырларын ашқанда ғана   ұлттық   ой­санамыздың   өсіп­өркендеуін   толық   елестете   аламыз.   Өйткені Ахаңның ұлтына аманат етіп қалдырған ғылыми, шығармашылық  лемі – тұтас бір ə д уірдің өзгеруін, түлеуін танытар сан қырлы, сан салалы, тұғыры биік, алып  лем. Атақты   ойшылдың   адамзат   жаратылысындағы   ерекше   сыры   мен   жұмбағы   мол ə ə құбылыс – тіл табиғатына, тілдің  леуметтік сипаты мен қоғамдық қызметіне ден қойған   зерттеулері   рухани   қорымыздың   негізі   болып   табылады.   Ахмет ə Байтұрсынов өзі өмір сүрген орта мен қоғам талабын ескере отырып, тілтанудың ұлттық   топырағымыздағы   алғашқы   ғылымдық   жүйесін   қалыптастырды.   Ол айтылған ойдың сауатты, түсінікті жеткізілуіне айрықша м н бере келіп, басты ə м селе   сөйлеу   мен   сөйлем   жүйесі   екенін   атап   көрсетті.   Қазақ   тілінің   сөйлем жүйесін,   оның   сөйлеу   еңбектерінен   кездестіруге   болады.   рекетінің   түрлеріне   қатысын   Ахаңның   бірнеше сіресе,   сөйлеу   рекетінің   түрлеріне Ə ə ə ə байланысты   нақтылы   берілген   қысқа   тұжырымдар   қазіргі   кезде   де   өзектілігін жоғалтқан   жоқ.Ахмет   Байтұрсыновтың   «Тіл   танытқыш»   кітабы   сөйлем жүйесіндегі   оқу,   жазу,   тілдесуге   қатысты   іргелі   м селелерді   қозғайды.   Бұл еңбегінде   тілші­ғалым   жалпы   сөйлем   жүйесінің   жаратылысы   мен   табиғатын ə барынша   анықтай   түседі.   Мысалы:   «Сөйлем   дегеніміз   –   сөздердің   басын құрастырып біреу айтқан ой. Сөйлегенде, жазғанда кім де болса, ойын айтады», – дей   отырып,   ол   жалпы   адамзат   қатынасындағы   сөйлеу   процесі   сөйлемді   құрай білуге, ойды басқаға жеткізе білуге тікелей қатысты екенін ескертеді. Бұл –  ріə қысқа,  рі нұсқа пікір. ə А.Байтұрсынов оқыту процесiн халықтың, елдiң  леуметтiк күйiмен, оның ə болашағымен   тiкелей   байланысты   қарастырады.   Ұстаз:   «Бала   бiлiмдi   т жiрибе арқылы өздiгiнен алу керек. Мұғалiмнiң қызметi – оның бiлiмiнiң, шеберлiгiнiң ə керек орны: ол өздiгiнен алатын т жiрибелi бiлiмiнiң ұзақ жолын қысқарту үшiн, ол жолдан балалар қиналмай оңай оқу үшiн, керек бiлiмiн кешiкпей кезiнде алып ə отыру үшiн, балаға жұмысты  лiне шағындап беру мен бетiн белгiлеген мақсатқа қарай   түзеп   отыру   үшiн   қажет»,   –   деп   оқытуға,   үйретуге   қатысты   белгiлердi ə анықтап бередi. Сөйтiп, оқытудың  леуметтiк м нiне ерекше көңiл бөлу керектігін ескертеді.   Осы   тұрғыдан   келгенде,   ойшыл­ғалымның   артына   қалдырған:   «Елдi ə ə ə түзетудi  уелi бала оқыту iсiн түзетуден бастау керек», – деген сөзі қашан да маңызды. Ғалым сөйлесім  рекетінің  рқайсысының м нін ескере келіп, олардың ə ə ə өмірдегі, қоғамдық  ортадағы  алатын  орнын  айрықша   атап көрсетеді. Ол тілдік қарымқатынасты игерудің, сөйлесуді меңгерудің нақты жолдарын ұсынады. Автор тілдік қарым­қатынастың екі түрін – «ауызбен сөйлесу» Ақаң ашқан қазақ мектебі, Ақаң түрлеген ана тілі, Ақаң салған  дебиеттегі ə елшілдік   ұран,   «Қырық   мысал»,   «Маса»,   «Қазақ»   газетінің   1916   жылдағы   қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнербілім, саясат жолындағы қажымаған қайраты – біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын». Бұдан артық айта алмаспыз. Бұл ұрпақ бірінің қадірін бірі біліп, бір­бірін сыйлап, бағалай білген. Бұл – шынайы имани тектіліктің үлгісі екені сөзсіз. А.Байтұрсынұлының жазықсыз жазаға   ұшырап,   айыпталуына   орай   қайта   құру   кезеңіне   дейінгі   уақытта   оның еңбектерін   пайдалануға   тыйым   салынып,  ғалымның   аты   да   аталмай,  ілуде   еске алына   қалса,   тек   мансұқталумен   келді.   Қайта   құру   мен   жариялылық   заманы орнағаннан   кейін   жүзеге   асырылған   ақтау   шараларына   байланысты А.Байтұрсынұлының ғылыми,  деби мұрасы қайтадан халқының игілігіне айналды. ə ə Т уелсіздік   кездегі   дебиеттану   ғылымын   Алаш   арыстарынан   мирас   болған осындай ғылыми­теориялық зерттеулерсіз елестету мүмкін емес. ə