GELIOTEXNIKA, O’ZBEKISTANDA QUYASH ENERGIYASI’NAN PAYDALANI’W

`

No’kis rayoni XBMXMThSHBne qarasli

№ - 22- sanli uluwma orta bilim beriw

mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’ilash   Saylauovtin’

GELIOTEXNIKA, O’ZBEKISTANDA QUYASH ENERGIYASI’NAN PAYDALANIW.

atli temasi boyinsha

sabaq islenbesi

2016-2017 jil

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№33-TEMA    GELIOTEXNIKA, O’ZBEKISTANDA QUYASH ENERGIYASI’NAN PAYDALANI’W

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Geliotexnika, O’zbekistanda Quyash energiyasi’nan paydalani’w haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Ta’biyattag’i’ ha’m texnikadag’i’ su’ykeliw temasi’n soraw.

Tema

Quyashtan kiyati’rg’an jaqti’li’q energiyasi’n ji’lli’li’q yamasa elektr energiyasi’na aylandi’ri’p, wonnan tu’rli maqsetlerde paydalani’w mu’mkin.

Quyash energiyasi’n basqa tu’rdegi energiyalarg’a aylandi’ri’p beriwshi quri’lmalar geliotexnikali’q quri’lmalar dep, Quyash energiyasi’nan keleshekte paydalani’w menen shug’i’llanatug’i’n taraw geliotexnika dep ataladi’.

Yunon tilinde «Gelios» - «Quyash» degendi an’latadi’.

Jer betine jetip keletug’i’n Quyash nurlari’ ju’da u’lken, ji’lli’li’q deregi yesaplanadi’. Sol derekten u’nemli paydalani’w usi’llari’n biliw, tu’rli quri’lmalar, energiya dereklerin jarati’w geliotexnikani’n’ tiykarg’i’ waziypasi’ boli’p yesaplanadi’.

Sizge belgili, Quyash Jer ju’zin geografiyali’q ken’likler boyi’nsha tu’rlishe ashi’p beredi.Ji’l dawami’nda jerdin’ 1m² betine tuwra keletug’i’n Quyash energiyasi’ 300 W/m² tan 1340 W/m² qa shekem wo’zgerip turadi’. Worayli’q Aziya ma’mleketlerinde Quyash energiyasi’nan paydalani’w ushi’n geografiyali’q, otikali’q ha’m energetikali’q ta’repten tabiyg’i’y imkaniyatlar bar. Sonday-aq iyun ayi’nda jaqti’ ku’n uzi’nli’g’i’ 16 saat, dekabrde bolsa 8-10 saatti’ quraydi’. Jazda ayi’na 320-400 saat ashi’q Quyash nuri’ tuwra keledi. Bul jerlerde geliotexnikali’q quri’lmalardan paydalani’w na’tiyjesinde ko’p mug’dardag’i’ janarmay ha’m basqa dereklerden ali’ni’p ati’rg’an energiya u’nemleniwi mu’mkin. Quyashli’ Oz’bekistanda geliotexnikadan u’nemli paydalani’w imkaniyati’ ju’da u’lken yesaplanadi’.

O’zbekistanda Quyash energiyasi’nan aldi’nnan paydalani’p kelingen. Adamlar a’yyemnen miywe ha’m pali’z wo’nimlerin Quyash nuri’nda keptirip kelgen. Mi’sali’: ju’zim quyashta keptirilip, yen’ joqari’ sapali’ kishmishler tayarlang’an. Yerik, qawi’n, alma, shabdal ha’m basqalardi’ keptirip, wolardi’n’ qaqi’ tayarlang’an.

Ulli’ babalari’mi’z Quyash ji’lli’li’g’i’ni’n’ Jer ju’zinde bolatug’i’n qubi’li’slarg’a baylani’sli’g’i’ haqqi’nda piker ju’rgizgen. Mi’sali’: Abu Ali Ibn Sino wo’zinin’ «Dani’shmannama» kitabi’nda «Linzani’n’ wot aldi’ri’wg’a sebebi, woni’n’ bir ta’repten kiyati’rg’an nurlardi’ bir noqatqa jiynawi’nda boli’p yesaplanadi’. Bul nohat ku’shli jaqti’landi’ri’ladi’ ha’m ku’shli i’si’ydi’» - dep jazg’an Ibn Sinoni’n’ usi’ni’si’na baylani’sli’ Quyash nuri’ hawani’ tazalap turi’wi’ ushi’n Buxara, Samarqand ha’m basqa qalalarda u’y imaratlari’ni’n’ barli’q bo’limine Quyash nuri’ tu’sip turatug’i’n yetip sali’ng’an.

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Quyash energiyasi’ menen isleytug’i’n geliotexnikali’q quri’lmalar XX a’sirdin’ baslari’nda baslang’an. Bul da’wirde O’zbekistanda Quyash energiyasi’ menen isleytug’i’n geliotexnikali’q quri’lmalar (temeki ekstrati’n’ quyash nuri’nda puwlandi’ri’w, ta’jiriybe teplicalari’) quri’ldi’.

Geliotexnika tarawi’nda da ‘izertlewlerdi ali’p bari’wg’a itibar berile baslandi’. 1934-ji’li’ Tashkentte Geliotexnika laboratoriyasi’ xi’zmet ko’rsete basladi’.

1943-ji’li’ O’zbekistan Ilimler Akademiyasi’ni’n’ Fizika - texnika instituti’nda Geliotexnika laboratoriyasi’ du’zildi. Bul laboratoriyada ali’p bari’lg’an izertlewler tiykari’nda Quyash energiyasi’nan paydalani’p suw i’si’ti’w quri’lmalari’, miywe keptirgishler, pille jibitiwshi ha’m keptirgishler, sera suyi’lti’ri’wshi’ quri’lmalar islep shi’g’i’ldi’.

1946-ji’li’ Fizika – texnika instituti’nda diametri 10 m li ayna siyaqli’ parabolaid quri’lma quri’ldi’. Quyash energiyasi’n jiynap beretug’I’n bul quri’lmadan puw ha’m muz ali’w jumi’slari’nda qollani’ldi’.

1965—ji’li’ O’zbekistan Ilimler Akademiyasi’ni’n’ Geofizika bo’limi du’zildi. Ali’p bari’lg’an ilimiy izertlewler tiykari’nda Quyash nuri’n jiynaw ha’m wonnan paydalani’wg’a qarati’lg’an ha’rqi’yli’ quri’lmalar islep shi’g’i’ldi’. Mi’sali’: Ji’ynalg’an Quyash nuri’ni’n’ ta’sirinde awri’wlardi’ yemleytug’i’n medicinali’q quri’lmalar, awi’l xojali’g’i’ epirleri tuqi’mlari’na Quyash nuri’ menen islew beriwshi quri’lmalar islep shi’g’i’ldi’.

Respublikami’zda Quyash energiyasi’nan paydalani’w bari’si’nda u’lken jetiskenliklerge yerisildi. 1960-1970-ji’llardan-aq bul tarawda ali’mlari’mi’z U.O.Oripov, S.A.Azimov ha’m basqalar tiykar salg’an geliotexnika mektebi qa’liplesken yedi.

1976-ji’li’ S.A.Azimov basshi’li’g’i’nda hu’kimetimiz qarari’na muwapi’q O’zbekistan Ilimler Akademiyasi’ni’n’ «Fizika Quyash» ilimiy islep shi’g’ari’w birlespesi du’zildi. Bul birlespe ta’repinen a’meliy a’hmiyetke iye bolg’an izertlewler ali’p bari’li’p, na’tiyjeleri a’meliyatqa usi’ni’ldi’. Joqari’ paydali’ jumi’s koeficientine iye bolg’an Quyash nurlari’ tiykari’nda islewshi suw nasoslari’, medicinag’a qollani’latug’i’n materiyallar, suw tazalawshi’ quri’lmalar, teplical, keptuirgishler ha’m suwi’tqi’shlar islep shi’g’ari’ldi’ ha’m xali’q xojali’g’i’ni’n’ ha’r qi’yli’ tarawlari’nda a’sirese imaratlardi’ i’ssi’ suw menen ta’miynlewde qollani’wg’a tapsi’ri’ldi’.

Quyash energiyasi’nan ja’ne de u’nemli paydalani’w maqsetinde 1987-ji’li’ Tashkent oblasti’ni’n’ Parkent rayoni’nda «Fizika Quyash» IISHB na qarasli’ ji’lli’li’q quwati’ 1MW bolg’an Quyash peshi quri’ldi’. Bunday quri’lma sol waqi’tqa shekem tek Odeo (Franciya) qalasi’nda bar yedi. Quri’lmani’n’ konsentratori’ fokus arali’g’i’ 18 m bolg’an paraloboid aynadan ibarat boli’p, woni’n’ wo’lshemi 54x42 m di quraydi’.

Quyash peshinde jiynalg’an energiya i’ssi’g’a shi’damli’ materiyallardi’ ali’w, i’ssi’g’a ha’m su’ykeliwge shi’damli’ elektr izolyaciya qa’siyetlerine iye bolg’an materiyallar islep shi’g’ari’wg’a paydalani’lmaqta.Sonday aq jergilikli shiyki zat ha’m sanaat shi’g’i’ndi’lari’ negizinde keramikali’q i’ssi’g’a shi’damli’ materiyallar ali’w ha’m wolar tiykari’nda medicina, energetika, neft ha’m gaz, jen’il sanaat ushi’n kerekli buyi’mlar islep shi’g’ari’w texnologiyalari’n jarati’w siyaqli’ ilimiy – texnikali’q zatlar quri’lmaqta. Quyash peshi ja’rdeminde aralas bolmag’an taza metallardi’ yeritip ali’wg’a yerisilmekte.

Kosmosli’q stanciyalardag’i’ joqari’ quwatli’ quri’lmalarda Quyash energiyasi’nan paydalani’lmaqta. Kishi quwatli’ electron quri’lmalarda (mikrokalkulyatorlar, saatlar, mobil telfon apparatlari’da) ha’m fotoelementlerden paydalani’lmaqta.

Quyash energiyasi’nan paydalani’wdi’n’ keleshegi bar. Quyash energiyasi’ ekologiyali’q taza qolay, shawqi’msi’z boli’p, woni’n’ imkaniyatlari’ u’lken boli’p yesaplanadi’.   

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’

1.Qanday quri’lmalar geliotexnikali’q quri’lmalar dep ataladi’? Geliotexnika tarawi’ nelerdi u’yrenedi?

2.Ne ushi’n O’zbekistan aymag’i’ Quyash energiyasi’nan paydalani’w ushi’n qolayli’ boli’p yesaplanadi?

3.U’lkemizde a’yyemnen Quyash energiyasi’nan qalay paydalani’li’p kelgen?

4.O’zbekistanda geliotexnika tarawi’n rawajlandi’ri’w ha’m wonnan a’meliyatta paydalani’w boui’nsha qanday jumi’slar a’melge asi’ri’lg’an?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Geliotexnika, O’zbekistanda Quyash energiyasi’nan paydalani’w temasi’n woqi’p keliw. 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash