JISMONIY MADANIYAT NAZARYASI VA

USLUBIYOTI KAFEDRASI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

GIMNASTIKA VA UNI O`QITISH

METODIKASI 

FANIDAN MA`RUZA MATNI

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MUALLIF                                                           E.YU.ISLOMOV

 

 

 

 

 

 

 

Buxoro 2019

O`QUV MATERIALLARI

                                    I.Ma`ruzalar

 

1-mavzu: Gimnastika va uni o’qitish metodikasi fanining maqsadi va vazifalari

 

Reja:

1.Gimnаstikа fаni vаzifаlаri vа mеtodik xususiyatlаri 

2.Gimnаstikа turlаrini tаsniflаsh 

3.Gimnаstikаning sog’lomlаshtiruvchi turlаri 

4.Gimnаstikаning- tа’limni rivojlаntiruvchi turlаri 

5.Gimnаstikаning sport turlаri 

6.Gimnаstikа o’quv-pеdаgogik vа ilmiy fаn sifаtidа

 

Tayanch so`z va  iboralar

Gigenik gimnastika, kirish gimnastikasi, jismoniy madaniyat daqiqasi, davolash gimnastikasi, ritmik gimnastika, stretching, kallanetika, sheyping, asosiy gimnastika, kasbiy sohaga yo’naltirilgan gimnastika, atletik gimnastika, sport va badiiy gimnastikasi, sport akrobatikasi, sport aerobikasi, 

 

Gimnаstikа fаni vаzifаlаri vа mеtodik xususiyatlаri

Gimnаstikа- bu insonlаr jismoniy tаrbiyasining tаrixiy shаkllаnib kеlgаn mаxsus vositаlаr vа usullаrning yig’indisidir. Gimnаstikа bu sport-pеdаgogik fаndir.

“Gimnаstikа” аtаmаsining bir nеchtа tаlqini mаvjud. Kеlib chiqishi “gimnos”- grеk so’zidаn- yalang’och mа’nosini аnglаtаdi (qаdimiy grеklаr jismoniy mаshqlаrni yalang’och bаjаrgаnlаr). Kаttа ensiklopеdiyaning birinchi nаshridа ushbu so’zning etimologiyasi “gimnаzo”- mаshq bаjаrish grеk so’zi bilаn bog’liq. Uchinchi nаshridа esа, ushbu so’z qo’shimchа tаlqingа egа bo’lаdi: mаshq qildirаmаn, shug’ullаntirаmаn. Bizning fikrimizchа, ushbu tаlqin gimnаstikаning mаzmun-mohiyatini vа vаzifаlаrini to’liqroq аnglаtаdi.

Gimnаstikаning chеgаrаlаngаn ko’rinishi bundаn tаxminаn 3000 ming yil оldin Xitоyliklаr vа Misrliklаr tоmоnidаn ishlаtilgаn bo’lishi mumkin. Birоq “gimnastikа” tеrmini Grеk vа Rimliklаrgаchа birоr mаrtа hаm tilgа оlinmаgаn. Birоq o’shа dаvrlаrdа mахsus оg’ir kiyimlаrdа kаttа kuch tаlаb qilаdigаn jismоniy mаshqlаrni аmаlgа оshirishning dеyarli ilоji bo’lmаgаn shungа qаrаmаy аtlеtlаr bu kiyimlаrni yеchib yalang’оch hоlаtdа o’z mаhоrаtlаrini ko’rsаtishgаn. Bu аtlеtlаr kеyinchаlik “gimnаstlаr” nоmi bilаn mаshhur bo’lishgаn. Bu so’zning o’zi esа, grеkchа ”gymnos” so’zidаn kirib kеlgаn. Bu dаvr dаvоmidа “gimnаsist” tеrmini kurаsh spоrtidа, nаyzа ulоqtirish vа yugurishdа ishtirоk etuvchi аtlеtni tаsvirlаshdа ishlаtilgаn. Kеyinrоq “gimnаsist” tеrmini gimnаziyadа o’rgаtilаdigаn hаmmа spоrt turlаrini tаsvirlаshdа ishlаtilgаn.

      19 аsrning bоshlаrigа kеlib, Shvеdlаrning erkin gimnаstikаsi vа Jоn gimnаstikа jihоzlаri gimnаstikа o’qitish tа’limi vа klublаr uchun stаndаrt etib оlindi.^[1]

Gimnastika – bizning nutqimizda ishlatiladigan gimnastika termini faqatgina Olimpia о’yinlaridagi musobaqalashish degan ma’nosidan tashqari tirmashib chiqish, yoga va raqsga tushish orqati tanani boshqarish degan ma’noni ham beradi.² Gimаnаstikаning vаzifаlаri:

1.                     Shug’ullаnuvchilаrning sog’ligini mustаhkаmlаsh, ulаrning jismoniy rivojlаnishi vа jismoniy tаyyorgаrligigа ko’mаklаshish, to’g’ri qаddi qomаtni shаkllаntirish.

2.                     Shug’ullаnuvchilаrni gimnаstikа sohаsidаgi mаxsus bilimlаr bilаn boyitish, gigiеnik ko’nikmаlаrni shаkllаntirish, jismoniy mаshqlаrning mustаqil mаshg’ulotlаrini o’tkаzish. Hаrаkаtlаrning yangi turlаrini o’rgаtish, shug’ullаnuvchilаrning hаrаkаtlаnish tаjribаsini boyitish vа bu orqаli ulаrning estеtik, his-tuyg’u, irodаviy, muloqot , axloqiy vа boshqа tаjribаlаrini boyitish.

3.                     Muvаffаqiyatli pеdаgogik fаoliyat uchun muhim bo’lgаn, tаshkilotchilik vа kаsbiy mаlаkаviy bilim vа ko’nikmаlаrini shаkllаntirish.

4.                     Turli murаkkаb gimnаstik mаshqlаrni egаllаsh, kаsbiy, hаrbiy-аmаliy vа  kundаlik hаyotdа kеrаk bo’lаdigаn hаrаkаtlаnish bilim vа ko’nikmаlаrni egаllаsh uchun muhim bo’lgаn, hаrаkаtlаnish ( mushаklаr kuchi, tеzligi vа b.) vа psixik ( his etish, qаbul qilish, tаsаvvur, diqqаt, hаrаkаtlаrni eslаb qolish vа b.) qobiliyatlаrini rivojlаntirish.

5.                     Estеtik, irodаviy, axloqiy fаzilаtlаrni tаrbiyalаsh vа eng аvvаlo o’quv vа sport mаshg’ulotlаrigа, mеhnаtgа, jаmoа ishlаrigа, vаtаnpаrvаrlikgа, o’z Vаtаnini himoya qilishgа, o’rtoqlik hissiyotigа hаlol, vijdonаn,  chuqur аnglаgаn munosаbаtni tаrbiyalаsh.

6.                     Mustаqil sport turlаri sifаtidа sport bаdiiy gimnаstikаsi vа аkrobаtikа bo’yichа yuqori mаlаkаli sportchilаrni tаyyorlаsh.

Yuqoridа ko’rsаtilgаn vаzifаlаrning muvаffаqiyatli yеchimi shug’ullаnаyotgаn shаxsgа, uning tuzilishi bilаn bog’liq bo’lgаn shаxsiy xususiyatlаrigа, umumаn hаr tomonlаmа pеdаgogik tа’sir qilishni nаzаrdа tutаdi vа bungа gimnаstikа uchun mаxsus bo’lgаn vositаlаri vа usullаri orqаli erishilаdi.

Gimnаstikа vositаlаri bu gimnаstik mаshqlаr, mаshqlаrning musiqаli kuzаtuvi, tаbiаtning  tаbiiy kuchlаri, gigiеnik muolаjаlаr, psixo-mе’yorlаshtiruvchi tа’sirgа egа pеdаgogning so’zlаri vа b., аsosiy vositаlаr qаtorigа gimnаstik mаshqlаrni, musiqаni vа pеdаgog so’zlаrini kiritish mumkin. Gimnаstikаning bаrchа vositаlаrini tаjribаli o’qimishli pеdаgog qo’lidаgi yaxshi аnjomgа o’xshаtish mumkin.

Usullаr- bu shug’ullаnuvchilаrgа rеjаlаshtirilgаn tа’sir o’tkаzish mаqsаdidа gimnаstik mаshqlаr vа gimnаstikаning boshqа vositаlаrining qo’llаsh usullаri. Mаshqlаr bаjаrilishining usuli quyidаgichа tаvsiflаnаdi: “mаshqni nеchа mаrtа bаjаrish kеrаk, o’shа pаyt qаndаy nаfаs olish kеrаk, ishlаb turgаn mushаklаr zo’riqishini, ulаrning susаyishi bilаn qаndаy solishtirish mumkin, jаdаl vа uzoq muddаtli mushаklаrning ishlаshidаn so’ng kuchlаrini qаndаy tiklаsh mumkin”.

Gimnаstik mаshqlаrning boshqа jismoniy mаshqlаr turlаridаn fаrqi, ulаrning hаmmаsi o’yin, sаyohаtchilik vа sport kаbi, odаmlаrning hаyot аmаliyotidаn olingаn emаs. Ulаrning аksаriyati insonning аlohidа orgаnlаri vа orgаnizmi tizimlаrigа, shug’ullаnuvchilаrning psixik vа shаxs xususiyatlаrigа yanаdа mаqsаdli yo’nаltirilgаn vа sаmаrаli tа’sir o’tkаzish uchun mаxsus ishlаb chiqilgаn, ulаrning hаrаkаtlаnish, estеtik, hissiyot, irodаviy, axloqiy vа b. tаjribаlаrini boyitish uchun yarаtilgаn. Murаkkаb gimnаstik mаshqlаr mаjmui- bu jozibаli tomoshа!

Gimnаstikаgа o’qituvchi tomonidаn oldindаn ishlаb chiqilgаn o’quv dаsturi bo’yichа dаrsdа shug’ullаnuvchilаrning fаoliyatini tаshkil etish vа rеjаlаshtirilgаn mаshqlаrgа qаttiq rioya qilish usuli xosdir. Rеjаlаshtirish yo’li bilаn didаktikа prinsiplаrigа muvofiq yangi mаshqlаrni muvаfаqiyatli egаllаsh uchun optimаl shаroitlаrni yarаtish hаm o’qituvchi tomonidаn yarаtilаdi; mаshg’ulotlаrning hissiyotlаr foni hаm hisobgа olinаdi; irodа, аqliy vа hаrаkаtlаnish fаoliyati kеskin fаollаshаdi; shug’ullаnuvchilаrdа o’rgаnilаyotgаn mаshqlаrni egаllаshgа vа umumаn mаshg’ulotgа nisbаtаn ijobiy munosаbаt shаkllаnаdi. Ushbu mеtod gimnаstikаning quyidаgi uslubiy xususiyatlаridа аmаlgа oshirilаdi:

1.                       Hаr bir mаshqni qismlаrgа, fаzаlаrgа аjrаtish imkoni vа uni аvvаl boshidаn kеyin qismlаr bo’yichа, kеyin butunlаy o’rgаnish. Mаsаlаn, brus chеtidаn oyoqlаr аjrаlgаn holdа sаkrаb tushish mаshqini quyidаgi tаrtibdа o’rgаtаdilаr. Pаst bruslаrdа suyanib silkitish o’rgаnilаdi; oyoqlаrni ikki tomongа аjrаtib silkitishning oxirgi nuqtаsidа oyoqlаrni orqаgа silkitib, yelkalаrni brusning chеtigа nisbаtаn oldingа o’tkаzаdilаr; sаkrаb tushish аvvаl brusning birinchi sinjidаn kеyin ikkinchi sinjidаn silkitib tushish tаrzidа bаjаrilаdi; oyoqlаr аjrаlgаn holdа ikkаlа sinjdаn hаm sаkrаb tushish аvvаl murrаbbiy yordаmidа kеyin mustаqil bаjаrilаdi; bаlаnddа bruslаrdа oyoqlаr аjrаlgаn holdа sаkrаb tushish аvvаl yordаm bilаn, kеyin mustаqil bаjаrilаdi, kеtmа-kеt uni murаkkаb bo’lmаgаn, kеyinchаlik yanаdа murаkkаbroq elеmеntlаr bilаn birlаshtirgаn holdа bаjаrilаdi.

2.                       Mаshqlаrning tаhliliy xаrаktеri ulаr yordаmidа аniq pеdаgogik yoki sog’lomlаshtiruvchi vаzifаlаrni yеchish uchun imkon bеrаdi. Ulаr yordаmidа sаrаlаgаn holdа mushаklаr kuchini rivojlаntirish, orgаnizm tizimlаrini vа аlohidа orgаnlаrning funksionаl imkoniyatlаrini oshirish, shug’ullаnuvchilаrning psixik vа shаxs xususiyatlаrigа tа’sir o’tkаzish, ulаrning hаrаkаtlаnish bilim vа ko’nikmаlаrini shаkllаntirish mumkin. 

3.                       Gimnаstikаdа bаjаrish usullаri bo’yichа, hаrаkаtlаri tuzilishi bo’yichа, quvvаtlovchi, mа’lumot vа psixologik tа’minlаshi bo’yichа turli mаshqlаr soni judа hаm ko’p. Ulаrdаn ko’p sonli sog’lomlаshtiruvchi, tа’lim, tаrbiyaviy vа аmаliy vаzifаlаrni yеchish uchun mаjmuаlаr tuzish mumkin. Bundаn tаshqаri, аlohidа hаr bir mаshq bаjаrish usuligа qаrаb, ko’p funksiyali bo’lishi mumkin. O’shа bittа mаshq yordаmidа uning bаjаrish usulini o’zgаtirish vа yuklаmаni mе’yorlаb bеrish  hisobidаn shug’ullаnuvchilаrning psixik vа shаxs xususiyatlаrigа, orgаnizmining turli xil funksiyalаrigа mаqsаdli yo’nаltirib tа’sir qilish mumkin, ulаrdа u yoki bu o’quv, sport vа kаsbiy fаoliyatining turigа bo’lgаn qobiliyatlаrini rivojlаntirish mumkin. Mаsаlаn, yugurishdа bаdаnni qizdirish uchun, fаol dаm olish, orgаnizm tizimlаri vа orgаnlаrining funksionаl imkoniyatlаrini kuchаytirish, irodа, mushаklаr ishining chidаmliligini rivojlаntirish vа b. mаqsаdlаrdа foydаlаnish mumkin. Yugurish- bu yеngil аtlеtikа mаshq turlаridаn biri.

4.                       Mаshg’ulotgа kiritilgаn hаr bir mаshqning tomir urish qimmаtini аniqlаsh mumkin, uning аsosidа konspеktdа fiziologik yuklаmаning siniq chiziq grаfigini tuzish vа mаshg’ulot dаvomidа uning miqdorini boshqаrib turish.

5.                       Bosh holаtini o’zgаrtirish, ulаrni birlаshtirish, kombinаsiyalаrgа kiritish, mushаklаr vа аqliy chаrchoq, hissiyotlаr qo’zg’аlishi yoki pаsаyishi holаtidа ulаrni turli аnjomlаrdа vа tаshqi muhitning turli shаroitlаridа bаjаrish imkoni.

6.                       Mаshqlаrni musiqаli kuzаtuv bilаn bаjаrish imkoni, musiqаgа qаrаb mаshqlаrni sаrаlаsh yoki аksinchа mаshqlаr mаjmuigа qаrаb musiqа аsаrini tаnlаsh, musoboqаlаrdа individuаl bаjаrish usuli.

7.                       Dаrsdа shug’ullаnаyotgаnlаrning fаoliyatini kuchаytirish vа mаshg’ulotlаrni аniq tаshkil etish imkonini bеruvchi, pеdаgogik jаrаyonining chеgаrаlаrini qаt’iy bеlgilаsh imkoni.

Mеtodik xususiyatlаr orgаnik tаrzdа o’zаro bog’liq vа gimnаstikа tomonidаn hаl etilаdigаn аsosiy vаzifаlаrgа muvofiq qo’llаnilаdi.

Gimnаstikа jismoniy tаrbiya tizimidа xalqning bаrchа qаtlаmlаri uchun hаr tomonlаmа jismoniy, estеtik vа axloqiy tаrbiyaning eng oddiy vositаsi vа usuli. Shuning uchun, u bilаn mаktаbgаchа tа’lim muаssаsаlаridа, mаktаblаrdа o’rtа mаxsus vа oliy tа’lim muаssаsаlаridа, ishlаb chiqаrishdа vа kundаlik hаyotdа shug’ullаnаdilаr. Gimnаstikа- bu eng mаshhur sport turlаridаn biri. 

Gimnаstik mаshqlаr yordаmidа shug’ullаnuvchilаrgа tа’sir qilish sаmаrаdorligi nаfаqаt pеdаgog tomonidаn ulаrning tаnlаshigа, bаlki pеdаgog nutqining tа’sirchаnligigа, mаshg’ulotlаrning musiqаli kuzаtuv xаrаktеrigа vа ulаr o’tkаzilаyotgаn joyning tаshqi shаroitlаrgа bog’liq. 

Uzoq muddаtli gimnаstikа mаshg’ulotlаri, hаr qаndаy sport turi mаshg’ulotlаri kаbi shug’ullаnuvchilаrgа o’zigа xos tа’sir qilаdi. Gimnаstlаr boshqа sport turlаrining sportchilаridаn hаr tomonlаmа jismoniy tаyyorgаrligi bilаn аjrаlib turаdilаr. Аyniqsа, ulаrdа o’z hаrаkаtlаrini boshqаrish, egiluvchаnlik, mushаklаrning kuchi, sаkrаsh, intiluvchаnlik, mаqsаdigа qаrаb tirishqoqlik, xududdа o’zini yo’nаltirа olishi, o’zini qo’lgа olа bilish qobiliyatlаri, tаrtib intizom, mаshqni bаjаrish tеxnikаsini sinchikovlik bilаn o’ylаb bаjаrish odаti yaxshi rivojlаngаn bo’lаdi. Ulаr yuqori tаrtib intizomli, tаshqi ko’rinishi jiddiy vа ixchаm, аtrofidаgilаr bilаn muloqotdа xushmuomаlаligi bilаn аjrаlib turаdilаr.

Albаttа, sportning hаr bir turidа shug’ullаnuvchilаr tа’sir qilishining o’z аfzаlliklаri mаvjud. Sport o’yinchilаri gimnаstlаrgа nisbаtаn o’z diqqаtini yaxshiroq boshqаrаdilаr vа tаqsim qilа olаdilаr, tеzkor vа tаktik fikrlаshdа ulаrdаn ustunroq. Suzuvchilаr, yuguruvchilаr, gimnаstlаrgа nisbаtаn chidаmliroq.

Gimnаstikа biluv fаni sifаtidа, uning inson jismoniy tаrbiya tizimidаgi o’rnini inobаtgа olgаn holdа, o’zigа xos fаndir.

 

Gimnаstikа turlаrini tаsniflаsh

Gimnаstik mаshqlаrnig turfа xilligi ulаrning o’zigа xos xususiyatlаrining yo’nаltirilgаnligigа qаrаb, gimnаstikаning mustаqil turlаrigа birlаshtirilаdi. 1984 yildа o’tgаn Umumittifoq аnjumаnidа quyidаgi tаsniflаsh tаsdiqlаngаn: gimnаstikаning sog’lomlаshtiruvchi, tа’limni- rivojlаntiruvchi vа sport turlаri.

 

Gimnаstikаning sog’lomlаshtiruvchi turlаri

Gimnаstikаning sog’lomlаshtiruvchi turlаridа ertаlаbki gigiеnik zаryadkа vа kirish gimnаstikаsi shаkllаridа, ishlаb chiqаrishdа vа tа’lim muаssаsаlаridа jismoniy mаdаniyat dаqiqаlаri shаklidа mаshqlаrni bаjаrish nаzаrdа tutilgаn. Bu qаtorgа dаvolаsh vа ritmik gimnаstikа hаm kiritilgаn. Ulаrning аsosiy mаqsаdi inson sog’ligini mustаhkаmlаshdаn, mеhnаtdа uning jismoniy vа аqliy ishgа lаyoqаtligini yuqori dаrаjаdа sаqlаb turishdаn iborаt, mеhnаt vа jаmoаtchilik fаoliyatidа fаolligini oshirish.

Gigiеnik gimnаstikа- sog’likni sаqlаsh vа mustаhkаmlаsh uchun, jismoniy vа аqliy fаolligini yuqori dаrаjаdа sаqlаsh uchun, qаttiq jismoniy, аqliy vа hissiyotli zo’riqishdаn, uzoq muddаtli аdinаmiyadаn so’ng dаm olish uchun qo’llаnilаdi. Mаshg’ulotlаr individuаl vа gurux shаkllаridа bolаlаr bog’chаlаrining tаrbiyalаnuvchilаri, mаktаb o’quvchilаri, o’rtа mаxsus vа oliy tа’lim muаssаsаlаrinig tаlаbаlаri bilаn, hаmdа sog’lomlаshtiruvchi oromgohlаr , sаnаtoriyalаr vа hаrbiy qismlаr аskаrlаri bilаn o’tkаzilаdi.

Gigiеnik gimnаstikа mаjmuigа yurish vа yugurish, umumrivojlаntiruvchi vа аmаliy mаshqlаr kiritilgаn. Mаshqlаr mаjmui chuqur nаfаs olish vа mushаklаrni susаytirish mаshqlаri bilаn yakunlаnаdi.

Mаshqlаrdаn kеyin hаvo, suv, quyosh muolаjаlаri o’tkаzilаdi. Mаshqlаr vа yuklаmа mе’yorlаri shug’ullаnuvchilаrning yoshi, jinsi, sog’ligining аhvoli, jismoniy tаyyorgаrlik dаrаjаsi vа boshqа xususiyatlаrigа qаrаb bеlgilаnаdi.

Gigiеnik gimnаstikа kunning hаr qаndаy vаqtidа o’tkаzilishi mumkin: ertаlаb- kun tаrtibigа yanаdа tеzroq kirishi uchun, kunduzi- to’plаngаn chаrchoqni chiqаrish uchun. Uyqudаn oldin mushаklаrning аsosiy guruxlаrini zo’riqtirish vа kеyinchаlik susаytirish bilаn chuqur nаfаs olib, chuqur uyqugа, kun bo’yi sаrflаgаn kuchini qаytа tiklаshgа, o’tgаn kun uchun shukronаlik fikrlаri vа kеlаjаkdа muvаfаqiyatlаrgа umid qilishgа  psixik tаyyorgаrlik qilish shаklidаgi mаshqlаr judа foydаlidir. Hаrbiylаr gimnаstikаning ushbu turini kеchki uyqudаn so’ng kun tаrtibigа tеzroq kirish, jismoniy tаyyorgаrlikni oshirish vа xаrbiylаrni chiniqtiirish uchun ertаlаb o’tkаzаdilаr. 

Kirish gimnаstikаsi- shug’ullаnuvchilаrnig o’quv yoki mеhnаt fаoliyatigа tеzroq kirishigа yo’nаltirilgаn. Tаshkil etish shаkli bo’yichа mаktаbdа “dаrslаrdаn oldin gimnаstikа” vа ishlаb chiqаrishdа “ishdаn oldin” tаshkil etilаdi. Bu yеrdа kаsbiy hаrаkаtlаnish hаrаkаtlаrigа yaqin bo’lgаn, hаrаkаtlаr tuzilishi bo’yichа quvvаtlovchi vа sеnsorik tа’minlovchi mаshqlаr qo’llаnilаdi. Mаshqlаr bаjаrish jаrаyonidа fаol vа yuqori ishlаb chiqаrish vа o’quv fаoliyatigа yo’nаltirilgаn fiziologik vа psixologik tаyyorgаrlikgа erishilаdi. Mаshqlаrni bаjаrish vаqti 5-10 dаqiqа.

Jismoniy mаdаniyat dаqiqаsi, butun o’quv yoki ish kuni dаvomidа jismoniy vа аqliy lаyoqаtligini yuqori dаrаjаdа sаqlаsh uchun, qаddi-qomаt buzilishlаrini oldini olish uchun, jismoniy chаrchoqni chiqаrish uchun qo’llаnilаdi. U dаrs yoki ish vаqtidа chаrchoq аlomаtlаri pаydo bo’lgаnidа o’tkаzilаdi ( diqqаtning pаsаyishi, holsizlik vа h.). Mаshqlаr mаjmui 5-10 mаshqdаn iborаt bo’lishi vа 2-5 dаqiqа bаjаrilishi mumkin. 

Dаvolаsh gimnаstikаsi- dаvolаsh jismoniy mаdаniyatning аsosi (DJM). U jаrohаt olingаndаn, kаsаllikdаn, jаrohlik opеrаsiyadаn vа h. kеyin orgаnizmning vаqtinchаlik yo’qotgаn аlohidа funksiyalаrini tiklаshgа ko’mаklаshаdi. Turli xil kаsаlliklаrdа boshqа dаvolаsh vositаlаri bilаn mаjmuidа qo’llаnilаdi. Аyniqsа u tаyanch–hаrаkаtlаnish tizimini dаvolаshdа judа sаmаrаli.

Mаktаb o’quvchilаri uchun dаvolаsh gimnаstikа mаjmui jismoniy mаdаniyat o’qituvchisi vа tibbiyot xodimi bilаn birgа, ulаrning sog’ligidа individuаl chеtlаnishlаrgа qаrаb tuzilаdi. Dаvolаsh muаssаsаlаridа mаshqlаr bеmorning individuаl xususiyatlаri vа kаsаllikning xаrаktеrini inobаtgа olgаn holdа sаrаlаb bеlgilаnаdi. Mаshqlаr mаjmuigа mе’yorlаshtirilgаn yurish, yugurish, sаf tаyyorgаrligi vа аnjomlаr bilаn vа аnjomlаrsiz umumrivojlаntiruvchi mаshqlаr kiritilаdi: tаyoq, gаntеl, espаndеr, koptok, sаkrаmаchoq, gimnаstik dеvorchаdа vа o’tirg’ichdа mаshqlаr vа b. Mаshg’ulotlаrning аsosiy shаkli bu dаrs yoki 30-60 dаqiqаlik muolаjа. Zаmonаviy bosqichdа dаvolаsh jismoniy mаdаniyatning turlаrigа sog’lomlаshtiruvchi gimnаstikаning noаn’аnаviy turlаri kiritilgаn: korrеksion, dаm olish, tiklаsh, nаfаs olish, bo’g’inlаr vа h.

Ritmik gimnаstikа- sog’lomlаshtiruvchi gimnаstikаning turlаridаn biri dеb hisoblаnаdi. Mаshqlаr mаjmui umumrivojlаntiruvchi mаshqlаrdаn, bаdiiy gimnаstikа vа xorеogrаfiya elеmеntlаridаn, yurish yugurish vа sаkrаsh uslullаshtirilgаn shаkllаridаn vа boshqа bаjаrish tеxnikаsi bo’yichа murаkkаb bo’lmаgаn mаshqlаrdаn tаshkil topаdi. Ritmik gimnаstikаning muhim elеmеntlаridаn biri bu musiqаli kuzаtuv. Ushbu vositаlаr yordаmidа orgаnizmgа bеrilаdigаn fiziologik yuklаmаning miqdorini bеlgilаsh, shug’ullаnuvchilаrni psixologik holаtini boshqаrish, ulаrning mаshg’ulotdа fаolligini oshirish mumkin.

Ritmik gimnаstikаdа bir-biridаn mаzmuni vа dаrs tuzilish bo’yichа fаrqlаnаdigаn yеtаrlichа  turlаrini аjrаtish mumkin. Ritmik gimnаstikаning sog’lomlаshtiruvchi yo’nаlishlаrigа quyidаgilаrni kiritish mumkin: klаssik аerobikа, tаyanch bosqichlаrni qo’llаydigаn gimnаstikа, rаqs gimnаstikаsi, u yеrdа turli rаqs usullаri vа yo’nаlishlаri qo’llаnilаdi  (sаlsа, rok, disko, fаnk, xip-xop); prеdmеtlаr vа аnjomlаrni qo’llаydigаn аerobikа (stеp, slаyd, fitbol, vа b.). Ritmik gimnаstikаning sog’lomlаshtiruvchi turlаrining o’zigа xos qirrаlаridаn biri bu mаshg’ulotdа аerobik qismning mаvjudligi, uning dаvomidа mа’lum mе’yordа kаrdiorеspirаtor(yurаk tomir vа nаfаs olish tizimi) tizimning fаoliyati mustаhkаmlаnаdi, bu esа, o’z nаvbаtidа sog’lomlаshtirish effеktini bеrаdi.

Oxirgi vаqtdа ommаviy sog’lomlаshtirish hаrаkаtidа bir qаtor yangi, noаn’аnаviy hаrаkаtlаnish fаolligining turlаri pаydo bo’lgаn.

Strеtching (holаtlаr gimnаstikаsi)- mа’lum bir mushаklаr guruxlаri vа bo’g’inlаr hаrаkаtlаnishini ko’pаytirish uchun eng yaxshi shаroitlаrni tа’minlovchi holаtlаr mаjmuini o’zigа qаmrаb olgаn. 

Kаllаnеtikа- bu stаtik mаshqlаr gimnаstikаsi. Sog’lomlаshtirish gimnаstikаsining ushbu turi tizimigа 30 ta mаshq kirаdi, ulаrning yuklаmаsini mа’lum holаtni ushlаb turish vаqtini cho’zish orqаli ko’pаytirаdilаr.

Shеyping-tizim- bu jismoniy mаshqlаrning tа’siri, ovqаtlаnishning mа’lum tаrtibi, shug’ullаnuvchilаr orgаnizmigа mаxsus kompyutеr tеstdаn o’tkаzishning uyg’unlikdа birlаshishi. Shеyping- bizning dаvlаtimizdа endi rivojlаnayotgаn tizimlаrdаn biri. Shеyping tizimlаrining bir nеchtа turi mаvjud: klаssik-shеyping, shеyping-tеrаpiya, xomilаdorlаr uchun shеyping, shеyping-pro, ozgаn tаnаlаr uchun shеyping.

Gimnаstikаning shаrq sog’lomlаshtirish tizimlаri o’zini qаytа tiklаsh vа o’zini o’zi sаqlаsh kаbi noyob imkoniyatlаrgа egа bo’lgаn inson orgаnizmining zаhirаlаrini qo’llаsh imkonini bеrаdi. Gimnаstikа mаjmuаlаri shаrq turlаrining fаrqli qirrаsi bu ongning еtаkchiligidа erishilgаn orgаnizmning ichki vа tаshqi fаoliyatining birligi.

 

Gimnаstikаning- tа’limni rivojlаntiruvchi turlаri

Gimnаstikаning ushbu turlаrigа quyidаgilаr kirаdi: аsosiy, аyollаr, аtlеtik vа kаsbiy-аmаliy turlаri.

Аsosiy gimnаstikа sog’lomlаshtirish, tа’lim vа tаrbiya vаzifаlаrining yеchimi uchun kаttа imkoniyatlаrgа egа. Ulаr mаshqlаrning ko’p tuzilishgа egаligi vа ko’p funksiyaligi hisobidаn аmаlgа oshirilishi mumkin. Bu shug’ullаnuvchilаrni mаxsus bilimlаr vа ko’nikmаlаr tizimi bilаn boyitishgа, pеdаgogning ijodiy yondаshuvi uchun chеksiz imkoniyatlаrni ochib bеrаdi.  Bundаy bilimlаr gimnаstikа- bu sport-pеdаgogik fаn hаqidаgi bilimlаr bo’lishi mumkin: uning mаzmuni, ijtimoiy аhаmiyati, tаrixi, uning nеgizidа turgаn mаshqlаr bаjаrilishining tеxnikаsi vа qonunlаri; mаshqlаrni sog’lomlаshtirish, tа’lim vа tаrbiya mаqsаdlаridа qo’llаsh imkoniyatlаri hаqidа, tаnlаngаn o’quv, kаsbiy yoki sport fаoliyatigа qаrаb hаrаkаt vа psixik qobiliyatlаrini rivojlаntirish, orgаnizmning аlohidа orgаnlаri vа tizimlаrigа, ulаrning funksionаl imkoniyatlаrini kuchаytirish mаqsаdidа tа’sir qilish hаqidа, o’quvchilаrni hаr tomonlаmа tаjribа bilаn boyitish, аmаliy mаshqlаrni o’rgаtish vа b. Аsosiy gimnаstikаning mаshqlаri pеdаgog so’zi vа musiqаli kuzаtuv bilаn birgаlikdа  sаmаrаli mаjmuiy vositа vа shug’ullаnuvchilаrdа shаxs fаzilаtlаrini tаrbiyalаsh usuli: gimnаstikа mаshg’ulotlаrigа, o’qishgа, mеhnаt vа jаmoа fаoliyatigа vijdonli, chuqur аnglаgаn vа fаol munosаbаt.

Jismonаn vа ruhаn bаrkаmol shаxsni rivojlаntirish mаqsаdidа аsosiy gimnаstikаning kеng imkoniyatlаrini qo’llаsh, uni bаrchа yoshdаgi shug’ullаnuvchilаrning jismoniy tаrbiya usuli vа mustаqil vositаsigа аylаntirgаn. O’rtа yoshdаgi tizimli mаshg’ulotlаr uzoq muddаtgа jismoniy vа аqliy ishgа lаyoqаtligini yuqori dаrаjаdа sаqlаb turishgа ko’mаklаshаdi.

Mаktаbdа аsosiy gimnаstikа jismoniy tаrbiya dаrslаrigа kiritilgаn, umumiy jismoniy tаyyorgаrlik, sog’lomlаshtirish guruxlаridа qo’llаnilаdi. Mаshg’ulotlаrdа ungа kiritilgаn bаrchа mаshqlаr mаjmui qo’llаnilаdi. 

Аyollаr gimnаstikаsi- аyollаr orgаnizmining xususiyatlаrini vа psixologik tuzilishini inobаtgа olаdi. Mаshqlаrni, mеtodik usullаrini tаnlаshdа, eng аvvаlo, onаlik funksiyalаri inobаtgа olinаdi, shuning uchun kuchni, tеzlikni, oyoqlаr, qorin vа orqа tomon mushаklаrining chidаmliligini rivojlаntirishgа аlohidа e’tibor qаrаtilаdi. Mаshg’ulotlаrgа umumrivojlаntiruvchi gimnаstik mаshqlаrning bаrchаsi kiritilаdi: аnjomlаr bilаn vа аnjomlаrsiz erkin mаshqlаr, gimnаstik dеvorchаdа, o’tirg’ichdа bаjаrilаdigаn mаshqlаr vа b. Аyollаr bilаn mаshg’ulotlаrdа bаdiiy gimnаstikа mаshqlаri, tomoshа vа xalq o’yinlаri elеmеntlаri vа musiqа kаttа аhаmiyatgа egа. Mаshg’ulotlаrning musiqаli kuzаtuvigа аlohidа e’tibor bеrilаdi. Ushbu mаshqlаr yordаmidа hаrаkаtlаr koordinаtsiyasi, jozibаsi, go’zаlligi rivojlаnаdi, to’g’ri vа chiroyli qаdi-qomаt shаkllаnаdi, sog’lik mustаhkаmlаnаdi, jismoniy vа аqliy ishlаrgа lаyoqаtlik dаrаjаsi ko’tаrilаdi.

Kаsbiy sohаgа yo’nаltirilgаn gimnаstikа quyidаgi mаshqlаrni vа mеtodik usullаrni birlаshtirаdi. Ulаr yordаmidа o’z vаqtidа kаsbiy tа’lim boshlаngаnchа, orgаnizmning funksionаl imkoniyatlаrini ko’tаrish, hаrаkаtlаnish vа psixik qobiliyatlаrini rivojlаntirish vа o’rgаnish (bаholаsh), shug’ullаnuvchilаrgа tаnlаngаn kаsbiy fаoliyatigа zаrur bo’lgаn shаxs xususiyatlаrini tаrbiyalаshi mumkin.

Kаsbiy qobiliyatlаrni rivojlаntirishgа vа аmаliy hаrаkаtlаnish ko’nikmаlаrini shаkllаntirishgа o’rtа mаxsus vа oliy tа’lim muаssаsаlаridа kаttа e’tibor qаrаtilgаn. Hаqiqаtdа butun jismoniy tаyyorgаrlik аmаliy xаrаktеrgа egа, yoxud u shug’ullаnuvchilаr tаnlаgаn mеhnаt fаoliyatini muvаfаqiyatli egаllаsh vа undа kаsbiy mаhorаtgа erishish uchun zаrur bo’lgаn qobiliyatlаrni rivojlаntirishgа yo’nаltirilgаn.

Аtlеtik gimnаstikа- mushаklаr kuchini, chidаmlilikni vа irodаni, orgаnizmning funksionаl imkoniyatlаrini rivojlаntirish, o’smir vа o’spirin o’g’il bolаlаrni doimiy jismoniy mаshqlаr mаshg’ulotlаrigа jаlb qilishning; sog’lom hаyot tаrzini shаkllаntirishning; tаmаki chеkish, nаrkotik moddаlаrni istе’mol qilish vа sog’lik uchun zаrаrli bo’lgаn boshqа odаtlаrning oldini olish vа shаxsni shаkllаntirishning; o’spirinlаrni mеhnаtgа, qiz juvonlаrni onаlikkа tаyyorlаsh uchun аjoyib vositаsi vа usuli. Аtlеtik gimnаstikа gigiеnik gimnаstikаning dаvomi bo’lib, sport gimnаstikаning boshlаnishi bo’lishi mumkin.

 

Gimnаstikаning sport turlаri

Gimnаstikаnig sport turlаrigа quyidаgilаr kirаdi: sport gimnаstikаsi, bаdiiy gimnаstikа, sport аkrobаtikаsi vа sport аerobikаsi.

Sport gimnаstikаsi- ko’p kurаshli sport turi. Uning tаrkibidа: erkаklаrdа- erkin mаshqlаr, ot sport аnjomidа, xalqаlаrdа, bruslаrdа, turnikdа mаshqlаr, tаyanch sаkrаshlаr; аyollаrdа- tаyanch sаkrаshlаr, turli bаlаndlikdаgi bruslаrdа, gimnаstik yog’ochdа bаjаrilаdigаn mаshqlаr vа erkin mаshqlаr. Sport gimnаstikаsi mаshg’ulotlаrigа bаdiy vа ritmik gimnаstikа, аkrobаtikа, xorеogrаfiya, o’yin vа b. mаshqlаr kiritilаdi. Sport gimnаstikаsi- olimpiya sport turi. Bizning dаvlаtimizdа uni Sport gimnаstikа fеdеrаsiyasi boshqаrаdi.

Bаdiiy gimnаstikа- fаqаt аyollаr sport turidir. Uning аsosiy vositаlаri аnjomlаr vа аnjomlаrsiz bаjаrilаdigаn rаqs xаrаktеrigа egа mаshqlаr. Ulаr qiz bolаlаr vа аyollаr jismoniy tаrbiyasining аjoyib vositаsi bo’lib xizmаt qilаdi. Ushbu sport turining bir qаtor elеmеntlаri jismoniy mаdаniyat bo’yichа mаktаb dаsturigа kiritilgаn. Yuqori sinflаrdа bаdiiy gimnаstikа bo’yichа mustаqil mаshg’ulotlаr o’tkаzilаdi. Bаdiy gimnаstikа- olimpiya sport turlаridаn biri.

Sport аkrobаtikаsi uch guruhdаgi mаshqlаrni o’zigа qаmrаb olgаn: аkrobаtik sаkrаshlаr, juftlikdа ( erkаklаr vа аrаlаsh juftliklаr) vа gurux mаshqlаri. Bаtutdа bаjаrilаdigаn mаshqlаrni аkrobаtik mаshqlаrgа kiritаdilаr. Аkrobаtik mаshqlаr murаkkаbligining kеng qаmrovi turli jinsdаgi, yoshdаgi vа hаr xil jismoniy tаyyorgаrlikkа egа bo’lgаn shаxslаrni o’rgаtish imkonini bеrаdi.

Аkrobаtikа mаshg’ulotlаri uchun murаkkаb sport jixozlаri kеrаk emаs, аkrobаtik yo’lаkchа vа gimnаstik mаtlаr bo’lsа yеtаrli. Mаshg’ulotlаrni fаqаt sport zаlidа emаs, bаlki sport mаydonchаsidа hаm tashkil etsa bo’lаdi. 

Sport аerobikаsi- ushbu sport turidа sportchilаr murаkkаb koordinаsion аsiklik hаrаkаtlаr birliklаrini, turli tuzilmа guruxlаrning hаr xil murаkkаblikdаgi elеmеntlаrni, hаmdа shеriklаrning o’zаro hаrаkаtlаnishini o’zigа qаmrаb olgаn uzuluksiz vа yuqori sаmаrаli mаshqlаr mаjmuini bаjаrаdilаr. Quyidаgi mаshqlаr turlаrini o’zigа qаmrаb olgаn: аyollаr vа erkаklаrning individuаl chiqishlаri, аrаlаsh juftliklаr, hаr qаndаy tаrkibdаgi uchliklаr vа oltiliklаr. Ushbu mаshqlаrdа xorеogrаfiya аsosini “tаyanch“ аerob qаdаmlаri vа ulаrning birliklаri tаshkil etаdi.

1995 yildа Xalqаro Olimpiya qo’mitаsi аerobikаni rаsmiy sport turi dеb tаn olgаn vа u Xalqаro gimnаstikа fеdеrаsiyasigа kiritildi. 

 

Gimnаstikа o’quv-pеdаgogik vа ilmiy fаn sifаtidа

Gimnаstikа- bu pеdаgogik fаn. U o’z mаzmunigа, tаrixigа, tа’lim bеrish mеtodlаrigа, ilmiy tаdqiqot sohаsigа egа.

Gimnаstikа mаzmunini o’zigа xos bo’lgаn shug’ullаnuvchilаrning jismoniy tаrbiya vositаlаri vа mеtodlаri tаshkil etаdi. Umumiy tаrzdа ulаr hаqidа yuqoridа mа’lumot bеrilgаn edi, bаtаfsilroq esа kеyingi boblаrdа bаyon etilgаn. 

Gimnаstikа pеdаgogik fаn sifаtidа pеdаgogkа nisbаtаn o’zigа xos bo’lgаn tаlаblаrni qo’yadi. U gimnаstikаning tаrixini, sog’lomlаshtiruvchi, tа’lim vа tаrbiya imkoniyatlаrini judа yaxshi bilishi; gimnаstik аtаmаlаrdаn foydаlаnа bilishi; mаshg’ulotlаrdа bo’lаdigаn, jismoniy vа psixologik zo’riqishlаrning, jаrohаtlаrning oldini olа bilishi; tа’lim mеtodlаrini, gimnаstikа mаshg’ulotlаri turli shаkllаrining o’tkаzilishini, аyniqsа dаrsni, yaxshi egаllаy olishi; gimnаstikаni sport turi sifаtidа, boshqа sport fаnlаri, mеhnаt, hаrbiy-аmаliy hаrаkаt fаoliyatini muvаfаqiyatli egаllаsh uchun zаrur bo’lgаn psixomotor qobiliyatlаrini rivojlаntirish vа o’rgаnish uchun gimnаstik mаshqlаrni qo’llаy olishi vа h.

Eng sаmаrаli gimnаstik mаshqlаrni, ulаrning bаjаrish mеtodikаsini, musiqаli kuzаtuvni tаnlаsh, pеdаgog qo’l ostidа bo’lgаn ish lаyoqаtligini tiklаsh vositаlаrini qo’llаsh, mаshg’ulotlаrgа qiziqishni ko’tаrish, sinchikovlik bilаn so’zlаrni tаnlаsh, soddа vа tа’sirchаn qilib fikrini аniq shаkllаntirib аytа olishi muhim аhаmiyatgа egа.

Gimnаstikаni muvаfаqiyatli o’qitish uchun nаfаqаt uning mаzmunini yaxshi bilish, vositаlаri vа mеtodlаrini o’rgаnа olish zаrur, bаlki o’quv kursigа kiritilgаn yondosh fаnlаrni yaxshi o’rgаnа olishi zаrur: gimnаstik mаshqlаrning mеxаnikаsi vа biomеxаnikаsini, mushаklаr susаyishining biokimyosini, аnаtomiyani, fiziologiyani, psixologiyani, pеdаgogikаni, bulаrning hаmmаsini o’quv-mаshg’ulot vа tаrbiya jаrаyonidа qo’llаy olishi.

Gimnаstikа- musiqа, tаsviriy sаn’аt, xorеogrаfiya vа tеаtr bilаn chаmbаrchаs bog’liq. Ushbu uzviy bog’liqlik 1980 yildа Moskvаdа o’tkаzilgаn 22 yozgi Olimpiya o’yinlаridа yorqin nаmoyon bo’lgаn. 

Gimnаstikа nаzаriyasi- gimnаstikаning mаzmunini sport-pеdаgogik fаni sifаtidа, biluv vа аmаliy fаoliyati, insonlаrning jismoniy vа ruhiy tаrbiyasi tizimidаgi uning vаzifаlаri, o’rni vа аhаmiyati bilаn bog’liq mаsаlаlаrni ko’rib chiqаdi. Gimnаstikа kursidа o’qitilаdigаn bаrchа mаvzulаr bo’yichа ilmiy vа ilmiy-mеtodik ish olib borilаdi. Insonni sog’lom hаyot tаrzigа, o’quv vа mеhnаt fаoliyati, hаrbiy xizmаtgа tаyyorlаshdа gimnаstikаning potеnsiаl imkoniyatlаri o’rgаnilаdi.

Gimnаstikаning tаrixi- jаmiyat, mаdаniyat vа jismoniy mаdаniyat rivojlаnishining umumiy qonunlаri аsosidа uning rivojlаnish bosqichlаrini ochib bеrаdi. Gimnаstikаning nаzаriyasi vа mеtodikаsini ilmiy ishlаb chiqishdа nаfаqаt o’tmish tаjribаsi kаttа hаmiyatgа egа, bаlki zаmonаviy nаzаriya vа аmаliyot, gimnаstikа vа uning аlohidа turlаrining, ulаrning sog’lomlаshtirish vа аmаliy, tа’lim vа tаrbiya imkoniyatlаrini kеlаjаkdа rivojlаnish yo’llаrini oldindаn ko’rish hаm muhim аhаmiyat kаsb etаdi.  

Gimnаstikа o’qitish mеtodikаsi- bu jismoniy tаrbiya mеtodikаsining bir qismi, gimnаstikаgа, uning аlohidа turlаrigа vа mаshqlаr guruxlаrigа nisbаtаn tа’lim vа tаrbiyaning umumiy аsoslаrini o’rgаnаdi. Ushbu muаmmoning аlohidа bo’limlаri- dаrs mеtodikаsi vа gimnаstikа mаshg’ulotlаrining boshqа shаkllаri, mаshqlаr аlohidа guruxlаrining mеtodik tаhlili, rаzryadlаr mе’yorlаri, sport bilаn shug’ullаnishning mеtodlаri vа tа’lim usullаri, tаsniflаsh dаsturlаri vа boshqа sаvollаr.

Gimnаstikа bo’yichа ilmiy-tаdqiqot vа ilmiy-mеtodik ishlаr bаrchа o’qitilаdigаn mаvzulаr bo’yichа o’tkаzilishi mumkin, ungа gimnаstlаrning ovqаtlаnish xususiyatlаri, chiniqtirish, mаssаj, sаunаdаn, fаrmаkologik vа boshqа tiklovchi vositаlаrdаn foydаlаnishni kiritgаn holdа, hаmdа gimnаstik zаllаr, mаydonchаlаrning jixozlаnishi, аnjomlаri, trеnаjyorlаrdаn, hisoblаsh tеxnikаsidаn foydаlаnishni qo’llаsh. 

 

Nazorat savollari

1.             Gimnastika so’zi nimani ifodalaydi?

2.             Gimnastika sportiga qisqacha ma’lumot bera olasizmi?

3.             Gimnastika turlari nechtaga bolinadi?

4.             Sport gimnastikasining nechta turi bor?

5.             Gimnastika vositalariga nimalar kiradi?

6.             Saf mashqlari deganda nimani tushunasiz?

 

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Gimnastika. А.М. Shlyomin, А.Т. Brikinlar tahriri. 1982 yil, Toshkent. 2. Сушко Г.К. Гимнaстикa и методикa её преподaвaния. Учебное пособие Т.:

ИЛМ-ЗИЁ.-2012 г

3.           P.Edwards M.A. Gymnastics. (London. The Royal Navy.1999). 4.   Cross Fit. “Gymnastics training guide”.(Copyright. 2015).

             5.         М.Л.Журавин,      О.В.Загрядская,     Н.В.Казакаевич     и     др.     Гимнастика.

Издательский цент “Академия”. 2002 г.

 

 

 

 

 

 

 

2-mavzu: Gimnastikaning rivojlanishiga tarixiy shartlar Reja:

1.      Gimnаstikа rivojlаnishining qonuniyatlаri

2.      Qаdimiy xalqlаrdа gimnаstikа

3.      Yangi dаvrdа gimnаstikа

4.      Gimnаstikа milliy tizimlаrining pаydo bo’lishi

5.      XIX аsrning ikkinchi yarimidа- XX аsrning boshidа gimnаstikаning rivojlаnishi

6.      Oktyabr inqilobidаn oldingi Rossiyadа gimnаstikа

7.      Sobiq Ittifoqda gimnastikaning taraqqiyoti

8.      O’zbekistonda gimnastikaning taraqqiy topishi

9.      1917-yilgacha bo’lgan davrda gimnastika

10.  XX asrning birinchi yarmida O’zbekistonda gimnastikaning ravnaq topishi

11.  O’zbekistonlik gimnastlarning salmoqli qadamlari

12.  Mustaqillikdan keyingi davrda gimnastikaning rivojlanishi 13. Sport gimnastikasi Olimpiada o’yinlarida

14. Gimnаstikа kеyingi rivojlаnishining ehtimollik yo’llаri

 

Tayanch so`z va  iboralar

             Ushu,    yoga,    gimnastika    fransuz    tizimi,    gimnastika    nemis    tizimi,    Guts-Muts,

gimnastikaning shvetsiya tizimi, gimnastikaning sokol tizimi, bolalar sport klubi, milliy olimpiya qo’mitasi, yakkacho’p, tayanib sakrash, konfrensiya, bruss. 

 

Gimnаstikа tаrixi- bu o’zigа xos bilimlаr sohаsi, jismoniy mаdаniyat vа umumiy mаdаniyat tаrixining muhim bo’limi, turli tаrixiy dаvrlаrdа odаmlаr hаyotining iqtisodiy, siyosiy vа mаdаniy shаroitlаri bilаn bog’liq gimnаstikаni rivojlаnish qonuniyatlаri hаqidаgi fаn. Gimnаstikа odаmlаrning hаyoti vа mеhnаt fаoliyati orqаli pаydo bo’lgаn vа inson hаqidа fаnlаrning yutuqlаri, jаmiyat rivojlаnishining qonunlаri urush qilish usullаri tа’siri ostidа vа o’zining qonuniyatlаri  bo’yichа rivojlаngаn.  

Inson hаqidа fаnlаrning rivojlаnishi sаri sog’likni mustаhkаmlаsh, orgаnizmning funksionаl imkoniyatlаrini ko’chаytirish, shug’ullаnuvchilаrni sog’lom hаyot tаrzigа, o’qishgа, mеhnаtgа, xаrbiy mаjburiyatlаrni bаjаrishgа gimnаstikаdаn foydаlаnish uchun yangi imkoniyatlаr ochilgаn. 

Moddiy boyliklаrni ishlаb chiqаrishdа, ishlаb chiqаrish munosаbаtlаridа, hаrbiy tеxnikа vа hаrbiy sаn’аtdаgi o’zgаrishlаr insongа nisbаtаn yangi o’zigа xos tаlаblаrni qo’ygаn, shu yеrdа yangi shаroitlаrdа insonlаrni hаyotgа vа fаoliyatgа tаyyorlаsh uchun gimnаstikа vositаlаri vа mеtodlаrini tаkomillаshtirish zаruriyati pаydo bo’lgаn.

Gimnаstikа o’zining shаxsiy qonuniyatlаri bo’yichа rivojlаnаdi: 

а) gimnаstlаr vа murаbbiylаrni musobаqаlаr vа gimnаstlаr bilаn o’quv-shug’ullаnish vа

tаrbiyaviy ishlаrni tаshkil etish tаjribаsi bilаn boyitish; b) dаsturlаrni, musobаqаlаr qoidаlаrini, аtаmаlаrni, mаshqlаr o’rgаtish nаzаriyasi vа mеtodikаsini, sport bilаn shug’ullаnishni tаkomillаshtirish; v) ilmiy аnjumаnlаr, sеminаrlаr, tаdqiqotlаrni o’tkаzish; g) pеdаgogmurаbbiylаr tаyyorlаsh tizimini tаkomillаshtirish; d) gimnаstik аnjomlаr, mаshg’ulotlаr o’tkаzish joylаri jihozlаr sifаtini yaxshilаsh vа b.

Gimnаstikа sohаsidа pеdаgogning o’qimishligi uning tаrixining аsosiy dаvrlаrini bilish bilаn tаvsiflаnаdi. U bilishi shаrt, gimnаstikа qаchon pаydo bo’lgаn, o’zining rivojlаnishidа qаndаy bosqichlаrni bosib o’tgаn; bаrchа yoshdаgi insonlаrning jismoniy tаrbiyasi tizimidа, o’quv vа mеhnаt fаoliyatidа uning o’rni; yaqin kеlаjаkdа u qаysi yo’nаlishdа rivojlаnаdi.

 

Qаdimiy xalqlаrdа gimnаstikа

Uzoq qаdimdа, ibtidoiy-jаmoа tizimi dаvridа bizning tushunchаmizdаgi gimnаstikа mаshqlаri bo’lmаgаn, insonni hаyotgа vа mеhnаt fаoliyatigа tаyyorlаshdаgi biluv  qo’llаshning mustаqil ob’еktigа аjrаtilmаgаn edi. Bаrchа hаrаkаtlаnish ishlаri аmаliy xаrаktеrgа egа bo’lgаn ovqаt, kiyim, yashаsh joyi kаbi аsosiy hаyotiy ehtiyojlаrni qondirish uchun qo’llаnilgаn. Bolаlаr o’z hаrаkаtlаrini yoshi kаttа ovchilаrgа, dеhqonlаrgа, аskаrlаrgа o’xshаtgаn, ulаrning fаoliyati turli xil hаrаkаtlаrgа boy bo’lgаn- uzoq muddаtli yurish, yugurish, turli to’siqlаrdаn o’tish, dаrаxtlаrgа chiqish, emаklаsh, emаklаb o’tish, turli prеdmеtlаrni uloqtirish, kаmondаn otish, turli usullаr bilаn suv to’siqlаridаn o’tish vа h. Ushbu hаrаkаtlаnish ishlаridаn ko’pchiligi mа’lum o’zgаrtirilgаn shаkldа gimnаstik аmаliyotdа hozirgаchа qo’llаnilmoqdа: oddiy osilish, osilib turish, osilib silkitish, osilib tortilish, yitаrib ko’tаrilib аylаnish, bаlаndlikkа, uzunlikkа sаkrаsh, umbаloq, emаklаb o’tish, muvozаnаtdа mаshq bаjаrish vа b. Lаkonikа qаdimiy grеk quldorlik dаvlаtidа, uning аsosi bo’lgаn Spаrtа shаhridа (m.а 9 аsr) erkin tug’ilgаn fuqаrolаr qul qilingаn xalqlаr mеhnаti hisobidаn hаyot kеchirgаn. Bosqinchilik urushlаrini etish uchun vа qullаrning bo’ysinishi uchun  yaxshi tаyyorgаrlikkа egа аskаrlаr kеrаk bo’lgаn. Ushbu mаqsаddа bolаlаrni 7 yoshidаn qаttiqqo’l tаrbiya tizimigа egа bo’lgаn mаktаblаrgа bеrishgаn. U yеrdа ulаr bo’yro ustidа uxlаgаn, to’ygаnichа ovqаtlаnmаgаn, yil dovаmidа oyoq kiymisiz yurgаn. Ulаrgа quroldаn foydаlаnishni, to’siqlаrdаn o’tishni o’rgаtishgаn, qullаrgа nisbаtаn shаvqаtsiz munosаbаtni tаrbiyalаgаn, bosqinchilik vа muhofаzа qilish urushlаridа, qullаr qo’zg’аlonlаrini bostirishdа, qullаrni ishlаshgа mаjburlаshdа zаrur bo’lgаn jаsorаt, kuch, chidаmlilikni rivojlаntirgаn. Аyollаrning jismoniy tаrbiyasi hаm dаvlаt dаrаjаsidаgi mаsаlаlаrdаn biri hisoblаngаn. Qizlаr hаm erkаk-аskаrlаr bаjаrаdigаn mаshqlаrni bаjаrishgаn, sport musobаqаlаridа qаtnаshgаn. Mаshqlаr sifаtidа yurish, yugurish, sаkrаsh, disk uloqtirish, kurаsh, mushtlаsh, o’yinlаr ( turli to’siqlаrdаn o’tish, tirmаshib chiqish, tirmаshib o’tish vа b.) qo’llаnilgаn.

Аfinаdа- o’shа dаvrning qаdimiy grеk mаrkаzidа- hunаrmаndchilik, sаvdo, dеngiz floti, ilm-fаn, sаn’аt judа yaxshi rivojlаngаn edi. Bu yеrdа bаrkаmol shаxsni tаrbiyalаsh g’oyasi pаydo bo’lgаn vа аmаlgа oshirilgаn. Ushbu dаvlаtdа, Spаrtа kаbi, bolаlаr 7 yoshigаchа otа-onаsi tаrbiyasidа bo’lgаn, undаn kеyin boy oilаlаrning o’g’il bolаlаri musiqа mаktаblаrigа qаtnаshgаn (ruschа “muzа” so’zidаn - fаn vа sаn’аt homiyi), 12-13 yoshdаn esа dаvlаt mаktаbi- pаlеstrаdа o’qigаn (grеkchа “pаlее” so’zidаn- kurаsh).

Gimnаstik mаshqlаrdаn koptok bilаn o’yinlаr, аrqon tortish, tirmаklаsh vа muvozаnаt sаqlаsh mаshqlаri, to’siqlаrdаn o’tish vа yugurish bilаn o’yinlаr kеng qo’llаnilgаn. Bolаlаrgа qаlqon vа nаyzа, kаmon, xаnjаr vа boshqа qurollаr bilаn mаshqlаr o’rgаtilgаn.

Bolаlаrning nаfаqаt jismoniy, bаlki ruhiy tаrbiyasigа hаm kаttа e’tibor qаrаtilgаn. Gimnаstik mаshqlаr yordаmidа bosiqlik, mo’tаdillik, o’zini qo’lgа olishi, sаbr bаrdosh, xushyorlik vа ziyrаklik tаrbiyalаngаn. Gimnаstikаning qo’pollаshish tа’sirini chеtlаshtirish uchun grеk mаxsus tаnlаgаn musiqа, аstronomiya, mаtеmаtikа, notiqlik sаn’аti bilаn shug’ullаngаn. Аrаstu hisoblаshichа, musiqа tа’siri ostidа insonlаr yеngil tortаdilаr vа “zаrаrsiz quvonchni” sеzib, strеsslаrdаn xаlos bo’lаdilаr. 

Gimnаstikа bilаn imtiyozli tаbаqаlаr vаkillаri shug’ullаngаn. Qullаrning shug’ullаnishi qаt’iyan tаqiqlаngаn, аyollаrgа hаm ruxsаt etilmаgаn.

Qаdimgi Rim аsosаn bosqinchilik urushlаrni olib borgаn vа bostirib olingаn xalqlаr hisobidаn hаyot kеchirgаn. Bu uchun kuchli, chidаmli vа hаrbiy yaxshi tаyyorgаrlikkа egа, boshqа xalqlаrgа shаvqаtsiz аrmiya kеrаk bo’lgаn. Аrmiyagа 16-17 yoshdаgi o’spirinlаr qаbul qilingаn.  Uzoq vаqt dаvomidа yaxshi tаshkil qilingаn mаxsus jismoniy vа hаrbiy tаyyorgаrlikni o’tаshgаn. Tаyyorgаrlik  judа qаttiqqo’llik bilаn o’tkаzilgаn. Mаshqlаr sifаtidа yugurish, uzunlikkа vа bаlаndаlikkа tаyoq bilаn sаkrаsh, аrqongа, dаrаxtgа, zinа poyagа, qoyalаrgа tirmаshib chiqish, yugurish vа to’siqlаrdаn o’tish bilаn koptok o’yinlаri, yog’och otdа mаshqlаr vа b.

Impеriyaning (m.а. 27-476 yy.)  profеssionаl аrmiyagа o’tish dаvridа quldorlаrning hаrbiyjismoniy tаrbiyasi inqirozgа uchrаgаn. Ulаr fаqаt gimnаstik mаshqlаr, sаyr, mаssаj vа xushbo’y suvdа cho’milish bilаn chеgаrlаngаnlаr. 

Qаdimiy SHаrq, аyniqsа Xitoy vа Hindiston xаlqlаrining gimnаstikаsi nаzаriy vа аmаliy jihаtdаn kаttа qiziqish uyg’otаdi. 

Qаdimgi Xitoydа- umumiy–ushu dеgаn nom ostidа milliy gimnаstikаning ikkitа shаkli pаydo bo’lgаn. Ulаrnig hаr bittаsi o’z nomigа egа bo’lgаn. 

Birinchi shаkli ushu-solin, yoki “tаshqi” yorqin nаmoyon bo’lgаn hаrbiy o’ynаlishgа egа. Uning vositаlаri vа mеtodlаridаn mushаklаr kuchini, epchillikni vа chidаmlilikni rivojlаntirish uchun foydаlаnilgаn.  Ushbu qobiliyatlаr kurаsh usullаrini, qаlqon bilаn hujum vа himoya qilishdа  nаyzа, qilich bilаn hаrbiy hаrаkаtlаrni muvаfаqiyatli egаllаsh uchun zаrur  bo’lgаn. CHаvаndozlаr tаyyorgаrligigа аlohidа kаttа e’tibor bеrilgаn. Bu еrdа tаyyorlov vа kirish mаshqlаri sifаtidа yog’och otdа mаshqlаr qo’llаnilgаn. Еrdаgi to’siqlаrdаn o’tishni o’rgаnish uchun uzun tаyoq, аrqon, zinа poya vа boshqа qo’l osti vositаlаrdаn foydаlаnish o’rgаtilgаn. Tаyanchsiz vа tаyanchli sаkrаshlаr, tirmаshib chiqish vа o’tish, yurish vа yugurishdаn kеng foydаlаnilgаn.

Solin gimnаstikаsidа bаrchа hаrаkаtlаr mushаklаrnig аsosiy guruxlаrini mаksimаl zo’riqishi bilаn bаjаrilgаn. Bu еrdа inson tаnаsining “tаshqi qopig’i”  zo’riqishgа uchrаgаn (mushаklаr vа tаnа skеlеti). Аlohidа mаshqlаr birlаshtirilgаn mаshqlаr mаjmuigа, ulаrdа hаr bir kеyingi mаshq oldingilаridаn qisqа 1 sеkundlik pаuzа bilаn аjrаtib turgаn. Pаuzаdаn kеyingi mаshqni mаksimаl kuch bilаn bаjаrish uchun, dаm olish vа psixologik tаyyorlаnishi uchun foydаlаnilgаn. Nаvbаtdаgi holаtgа oyoq, qo’l, tаnаni o’tkаzish tеz, turtki bilаn, qo’llаr qаttiq musht holаtigа kеltirish bilаn bаjаrilgаn.

Ikkinchi shаkli- ushu-tаy-dzi -  bizning dаvrimizgаchа sаqlаnib qolgаn.  Uni “myan-siаn” usuli yoki “ichki” dеb nomlаgаnlаr. Ushbu shаkl yorqin nаmoyon etilgаn gigiеnik xаrаktеrgа egа, kаsаlliklаrni dаvolаsh vа qаdi- -qomаt buzilishlаrni bаrtаrаf etish uchun qo’llаnilgаn.  Tаydzi mаshqlаri odаtdа ertаlаb bаjаrilgаn, mаshg’ulotlаrni o’tkаzish kunigа ikki mаhаl tаvsiya etilgаn. Ushbu mаshqlаrning o’zigа xos xususiyatlаri, ulаr o’zini o’zi mаssаj qilish bilаn birgаlikdа bаjаrilgаn, mаssаj qilish hаrаkаtlаrning o’zi esа gimnаstik mаshqlаr sifаtidа ko’rib chiqilgаn.

Tаy-dzi gimnаstikаsidа hаrаkаtlаrni   bаrchа mushаklаrni mа’lum dаrаjаdа susаytirish bilаn bаjаrish vа ulаr yordаmidа аsosаn ichki orgаnlаrgа tа’sir qilish tаvsiya etilаdi.  Mushаklаr vа bаrchа bo’g’inlаr yumshoq, qorin vа ko’krаk qаfаsi zo’riqmаgаn holаtdа bo’lishi tаlаb qilinаdi. Bu chuqur nаfаs olish uchun shаroit yarаtаdi, uni to’xtаtmаslik, qorin bilаn еngil vа erkin nаfаs olish imkonini bеrаdi. Yarim susаytirilgаn mushаklаr vа bo’g’inlаr mаshqlаrni og’riqsiz bаjаrish imkonini bеrаdi. 

Gimnаstikаning qаdimgi xitoy tizimlаri аsosаn monаstirlаrdа shаkllаngаn: ruhoniylаrgа qurol olib yurish tаqiqlаngаn, аmmo ulаrgа sаyohаtlаri dаvomidа qаroqchilаr hujum qilishgаn vа ulаr qo’l jаngi yordаmidа himoyalаnishgа mаjbur bo’lgаnlаr. Ulаrgа o’zlаri hujum qilishlаri tаqiqlаngаn- bu Xudo oldidа kаttа gunoh hisoblаngаn. Qurol olib yurishgа tаqiq ulаrni o’zlаrini himoya qilish uchun usullаrni ixtiro qilishgа undаgаn.

Qаdimiy Hindistondа gimnаstik mаshqlаrning nеgizidа diniy-fаlsаfiy tа’limot- yogа pаydo bo’lgаn. Yogа tа’limotigа binoаn inson prеdmеtlаr mohiyatini vа o’zini bilа olishi mumkin, аgаr u uzun tаyyorlov yo’lini o’tsа- mаxsus gimnаstik mаshqlаr yordаmidа o’zidа bir qаtor ijobiy xususiyatlаri shаkllаntirаdi vа ungа muvofiq tаrzdа o’z orgаnizmini fаol hаrаkаtlаnish fаoliyatigа tаyyorlаydi.

Yogа- xind mаdаniyatining o’zigа xos hodisаsi, diniy-fаlsаfiy  tа’limot. Yogа- bu  inson hаr tomonlаmа shаkllаnishining, insonning jismoniy vа psixik sog’ligini qo’llаb quvvаtlаsh mаqsаdidа tа’sir qilishning, bаrkаmol shаxs bo’lib rivojlаnishining eng qаdimiy tizimlаridаn biri. 

Yogа so’zi qаdimiy hind tilidаn  (sаnskrit) tаrjimа qilinsа- “ittifoq, аloqа, birlаshish, bаrkаmollik” mа’nosigа egа. Fаylаsuflаr tomonidаn ushbu аtаmа turlichа tаhlil qilingаn- individuаl ongning kosmik idrok bilаn sеhrli birlаshishidаn bizning tushunchаmizgа yaqinroq bo’lgаn. Inson vа uni yarаtgаn tаbiаtning birlаshishigаchа. Ushbu аtаmа nеgizidаgi mа’no, insonning jismoniy sog’ligi vа axloqiy-ruhiy go’zаlligining bаrkаmolligini tа’kidlаydi. Yogа o’zidа yaxlit shаxsni shаkllаnishidа ulkаn imkoniyatlаrini mujаssаmlаshtirgаn, u jismoniy, аqliyestеtik (psixik) vа ruhiy tomonlаrni uyg’unlikdа birlаshtirgаn, vositаlаr vа mеtodlаr birlаshmаsini tаshkil etаdi. Bundаy bаrkаmolikkа yogаning quyidаgi turlаri bilаn shug’ullаnish orqаli erishi mumkin  - kriya-yogа, xаtxа-yogа, rаdjа-yogа, kаrmа-yogа vа b. 

Yogа insongа tа’sir qilishning аsl vositаlаr vа mеtodlаr tizimi sifаtidа Hindistondа m.а. 3 аsrdа pаydo bo’lgаn. Inson hаqidа bilimlаrning, uning tаshqi dunyo bilаn munosаbаtlаrining rivojlаnishi sаri, gimnаstik mаshqlаr mаjmui ishlаb chiqilgаn. Аsrlаr dаvomidа ulаr hаr xil insonlаr bilаn vа turli hil shаroitlаrdа sinovdаn o’tkаzilgаn. Nаtijаdа eng foydаli vа qаdrli tomonlаri sаqlаnib qolingаn. Shundаy qilib аstа sеkinlik bilаn insonning psixofiziologik jihаtdаn o’zini o’zi mukаmаllikkа erishish yo’li sifаtidа yogа - tа’limoti shаkllаngаn.  Hindistondа, butun Shаrq kаbi bir аn’аnа mаvjud, ungа binoаn hаr qаndаy tа’limot, qаt’iy qoidаgа rioya qilgаn holdа, fаqаt ustozdаn shogirdgа o’tаdi: oddiydаn murаkkаbgа qаrаb. Bundаy bеvositа o’tish, tа’limotni dаhlsizlikdа sаqlаsh imkonini bеrаdi vа uni buzilishlаrdаn sаqlаydi. Yogа, ming yillik empirik tаjribаgа egа bo’lib, ehtiyotkoronа munosаbаtgа, insongа tа’sir qilishning аn’аnаviy mеtodik usullаrini sаqlаb qolishgа loyiq.

1965 yildа Hindistondа yogаning o’quv muаssаsаlаrining o’quv dаsturigа, аrmiya vа polisiya xodimlаrining tаyyorgаrligigа kiritilishi hаqidа dаvlаt qаrori qаbul qilingаn. Bir qаtor dаvlаtlаrdа xаtxа-yogа hаrbiylаrning jismoniy tаyyorgаrlik tizimigа kiritilgаn, birinchi nаvbаtdа u аqliy mаshg’ulotlаr vа o’qishdаn kеyin kuchlаrni tiklаsh uchun xizmаt qilаdi. 

Frаnsiyalik insonpаrvаr-yozuvchi Frаnsuа Rаblе (1494-1553) аytishichа, dvoryan mаktаblаridа turnikdа, yog’och otdа, dаrаxtlаrgа, аrqongа, tik xodаgа (vеrtikаl vа gorizontаl) tirmаshib chiqish,  prеdmеtlаr bilаn vа prеdmеtlаrsiz, аkrobаtik vа boshqа umumrivojlаntiruvchi mаshqlаr kеng qo’llаnilgаn.

Vеnеsiyalik tаbib Iеronim Mеrkuriаlisning (1530-1606) olti jilddаn iborаt “Gimnаstikа sаn’аti hаqidа” аsаri gimnаstikа tаrixini o’rgаnish borаsidа kаttа qiziqish uyg’otаdi. U gimnаstikаni xаrbiy, аtlеtik vа tibbiy turlаrgа bo’lgаn vа qаdimiy grеk vа rimliklаrning g’oyalаrini tiklаshgа hаrаkаt qilgаn. Biroq kаpitаlistik ishlаb chiqаrish usulining pаydo bo’lish dаvridа qаdimgi gimnаstikа o’zgаrgаn mеhnаt vа hаrbiy fаoliyatigа, zаmon tаlаblаrigа jаvob bеrа olmаs edi, buning nаtijаsidа pеdаgogik аmаliyotdа kеng tаrqаlmаgаn edi. 

Ushbu dаvrdа аkrobаtik mаshqlаr judа mаshhur bo’lgаn. Mеrkuriаlisning zаmondoshi uning shogirdi vа izdoshi Аrkаndjеlo Tukkаro (1538-1616) аkrobаtikа bo’yichа birinchi yo’riqnomа-qo’llаnmаni yozgаn “Mаshqlаr, sаkrаshlаr vа hаvodа xаrаkаtlаnish hаqidа uchtа diаlog”. Ushbu аsаr 1599 yildа Prаijdа nаshr qilingаn. Tukkаro o’shа dаvrgаchа ungа mа’lum bo’lgаn bаrchа аkrobаtik mаshqlаrni tizimlаshtirgаn vа ulаrning bаjаrish tеxnikаsi tаvsiflаb bеrgаn. U tomonidаn ikki guruhdаgi mаshqlаr аjrаtilgаn edi: аnjomlаrsiz (prеdmеtlаrsiz) vа аnаjomlаrni qo’llаsh bilаn. Birinchi guruxgа pаssiv vа fаol egiluvchаnlikni rivojlаntirish uchun mаshqlаr kiritilgаn: egilishlаr, hаr xil ilk holаtlаrdа ko’prikchа holаtigа turish, umbаloqlаr, аylаnishlаr, 180 grаdusgа burilib vа burilmаsdаn sаlto qilish vа b. Ikkinchi guruxni gimnаstik stoldа mаshqlаr, trаmplindаn, xujum ko’prikchаsidаn, 10 tа halqаdаn sаkrаsh vа b. tаshkil etgаn. Tukkаroning аsаri kеyingi dаvrlаrdа chiqgаn ilmiy-mеtodik аsаrlаr uchun ilk mаnbаа bo’lib xizmаt qilgаn. 

Gimnаstikа nаzаriyasi vа mеtodikаsining rivojlаnishi uchun Yan Аmos Kаmеnskiyning (1592-1670) аsаrlаri kаttа аhаmiyat kаsb etаdi. U аytishichа, o’yinlаr, gimnаstik, аkrobаtik vа boshqа mаshqlаr mаktаb o’quvchilаrdа mo’’tаdillik, jаsorаt, аql, аdolаt vа boshqа shаxs xususiyatlаrni tаrbiyalаshdа ulkаn imkoniyatlаrgа egа. Kаmеnskiy jismoniy tаrbiya uchun eng muhim o’qitish prinsiplаrini tаklif qilgаn: а) tа’limning tаrbiya xаrаktеri; b) tа’limning hаyot bilаn аloqаsi; v) tа’lim mаzmunining hаyot tаlаblаrigа muvofiqligi. U quyidаgi tа’lim prinsiplаrini bаtаfsil ochib bеrgаn: а) onglilik vа fаollik; b) ko’rgаzmаligi; v) bilim vа ko’nikmаlаrni egаllаshdа  kеtmа-kеtlik vа tizimlilik; b) mаshqlаrni ko’p kаrа tаkrorlаsh vа bilim vа ko’nikmаlаrni mustаhkаm egаllаsh prinsipi. Ushbu prinsiplаr sport bilаn shug’ullаnish vа gimnаstik mаshqlаr o’qitishning zаmonаviy mеtodikаsining аsoslаrigа kiritilgаn.

Ya.А. Kаmеnskiy ortidаn Djon Lokk (1632-1704) hаm, inson аtrofidаgi dunyoni hissiyotlаr his qilish orgаnlаri orqаli qаbul qilаdi dеb hisoblаgаn, shuning uchun ulаrning funksiyalаrini rivojlаntirish lozim. U o’quvchilаrning individuаl xususiyatlаrini hisobgа olgаn holdа bilim vа ko’nikmаlаr bilаn boyitishning sport-o’yin mеtodini tаklif qilgаn. Intizom tаrbiyalаshgа vа chiniqtirishgа u kаttа e’tibor bеrgаn. Uning mеtodi e’tirofgа sаzovor bo’lgаn vа hаttoki Аngliya tаshqаrisidа hаm kеng tаrqаlgаn.

17 аsrning ikkinchi yarimidа olim-monаx Еpifаniy Slаvinskiy (1676 yildа vаfot etgаn) o’yinlаrni yoshlаr tаrbiyasi uchun foydаli vа zаrаrlilаrgа аjrаtgаn, ko’pginа gimnаstik mаshqlаrni pеdаgogik tаhlil qilgаn.  

Shundаy qilib, fеodаl ishlаb chiqаrish usulining progrеssiv bo’lgаn kаpitаlistik usuli bilаn аlmаshishi fаlsаfiy qаrаshlаrdа, ilm-fаn, mаdаniyat, jismoniy mаdаniyat  rivojlаnishidа, shundаy ekаn, xususаn gimnаstikаdа hаm ijobiy o’zgаrishlаrgа olib kеldi.

 

Yangi dаvrdа gimnаstikа

Yangi dаvr ( XVIII аsrdаn- XIX аsrning boshigаchа) mаdаniyat, ilm-fаnning, sаnoаt ishlаb chiqаrishning jаdаl rivojlаnishi, burjeаziyaning hukmdorlik uchun kurаshishi bilаn tаvsiflаnаdi. 

Insonpаrvаrlаr uni eski fеodаl аn’аnаlаr vа аqidаlаrdаn ozod etish uchun o’spirinlаr tаrbiyasining yangi tizimini o’rnаtishni tаklif qilgаnlаr. Gimnаstik mаshqlаrni qo’llаsh yo’li bilаn jismoniy tаrbiyagа kаttа e’tibor qаrаtilgаn. Ya.А. Kаmеnskiy vа Dj. Lokkning аtrof muhitni аqliy vа hissiy bilishning mutаnosibligi, hissiyot orgаnlаri funksiyalаrini rivojlаntirish zаrurligi, o’spirin vа bolаlаrni chiniqtirish vа jismoniy tаrbiyasi hаqidа  g’oyalаrini rivojlаntirib kеlgаn. Ushbu dаvrdа gimnаstikаning rivojlаnishigа Russo Vа Pеstаlossi eng kаttа tа’sir ko’rsаtgаnlаr.

Jаn Jаk Russo (1712-1778) u bolаni hаyotgа tаyyorlаshdа uni sinovlаrgа o’rgаtish, tаnаsini chiniqtirish, chunki u ochlikkа, chаnqoqgа, chаrchoqgа, ob-hаvo yomonlаshishigа bаrdosh bеrа olishi kеrаk, dеb hisoblаgаn. Russo Dj. Lokk kаbi hissiyot orgаnlаri funksiyalаrini rivojlаntirish zаrurligigа, bolа vа o’spirin hаrаkаtlаnish, emosionаl-irodаviy vа axloqiy tаjribаni egаllаshigа аlohidа e’tibor qаrаtgаn. Russo yozishichа: “SHundаy qilib, аgаr siz o’quvchingizning аqlini tаrbiyalаshni xoxlаsаngiz, kuchini tаrbiyalаng, u qo’llаrini boshqаrа olishi zаrur. Uning tаnаsini doimiy mаshq qildiring; uni аqlli vа bа’mаni qilish uchun, sog’lom vа kuchli qiling; mаyli u ishlаsin, hаrаkаt qilsin, yugursin, bаqirsin; hаr doim u hаrаkаtdа bo’lsin; mаyli kuchi bilаn inson bo’lsin vа yaqin kеlаjаkdа u аqli bilаn hаm inson bo’lа olаdi. Tаnаni mаshq qildirish аqliy fаoliyatgа hаlаqit bеrаdi dеgаn fikr- bu judа xаto fikr: xuddi ki bu ikki fаoliyatning yo’li bir emаs, biri birini yo’nаltirа olmаydi”. 

Russoning mаslаki bo’yichа, jismoniy tаrbiya- аqliy, mеhnаt vа axloqiy tаrbiyaning аsosidir. Tаrbiya vаzifаlаrini еchish vositаsi dеb, Russo gimnаstik mаshqlаrni, yugurishni, uloqtirishni, sаkrаshlаrni, o’yinlаrni, sаyrlаrni vа b. hisoblаgаn. Bolаlаrning qiziqishi vа fаolligini ko’tаrish uchun ulаrning hаrаkаt qobiliyatlаrini rivojlаntirishdа  u musobаqа mеtodini qo’llаshni tаklif qilgаn.

Shvеysаriyalik pеdаgog Iogаnn Gеnrix Pеstаlossi ( 1746-1827) butun hаyotini oddiy xalq bolаlаrining tа’limi vа tаrbiyasigа bаg’ishlаgаn. U kundаlik hаyotdа, qishloq xo’jаligidа, hunаrmаndchilik vа sаnoаt ishlаb chiqаrishidа zаrur bo’lgаn bilim vа ko’nikmаlаrni shаkllаntirishni; ulаrning hаrаkаtlаnish, аqliy, axloqiy (insoniy g’urur, mеhnаtsеvаrlik, sof vijdoniylik, irodа vа b.) qobiliyatlаrini rivojlаntirishni tаvsiya qilgаn. Еtаkchi rol jismoniy tаrbiyagа аjrаtilgаn. U “tаbiiy uy gimnаstikаsidаn” boshlаngаn, qаchonki onа bolаsining ilk mustаqil hаrаkаtlаridа yordаm bеrgаn, kеyinchаlik hаrаkаtli vа xalq o’yinlаridа, tomoshаlаrdа, elеmеntаr (bo’g’inlаr) gimnаstikа mаshg’ulotlаridа dаvom etgаn vа mеhnаt jаrаyonlаrini egаllаsh bilаn yakunlаngаn.

Bolаlаr tа’limini tushunаrli vа yеngil qilish uchun, Pеstаlossi bilim sohаlаrining bаrchаsini аsosiy, oddiy vа аniq elеmеntlаrgа kеltirishni tаvsiya qilgаn. Inson tаnаsining muhim elеmеnti dеb u bo’g’inni hisoblаgаn. Shuning uchun, Pеstаlossining fikrichа, bolаlаrgа hаrаkаt qilish o’rgаtishni hаr bir аlohidа bo’g’inning egiluvchаnligi vа epchilligini rivojlаntirishdаn boshlаsh kеrаk, kеyinchаlik hаrаkаtlаnish mаshqlаrini murаkkаblаshtirgаn holdа, ulаrni bаjаrishdа bir vаqtdаyoq ikki vа undаn ortiq bo’g’inlаr  ishlаshi kеrаk, o’rgаtishni bolаgа mаshqlаrning murаkkаb mаjmuini bаjаrish bilаn tugаtish tаvsiya qilinаdi.  Hаqiqаtdа ushbu tizim hаrаkаtlаr koordinаsiyasini rivojlаntirish tizimi edi. Gimnаstik mаshqlаr o’xshаtib emаs, ongli tаrzdа bаjаrishlаri zаrur edi. Elеmеntаr gimnаstikа bаzаsidа mаxsus “industriаl gimnаstikа”ni o’tkаzish tаvsiya etilgаn.

Axloqiy vа jismoniy tаrbiyagа Pеstаlossi qаrаshlаridа kаsbiy yo’nаltirishgа egа jismoniy tаyyorgаrlik tizimining аsoslаri yotаdi. Bir vаqtdаyoq, uning qаrаshlаrini chеgаrаlаngаn tor dеb hisoblаsh mumkin, chunki u insonni, uning orgаnizmini аtrofdаgi borliqni bir birigа bog’liq bo’lmаgаn hodisаlаr birligi dеb tаsаvvur qilgаn, ulаr orаsidа tiqis diаlеktik аloqа mаvjudligini ko’rmаgаn.

Shundаy qilib, yangi dаvrdа gimnаstikа ilm-fаn rivojlаnishi (shu qаtordа inson hаqidа fаnlаrning),  mаdаniyat, urushlаrni olib borish uchun muhim bo’lgаn аrmiya jаngovorligini ko’tаrish, progrеssiv kаpitаlistik ishlаb chiqаrish usulining tа’siri ostidа rivojlаnishi uchun kuchli turtki olgаn edi.

 

Gimnаstikа milliy tizimlаrining pаydo bo’lishi

XVIII аsrning oxiri vа XIX аsrning birinchi yarimi kаpitаlizm rivojlаnishi bilаn tаvsiflаnаdi.

Bosqinchilik vа himoyalаnish urushlаrini muvаfаqiyatli olib borish uchun ommаviy muntаzаm аrmiyalаr bo’lishi, yaxshi hаrbiydаn tаshqаri yoshlаrning hаrbiy-jismoniy

tаyyorgаrligi zаrur edi. Ushbu holаtlаr kаpitаlistik ishlаb chiqаrish, hаrbiy ish, xalqlаrning milliy vа mаdаniy xususiyatlаrining tаlаblаrigа jаvob bеrа olаdigаn gimnаstikаning milliy tizimlаrini yarаtilishgа turtki bo’lgаn.

Gimnаstikаning frаnsuz tizimi frаnsuz yoshlаrining hаrbiy-jismoniy tаyyorgаrlik bilаn ommаviy qiziqishining tа’siri ostidа rivojlаnа boshlаdi. O’spirinlаr sport komаndаlаrining а’zolаri gimnаstikа bilаn shug’ullаngаn, hаrbiy o’yinlаrdа vа sаyohаt yurishlаridа ishtirok etgаn. 

Urushlаrdа Frаnsiya mаg’lub bo’lgаnidаn kеyin frаnsuz аrmiyasidа gimnаstikа bo’yichа ishlаrni polkovnik Don Frаnsisko Аmoros (1770-1848)  53 mаshqlаr jаdvаlini qаmrаb olgаn, “Axloqiy, jismoniy vа gimnаstik tаrbiya” bo’yichа yo’riqnomаni vа аtlаsini nаshr etgаn.  U fuqаrolаr vа hаrbiy gimnаstikа mаktаbini tаshkil qilgаn. Uning gimnаstikа  tizimi  tаbiiy-аmаliy bo’lgаn vа Lokkа, Russo, Pеstаlossi g’oyalаrigа, o’shа dаvrning ofisеrlаri vа аskаrlаri jismoniy tаyyorgаrligining hаrbiy-аmаliy аmаliyotigа аsoslаngаn.

Аskаrlаrdа gimnаstik mаshqlаr yordаmidа mushаklаrining kuchi, chidаmliligi, egiluvchаnligi, o’ylаsh, his qilish, qаt’iyat vа jаsurlik bilаn hаrkаtlаnish qobiliyatlаri rivojlаntirilgаn, hаyotdа vа hаrbiy shаroitlаrdа zаrur bo’lgаn bilim vа ko’nikmаlаrni shаkllаntirilgаn. Bu uchun yurish, to’siqlаrdаn o’tib yugurish, sаkrаshlаr, uloqtirish, yuklаrni yoki ”yarаlаngаnni” ko’chirish, suzish vа sho’ng’ish, qilichbozlik vа  chаvаndozlik, rаqs, tirmаlаb chiqish, zinа poyani, xodа, аrqon vа boshqа аnjomlаr qo’llаsh bilаn tirmаklаb o’tish mаshqlаridаn foydаlаnilgаn. Bundаn tаshqаri quyidаgilаr nаzаrdа tutilgаn: а) аlohidа mаshqlаrning fiziologik аsoslаnishi; b) shug’ullаnuvchilаr ustidаn tibbiy vа pеdаgogik nаzorаt; v) ulаrdа nаfаqаt hаrаkаtlаnish qobiliyatlаrini, bаlki axloqiy vа irodаviy xususiyatlаrini rivojlаntirish; g) o’quvchilаrning individuаl xususiyatlаrini yaxshi bilish; d) mustаqil bo’lishni vа   o’quv-tаrbiyaviy ishdа ijodiy fаollikni rivojlаntirish. 

Gimnаstikа frаnsuz tizimining hаrbiy-аmаliy xаrаktеri 20 аsrgаchа sаqlаnib qolgаn edi, Olimpiya  o’yinlаri mеzboni lаvozimidаn foydаlаnib, frаnsuzlаr musobаqа dаsturigа quyidаgi аmаliy mаshqlаrning kiritilishi  shаrt dеb so’z ochgаnlаr : uzunlikkа sаkrаsh, xodа bilаn bаlаndlikkа sаkrаsh, аrqongа tirmаklаb chiqish, 50 kilogаchа og’irlikni ko’tаrish vа аrqon tortish.

Gimnаstikаning nеmis tizimi. Nеmis gimnаstikаsining rivojlаnishigа eng kаttа hissаni Fit, Guts-Muts, Yan, Shpisslаr kiritgаn.

Gеrxаrd Uilrix Аnton Fit (1763-1836) ungаchа jismoniy mаshqlаr sohаsidа nimаlаr qilingаn bo’lsа, hаmmаsini umumiylаshtirib tizimlаshtirgаn vа buni o’zining “Jismoniy mаshqlаrning tаjribа ensiklopеdiyasi” аsаridа bаyon qilgаn. Ushbu аsаr uchtа qismdаn iborаt:  “Jismoniy mаshqlаr tаrixigа oid mа’lumotlаr” (1794), “Jismoniy mаshqlаr tizimi” (1795), “Birinchi vа ikkinchi qismlаrgа ilovа” (1819). U “jismoniy mаshq” tushunchаsigа аniq izoh bеrgаn: odаm orgаnizmini rivojlаntirish mаqsаdidа uning bаrchа hаrаkаtlаrini vа jismoniy  kuchlаrini qo’llаsh. Fit bo’yichа gimnаstik mаshqlаr yordаmidа pеdаgog quyidаgilаrni qilishi mumkin: а) shug’ullаnuvchilаrning sog’ligini mustаhkаmlаshi vа sаqlаb qolishi; b) tаnаning chiroyli ko’rinishini rivojlаntirish; v) hаrаkаtlаr tеzligini vа kuchini oshirish; g) hаrаkаtlаr аniqligini vа ishonchliligini rivojlаntirish, ruhigа qаt’iyatlik vа tеtiklik bаg’ishlаsh; d) аqliy fаoliyatgа, bo’sh vаqtini mаroqli o’tkаzishgа ehtiyojni rivojlаntirish; е) jinsiy ehtiyojlаrning ertа pаydo bo’lishidаn chаlg’itish.

Fit tomonidаn mаshg’ulotlаr o’tkаzish uchun bir qаtor qoidаlаr vа mеtodik ko’rsаtmаlаr tаvsiya qilingаn: а) mаshg’ulotlаr o’tkаzish uchun mаxsus jihozlаngаn joylаrgа zаruriyat; b) pеdаgogning yuqori kаsbiy tаyyorgаrligi; v) mаshqlаrni sаrаlаshdа o’quvchilаrning individuаl xususiyatlаrni inobаtgа olish ( sog’ligi, tuzilish xususiyatlаri, vrаch ko’rsаtmаlаri).

Yuqori tеxnik аsosdа Fit tomonidаn yog’och otdа vа bruslаrdа bаjаrilаdigаn mаshqlаr ishlаb chiqilgаn. U hisoblаshichа, mаktаb imtixonlаrini ilm-fаndа, sаn’аtdа vа gimnаstik mаshqlаr shаklidа ommаviy ko’rinishdа o’tkаzish mumkin.

Iogаnn Xristofor Guts-Muts (1759 - 1839)  o’z pеdаgogik fаoliyatining boshidа Russoning g’oyalаrini moslаshtirishgа hаrаkаt qilgаn, bu g’oyalаr jismoniy tаrbiya hаqidа, uning shiori “tаbiаt qo’ynigа qаytish hаqidа”, kuchli, jаsur yosh аvlodni tаrbiyalаsh uchun ibtidoiy yovvoyi odаmni idеаllаshtirish, uning nаmunаsi sifаtidа qаdimgi (o’rtа аsr) nеmis odаmi bo’lishi kеrаk edi.  

Guts-Muts gimnаstikа bo’yichа bir qаtor аsаrlаrni yozgаn: “O’spirinlаr uchun gimnаstikа” ( 1804); “Tаnа vа ruhning rivojlаnishi vа dаm olshi uchun o’yinlаr” ( 1796); “Vаtаn o’g’lonlаri uchun gimnаstik qo’llаnmа”  (1817) vа h. Ushbu аsаrlаri frаnsuz, ingliz vа dаniya tillаrigа tаrjimа qilingаn vа Еvropаdа muаllif g’oyalаrining tаrqаlishigа ko’mаklаshgаn.

Gеrmаniya bosib olingаnidаn kеyin Guts-Mutsning jismoniy tаrbiyagа qаrаshlаri o’zgаrgаn, ushbu o’zgаrishgа milliy-ozodlik hаrаkаti, kаpitаliz rivolаnishi ko’mаklаshgаn. Pеdаgog hisoblаshichа, oliy tа’lim muаssаsаlаri tаlаbаlаrini, bo’lаjаk o’qituvchilаrni gimnаstik mаshqlаr bilаn tаnishtirish kеrаk. Uning fikrichа bаrchа boshqа tаbqаlаrgа gimnаstikа yanаdа yaqinroq munosаbаtdа bo’lgаn, chunki ulаrning tаnlаri dаvlаtgа xizmаt qilishi kеrаk. O’shа dаvrdа gimnаstikа nеmis xalqi jismoniy tаrbiya milliy tizimining аsosi dеb xisoblаngаn.

Guts-Muts gimnаstikаsining tizimigа quyidаgi mаshqlаr kiritilgаn: uzunlikkа, bаlаndikkа, chuqurlikkа vа xodа bilаn sаkrаshlаr, to’siqlаr oshа yurish vа yugurish, turli prеdmеtlаrni uloqtirish, tirmаklаb chiqish  vа o’tish, muvozаnаtdа bаjаrilаdigаn mаshqlаr ( gimnаstik xodаdа, gorizontаl аrqondа vа b.), og’irliklаrni ko’tаrib ko’chirish, mаxsus hаrbiy mаshqlаr bilаn qаdаm bosish, suzish vа h. O’rgаtish ko’rgаzmаli mеtod yordаmidа o’tkаzilgаn, musobаqаlаr qo’llаnilgаn,  mаshqlаr bаjrilishining gimnаstik uslubi shаkllаntirilgаn.

Guts-Muts g’oyalаri  shvеd gimnаstikа tizimining vа nеmis trеnining аsosigа qo’yilgаn. 

Nеmis gimnаstikаsining аsoschisi, otаsi dеb Iogаnn Fridrix Lyudvig Kristofor Yanni (1778-

1852) hisoblаydilаr, u eng kеskin millаtchi bo’lgаn. “Gimnаstikа” so’zini u “turnеn” bilаn аlmаshtirgаn, bu so’z epchillik, chаqqonlikni аnglаtgаn.

Gimnаstikа mаshg’ulotlаri bilаn Yan inson tа’limining yo’qotilgаn muvozаnаtini tiklаshgа, uning yonidа bir tomonlаmа ruhiy fаoliyat bilаn jism fаoliyatini qo’yishgа, hаddаn tаshqаri noziklikkа jаsurlikni qаrаmа qаrshi qo’yishgа hаrаkаt qilgаn. 

Yan o’z tizimigа 24 guruxdаgi mаshqlаrni kiritgаn. Ulаrning ko’pchiligi Fit, Guts-Mutsdаn olingаn. Gimnаstik otdа, otdа, pаrаllеl bruslаrdа, turnikdа, obruch vа o’tirg’ich bilаn bаjаridаgаn mаshqlаrgа, аkrobаtikа, rаqslаrgа аlohidа e’tibor qаrаtilgаn. Hаrbiy-аmаliy mаshqlаr hаm qo’llаnilgаn: kаmondаn vа o’q otаdigаn quroldаn otish, og’ir yuklаrni ko’chirish, chаvаndozlik vа b.

Gimnаstik аnjomlаr vа аnjomlаrsiz bаjаrilаdigаn mаshqlаr yoshlаr uchun yanаdа qiziqаrliroq bo’ldi, chunki ulаr musobаqа tаrzidа o’tkаzilgаn. Yan o’z shogirdlаrining yutuqlаrini rаg’bаtlаntirgаn, hаrаkаtlаr shаkligа vа mаshqlаr bаjrilishining tеxnikаsigа u kаttа аhаmiyat bеrgаn. U tаrbiyalаnuvchilаridаn bosh tеkis holаtdа turishini, oyoq uchlаri cho’zilgаn holаtdа, hаrаkаtlаrdа to’g’ri chiziqlаr vа hаrbiychа qаddi rostlikni tаlаb qilgаn. Mаshqlаr bаjаrilishining gimnаstik uslubi pаydo bo’lgаn. 

Gimnаstikа kursi ikki dаvrgа mo’ljаllаngаn edi. Birinchi dаvrdа nisbаtаn oddiy mаshqlаr qo’llаnilgаn: yurish, yugurish, sаkrаshlаr, tirmаklаb chiqish, jihozlаrdа bаjаrilаdigаn mаshqlаr, o’yinlаr. Dаvomiylik, kеtmа-kеtlik prinsiplаrigа, yuklаmаni dаm olish bilаn to’g’ri birliklаrigа rioya qilingаn. Shug’ullаnuvchilаrning individuаl xususiyatlаrini o’rgаnishgа, irodаni rivojlаntirishgа kаttа e’tibor qаrаtilgаn. Ikkinchi dаvrdа gimnаstlаr yanаdа murаkkаbroq mаshqlаrni bаjаrishgаn. 

Mаshg’ulot ikkitа qismdаn iborаt bo’lgаn. Birinchi qismdа o’quvchilаr mustаqil ishlаgаnlаr, hаr qаysi o’zi nimа bilаn shug’ullаnishni tаnlаgаn. Bu vаqtdа gurux sаrdori vа o’qituvchi tаrtibni, hаvfsizlikni tа’minlаshgаn, yordаm ko’rsаtgаn vа o’quvchilаrning intilishlаri, qobiliyatlаri vа moilliklаrini kuzаtgаnlаr. Mаshg’ulotning ikkinchi qismidа hаmmа uchun mаjburiy bo’lgаn mаshqlаr bаjаrilgаn. O’quvchilаr yoshigа qаrаb, bo’linmаlаrgа аjrаtilgаn. Ulаrgа аsosiy vа kirish mаshqlаri ko’rsаtilgаn, o’quvchilаr ulаrni o’qituvchi orqаsidаn tаkrorlаshgа mаjbur bo’lgаn. O’rgаnilgаn mаshq ko’p kаrrа tаkrorаn bаjаrilgаn (100 mаrtа vа undаn ortiq). Аsosiy e’tibor mushаklаr kuchini, chidаmlilikni vа irodаni rivojlаntirishgа qаrаtilgаn.

Yan tomonidаn F. Eyzеlеn bilаn hаmkorlikdа nаshr etilgаn “ Nеmis gimnаstikаsi” dаrsligidа yurish, yugurish, sаkrаshdа, gimnаstik otdа, otdа, bundаn tаshqаri bruslаrdа vа turnikdа bаjаrilаdigаn mаshqlаrning tаvsifi bаtаfsil bаyon qilingаn.

1811 yildа Bеrlin yaqinidаgi Gеs-sеngаydеn shаhаrchаsidа Yan ochiq hаvodаgi gimnаstik mаydonchа ochgаn. Bu gimnаstikаning kеyingi rivojlаnishigа ko’mаklаshgаn. 1863 yildа Lеypsig shаhridа o’tkаzilgаn gimnаstik bаyrаmidа turli gimnаstik chiqishlаrdаn 19921 vаkil ishtirok etgаn, ulаr gimnаstikа bilаn shug’ullаnаyotgаn 134506 kishini birlаshtirgаn. 

Prussiya hukumаti dаvlаt mаsаlаlаrini еchishdа xalqni mobilizаsiya qilish  uchun gimnаstikаdаn vositаdа sifаtidа foydаlаngаn. Ushbu mаqsаddа gimnаstik ittifoqlаri vа jаmiyatlаri tаshkil etilаdi, gimnаstikа mаktаb tа’lim tizimigа kiritilаdi. 

Gеrmаniyadа mаktаb gimnаstikаsining аsoschisi  dеb Аdolf Shpiss (1816- 1858) hisoblаnаdi- u gimnаstikа, tаrix vа qo’shiqchilik o’qituvchisi bo’lgаn. O’z o’tmishdoshlаrining аsаrlаrigа аsolаnib, u mаktаb gimnаstikа tizimini ishlаb chiqgаn vа uni mаjburiy fаn sifаtidа o’qitilishini аsoslаb bеrgаn. “Turnеn sаn’аti hаqidа tа’limot” dеb nomlаngаn to’rt jildlik аsаridа u sаf vа erkin mаshqlаrning tаvsifini kеltirgаn, osilib vа tirаb bаjаrilаdigаn mаshqlаrni ishlаb chiqgаn. Gimnаstik mаshqlаr yordаmidа bolаlаrdа mеhnаt fаoliyatigа qobiliyatlаrini shаkllаntirish hаqidаgi Pеstаlossining g’oyasini  u hаqiqаtdаn intizomli, qаttiq tаyyorlovchi erkin mаshqlаr  o’rgаtilishining zаruriyatigаchа rivojlаntirgаn. Ulаrdаn eng аsosiylаri yurish, yugurish, sаkrаshlаr, burilishlаr, yarim sаkrаshlаr, oyoq, tаnа vа qo’llаr uchun mаshqlаr. Mаshqlаr musiqаli kuzаtiv ostidа qo’shiq аytish bilаn birgаlikdа bаjаrilgаn vа gimnаstik bаyrаmlаrdа nаmoyish etilgаn.

Shpiss turnik vа bruslаr kаttаligini oshirgаn  vа ulаrni mаktаb o’quvchilаri bilаn mаshg’ulotlаr uchun moslаshtirgаn, ulаrdа bir vаqtdаyoq 4-6 kishi shug’ullаnishi mumkin edi. Mаshqlаrni tаnlаshdа vа yuklаmаni mе’rlаshtirishdа o’g’il vа qiz bolаlаrgа, kuchli vа zаif o’quvchilаrgа nisbаtаn diffеrеnsiаl yondаshuv аmаlgа oshirilgаn. Gimnаstikа mаshg’uloti joyidа vа hаrаkаtdа sаf mаshqlаrini bаjаrishdаn boshlаngаn, kеyin erkin vа jihozlаrdа bаjаrilаdigаn mаshqlаr bаjаrilgаn. Mаshg’ulot hаrаkаtli o’yinlаr vа ommаviy mаshqlаr bilаn tugаtilgаn.

Shpiss mеtodining аsosiy kаmchiligi- bu mаshqlаr bаrchа o’quvchilаr tomonidаn bir vаqtdаyoq bаjаrilishi. Bu individuаl yondаshuv qo’llаnilishini murаkkаblаshtirgаn, individuаllik tаrtib vа intizomning formаl tаlаblаrigа bo’y singаn. Insongа hаr tomonlаmа tа’sir qilishning hаqiqаtdаn ulkаn imkoniyatlаrigа egа bo’lgаn sаf vа erkin mаshqlаri, fаqаt intizomgа tortish vа zo’rаki mаshq qildirish vositаsi bo’lib kеlgаn.

Shpiss nеmis gimnаstikа yarаtilishini yakunlаdi. 

Gimnаstikаning shvеtsiya tizimi. Uning аsoschisi Pеr Gеnrix Ling (1776-1939) bo’lgаn. U Upsаl univеrsitеtining diniy tа’lim fаkultеtini tugаtgаn, Kopеngаgеn shаhridаgi (Dаniya) bolаlаr vа kаttаlаr uchun institut- jismoniy tаrbiya bo’yichа Еvropаdа birinchi tа’lim muаssаsаsidа fаoliyat yuritgаn. Ling yuqori mа’lumotgа egа inson bo’lgаn, u shе’riyatgа qiziqgаn. Ushbu sohаdаgi yutuqlаri uchun u Shvеsiya Аkаdеmiyasi а’zosi etib sаylаngаn. 

Yalmаr Ling- P. Lingning o’g’li yangi shvеsiya аnjomlаrini ishlаb chiqqаn vа аmаliyotgа kiritgаn: dеvorchа, o’tirg’ich, ikkitаlik xodа (bum) vа b. U gimnаstikаning boshqа tizimlаrigа mа’lum bo’lgаn jihozlаr bilаn mаshqlаrni hаm qo’llаgаn (аrqon, xodа, nаrvon, ot, ot, bruslаr, turnik vа b.) Biroq bu еrdа аnjomlаr fаqаt dаrs rеjаsidа nаzаrdа tutilgаn mаshqlаrni yaxshiroq bаjаrishgа ko’mаklаshаr edi. Ulаrning qo’llаnilishini o’rtog’ining yordаmi  bilаn аlmаshtirsа bo’lаr edi. Boshlаng’ich holаtlаrgа kаttа аhаmiyat bеrilgаn.

Gimnаstikа dаrsi 16tа qismdаn iborаt bo’lgаn. Mаshqlаr qаt’iy o’rnаtilgаn vа kеtmаkеtlikdа bаjаrilgаn: guruxning sаflаnishi yoki qаytа sаflаnishi, oyoqlаr uchun tаyyorlov mаshqlаri, to’g’ri qаddi-qomаt shаkllаnishi uchun mаshqlаr,  qorin mushаklаri uchun muvozаnаtdа bаjаrilаdigаn mаshqlаr, oyoqlаr uchun chаlg’ituvchi mаshqlаr, tortilish, nаfаs olish mаshqlаri.

P. Ling vа Ya. Ling,  Brаtting, Tеrngrеmm vа b. olimlаr bilаn hаmkorlikdа pеdаgogik gimnаstikаni bаtаfsil ishlаb chiqgаnlаr, ulаrning hisoblаshichа, gimnаstikаning oliy mаqsаdi- inson tаnаsining bаrkаmol rivojlаnishi hаqidа qаyg’urish. 

Аrmiyadаgi hаrbiy gimnаstikа tаrtib intizomlа, bo’y sinаdigаn, yaxshi hаrbiy tаyyorgаrlikkа vа chiroyli qаddi-qomаtgа egа аskаrni tаrbiyalаshgа yo’nаltirilgаn. 

Shvеsiya gimnаstikаsini uning sog’lomlаshtirish xаrаktеrgа egа ekаnligi, аnаtomik imkoniyatlаrgа qаrаb mаshqlаrni tаnlаsh, mа’lum mushаklаrni ishlаshgа kiritishgа qаt’iy yo’nаltirilgаnligi bilаn  аjrаlib turgаn. Gimnаstikаning ushbu tizimi Еvropаning ko’pchilik mаmlаkаtlаridа mаshhur bo’lib kеtdi. Biroq u bir qаtor kаmchiliklаrgа egа bo’lgаn, ulаrni P.F. Lеsgаft vа J.Dеmеni аytib o’tgаn: mаshqlаri inson tаnаsigа nomuvofiq bo’lgаn, uning fiziologik jаrаyonlаri bilаn solishtirilmаgаn, tа’lim vаzifаlаrning еchimidа qo’llаnilmаgаn. 

Аgаr yuqoridа ko’rib chikilgаn tizimlаrni tаhlil qilsаk, аytish joizki, ulаrning muаlliflаri insongа vа uning shаxs xususiyatlаrigа tа’sir qiluvchi pеdаgog so’zi, musiqа, mаshg’ulotlаr o’tkаzish shаroitlаri kаbi vositаlаrning imkoniyatlаrgа to’g’ri bаho bеrishmаgаn. Hаr doim hаm mаshqlаr аlohidа guruxlаrining tа’lim–tаrbiya imkoniyatlаri hisobgа olinmаgаn, bаlki umumаn gimnаstikаning hаm.

 

XIX аsrning ikkinchi yarimidа- XX аsrning boshidа  gimnаstikаning rivojlаnishi

 

Ushbu dаvrdа yangi iqtisodiy vа siyosiy shаroitlаrning tа’siri ostidа eski gimnаstik tizimlаr аsosidа gimnаstikаning zаmonаviy turlаri shаkllаnаdi: sport gimnаstikаsi vа uning turlаri- аkrobаtikа vа bаdiiy gimnаstikа, аsosiy gimnаstikа vа uning yordаmchi shаkllаri (kаsbiy-аmаliy, hаrbiy-аmаliy vа b.)

Gimnаstikаning Sokol tizimi 19 аsrning 60-chi yillаrdа Chеxiyadа slаvyan xalqlаrining milliy-ozod etish hаrаkаti tufаyli pаydo bo’lgаn, slаvyan xalqlаri o’shа pаyt Аvstro-Vеngriya zulmi ostidа bo’lgаn. O’shа dаvrdа “Sokol” (lochin) jаmiyati tаshkil etilgаn, uning nomi o’shа qushgа xos bo’lgаn epchillik, аql vа jаsurlikni rаmzi bo’lgаn. Gimnаstikа bu еrdа chеx yoshlаrining birlаshtirish, ulаrni vаtаnpаrvаrlik ruhidа tаrbiyalаshgа vа milliy ozodlik uchun kurаshgа tаyyorlаsh vositаsi bo’lib xizmаt qilgаn.  

Sokol gimnаstikаsining аsoschisi Miroslаv Tirsh (1832-1884) hisoblаnаdi. U- estеtikа doktori, Prаgа univеrsitеtining profеssori. Yoshlаrni gimnаstikа mаshg’ulotlаrigа qiziqtirish uchun, u gimnаstikаdаn аniq, chiroyli shаklgа egа bo’lmаgаn mаshqlаrni olib tаshlаshni tаklif qilgаn, mаshqlаr uslublаnishini kiritgаn. Ulаr oyoqlаr uchini tortib vа qo’l bаrmoqlаrini cho’zib bаjаrilgаn, kеskin vа to’g’ri chiziqdа. Erkin mаshqlаr vа аnjomlаrdа bаjаrilаdigаn mаshqlаrkombinаsiyalаr shаklidа bаjаrilgаn. Hаrаkаtlаrning go’zаlligi, stаtik holаtlаr vа bir holаtdаn boshqаsigа o’tishgа e’tibor qаrаtilgаn. Prеdmеtlаr bilаn bаjаrilаdigаn mаshqlаrgа kаttа аhаmiyat bеrilgаn: erkаklаrdа- tаyoq, gаntеl, cho’qmor bilаn; qizlаrdа- lеntа, shаrflаr vа gulchаmbаrlаr bilаn. Аyniqsа, xalq, sаlon, gimnаstik rаqslаr, rаqs hаrаkаtlаri vа qаdаmlаri, dаvrа rаqslаri, gimnаstik o’yinlаr, аkrobаtik mаshqlаr judа qiziqаrli bo’lgаn. Musiqаli kuzаtuv bilаn ushbu mаshqlаrning bаjаrilishi, yagonа sport  kiyimi, mаshg’ulotlаrining yaxshi tаshkil etilgаnligi shug’ullаnuvchilаrdа tаrtib, intizom tаrbiya topishigа, estеtik, emosionаl-irodаviy vа axloqiy fаzilаtlаr shаkllаnishigа, hаrаkаtlаr koordinаsiyasining, mushаklаr kuchining, hаrаkаtlаr tеzligining, chidаmlilikning rivojlаnishigа ko’mаklаshgаn. 

Gimnаstikа bo’yichа dаrs formаl qoidаlаr аsosidа tuzilgаn vа uch qismdаn iborаt bo’lgаn. Tаyyorlov qismigа sаf, erkin mаshqlаri, yurish vа yugurish turlаri vа b. kiritilgаn. Mаshqlаr butun gurux o’quvchilаri tomonidаn bir vаqtdа bаjаrilgаn. Аsosiy qismi shug’ullаnuvchilаrning tаyyorgаrlik dаrаjаsidаn kеlib chiqqаn holdа guruxni uchtа kichik guruxchаlаrgа аjrаtib mаshg’ulotlаrning uchtа turining аlmаshishini ko’zlаgаn. Аsosiy qismidа quyidаgi mаshqlаr bаjаrilgаn: а) tirаb vа osilib bаjаrilаdigаn oddiy vа qo’shmа mаshqlаr; b) tаyanch vа tаyansiz sаkrаshlаr; v) qo’llаrning fаol ishlаshi bilаn mаshqlаr (cho’qmor, qilichbozlik, tirmаklаb chiqish, аkrobаtikа vа b.). Yakuniy qismigа yurish, chuqur nаfаs olib susаyishgа vа boshqа oddiy mаshqlаr kirgаn. Dаrsning boshi vа oxiri stаndаrt shаklidа o’tkаzilgаn. Dаrsdаn oldin, uning qismlаrigа vа mаshqlаr o’rgаtishgа аniq vаzifаlаr qo’yilmаgаn.

Bаrchа mаshqlаr tаshqi bеlgilаri bo’yichа to’rt bo’limgа bo’lingаn: birinchisigа аnjomlаrsiz bаjаrilаdigаn mаshqlаr kiritilgаn; ikkinchisigа (аsosiy)- аnjomlаrdа bаjаrilаdigаn mаshqlаr (bruslаr, turnik, xalqаlаr, otdа аylаnish, sаkrаshlаr); uchinchisigа- gurux mаshqlаri; to’rtinchisigа- qаrshilik ko’rsаtish mаshqlаri, kurаsh, mushtlаsh, qilichbozlik vа b. Bo’limlаr sinflаrgа, shаkllаrgа, bo’linmаlаrgа аjrаtilgаn, shаkllаr esа –elеmеntlаrgа. 

O’rgаnilаdigаn mаshqni yoki uning kombinаsiyasini o’rgаnuvchi oldindаn bаrchа nozik nuqtаlаrini, uning bаjаrish tеxnikаsini bilishi vа o’zini o’zi nаzorаt qilа olishi kеrаk edi. 

O’rgаtish mеtodikаsi tаkomillаshtirilgаn, tаsniflаsh vа mаshqlаr аtаmаlаri yarаtilgаn.

1862 yildа Chеxiyadа musobаqаlаr o’tkаzilа boshlаndi. Bu nаfаqаt dаvlаt ichidа, bаlki boshqа mаmlаkаtlаrdа hаm gimnаstikа rivojlаnishigа ko’mаklаshgаn. Gimnаstikа sport yo’nаltirishigа egа bo’lgаn. Gimnаstlаr sport mаhorаtining o’sishi vа musobаqаlаr o’tkаzish tаjribаsining to’plаnishi musobаqаlаr dаsturlаrining vа qoidаlаrining yaxshilаnishigа ko’mаklаshgаn. Аnjomlаrdа mаshqlаrdаn, erkin mаshqlаrdаn vа tаyanch sаkrаshlаrdаn tаshqаri, musobаqаlаr dаsturigа 10 mеtrgа yugurish, uzunlikkа, bаlаndlikkа vа xodа bilаn sаkrаshlаr, yadro uloqtirish vа еngil аtlеtikа mаshqlаrining boshqа turlаri kiritilgаn. Ushbu mаshqlаrning mаzmuni vаqt o’tgаn sаri o’zgаrgаn, аmmo gimnаstik oltikurаsh qolgаn.

 

Oktyabr inqilobidаn oldingi Rossiyadа gimnаstikа

Gimnastika shakllari Rossiya xalqlari turmushida, shu jumladan, Turkiston xalqlari hayotida ham uzoq vaqtlardan beri mavjud bo’lgan. Bayram shodiyonalariga, qiziqchilarga akrobatlarning chiqishlari ham qo’shilib ketgan. Markaziy Osiyoda dorbozlar o’z chiqishlarida gimnastik mashqlardan foydalanib kelishmoqda. Ko’pgina polvonlar kurashga tushish oldidan mushaklarning chigilini yechish vositasi sifatida yengilroq toshlar bilan bajariladigan mashqlardan foydalangan. Deyarli barcha millat vakillari ot minish va chavandozlikni yaxshi ko’rgan.

Mashhur harbiy sarkardalar (Temur Malik, Amir Temur, Bobur) tayyorgarlik darajasini oshirishga intilishgan. Bu gimnastikaning taraqqiy etishiga turtki bo’ldi. Ulug’ jahongir Amir Temur o’z qo’shinlarini harbiy yurishlarga tayyorlashda to’siqlarni zabt etish, qilichbozlik, nayzabozlik, narvonlar bilan qal’alarni zabt etish, chopib ketayotgan ot ustida turli gimnastik mashqlarni bajarish majburiy bo’lgan, shuningdek, suzish va boshqa gimnastik mashqlarni qollagan. Bu mashqlar navkarlarni jismonan barkamol bo’lishida katta samara bergan.

Rossiyada gimnastika taraqqiyotida mashhur anatom va pedagog olim P. F. Lesgaft muhim o’rin egalladi. U 1875-yilda bir qancha G’arbiy Yevropa mamlakatlarida bo’lib, shu mamlakatlarda jismoniy tarbiya qanday yo’lga qo’yilganligi bilan tanishdi. 1880-yilda P.F.

Lesgaftning «G’arbiy Yevropa mamlakatlarida gimnastika o’qituvchilarini tayyorlash» kitobi chop etildi. Unda gimnastika tizimlariga ta’rif berilgan va bu tizimlarning ilmiy jihatdan asossiz ekanligi ta’kidlangan edi.

Pyotr Fransyevich Lesgaft- biolog, anatom, antropolog, tabib va ustoz- 1837 yil 20 sentyabrda Rossiyaning Sankt-

Peterburg shahrida tug’ilgan. 72 yillik umri davimida ilim fan sohasiga katta hissa qo’shib, 1909 yil Yegipet shahrida vafot etadi.

P.F. Lesgaft maktab yoshidagi bolalarga gimnastika negizida jismoniy ta’lim berish tizimini ishlab chiqdi, bunda u gigiyenik vazifalarni emas, balki pedagogik vazifalarni nazarda tutdi. P.F. Lesgaft eng kam kuch sarflab, bolalar va o’smirlarni mumkin qadar tez gavdasini boshqarishga o’rgatish muhim, deb hisoblagan. Buning uchun ular murabbiyga oddiygina taqlid qilmay, o’z harakatlarini anglay bilishlari kerak edi.

P.F. Lesgaft «xususiy usullar»ni, ya’ni harakat san’atini ixtisosi ravishida o’rgatishga qarshi bo’lgan. Shunga asosan,

u gimnastika jihozlaridagi mashqlarni, akrobatik mashqlarni  shug’ullanuvchilarga «jismoniy tarbiyada ma’lumot bera Pyotr Fransyevich olmaydi», deb rad etgan edi. P.F. Lesgaftning bunday keskin Lesgaft(1837-1909 yil) fikr bildirishi ko’p jihatdan o’sha davrdagi sport  gimnastikasining mazmuni va takomillashmagan uslublari bilan bog’liq bo’lgan.

P. F. Lesgaftning jismoniy tarbiya fani oldidagi xizmati shundaki, u birinchi bo’lib bolalarni jismoniy tarbiyalashning ilmiy asoslangan tizimini ishlab chiqdi, bu esa sobiq Ittifoqda jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining taraqqiy etishiga ancha ta’sir ko’rsatdi.

XIX asr oxirida sport gimnastikasining rivoj topishi xalqaro sport aloqalarining rivojlanishi bilan uzviy bog’liq boldi.

 

Sobiq Ittifoqda gimnastikaning taraqqiyoti 1917-yilgi Oktabr to’ntarishidan keyin mamlakatda gimnastikaning rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar paydo bo’ldi. Bunda mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va sotsial hayoti bilan uzviy bog’liq bo’lgan bir qancha bosqichlari ko’zga tashlanadi. Shu davrda o’rtaga qo’yilgan yangi vazifalar gimnastika mazmunini ham belgilab berdi.

Inqilobdan keyingi dastlabki davrda (o’tgan asrning 30-yillarigacha ham) gimnastikadan ommani jismonan tayyorlash va jismoniy rivojlantirishning asosiy vositasi sifatida foydalanildi. Butun kuchni, interventlar va oq gvardiyachilar bilan kurashga sarflanayotgan yillarda, jismoniy tarbiya, gimnastika sho’rolar hokimiyatini o’rnatish va uni mustahkamlashga qaratilgan edi. Aholini jismonan tarbiyalashni uyushtirishda Qo’shinga zaxira tayyorlash dasturlarida gimnastika mashg’ullotlariga katta ahamiyat berilgan bo’lib, amaliy gimnastika ham, jilhozlarda bajariladigan mashqlar va ularni to’plarni qo’llanilgan edi. Mamlakatning hamma joyida yoshlarning barcha tabaqalarini birlashtirgan harbiy-sport markazlari barpo etiladi.

Jismoniy tarbiya 1926- 1927- yillardan boshlang’ich maktablarda, 1929-yildan esa oliy o’quv maskanlarida o’quv fani sifatida kiritildi. Jismoniy tarbiya fanidan yangi dasturlar vujudga keldi, ularda gijimnastika muhim o’rin egallagan edi.

Jismoniytarbiya institutlari ko’plab yangi vazifalarni hal etishga qodir bo’lgan malakali o’qituvchi-murabbiylarni tayyorlay boshladi. Bu mutaxassislar gimnastika nazariyasi va uslubiyatini ishlab chiqishdayetakchi rol o’ynay boshladi. Ilmiy tadqiqot ishlarini yo’lga qo’yish, gimnastikaning ilmiy bazasini yaratish, uning tarbiyaviy alahamiyatini tushunib yetish, darsning namunaviy dasturini ishlab chiqish va shu kabi vazifalarni bajarishga urinib ko’rildi. Biroq mashg’uulotlar mazmuni birdan o’zgarmadi. Uzoq vaqt davomida gimnastika umumiy jismoniy tayyorgarlik xususiyatlarini o’ziga saqlab qolgan edi, xolos.

1929-yilda gimnastika bo’yicha Butunittifoq ilmiy-uslubiy konferensiyasi bo’lib o’tdi, u vaziyatdan kelib chiqqan tashkiliy-uslubiy masalalarni hal qildi. Bu konferensiyada gimnastika birinchi bor alohida turlarga bo’lindi. Shu vaqtdan boshlab, ertalabki gimnastikika mashg’ulotlari radio orqali eshittiriladigan bo’ldi. O’sha yillarda gimnastika sho’ro xalqini jismonan tarbiyalashning asosiy mazmuninini tashkil etgan edi.

1931 -yilda mamlakat yoshlar tashkiloti tashabbusi bilan «Mehnat va SSSR mudofaasiga bo’l tayyor!» jismoniy mashqlar to’plarining joriy etilishi mamlakat harakatida muhim voqea bo’ldi. Bu gimnanastika taraqqiyotida yangi bosqichni boshlab berdi.

GTO («Mehnatga va vatan mudofaasiga bo’l tayyor!») kompleksi bo’yicha ishlar yo’lga qo’yila borgan sari, umumiy jismoniy tayyorgarlik vazifalari umumiy jismoniy tayyorgarlik sho’balarida va GTO mezonlarini topshirishga tayyorlov guruhlarida hal qilina boshlandi, lekin gimnastika (sog’lomlashtirish gimnastikasi) jismoniy tarbiyaning asosiy vositalaridan biri bo’lib qoldi va takomillashdi. U odamlarga salomatlikni mustahkamlashda, hayotiy zarur harakat ko’nikmalarini shakllantirishda yordam berar, mehnat faoliyati tartibiga yanada kengroq kirib borardi. Ana shunda gimnastika sport turlarining rivojlanishi uchun imkoniyat paydo bo’ldi.

1933-yilda Moskvada gimnastika bo’yicha xalqaro konferensiya bo’lib o’tdi. Bu konferensiya ayni vaqtda birinchi butunittifoq konferensiyasi edi. Unda gimnastika taraqqiyotining eng muhim masalalari ko’rib chiqilib, ular yuzasidan qarorlar qabul qilindi. Konferensiya sho’rolar jismoniy tarbiya tizimida gimnastikaning o’rni va ahamiyatini belgilab berdi.

Gimnastika tasnifi (nisbatan mustaqil turlarga bo’linishi)ni, uning mazmunini, mashg’ulotlar uslubiyatini va uning tashkiliy shakllarini tasdiqladi, atamalar masalasini va boshqa masalalarni muhokama qildi. Konferensiya gimnastikaning sport turi sifatida taraqqiy etishiga yordam bergan muhim voqea bo’ldi.

1930-yildan boshlab, har yili Moskva, Leningradda, sobiq ittifoqdosh respublikalarning poytaxtlarida va boshqa ko’pgina shaharlarda o’tkazib turilgan ommaviy gimnastika chiqishlarini mamlakat aholisi juda katta qiziqish bilan tomosha qilishdi. 

Gimnastika turi yagona dasturining joriy etilishi, kasaba uyushmalari KSJ (ko’ngilli sport jamiyatlari)ning tashkil etilishi va turli komamdagi ommaviy musobaqalar, shu jumladan, o’quvchilar o’rtasidagi ommaviy musobaqalarning muntazam o’tkazilib turilishi, yangi gimnastika atamasining qabul qilinishi va boshqa ko’pgina tadbirlar sport gimnastikasining rivojlanishini anchagina rag’batlantirdi. Sport gimnastikasi ommaviy sport turi bo’lib qoldi. Jismoniy madaniyat harakati oldida turgan yangi vazifalarni hal qilishda GTO to’plamasi mezonlarini topshirish uchun amalga oshiriladigan tayyorgarlik ishlarini kuchaytirish zarur edi. Ikkinchi jahon urushidan oldingi yillarda, hatto sport gimnastika musobaqalariga ham GTOning turli amaliy mashqlari qo’shilar, bu sportchilarni jangovar harakatlarga tayyorlashga yordam bergan.

Gimnastikaning taraqqiy topishida jismoniy tarbiya institutlarining gimnastika kafedralari muhim o’rin egallagan. Kafedralarda malakali mutaxassislar tayyorlash bilan birga, katta ilmiy va uslubiy ishlar olib borildi. Jismoniy tarbiya institutlaridagi aspiranturalarda gimnastika bo’yicha ilmiy-pedagogik mutaxassislar tayyorlana boshlandi. Dastlabki nomzodlik dissertatsiyalari yoqlandi, ilmiy asarlar kengroq e’lon qilinadigan bo’ldi. Darslik va uslubiy qo’llanmalar, ayrim masalalarga doir qo’llanmalar, yagona tasnifiy dasturlar, musobaqa qoidalari nashr etildi. 1937-yildan «Gimnastika» jurnali nashr etila boshlandi (1940-yilgacha chiqqan).

Mamlakatda turli tizimlarning eng maqsadga muvofiq mashqlari qo’llanildi. Mashg’ulotlardan ko’zda tutilgan maqsad qanday vositalardan foydalanilmasin, bu vositalar yordamida umumjismoniy (gimnastikaning sog’lomlashtiruvchi turlari), jangovar (amaliy turlar) va sport (sport turlari) tayyorgarligi masalalari yaxshi hal qilinardi. Ishga ijodiy yondashish gimnastikada mavjud bo’lgan hamma qimmatli tajribalardan foydalanib, mamlakat jismoniy madaniyat va sport harakati talablariga mos bo’lgan o’z gimnastika tizimini yaratish imkonini berdi.

Urushtajribasi davolash gimnastikasining yarador jangchilar jangovarligini tiklovchi juda katta samarali vosita ekanligini shubhasiz isbotlab berdi.

Bu davrda gimnastika mazmunan o’zgardi, harbiy qo’shinga zaxira tayyorlashga yordam beradigan amaliy mashqlar mashg’ulotlarning asosi bo’lib qoldi, sanoqli gimnastlargina mashg’ulotlarni davom ettira olishdi.

Urushdan keyingi davrda tinch bunyodkorlik, mehnat bilan shug’ullanishga o’tish sho’ro xalqi faoliyatining barcha sohalarini, shu jumladan, jismoniy tarbiyadagi faoliyatini faollashtirib yubordi. Sport inshootlari tiklandi, ommaviy sport ishlari qayta yo’lga qo’yildi, turli musobaqalar o’tkazildi.

Gimnastika birinchi galda rivojlanishi kerak bo’lgan sport turlari qatorida tilga olindi. Maktablar va boshqa o’quv maskanlarining dasturlari takomillashtirila boshlandi, o’rta va katta yoshdagilar uchun ko’plab salomatlik guruhlari tashkil etildi, ishlab chiqarish gimnastikasining ko’lami kengaydi, radio-televideniye yordamida ertalabki gigiyenik gimnastika bilan mustaqil va uyushgan holda shug’ullanish yanada jonlandi. Jismoniy tarbiya kadrlarini tayyorlash va ularni malakasini oshirishga jiddiy e’tibor berildi. 1948-yil dekabrda Leningradda bo’lib o’tgan II Butunittifoq konferensiyasi gimnastika taraqqiyotida katta ahamiyat kasb etdi. Konferensiyada gimnastika sohasidagi ishlar tajribasi umumlashtirildi, uning vazifalari ta’riflanib, gimnastikaning vositalari, turlari va xillari aniqlandi, ularni yanada rivojlantirish yo’llari belgilab berildi. Konferensiya badiiy gimnastikani mustaqil sport turi sifatida ajratish to’g’risida qaror qabul qildi.

1966-yilda «Jismoniy madaniyat va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida» qaror qabul qildi. Bu qaror gimnastikani yanada rivoj topishiga yordam berdi.

1968-yil aprelida Moskvada gimnastika bo’yicha III Butunittifoq konfrensiyasi bo’lib o’tdi. Unda 20 yil mobaynida bajarilgan ishlar tahlil qilib chiqilib, gimnastikaning barcha turlarini yanada rivojlantirish istiqbollari belgilandi, gimnastikani sho’ro xalqlarining mehnat faoliyati tartibiga va turmushiga tatbiq etish rejasi belgilandi. Aholining barcha tabaqalari bilan mashg’ulotlar o’tkazish uchun yangi dasturlar ishlab chiqish yuzasidan qarorlar qabul qilindi, sport gimnastikasi bo’yicha terma jamoalar uchun zaxira tayyorlash tartibi ishlab chiqildi. Gimnastika sohasidagi jami mutaxassislarning bundan keyingi ishlari ana shu vazifalarni yechishga qaratildi.

Mamlakatda gimnastikaning insonni jismoniy kamol toptirish borasidagi yangi vazifalarni yanada aniq hal qilishga yordam beradigan hamma turlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratildi. Nazariy va uslubiy masalalarini ishlab chiqish jismoniy tarbiya institutlarining gimnastika kafedralarida va yangi tashkil etilgan ilmiy tekshirish institutlarida amalga oshirildi. Darsliklar va saralash dasturlari, uslubiy qo’llanmalar takomillashtirildi, maxsus tadqiqotlar olib borildi hamda dissertatsiyalar himoya qilindi.

Gimnastika taraqqiyotidagi bundan keyingi vazifa jismoniy tarbiya tizimida gimnastikaning rolini oshirish, mamlakat aholisini keng qatlamlari gimnastikaning biron-bir turi bilan muntazam shug’ullanishiga erishish va xalqaro maydonda mamlakatning sport sharafini himoya qilishga qodir yuksak malakali gimnastikachilar tayyorlab yetishtirishdan iborat edi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O’zbekistonda gimnastikaning taraqqiy topishi

 

Markaziy Osiyo hududida, jumladan, O’zbekistonda gimnastikaning davolash, sog’lomlashtirish, amaliy jismoniy tarbiyaning yo’nalishlari ilmiy asoslangan tarixiy negizlarga cga. Qadim zamonlardan aholi turli xil jismoniy mashqlar, harakati o’yinlarni katta bayram va to’ylarda tashkillashtirishgan. Navro’z, Hosil bayrami va boshqa tantanalarda otda poyga, yugurish bo’yicha musobaqalar, olomon-poygalar, chovgon o’yinlari, dorbozlarni chiqishlari kabi ko’ngilochar tadbirlari muntazam ravishda o’tkazilib turilgan.

Abu Ali ibn Sino(to’liq ismi:AbuAliHusayn ibn Abdullah ibn al-Hasan ibn Ali ibn Sino ) O’rta Osiyolikolim, faylasuf.          980-yilning18-iyunidaBuxoroyaqinidagi

Afshonaqishlog’ida    tug’ilgan         va        1037-yilning16-          Abu Ali ibn Sino avgustidaHamadondavafot etgan. G’arbda Avitsenna (ingl.           (980-1037 yillar) Avicenna) ismi bilan mashhur.

Olimlarning raisi (Ibn Sinoni shunday deyishgan) ta’kidlashicha, salomatlikni muhofaza qilish tartibida eng asosiysi badantarbiya mashqlari bilan shug’ullanish, undan so’ng ovqatlanish va uyqu tartiblariga rioya qilishdir. Agar odam o’z vaqtida me’yorida badantarbiya mashqlari bilan doimo shug’ullanib, kun tartibiga rioya qilsa, u hech qanday davolash chorasi va dori-darmonga ehtiyoj sezmaydi. Buyuk olimni yozishicha, jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanmay qo’ygan odamni sog’lig’i so’nib, harakatlanishni to’xtatish natijasida kuchi susayib boradi. Olimning fikricha, jismoniy mashqlar mushaklar, bo’g’inlar, asab tolalarini mustahkamlaydi, natijada insonlar o’z ishlarini toliqmasdan uzoq muddatda bajarib, xastalikdan muhofaza etishadi. Ibn Sino jismoniy mashqlar bilan shug’ullanganda insonning yoshi va salomatligini qay darajada ekanligini inobatga olishni ta’kidlaydi.

Abu Ali ibn Sino «Tib qonunlari»da jismoniy tarbiyaga katta e’tibor bergan. O^’z kitobida salomatlikni muhofaza qilish qoidalarini ko’rib chiqar ekan, buyuk mutafakkir jismoniy mashqlarni sog^’lomlashtirish va davolash amaliyotida tutgan o’rni va ahamiyati haqida mukammal tarzda so’z yuritadi. Ibn Sino olimlar orasida birinchi bo’lib, jismoniy mashqlarni odam organizmiga ijobiy ta’sirini «Uzluksiz chuqur nafas olish jarayonini keltirib chiqaruvchi erkin harakat jismoniy mashq deyiladi», deb ta’riflagan.«Tib qonunlari»da bolalar, o’smirlar va keksalar qachon va qay tarzda jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishi haqida ma’lumot berib o’tadi. Ibn Sino mashqlarni boshlash va tugatish vaqti, uqalash, hammomda va sovuq suvda cho’milish (chiniqish), tanani tozalikda saqlash va boshqa gigiyenik talablar haqidagi fikrmulohazalari bugungi kungacha olimlar diqqat markazidadir.

«Tib qonunlari» kitobining asl arabcha matni birinchi marta 1593 yili Rimda, keyinchalik u hozirgi Kohira (1873,1877,1879), Tehron (1889), Laknav (1906) va Lohur (1906) shaharlarida chop etildi. Ispaniyaning Toleda shahrida 1130 yili tarjimonlar kollegiyasi tashkil qilinadi va Kremonalik Gevard (1114 – 1187 y) «Tib qonunlari» ni arab tilidan lotin tiliga tarjima qilishga kirishadi. Shundan boshlab «Tib qonunlari» kitobi Yevropa vrachlari qo’lidagi asosiy qo’llanmaga aylanadi va universitetlarda tibbiyot fani shu asar buyicha o’qitilgan.

O’zbekiston sharqshunoslari «Tib qonunlari»ning besh kitobini arabchadan o’zbek va rus tillarida tarjima qilishdi va ularni 1954 –1961 yillar mobaynida Toshkentda shifokorlar bilan hamkorlikda nashr etdilar. Umuman, «Tib qonunlari» besh kitobdan iborat va ular quyidagilar:

Birinchi kitob- tabobatning nazariy asoslari hamda amaliy tabobatning umumiy masalalari haqida ma’lumot beradi. Tabobat ilmining ta’rifi, uning vazifalari, xilt va mizoj haqidagi ta’limot bayon qilinadi. Keyin odam tanasining «oddiy» a’zolari– suyak, tog’ay, asab, arteriya, vena, pay, mo’shaklar haqida qisqa anatomik ocherk keltiriladi. Kasalliklarning kelib chiqish sabablari, ko’rinishlari, turkumlari hamda ularni davolashning umumiy usullari keltiriladi. Ovqatlanish, hayot tarzi va hayotning hamma bosqichlarida sog’liqni saqlash haqidagi ta’limot batafsil bayon qilinadi.

Ikkinchi kitob- o’sha davr tabobatida qo’llanilgan dori-darmonlar haqida zaruriy ma’lumotlar bayon qilingan mukammal majmuadir. Unda o’simlik, hayvon va ma’danlardan olinadigan 800 dan ortiq dori-darmon ta’rifi, ularning davolik xususiyatlari va qo’llanish usullari bayon qilingan. Muallif O’rta Osiyo va Yaqin Sharq hamda O’rta Sharq mamlakatlaridan chiqadigan – dori-darmonlardan tashqari Hindiston, Xitoy,

Yunoniston, Afrika, O’rta yer dengizi orollari va boshqa joylardan keltiriladigan ko’plab dorivor moddalarni ham ko’rsatib o’tadi.

Uchinchi kitob – Inson tanasining boshidan tovonigacha bo’lgan a’zolarida yuz beradigan «Xususiy» yoki «Mahalliy» kasalliklar haqida ma’lumot beradi. Ya’ni, bu kitob xususiy patologiya va terapiyaga bag’ishlangan. Unda bosh, miya, ko’z, kuloq, burun, ogiz bo’shlig’i, til, tish, milk, lab, tomoq, o’pka, yurak, qizilo’ngach, oshqozon kasalliklari, so’ngra jigar, o’t pufagi, ichak, buyrak, qovuq, jinsiy a’zolar kasalliklari haqidagi ma’lumotlar keltirilgan.

To’rtinchi kitob – inson a’zolarining birortasi xos bo’lmagan «umumiy» kasalliklarga bag’ishlangan. Masalan, turli isitmalar (buhronlar), shishlar, toshmalar, yara-chaqalar, kuyish, suyak sinishi va chiqishi, turli jarohatlar kiritilgan. Shuningdek, mazkur asarda o’ta yuqumli kasalliklar: chechak, qizamiq, moxov, vabo va quturish haqida so’z boradi. Toksikologiyaning ham asosiy masalalari bayon qilinadi. Kitobning maxsus bo’limi inson husni va chiroyini saqlashga va pardoz-andoz vositalariga bag’ishlangan sochni to’kilishdan saqlaydigan, haddan tashqari semirib ketish yoki ozib ketishning oldini oladigan vositalar haqida so’z yuritilgan.

Beshinchi kitob - farmakopiya bo’lib, unda murakkab tartibli dori – darmonlarni tayyorlash va ulardan foydalanish usullari bayon qilingan. Kitobning 1-qismida turli taryoklar (ziddi – zaharlar), ma’junlar, xabdori, kulchadori, elaki dori, sharbatlar, qaynatma, sharob, malham va boshqalar tavsifi berilsa, 2- qismida muayyan a’zolar – bosh, ko’z, kulok, tish, tomoq, ko’krak qafasi va qorin bo’shlig’i a’zolari, bo’g’imlar va teri kasalliklarini davolash uchun ishlatiladigan dori darmonlar keltiriladi.

Xulosa qilib aytganda, Abu Ali ibn Sinoning eng mashhur va ulug’vor kitoblaridan biri «Kitob al –qonun fit-tib» hisoblanadi. Bu asar o’z zamonasidagi tabobat ilmlarining mufassal qomusi sifatida inson sog’lig’i va kasalliklarga oid bo’lgan barcha muammolarni mantiqi tartibda to’la mujassam etgan. Buyuk olimning qilgan xizmatlarini, jahonning ilm ahli e’zozlaydi.

Buyuk bobokalonimiz Abu Ali Ibn Sino sharafiga mashhur shved tabiatshunosi Karl Linney (1707-1778) tropik mamlakatlarda dengiz suvida ham o’suvchi va doimo yashil holda qoladigan daraxt nomini Avitsenna deb atagan. Shuningdek, 1956 yil yurtimizda topilgan yangi mineral ham ulug’ ajdodimiz sharafiga Avitsennit deb nomlangan.

 

1917-yilgacha bo’lgan davrda gimnastika

 

1879-yilda Toshkentda ochilgan o’lkada yagona pedagogika bilim yurti Turkiston o’lkasidagi rus va rus-tuzem maktablari uchun o’qituvchilar tayyorlagan. Ular jismoniy tarbiya to’g’risida eng oddiy tasavvurga ega bo’lishgan. O’quv rejasida ko’rsatilgandek, talabalarning gimnastik mashqlari saflanish, erkin harakatlar, gimnastika o’yinlari va gimnastik jihozlarda bajariladigan mashqlardan iborat bo’lgan.

1880-yilda maxsus ta’lim hay’ati Turkiston o’lkasidagi cherkov qoshidagi to’rt yillik bilim yurti uchun dastur ishlab chiqdi.Ushbu dasturga muvofiq rus tili, arifmetika, geografiya, toza yozish va chevarlikni o’rganish darslari bilan bir qatorda, gimnastika mashg’ulotlaridan dars o’tish nazarda tutilgan edi. Biroq bu dastur uch yillik o’quv jarayoniga mo^cljallangan dasturga almashtirildi. Yangi dasturda gimnastikaga o’rin topilmadi. O’sha paytda gimnastika boshlang’ich bilim yurtlarda o’tilar, ammo mutaxassislarning yetishmashgi, dars o’tish xonalari va sport jihozlari yo’qligi sababli darslar mukammal darajada o’tilmasdi. Gimnastika mashg’ulotlari faqat Toshkentdagi erkaklar gimnaziyasida muntazam ravishda o’tkazilardi. Gimnaziyalarda jismoniy tarbiya darslarini zaxiradagi harbiy zobitlar o’tishgan.

1904-yilda Toshkentda «Gimnastika va jismoniy tarbiya havaskorlari jamiyati» tuzilib, uning nizomida gimnaziya talabalari jamiyatga a’zo bo’lish huquqidan mahrum ekanligi qayd etilgan. Gimnastika tushunchasiga yugurish, sakrash va irg’ilish mashqlari kirgan.

Toshkentda shved va fransuz gimnastikasi o’qituvchilarini tayyorlash bo’yicha qisqa muddatli o’quv kurslari tashkil etilib, ularda o’qish haqi juda baland bolgan. Shu sababli kurs tinglovchilarini soni 10-15 nafardan iborat bo^clgan.

1910-yil 26-dekabrdan 1911 -yilning 2-yanvarigacha «Bilim yurtlar o’qituvchilarining birinchi Turkiston qurultoyi»da jismoniy tarbiya muammolari ko’rib chiqilib, jismoniy tarbiya bo’yicha maxsus sho’balar ochilgan, mundarijalari, dars soatlari, o’qitish uslubiyatlari bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Ushbu qurultoy qatnashchilari jismoniy tarbiya darslari erkak va ayollar bilim yurtlari uchun majburiyligini ta’kidlab o’tdi.

Toshkentga 1912-yildan boshlab Peterburg, Varshava, Moskva shaharlaridan gimnastika sporti bo’yicha murabbiylar kela boshladilar. Harbiy okrug bosmaxonasining ishchilari gimnastika sho’basini tashkil etishdi.

1912-yilda Stokgolm shahrida o’tadigan Olimpiada o’yinlarida ishtirok etish uchun Rossiya terma jamoasini saralash musobaqasi Turkiston (Toshkent)da bolib o’tgan. Ushbu sana O’zbekistonda sport gimnastikasini bunyod etilgan kuni deb hisoblanadi. Keyin Qo’qon, Farg’ona va Samarqand shaharlarida gimnastika jamiyatlari tuzilgan.

1912-yilda Toshkentlik gimnastlar Moskvada o’z mahoratlarini namoyish etishgan. 1915yilda Toshkentda ayollar gimnastikasi bo’yicha o’quv kurslari ochildi. Shu kurslarni tugatgan

Polina Garfung O’zbekistonda gimnastikani rivojlanishiga katta hissa qo’shgan. Oktabr inqilobidan so’ng gimnastika ommaviy tarzda rivojlangan. Aholini jismoniy va sport orqali sog’lomlashtirish davlat ishiga aylangan. Shu tarzda gimnastika Buxoro, Kattaqo’rg’on, Namangan, Urganch shaharlariga tarqala boshlagan.

 

XX asrning birinchi yarmida O’zbekistonda gimnastikaning ravnaq topishi

1918-yilda «Bolalar sport klubi» ochilib, unda gimnastika mashqlari va o’yinlar o’tkazilardi. 1919-yil Toshkentda Turkiston Olimpiya o’yinlari o’tkazildi. 1920-yil 10-oktabrda O’rta Osiyo o’yinlari O’zbekiston gimnastlari yutug’i bilan yakunlandi. 1921 -yilda Turkfront «Yangi savodxonlik boshqarmasi» qoshida jismoniy tarbiya markaziy sho’rolari tashkil topdi. Uning maqsadi turli jismoniy tarbiya va sport tashkilotlarini birlashtirish va Turkiston mehnatkashlarini jismonan tarbiyalashni rejaga muvofiq boshqarish edi. 1921-yilda 2-O^lrta

Osiyo Olimpiada o’yinlari ochildi, gimnastika ushbu o’yindan o’rin olgan edi.

1920 уilda Farg’ona viloyat harbiy qo’mitasi qoshidagi «Vseobuch» bo’limi «Besh yillik maktablarning 1 va 2-sinflarida jismoniy tarbiyadan ta’lim berish bo’yicha qisqa dastur»ni ishlab chiqdi. Dasturda gimnastika, yugurish, sakrash o’yinlari bilan shug’ullanish ko’zda tutilgan. Mazkur dastur mundarajasida quyidagilar bayon etilgan. «Gimnastikaning maqsadi to’g’ri jismoniy rivojlanishga erishish, inson organizmi faoliyatidagi kamchiliklarni tuzatish, harakatlarni koordinatsiyalash qobiliyatini yuzaga keltirish, tartib-intizommi rivojlantirish va asab tizimini mustahkamlash».

Mashg’ulotlarni toza havoda yoki shamollatilgan xonalarda o’tkazilishi kerak. Jismoniy tarbiya Kengashi qoshidagi ilmiy sho’ba tomonidan jismoniy tarbiya bilan shug’ullanuvchilarni tekshirish bo’yicha antropometrik tashkil etildi. 

1929-yili Toshkentda birinchi marta jismoniy tarbiya to’garaklari tashkil topib, unda gimnastika sporti bo’yicha musobaqalar o’tkazilgan. Bu davrda gimnastikada to’rt kurash mavjud bo’lgan: yakkacho’p, halqalar, eshakda bajariladigan mashqlar va erkin mashqlarda sportchilar bellashgan.

O’tgan asrning 30-yillardan boshlab, bolalar va o’smirlar orasida sport gimnastikasini rivojlantirish bo’yicha juda katta ishlar olib borildi.

Toshkentdagi olimlar uyi qoshida ochilgan bolalar sho’basiga N.V. Kravchenko murabbiylik qilgan.

1934-yilda Toshkentda bo’lib o’tgan 1-O’rta Osiyo va Qozog^’iston Respublikalari spartakiadasida jamoa birinchiligida birinchi o’rinni O’zbekistonlik gimnastlar qo’lga kiritishdi. 1935-37-yillarda «Spartak», «Lokomotiv», «Dinamo» ko’ngilli sport jamiyatlarini tashkil topishi respublikada gimnastika sportini yanada rivojlanishiga turtki bo’ldi. Ushbu sport jamiyatlarida gimnastika BO’SMlar tashkil etilib, unda 100 dan ortiq yosh sportchilar tahsil olishgan. Ularga o’sha davrning yetakchi murabbiylari N. Salnikov, N. Kotin, A. Petuxovlar saboq berishgan. Ushbu maktablarda saboq olgan sport ustasi A. Abramyan, mamlakatning mutlaq chempioni G. Konovalova, A. Borodin, N. Tarasov va V. Merkulovlar esa o’z davrining ilg’or sportchilari edi.

1935-yili  Toshkentda jismoniy tarbiya texnikumi ochilib, unda Moskva institutinmg bitiruvchisi Yan Xalilovich Murtazin, Rashid Hamidov va Umar Asadovlar gimnastikadan saboq bergan. 1936-yilda texnikum talabalari R. Hamidov va P. Zaviruxa respublika chempionlari unvoniga sazovor bolgan.

Shu texnikumni bitiruvchilari: dotsent Muhammadali Tojiyev, G.D. Jorjaladze O’zDJTIda «Gimnastika» kafedra mudiri, Karim Jo’rayev, Rixsi Olimova, Qoziyeva, A. Yefemenko ToshDU «Jismoniy tarbiya» kafedra mudiri, 1990-2000-yillarda O’zbekiston Respublikasi Gimnastika federatsiyasining raisi dotsent Y.A. Is’hoqov va boshqalar O’zbekiston Respublikasida sport gimnastikasini rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shishgan.

1936-yilda O^czbekistonda ilk bor sport gimnastikasidan bolalar orasida birinchilik bo’lib o’tdi. V. Lebedev va R. Tomilina respublika chempioni unvoniga sazovor bo’lgan. Bu hoi respublikada gimnastikaning kelgusida rivojlanishi uchun katta ahamiyat kasb etib, gimnastika bo’yicha Olimpiada o’yinlari ishtirokchilari va chempionlarini, sobiq SSSRva O^’zbekiston mutlaq chempionlari- G. Shamray, A. Markov, S. Chuksiyeva, V. Xrimpach, E. Sirkin, V. Bondarenko, R. Bolshakova va P. Pankratyev kabi yuksak mahoratli sportchilarni o’sib chiqishiga sabab bo’ldi. Leningrad shahrida 1938-yili o’tkazilgan Butunittifoq musobaqalarida respublikamizning yosh gimnastlari 5-o’rinni, 1939-yili esa 4-o’rinni egallashgan.

Ikkinchi jahon urushidan oldingi yillarda mahalliy millatga mansub gimnastlar bilan ishlash yaxshi yo’lga qo’yilgan edi.1940-yilda respublika terma jamoasi tarkibida 4 nafar o^’zbek yigiti va 3 nafar qizlar bo’lgan. Ularni tarbiyalashda Toshkent shahridagi 90-maktab o’qituvchisi L.Vapoyevning xizmatlari beqiyosdir. 1943-yil 1-yanvardan, hatto o’rta maktabning boshlang’ich sinflarida harbiy-jismoniy tayyorgarlik bo’yicha darslar joriy qilingan. 1943-yil sentabr oyida maktabdan tashqari muassasalarni tiklash to’g’risida maxsus qaror qabul qilingan.

 

O’zbekistonlik gimnastlarning salmoqli qadamlari

 Galina Yakovlevna Shamray (Rudenko)- O’zbekistonlik, sobiq Ittifoqda xizmat ko’rsatgan sport ustasi, gimnastika sporti bo’yicha birinchi mutlaq jahon  chempioni (1954), gimnastika xodasida mashq bajarishda mamlakat chempioni (1955), 1952-yilgi Olimpiada o^lyinlarida terma jamoa a’zosi. Jamoa tarkibida Olimpiada chempioni, «Hurmat belgisi» ordeni sovrindori.

Galina Yakovlevna Shamray 1931-yil 5-oktabrda Toshkentda tug’ilgan. Gimnastika bilan

Ikkinchi jahon urushidan so’ng shug’ullana boshlagan. Ushbu sport turiga yoshligidan qiziqqan. Sport zaliga opasi olib kelgan. Birinchi murabbiysi V.V. Vnuchkov. 1949-yilda Galina milliy terma jamoa tarkibiga tushgan. Galina hayotida eng baxtli hodisa, bu albatta, 1952-yilda Xelsinki shahrida bo’lib o’tgan XV Olimpiada o’yinlaridir. G. Shamray SSSR terma jamoasi tarkibida oltin medal sohibasi bo’lgan.

1954-yil Galina uchun oмаd keltirdi. U Rim shahrida o’tkazilgan Jahon chempionatidan mutlaq chempion va ikki oltin medal sohibasi bo’lib qaytdi.

1957-yildan Galina Shamray Moskva shahrida gimnastikadan murabbiy va hakamlik lavozimini bajargan. Hozirgi kunda u Moskva shahrida istiqo’lat qiladi.

Sergey Viktorovich Diomedov-xizmat ko’rsatgan sport ustasi, sport gimnastikasi bo’yicha mamlakat chempioni (1964- 1966, 1968- 1969, 1970). Brussda mashq bajarish bo’yicha jahon chempioni (1966),  XVIII va XIX Olimpiada o’yinlari kumush medal sovrindori (1964, 1968), mutlaq jahon chempioni (1966, 1970).

Sergey Viktorovich Diomedov 1943-yilda To’rtko’lda tug’ilgan. 1956-yilning sentabrida birinchi marta gimnastika zaliga  murabbiy R.G. Sarkisov guruhiga kelgan, katta akasi bilan bir guruhda shug’ullangan. Bir yil o’tmasdan Sergey sport mahoratida akasiga yetib olib, 11 razryad mezonini bajargan. Uch yildan so’ng  «Dinamo» sport jamoasi birinchiligida sport ustasi mezonini bajargan.

1961- yildan 1967-yilgacha Sergey Diomedov O’zbekiston harbiylar sport klubi a’zosi, 1968-yildan 1972-yilgacha MHSK a’zosi. Sergey Diomedov 1964-yilda mamlakat chempionatida kuchli gimnastlar o’rtasida to’rtinchi o’rinni egallab, Tokioda o’tkaziladigan

XVIII Olimpiada o’yinlariga yo’llanmani qo’lga kiritdi.

Sobiq Ittifoq terma jamoasi jamoalar bellashuvida ikkinchi o’rinni egalladi.

Sergey Diomedov 1965-yilda mamlakat Qurolli Kuchlari, mamlakat, Yevropa va jahon kubogi g’olibi. 1965-yili Ittifoq mutlaq chempioni, Yevropa birinchiligida bronza medal sovrindori, 1966yilda esa Jahon chempionatida brussda jahon chempioni.

Sergey Diomedov 1965-yildan boshlab, Moskva shahrida oldin xi/mat ko’rsatgan murabbiy Yevgeniy Viktorovich Korolev, keyinclialik Vladimir Mixaylovich Smolevskiylar rahbarligida shug’ulliinj’.an. Sergey Diomedov XIX Olimpiada o’yinlari (Mexiko, 1968) kumush medali sovrindori bo’lgan.

Sergey Diomedov- 1965,1968-yillarda gimnastika ko’p-kurashida mamlakat mutlaq chempioni, 1968-yilda halqada mashq bajarishda eng kuchli deb tan olingan. 1964- 1966,1968,1970-yillarda brussda  mashq bajarish bo’yicha mamlakat chempioni. Brussda N Diomedov tomonidan 1968-yilda bajarilgan mashqi hanuzgacha “вертушкаДиамедова” deb yuritiladi.

Elvira Fuadovna Saadi- sport gimnastikasi bo’yicha mamlakatda xizmat ko’rsatgan sport ustasi (1974), jahon chempioni, bir necha bor xalqaro musobaqalar g’olibi va sovrindori (1972, 1976y), ikki marta Olimpiada chempioni, «Xalqlar do’stligi» ordeni sohibasi.

Elvira Fuadovna Saadi 1952-yil 2-yanvarda Toshkent shahrida tug’ilgan. 12 yoshida gimnastika bilan shug’ullanadi. «Dinamo» jamiyati murabbiyi Vladimir Filippovich Aksenov

Elvirada gimnastlarga xos egiluvchanlik, mehnatsevar va mashq bajarishda o’ziga xos elementlarni ko’ra bildi. 

1970-yili Elvira Saadi nomzodi mamlakat terma jamoasi ustozlari nazariga tushadi, yana bir yildan so’ng u mamlakat chempionatini kumush medal sovrindori bo’ldi. Mamlakat kubogida esa Elvira 5- o’rinni va xodada hamda erkin mashq bajarishda ikkita oltin medalni qo’lga kiritadi. Va nihoyat, Elvira Saadi 1972-yili Myunxenda o’tkazilgan Olimpiada o’yinlarida ishtirok etish uchun milliy olimpiada terma jamoa a’zosi. Olimpiada chempioni bo’ldi.

1974-yil Elvira jahon chempioni unvoniga sazovor bo’ldi. 1976-yil Kanadaning Monreal shahrida ikkinchi marta Olimpiada chempioni bo’ldi. 1976-yil sport sohasida katta xizmatlari uchun Elvira Fuadovna Saadi «Xalqlar do’stligi» ordeni bilan mukofotlandi.

Elvira Saadi katta sportni tark etmadi. U mamlakat va Rossiya terma jamoasining murabbiyi lavozimida ishlab keldi. Hozirgi kunda E. Saadi Kanada Olimpiada terma jamoasini xalqaro musobaqalarga tayyorlamoqda.

Oksana Aleksandrovna Chusovitina- xizmat ko’rsatgan sport ustasi, sport gimnastikasi bo’yicha turli xalqaro musobaqalar g’olibi va sovrindori. «Yaxshi niyat o’yinlari» musobaqasi g^’olibi. XXV, XXVI, XXVII Olimpiada o’yinlari chempioni, XXVIII Olimpiada o’yinlari ishtirokchisi. 1993-yilgi Jahon chempionatining bronza medali sovrindori. «Do’stlik» ordeni sohibasi,1994-yilda Xirosimo shahrida bo’lib o’tgan XII Osiyo o’yinlari bronza medali sovrindori, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan sport ustasi.

Oksana Aleksandrovna Chusovitina 1975-yil 19-iyunda Buxoro shahrida tug’ilgan. Oksana besh yoshidan boshlab, sport gimnastikasi sho’basiga akasi bilan qatnagan.

Ko’p o’tmasdan Oksanani murabbiy Svetlana Mixaylovna Kuznetsova o’z tarbiyasiga oladi. G.S. Titov nomli Olimpiada zaxiralari tayyorlovchi maxsus sport maktab-internatda o’qiydi. Andrey Fedorovich Rodionenko Oksanani o’z tarbiyasiga olib, uni Moskvaga, o’quv mashg’ulotlariga taklif etadi. 1990-yildan Oksana Chusovitina- sport gimnastikasi bo’yicha sobiq SSSR terma jamoasining a’zosi. Oksana o’sha yilning yozida terma jamoa tarkibida AQSHning Sietle shahrida «Yaxshi niyat o’yinlari» musobaqasida ishtirok etib, jamoa tarkibida oltin medal sohibasi bomdi. 1989-yil Oksana sport ustasi mezonini bajaradi. 1990-yilda esa xalqaro toifali sport ustasi unvoniga sazovor bomgan, 1991-yili SSSRda xizmat ko’rsatgan sport ustasi.

1992-yili Parijda o’tkazilgan Jahon chempionatida bronza medaliga erishadi. Ispaniyaning Barselona shahrida bolib o’tgan XXV Olimpiada o’yinlarida Oksana jamoa tarkibidagi yana bir o’zbekistonlik gimnast Rozaliya Galiyeva bilan birgalikda MDH (Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi) oltin medal sohibasi bolishdi.

1993-yil Angliyada bo’lib o’tgan Jahon chempionatida Oksana Chusovitina tayanib sakrash mashqida 9,710 ball to’plab uchinchi o’rinni egalladi. Shu yili Ispaniyada o’tkazilgan xalqaro musobaqada xodada mashq bajarish bo’yicha (9,55 ball) ikkinchi o’rin, tayanib sakrashda (9,95 ball) ikkinchi o’rin, brussda (9,65 ball) ikkinchi o’rin, erkin mashqlar bajarishda (9,72 ball) ikkinchi o’rin, natijada ko’p kurashda (38,35 ball) ikkinchi o’rinni egalladi.

Oksana Chusovitina besh Olimpiada o’yinlarida qatnashib, yuqori o’rinlarni egallagan uchun Ginnes rekordi kitobiga tushgan jahon gimnast ayollari orasida yagona sportchidir.

Oksana Chusovitina 2016 yilgida Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida bo’lib o’tgan XXXI yozgi Olimpiada o’yinlarida 42-yoshli sportchimiz, 7-marta ishtirok etib, 7-o’rinni egalladi. Ushbu yangilik Olimpiada o’yinlari tarixiga zarhal bitiklar bilan bitildi.

Rozaliya Ilfatovna Galiyeva- xizmat ko’rsatgan sport ustasi, sport gimnastikasi bo^cyicha bir necha xalqaro musobaqalar sovrindori, 1991 -yildagi X sobiq Ittifoq xalqlari spartakiadasida bronza medali sovrindori, 1992 1993-yillar jahon chempionatining chempioni (jamoa tarkibida), bronza medal sohibasi, XXV Olimpiada o’yinlari (1992) chempioni.

Rozaliya Ilfatovna Galiyeva 1977-yil 28-aprelda Olmaliq (Toshkent viloyati) shahrida tug’ilgan. Sport gimnastikasi sho’basiga olti yoshli Rozani otasi olib kelgan. Rozaning birinchi murabbiysi Roza Borisovna Ishkova. Roza 12 yoshida sport gimnastikasi bo’yicha milliy terma jamoasi tarkibidan o’rin olgan.

G.S.Titov nomli Olimpia zaxiralari sport internatida o’qigan.

1991-yili X spartakiadada ishtirok etib, bronza medali sohibasi bo’ladi, shu yili xalqaro toifali sport ustasi unvoniga sazovor bomadi. Roza 1992-yilgi XXV Olimpiada o’yinlaridajamoatarkibida ishtirok etib, oltin medalni qo’lga kiritadi.

1992-yil dekabrda R. Galiyeva Tayvanda jahon gimnastlarining kuchlilari qatnashgan xalqaro turnirda g’olib chiqadi, 1993-yilda jahon chempioni unvonini qo’lga kiritadi.

Roza Galiyeva bugun ham sport zalini tark etmagan. O’zbekistonlik sport gimnastikasi ishqibozlarini o’zining jozibali chiqishlari bilan quvontirmoqda. Roza eng mehnatsevar va texnikali gimnast.

Anton Viktorovich Fokin gimnastika bo’yicha xalqaro toifali sport ustasi. 1982-yil 6-noyabrda Toshkentda tug’ilgan. 

O’rta maktabning 5-sinfidan Anatoliy Sergeyevich Olushev Antonni O’zbekiston temiryo’llari boshqarmasining gimnastika sporti bo’yicha ixtisoslashtirilganbolalarsporti maktabiga taklif qilgan.

Anton sport mahoratini birinchi marta 1998-yili Moskva shahrida o’smirlar orasida bolib o’tgan xalqaro musobaqadan boshlagan.

Anton Fokin 7 marta gimnastika ko^’pkurashi bo’yicha O^’zbekiston chempioni 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005-yillarda Jahon chempionatlari ishtirokchisi. 2007-yili Shtutgartda bo’lib o’tgan chempionatda bronza medali sovrindori. 2008-yili XXIX Pekin Olimpiadasida bruss bo’yicha bronza medali sovrindori.

Anton Fokin 2010 yil Guanchjouda va 2014 yil Inchexonda bo’lib o’tgan Osiyo o’yinlarida kumush sport gimnastikasining bruss sport anjomida mashq bajarib kumush medal sohibi bo’lgan. 

Ekaterina Xilko- 1982-yil 23-martda Toshkent shahrida tug^’ilgan. Tramplin bo’yicha xalqaro toifali sport ustasi, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan sportchi. Batutda sakrash bo’yicha bir necha bor O’zbekiston chempioni. Sidneyda bo’lib o’tgan XXVII Olimpiadada ishtirok etib, 4-o’rinni egallagan. Afinadagi XXVIII Olimpiya o’yinlari ishtirokchisi (4-o’rin) va Pekin XXIX (2008-yil) Olimpiada o’yinlarida tramplinda sakrashda bronza medali sovrindori. «O’zbekiston iftixori» ordeni bilan mukofotlangan.

Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida trampolin bo’yicha o’tkazilgan litsenzion musobaqada hamyurtimiz Ekaterina Xilko saralash bosqichidan muvaffaqiyatli o’tib, kuchli sakkizlikdan joy olish bilan birga XXXI yozgi Olimpiya o’yinlariga ham yo’llanma oldi.

Etiborlisi, Rio-2016 o’yinlari Ekaterina Xilkoning faoliyatidagi beshinchi Olimpiada bo’ladi. Tajribali sportchimiz Olimpiya o’yinlaridagi ilk debyutini 2000 yili Sidney (Avstraliya)da bo’lib o’tgan Olimpiya o’yinlarida o’tkazgan edi. Shundan buyon Ekaterina ketma-ket Olimpiya o’yinlarida qatnashish baxtiga muyassar bo’lib kelmoqda.

Shu o’rinda takidlash joizki, dunyo trampolinchilari orasida shu kunga qadar to’rt nafar sportchi to’rt marotabadan Olimpiadada qatnashish huquqini qo’lga kiritgan edi. Demak, Ekaterina Xilko bu borada jahonda yakka peshqadamga aylandi.

 

Mustaqillikdan keyingi davrda gimnastikaning rivojlanishi

 

Mustaqil O’zbekiston Respublikasi gimnastlari, murabbiylari yangi sharoitda ham katta yutuqlarga erishishmoqda. Sportchilarimiz xalqaro sport maydonlarida o’z kuchlarini si nab ko’rishga puxta tayyorgarlik ko’rishyapti. Bu hoi o’zbek sportchilariga Jahon, Olimpiada o’yinlariga mustaqil ravishda chiqishga imkon yaratdi. O’zbekistonlik gimnastlar O.Chusovitina, R. Galiyeva sport gimnastikasi bo’yicha Jahon chempionatlarida ishtirok etib, oltin medalga sazovor boiishgan.l996-yilgi Olimpiada o’yinlarida O.Chusovitina, A.Dzyundzak, E.Valiyevlar gimnastika ko’pkurashida kuchlilar 1O ligi qatoridan o’rin olishdi.

1993-yilda O^’zbekistonda Sport gimnastikasi federatsiyasi tashkil topib, uni Xalqaro gimnastika federatsiyasi (FIJ-1881 yil tashkil topgan) o’z tarkibiga qabul qildi.

1994-yilda Xirosimada o’tkazilgan Osiyo o’yinlaridaO. Chusovitina tayanib sakrash va brusslarda 2 ta bronza medalini qo’lga kiritdi.

1998-yilda Bankokda o’tkazilgan musobaqalarda E. Gordeyeva, A. Dzyundyak, B. Boyatapova, S. Baxritdinova, O. Chusovitina kabi mahoratli sportchilar ishtirok etdi. Bugungi kunda respublikada R.G. Sarkisov, R.S. Sirkin, A. Olushev kabi malakali sport murabbiylari ishlamoqda. Olimpiya zaxiralari qatorida ayollar orasida V.Ochilova, N. Almatova, F. Xo’jayeva, A. Kambekova, R. Nasibulina, A. Habibrahmonova, erkaklardan, A. Markelov, E. Valiyev, A. Fokin, A. Karimjonov, R. Ailov, K. Hasanov, I. Rahmatov kabi sportchilar o’sib chiqdi.

O’zbekiston gimnastika federatsiyasi vakillari XGF(FIJ) va Osiyo uyushmasi anjumanlarida ishtirok etishadi. Barcha ishlar Madaniyat va sport ishlari vazirligi, MOQ bilan hamkorlikda olib boriladi. Muntazam ravishda hay’at yig’ilishlari o’tkazilib, terma jamoa a’zolarini tasdiqlash masalalari, sportchilarni bo’lib o’tgan musobaqalarda erishgan yutuqlari muhokama etiladi. Yetakchi sportchilarni xalqaro musobaqalarda qatnashishlari uchun mablag^’ ajratadigan homiylar bilan ishlar olib boriladi.

Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi gimnastika federatsiyasi va ushbu go’zal sport turini ravnaq topishiga kuchini ayamaydigan insonlar o’z hissasini qo’shib kelishmoqda. Mahoratli gimnastlar O.Chusovitina, N. Dzyundzyak va ularni izdoshlari mahoratini oshmshda xizmat qilayotgan S. Kuznetsova va boshqa taniqli murabbiylar o’z ustozlari V. Vnuchkova, G.

Petrov, V. Aksenov, Z. Bondarenko, V. Kurlyand va R. Sarkisovlar qoldirgan merosdan unumli foydalanib, mamlakatimiz sport shon-sharafmi xalqaro musobaqalarda baland ko’tarishmoqda.

Mamlakat chempionlari

 

Yillar	Erkaklar	Ayollar
1990	R.Galimov	Z.Haydarova
1991	B.Zalyadskiy	O.Aybinder
1992	A.Badurov	I. Pankova
1993	R.Galimov	S.Ninkova
1994	Sh.Mamadaliyev	A. Dzyundzyak
1995	A.llyushenko	B.Bayatanova
1996	T.Qurbonboycv	A. Dzyundzyak
1997	T.Qurbonboyev	C.Bahriddinova
1998	I.Valeyev	C.Bahriddinova
1999	I.Valeyev	A.Gordeyeva
2000	I.Valeyev	O.Chusovitina
2003	I.Valeyev	O.Chusovitina
2004	A.Fokin	O.Chusovitina
2005	A. Fokin	N.Almatova
2006	I.Rahmatov	N.Almatova
2007	A.Fokin	A.Ninkova
2008	R.Osimov	L.Galiulina
2009	A.Fokin	L.Galiulina
2010	A.Fokin	L.Galiulina

 

                                              Sport gimnastikasi Olimpiada o’yinlarida

Gimnastika sporti yangi davr Olimpiada o’yinlarini birinchi dasturidan o’rin olgan edi.

Biroq uning o’tkazish shakli hozirgi kundagi gimnastika sport musobaqalari dasturidan farq qiladi.

1896-yil — Afina (Gretsiya). I Olimpiada o’yinlarida 10 mamlakat ishtirok etgan bo’lsa, shulardan 5 tasi gimnastika musobaqasiga qatnashgan.

Brussda- 3 mamlakatdan 18 ishtirokchi: 1-o’rinni A. Flatov (Germaniya), 2-o’rinni J.

Sutter (Shvetsiya), 3 o’rinni X. Vayngyortner (Germaniya) egalladi. Jamoalar o’rtasida 2 mamlakatdan

67 ishtirokchi qatnashib, 1-o’rinni Germaniya, 2-o’rinni Gretsiya—1 jamoasi, 3-o’rinni Gretsiya—2 terma jamoasi egalladi.

Yakkacho’pda — shaxsiy birinchilikda 4 mamlakatdan 15 ishtirokchi qatnashib, 1-o’rinni X. Vayngyortner, 2-o’rinni A. Flatov egalladi.

Jamoalar o’rtasida mutlaq 1-o’rinni Germaniya terma jamoasi egalladi.

Yog’och otda — besh mamlakatdan 15 ishtirokchi qatnashib, 1va 2-o^<rinlarni J. Sutter hamda X. Vayngyortner (Germaniya) egalladi.

Halqada — 3 mamlakatdan 8 ishtirokchi qatnashib, 1-o’rinni Mitropulos (Gretsiya), 2o’rinni X. Vayngyortner (Germaniya) va 3-o’rinni Persakis (Gretsiya) egalladi.

Tayanib sakrashda — 5 mamlakatdan 15 ishtirokchi qatnashib, 1-o’rinni (Germaniya), 2o’rinni J. Sutter egalladi.

Arqonga tirmashib chiqishda — 4 mamlakatdan 5 ishtirokchi qatnashib, 1-o’rinni N. Andriapulo va 2-o’rinni T. Ksenakis (Gretsiya) egalladi.

1900-yil-Parij (Fransiya). II Olimpiada o’yinlaridagi gimnastika musobaqasida 6 mamlakatdan 866 sportchi ishtirok etgan. Fransiya MOQ taklifi bilan musobaqa quyidagi dasturda o’tkazildi. Shaxsiy birinchilikda — bruss, yakkacho’p, halqa, yog’och otda tayanib sakrash, erkin mashqlar, yugurib kelib uzunlikka sakrash, turgan joyidan uzunlikka va balandlikka sakrashlar, langarcho’p bilan sakrash, arqonga tirmashib chiqish va 50 kg og’irlikni ko’tarish bo’yicha: 1-o’rinni G. Sandra (Fransiya), 2-o’rinni N. Ba (Fransiya), 3-o’rinni L. Demane egalladi. Bundan ko’rinib turibdiki, Olimpiada o’yinlarida sportning bu turida fransuzlar ustunlik qilishgan. Musobaqada gimnastikaga oid turlar ham bomgan. Ushbu dastur asosan, 1924-yilgacha davom etib kelgan.

1904-yil- Sent Luis (AQSH). Ill Olimpiada o’yinlarida mamlakatdan 119 ishtirokchi qatnashgan. Jamoali-uch kurash- uzunlikka sakrash, yadro irg’itish, 100 yardga yugurish. Olti kurash, yakka kurash, bruss, tayanib sakrash, ko’ndalang turgan yog’och otdan sakrash, yadro irg’itish, 100 yardga yugurish-shaxsiy musobaqa dasturiga kirgan.

Dastakli otda , 1-o’rinni A. Xeyda, 2-o’rinni J. Eyser, 3-o’rinni U. Mers (hammasi AQSH) egallagan.

Halqada — 1-o’rinni X .Gless, 2-o’rinni U.Mers, 3-o’rinni E. Foyt (hammasi AQSH).

Brussda — 1-o’rinni J. Eyser, 2-o’rinni A. Xeyda, 3-o’rinni J. Dyuxa (hammasi AQSH) egallagan.

Yakkacho’pda — 1-o’rinni A. Xeyda, 2-o’rinni E. Xennig, 3-o’rinni J. Eyser (hammasi AQSH) egallagan.

Arqonga tirmashib chiqishda — 1-o’rinni J.Eyser, 2-o’rinni Ch. Kraus, 3-o’rinni E. Foyt (AQSH).

Tayanib sakrashda — 1-o’rinni A. Xeyda, 2-o’rinni J. Eyser, 3-o’rinni U. Mers (hammasi AQSH) egallagan.

To’qmoqlar bilan mashqda — 1-o’rinni E. Xennig, 2-o’rinni Foyt, 3-o’rinni R. Uilson (hammasi AQSH) egallagan.

7 ta gimnastika jihozlarida shaxsiy birinchilikda — 1-o’rinni A. Xeyda, 2-o’rinni J. Eyser, 3-o’rinni U. Mers egallagan. 9 ta gimnastika jihozlarida shaxsiy birinchilikda — 1-o’rinni A. Shnipler (Shveysariya), 2-o’rinni Y. Lenxard (Avstriya), 3-o’rinni V. Veber (Germaniya) egallagan. Ushbu ma’lumotdan ko’rinib turibdiki, Amerika qit’asida o’tkazilgan Olimpiada o’yinlarida gimnastika musobaqalari dasturi boshqacha bomgan. Chunki XOQning qaroriga ko’ra, musobaqa qabul qiladigan mamlakat sportning uch turiga o’z dasturini kiritadi.

1908-yil— London (Angliya). IV Olimpiada o’yinlarida 12 mamlakatdan 97 ishtirokchi qatnashgan.

Shaxsiy birinchilikda — yakkacho’p, bruss, yog’och ot, halqa, arqonga tirmashib chiqishda 317 ball bilan 1-o’rinni A. Bralya (ltaliya), 312 ball bilan 2-o’rinni S.Tusel (Angliya), 297 ball bilan o’rinni L. Segyura (Fransiya) egallagan.

1912-yil- Stokgolm (Shvetsiya). V Olimpiada o’yinlarida 9 mamlakatdan 44 ishtirokchi qatnashgan.

Ko’pkurash, yakkacho’p, bruss, yog’och ot, halqada 865 ball bilan 1-o’rinni A. Bralya (ltaliya), 862,5 ball bilan 2-o’rinni L. Segyura (Fransiya), 861,5 ball bilan 3-o’rinni A.Tunezi (Fransiya) egallagan. Ixtiyoriy, jihozlar tartibini va mashqlarni bajarish tartibini sportchilarni o’zi tanlagan. Terma jamoa o’rtasida 187,25 ball bilan 1-o’rinni (Norvegiya), 109,25 ball bilan 2-o’rinni (Finlandiya), 106,25 ball bilan (Daniya) egallagan.

Shvedlar tizimi: 1-o’rinni Shyetsiya, 2-o’rinni Daniya, 3-o’rinni Norvegiya jamoalari egallagan.

1920-yil- Antverpen (Belgiya). VI Olimpiada o’yinlarida 5 mamlakatdan 119 ishtirokchi qatnashgan. Shaxsiy birinchilikda yakkacho’p, bruss, yog’och ot, halqada 88,35 ball bilan 1-o’rinni J.

Dzampori (ltaliya), 87, 62 ball bilan 2-o’rinni M. Torres (Fransiya), 87,45 ball bilan 3-o’rinni J. Guno (Fransiya)

egallagan.

Yevropa tizimi: 1-o’rinni Italiya, 2-o’rinni Belgiya, 3-o’rinni Fransiya egallagan.

Shvedlar tizimi: 1-o’rinni Shvetsiya, 2-o’rinni Daniya, 3-o’rinni Belgiya terma jamoasi egallagan.

Ixtiyoriy tizim: jihoz va mashqlarni o’zi tanlaydi.

1-o’rinni Daniya, 2-o’rinni Norvegiya terma jamoalari egallagan.

1924-yil- Parij (Fransiya). VII Olimpiada o’yinlarida 9 mamlakatdan 82 ishtirokchi qatnashgan.

Ko’pkurash- yakkacho’p, dastakli ot, bruss, tayanib sakrash, ko’ndalang turgan yog’och otdan sakrash, halqa, arqonga tirmashib chiqish mashqlari kirgan. Bundan tashqari sportchilar shaxsiy birinchiikda:

Brussda- 1-o’rinni A.Gyuttinger (Shveysariya), 2-o’rinni R. Prajak (Chexoslovakiya), 3o’rinni J. Dzampori (Italiya) egallagan.

Yakkacho’pda- 1-o’rinni L. Shtukel (Yugoslaviya), 2-o’rinni J.Gutveniger (Shveysariya), 3-o’rinni A. Ijlen (Fransiya) egallagan.

Dastakli ot- 1-o’rinni Y. Velxelm (Shveysariya), 2-o’rinni J. Gutveniger (Shveysariya), 3o’rinni A. Rebete (Shveysariya) egallagan.

Halqada 1-o’rinni F.Martino (Italiya), 2-o’rinni R.Prajak (Chexoslovakiya), 3-o’rinni L.Vaxa (Chexoslovakiya) egallagan.

Tayanib sakrash- 1-o’rinni F. Kris (AQSH), 2-o’rinni Y. Koutni, 3-o’rinni B. Morjkovskiy (Chexoslovakiya) egallagan.

Ko’ndalang yog’och otdan sakrash; 1-o’rinni A. Segen, 2-o’rinni Ganglof, 3-o’rinni J.Guno (Fransiya) egallagan.

Arqonga tirmashib chiqish- 1-o’rinni Shubchik (Chexoslovakiya), 2-o’rinni A. Segen(Fransiya), 3-o’rinni L.Vaxa (Chexoslovakiya) egallagan.

1928 yil- Amsterdam (Niderlandiya).VIII Olimpiada o’yinlarida 11 mamlakatdan 88 sportchi ishtirok etgan. Xalqaro gimnastika federatsiyasining qaroriga ko’ra, Olimpiada o’yinlari musobaqasi dasturiga o’zgartirish kiritildi, ya’ni gimnastika klassik turlari bo’yicha bellashuvlar o’tkazila boshlandi. Shu qarorga asosan, ilk bor gimnast ayollar jamoa tarkibida ishtirok etgan.

Erkaklar: ko’pkurashda, dastakli otda, halqada, brussda, yakkacho’pda va tayanib sakrash mashqlarida shaxsiy o’rin uchun keskin kurash olib borishdi.    Ayollar esa ko’pkurash bo’yicha jamoabirinchiligida quyidagi o’rinlarni egalladilar. 316,75 ochko bilan 1-o’rinni Niderlandiya, 289 ochko bilan 2-o’rinni Italiya, 258,25 ochko bilan 3-o’rinni Buyuk Britaniya, 256,5 ochko bilan 4-o’rinni Vengriya va 247,5 ochko bilan 5-o’rinni Fransiya terma jamoalari egallagan.

1932-yil- Los-Anjeles(AQSH).IX Olimpiada o’yinlarida 5 mamlakatdan 24 sportchi ishtirok etgan. 1932-yildan boshlab, bugun bizga ma’lum bomgan sport gimnastika musobaqalari dasturi bo’yicha bellashuvlar Olimpiada dasturidan o’rin oldi. Shu bilan birga, badiiy gimnastika ham Olimpiada o’yinlari dasturiga kiritildi.

 

Mustaqillikdan keyin Olimpida o’yinlarida O’zbekistonlik sportchilarning barcha

sport turlari bo’yicha jami medallari

 

 

 

Gimnаstikа kеyingi rivojlаnishining ehtimollik yo’llаri

Yaqin kеlаjаkdа gimnаstikа rivojlаnishi hаqidа quyidаgi tаhminlаrni qilish mumkin.

Vаqt o’tgаn sаri bаrchа yoshdаgi insonlаr hаyotidа gimnаstikа sog’lomlаshtiruvchi turlаrining roli to’xtovsiz o’sib borаdi. Gimnаstikа ushbu turlаrining rivojlаnishigа vа mаshhurligigа o’quv vа ishlаb chiqаrish,  mеhnаt shаroitlаri, ulаrning o’sib borаyotgаn psixik zo’riqishi vа hаrаkаt fаolligining еtishmovchiligi ko’mаklаshаdi. Gimnаstik mаshqlаr yordаmidа sog’likning yuqori dаrаjаsi, jismoniy vа аqliy ishgа lаyoqаtlik, emosionаl mustаhkаmlik, irodаviy fаollik vа nihoyat mеhnаtning yuqori unumdorligi sаqlаnаdi. Ushbu mаqsаdlаrdа mаshqlаr qo’llаnilishining sаmаrаdorligi sog’lom vа kаsаl odаmning tizimlаri vа аlohidа orgаnlаri funksiyalаrigа ulаr yordаmidа tа’sir qilish imkoni hаqidа yangi ilmiy mа’lumotlаr bilаn bеlgilаnаdi. 

Vаqt o’tgаn sаri gimnаstikаning tа’lim-rivojlаntiruvchi turlаri odаmlаrning jismoniy, estеtik, emosionаl-irodаviy, axloqiy tаrbiyasidа, ulаrning sog’lom hаyot tаrzigа, o’quv, mеhnаt fаoliyatigа vа hаrbiy xizmаtgа tаyyorgаrligidа  yanаdа muhimroq rol o’ynаydi.

Gimnаstikа ushbu turlаrining vositаlаri vа mеtodlаri yordаmidа pеdаgogning tа’lim vа tаrbiya tа’siri bilаn birgаlikdа shug’ullаnuvchilаrgа hаr tomonlаmа vа yanаdа sаmаrаliroq tа’sir qilsа bo’lаdi, ulаrning hаrаkаtlаnish, psixik vа shаxs xususiyatlаrini  o’rgаnib rivojlаntirsа bo’lаdi, tаjribа bilаn boyitib bo’lаdi, o’quv, ishlаb chiqаrish mеhnаti vа hаrbiy kаsbgа tаyyorlаsа bo’lаdi.

Tаhmin qilish mumkinki, gimnаstikа sport turlаrining rivojlаnishigа elеmеnt vа kombinаsiyalаrning bаjаrish sifаti vа аrtistizmning kеyinchаlik murаkkаblаshtirish  yo’li bilаn borаdi. Inson fikrini to’xtаtib bo’lmаsligi kаbi, xuddi shundаy insonlаrning sport, mеhnаt yuqori nаtijаlаrigа, sаn’аtdа vа fаoliyatning boshqа turlаridа yuqori cho’qqilаrgа erishishgа intilishini to’xtаtib bo’lmаydi. Xalqаro sаhnаdа yuqori nаtijаlаrgа erishish uchun gimnаstlаr mаshg’ulotlаrining moddiy bаzаsini sеzirаrli dаrаjаdа yaxshilаsh kеrаk, bolаlаr vа o’smirlаrni mаshg’ulotlаrgа ommаviy jаlb qilmаsdаn, ilmiy vа ilmiy-mеtodik ishni yo’lgа qo’ymаsdаn, o’quv-shug’ullаnish jаrаyonini yaxshilаmаsdаn vа gimnаstlаr tаyyorlаshning butun tizimini tаkomillаshtirmаsdаn turib, bulаrning hаmmаsigа erishib bo’lmаydi.

Sport mаhorаtining kеyingi o’sishi uchun аsos bo’lib quyidаgilаr xizmаt qilаdi: odаm hаqidаgi tа’limotdа yangi ilmiy mа’lumotlаr; gimnаstlаr qobiliyatlаrining o’rgаnish, rivojlаnish, tаhmin qilishning yanаdа tаkomillаshtirilgаn mеtodikаsi vа yuksаk sport mаhorаtigа erishish mаqsаdidа mаshg’ulotlаr uchun ulаrni sаrаlаsh; yangi, kеskin murаkkаb, originаl elеmеntlаrni ishlаb chiqish, ulаrning bаjаrish tеxnikаsini ishlаb chiqish; gimnаstik аnjomlаr vа jihozlаrni tаkomillаshtirish, eng yangi tа’lim tеxnik vositаlаrini qo’llаsh; o’qitish vа sport bilаn shug’ullаnish mеtodikаsini yaxshilаsh; insonlаrning tа’lim, tаrbiya vа umumiy mаdаniyatini yuksаltirish; gimnаstlаr ishgа lаyoqаtligini tiklаshning sаmаrаli mеtodlаrini ishlаb chiqish.

Shundаy qilib, bizning mаmаlаkаtimizdа gimnаstikа xalq jismoniy tаrbiyasining аsosiy vositаlаri vа mеtodlаridаn biri sifаtidа, hozirgi vаqtdа sog’lomlаshtirish, tа’lim-tаrbiya vа аmаliy mаsаlаlаrni hаl etib kеlmoqdа.

Gimnаstikа- dаvlаtimizdа vа dunyodа аsosiy sport turlаridаn biri. Uning rivojlаnishidа, dаvlаtimiz mustаqilikkа erishgаndаn kеyin, kаttа sport inshootlаrning qurilishi, yangi jismoniy tаrbiya sport tа’lim muаssаsаlаrining ochilishi, xalqаro musobаqаlаr o’tkаzilishi, tаjribаli ilmiypеdаgogik kаdrlаrning tаyyorlаnishi, bolаlаr vа kаttаlаr uchun yangi tаsniflаngаn dаsturlаrining ishlаb chiqilishi, ommаviy sport musobаqаlаrning o’tkаzilishi -  bulаrning hаmmаsi muhim rol o’ynаydi. 

Gimnаstikа tаrixi- bu ko’pginа xalqlаr vа аvlodlаrning o’zigа xos hаyotiy tаjribаsi.

 

 

 

 

 

Nazorat savollari

1.                       Gimnastikaning ma’nosi nimani anglatadi?

2.                       Gimnastika sportini ravnaq topishiga hissa qo’shgan yangi davr olim va faylasuflaridan kimlarni bilasiz?

3.                       Nemis gimnastika tizimi to’g’risida nima bilasiz?

4.                       Shved gimnastika tizimi to’g’risida nima bilasiz?

5.                       Fransuz gimnastika tizimi namoyandalaridan kimlarni bilasiz?

6.                       Yevropada faoliyat ko’rsatgan «Lochin» gimnastika tizimi faoliyati to’g’risida qanaqa ma’lumotga egasiz?

7.                       O’zbekiston hududida Oktabr inqilobigacha] gimnastika sportini rivojlanishi to’g’risida ma’lumot bera olasizmi?

8.                       Sobiq sho’rolar davrida gimnastika qayerlarda qo’llangan va kimlar rahbarlik qilishgan?

9.                       P.F. Lesgaft gimnastikasi tizimi deganda nimani tushunasiz?

10.                   Gimnastika sportining 1924-yilgacha Olimpiada o’yinlari dasturidagi o’rni to’g’risida qanaqa ma’lumotga egasiz?

11.                   O’zbekiston gimnastikasi yulduzlaridan kimlarni bilasiz?

12.                   Mustaqillikkacha bomgan davrda gimnastika sportini ravnaq topishiga katta hissa qo’shgan murabbiylardan kimlarni bilasiz?

13.                   Mustaqillikdan so’nggi davrda O’zbekistonda gimnastikani rivoj topishi to’g’risida va o’zbekistonlik sportehilarni xalqaro sport musobaqalarida ishtiroki to’g’risida nimalarni bilasiz?

 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.             Gimnastika. А.М. Shlyomin, А.Т. Brikinlar tahriri. 1982 yil, Toshkent.

2.             Eshtayev A.K. Sport gimnastikasi mashg’ulotining nazariy asoslari (uslubiy qo’llanma). O‘DJTI nashriyot-matbaa bo’limi. -T.: 2009.

3.             I.I.Morgunova. Gimnastika va uni o’qitish metodikasi. Toshkent-“ILM-ZIYO”-2014 yil

4.             М.Л.Журавин, О.В.Загрядская, Н.В.Казакаевич и др. Гимнастика. Издательский цент “Академия”. 2002 г.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-mavzu: Gimnastik atamalar Reja:

 

1.                      Atamalarning ahamiyati.

2.                      Atamalarga qo’yilgan talablar.

3.                      Gimnastika atamalarining yasash usullari.

4.                      Gimnastika atamalarini qo’llanish qoidalari.

 

Tayanch so`z va  iboralar

Statik, osilish, tayanish, tebranish,ko’prik, kirish, o’tish,odimlash,qisqalik, to’lqinsimon, do’ngsimon, yarim cho’kkayish,qo’lni to’lqinlashtirish.

 

Ko’p bilim sohalarida turli ishlab chiqarish harakat faoliyatlarida buyum-hodisa tushuncha jarayonlarini qisqacha ifodalash maqsadida maxsus atamalardan foydalaniladi. Jismoniy tarbiyada, jumladan, behad ko’p mashqlar qo’llaniladigan gimnastikada atamalar juda muhim rol o’ynaydi.

Atamalar mashg’ulotlar vaqtida o’qituvchilar bilan o’quvchilarning o’zaro munosabatlarini yengillashtiradi. Gimnastika atamalari gimnastikadan boshqa mashg’ulotlarda ham qo’llaniladi.^[2]

Gimnastika mashqlarining aniq nomini bilmasdan turib, uni o’rganish qiyin.

Gimnastika atamasi–bu gimnastika mashqlari umumiy tushunchalari, jihozlar,

inventarlarning nomlarini qisqacha ifoda etish uchun qo’llaniladigan maxsus nomlar (atamalar) sistemasi, shuningdek, atamalar shartli qoidalaridir.⁴

Gimnastikadan atama deganda, biron harakatlanuvchi faoliyat yoki tushunchaning qisqacha shartli nomi tushuniladi.

Boshqa sohalardagi kabi, gimnastika atamasi ham jismoniy tarbiya taraqqiyoti bilan, jumladan gimnastika taraqqiyoti bilan bir qatorda takomillashib bordi.

Gimnastika atamasi 1938 yilda joriy etilgan. Olib borilgan ko’p izlanishlar va muhokamalar natijasi o’laroq, 1965 yilda gimnastika federatsiyasi amalda atamalarga so’nggi o’zgartirish va qo’shimchalarni kiritdi.

2. Atamalarga qo’yiladigan talablar

Atamalar o’z ma’nosini aniqligi va ixtisosligi bilan odatdagi leksik so’zlardan farq qiladi.

So’zlar atamalarga aylangach, zarur bo’lgan bir ma’noligini anglatadi. 

Atamalarga ma’lum talablar qo’yiladi:

1.                       Tushunarlilik, atamalar ona tili tillaridan olingan so’zlar, shuningdek, internatsional atama-so’zlar asosida qurilgan bo’lib, mazkur xalq tilidagi so’z yasash va grammatika qoidalariga to’la mos bo’ladi. Shundagina atamalar tushunarli, hayotiy va qoidalarga to’la mos bo’ladi. Shundagina atamalar tushanarli, hayotiy va barqaror bo’ladi. 

2.                       Aniqlilik. Atama ta’riflanayotgan harakat (mashq) yoki tushunchaning mohiyati haqida ochiq tasavvur beradigan bo’lishi kerak.

3.                       Qisqalik. Atamalar qisqa talaffuz etishga qulay bo’lgani ma’qul. Mashqlarga nom berish va ularni yozishni yengillashtiradigan qisqartiruv qoidalari ham shunga xizmat qilishi darkor.

 

3. Gimnastika atamalarini yasash usullari.

Atamalar yasashning eng ko’p tarqalgan usuli – mavjud so’zlarga yangi ma’no berish.

Masalan, ko’prik, kirish, o’tish, chiqish kabi so’zlar gimnastikada ana shunday atamalardan hisoblanadi. 

Ko’pincha atamalar so’zlarning, masalan, past-baland (bruslar), balanddan uzoqqa (sakrash) singari o’zaro birikishidan ham yasaladi.

Osilish, tayanish, tebranish, o’tirish va shu kabi ayrim so’zlar atama sifatida qo’llaniladi.

Statik holatlarni bildiradigan atamalar, masalan tayanish, bilaklarga tayanish, qo’ltiqlarga tayanish, kurakda turish, boshda turish, qo’llarda turish kabilar.

Tebranish mashqlarining atamalari muayyan harakatlantiruvchi faoliyat xususiyatlarini hisobga olib yasaladi.

Masalan: bilaklarga tayanib turib oldinga siltanib ko’tarish, sakrash va sakrab tushish atamalari sport gimnastikasida gavdaning havodagi holatiga qarab belgilanadi. Masalan, oyoqlarni yig’ib sakrash, oyoqlarni kerib sakrash. To’ntarilish, badiiy gimnastikada gavda bilan oyoqlar holatiga qarab belgilanadi: yopiq sakrash, ochiq sakrash va hokazolar.

4. Gimnastika atamalarini qo’llanish qoidalari.

Gimnastikaning sport turlari bilan shug’ullana boshlaganlar mashqlarni o’rganish bilan bir vaqtda atamalarni ham bilib borishlari zarur. Yaxshi tayyorgarlik ko’rgan gimnastikachilar va akrobatlar, o’qituvchilar, trenerlar uchun atamalar alohida maxsus til bo’lib qoladi.^[3] Hamma atamalarni quyidagicha guruhlarga bo’lib chiqqan ma’qul:

1.                       Umumiy atamalar – bular mashqlarning alohida guruhlarini umumiy tushunchalarini ta’riflash uchun qo’llaniladi.

2.                       Asosiy (konkret) atamalar – bular mashqlarni mazmun belgilarini aniq ta’riflash imkonini beradi. Masalan, ko’tarilish, pastga tashlanish, aylanish, burilish, osilish, sakrab tushish va boshqalar.

3.                       Qo’shimcha atamalar – bular asosiy atamalarga aniqlik kiritadi, harakat yo’nalishini ijro etish usulini ko’rsatib beradi. Mashqning nomi odatda uning mohiyati ifoda etadigan asosiy atamalarni va harakatni, uning izchilligini aniqlab beradigan qo’shimcha atamalardan iborat bo’ladi. Zaruriyat tug’ilganda ijro xarakterini ta’kidlaydigan o’qitish so’zlari ishlatiladi (qo’lni keskin bo’shashtirib, mayin harakatlantiradi).

 

Badiiy gimnastika mashqlarining atamalari.

Odimlash - joydan joyga ko’chishning xilma xil turlari. Odimlashning quyidagi; odimlash, oyoq uchiga ko’tarilishdan boshlab odimlash, lukillab odimlash, almashib odimlash, palka qadami bilan odimlash turlari mavjud.

Yugurish - xar birida uchish fazasi bo’lgan odimlash. Yugurishdagi nomlar odimlashdagi nomlarga o’xshash.

Burilish - gavdaning vertikal yoki uzunasiga o’q atrofidagi aylanma harakati.

Sakrash - oyoqlarda depsingandan keyin erkin parvoz etish. Harakat qo’lami va gavdaning xavodagi holatiga qarab sakrashning quyidagi; to’g’ri sakrash, bukilib sakrash, kerishib sakrash, ochiq sakrash, yopiq sakrash, odimlab, sanchib sakrash, charxpalaksimon sakrash, tayanib sakrash, tashlanib sakrash, yarim xalqasimon sakrash turlari mavjud. 

Qo’llarni prujinasimon harakatlantirish. Barcha bo’g’nlarni baravariga bukib prujinasimon yaxlit harakat qilish. Turli yo’nalishlarda bajariladi.

To’lqinsimon - do’ngsimon yarim cho’kkayishdan boshlanadigan, bo’g’inlarning ketma-ket biri yozilib, bukilishdan iborat murakkab yaxlit harakat.

Qo’lni to’lqinlashtirish - qo’lni bukish va panjasi osiltirishdan boshlanib, keyin yozish bilan bir vaqtda panjasi ko’tarishdan iborat to’lqinsimon harakatlantirish.

 

Mashqlarni yozib borishning qoida va usullari.

Gimnastika mashqlarini tushunishda ularni qisqa va aniq qilib yozishning muhim ahamiyati bor.

Yozish qo’yilgan maqsadga qarab umumlashtirilgan, konsert, qisqartirilgan, grafik tarzda yoki shu usullarning birlashmasidan iborat bo’lishi mumkin.

Gimnastika mashqlarning atama yozuvi yuqorida bayon etilgan qoidalarga asosan hamda belgilangan usullarda bo’ladi. Yozish qoidalariga quyidagilar kiradi; gimnastika mashqlarining ayrim guruhlari uchun belgilangan yozuv tartibda yozuvda qo’llaniladigan grammatik tuzilish va belgilari rioya qilish.Qo’l va bel harakatlari – harakatlar barovar, galma-gal, ketma-ket, shuningdek, o’ng qo’l o’ng tomonga, chap qo’l chap tomonga, buning teskarisi, parallel (ikki qo’l bir tomonga), simmetrik va nosimmetrik bo’lishi mumkin. Ular asosiy va oraliq tekisliklardan qo’llarni bukmay va bukib bajariladi. Qo’llar bukilgan atamaga «bukish» so’zi qo’shiladi. Masalan, qo’llarni bukib orqaga uzatish, qo’llarni bukib yon tomonlarga uzatish va hokazo. Oyoqlarni bukishda ham shu atama ishlatiladi. Masalan, o’ng oyoqni bukib oldinga uzatish yoki orqaga shu holatda uzatish.

Qo’llarning dastlabki holati; qo’llar belda, yelkalarda, bosh ortida, ko’krak ortida va hokazo. Doira qo’l oyoq boshni aylana bo’ylab xarkatlantirish, shuning oyoqlarni snaryad tepasidan aylantirish.

Engashish – gavdani bukishni bildiradigan atama. Engashishning quyidagi turlari bor:

to’la engashish, kirishib engashish. Yarim engashish, oyoqlarni keng ochib engashish, oyoqlarni keng ochib engashish. Oyoqlarni quchoqlab engashish, orqaga engashib yerga yotish.

Muvozanat – shug’ullanuvchilarning bir oyoqda turgandagi, shuningdek, osilib yoki tayanib turgandagi gorizontal holati. quyidagi turlari bor: o’ng oyoqda engashib muvozanat saqlash; yonlama, orqaga engashib, oyoq ushlab va hokazo.

 

Nazorat uchun savollar:

1.                      Gimnastika atamasi deb nimaga aytiladi?

2.                      Atamalarga qanday topshiriqlar qo’yiladi?

3.                      Atamalar qanday yasaladi?

4.                      Gimnastika atamalari qanday guruhlarga bo’linadi?

5.                      Atamalarga qo’yilgan talablar nimalardan iborat?

6.                      URM va erkin mashqlarga oid atamalarni sanab bering.

7.                      Snaryadlarda bajariladigan mashqlar atamalariga nimalar kiradi?

8.                      Akrobatika mashqlar atamalarini tushuntiring.

9.                      Atamalar taraqqiyotiga kimlar hissa qo’shgan?

10.                  Qaysi yili va qaerda gimnastika atamalariga oxirgi o’zgartirishlar kiritilgan?

 

Asosiy darslik va o‘quv qo‘llanmalar

1.  Morgunova I.I. Gimnastika va uni o‘qitish metodikasi – Tashkent, 2011 y. 43,44,45….77 b. 

2.  Сушко Г.К.Гимнастика и методика её преподавания T.: ILMZIYO.-2012 г. 67 c. Qo‘shimcha adabiyotlar

1. Yefimenko A.I., Yo‘ldashev Q.Q., Umarov M.N. Gimnastika darsining samaraligini oshirish usullari. Tashkent, 1995 g 

2.Tulenova X.B., Malinina N.N., Inozemseva L.A. Umumrivojlantiruvchi mashqlarni (URM) o‘rgatish metodikasi. Tashkent, 2005 y.

3. Cross Fit. Gymnastics  training guide. Copyright 2015. Mazmunidan olindi.

Elektron ta`lim resurslari

1.  www.tdpu.uz 

2.  www.pedagog.uz 

3.  www.ziyonet.uz 

4.  www.edu.uz 

 

 

 

4-mavzu: Saf mashqlari Reja:

1.Saf mashqlari haqida umumiy tavsif

2.Saflarning asosiy nomlari va uning joylanishi

3.Saflanish va qayta saflanishlar

 

Tayanch so`z va  iboralar

Saf usullari,zich saf,qator,saf usullari,masofa,front, ketma- ket qator boshlovchi,ketma-ketorani ochish, yaqinlashtirish.

 

Saf mashqlari - bu shug’ullanuvchilaning ma’lum bir safda birgalikda yoki yakka harakatlaridan iborat. Saf mashqlari yordamida mashg’ulotni tashkil etish marom va sur’at hissiyotini tarbiyalash masalalari muvaffaqiyatli hal qilinadi, jamoa bo’lib mehnat qilish malakalari shakllantiriladi.

Bu mashqlar kishi qaddi-qomatini to’g’ri shakllantirish vositasi hamdir. Saf mashqlari aniq ijro etilishiga bo’lgan talabchanlik, intizomlilik va uyushqoqlikni tarbiyalaydi.

Saf mashqlari o’quv mussasalarida saf mashqlari turli xil o’lchamlardagi(12x24, 15x30 metr va h.k.) zallarda tashkil etiladi. Mashg’ulotlarni tashkil etishda o’qituvchi va murabbiylar zalning tomoni va burchaklariga tayangan holda tashkil etadi.

 

 

Saf mashqlari to’rtta guruhga bo’linadi:

1.Saf usullari.

2.Saflanish va qayta saflanish.

3.Joydan - joyga ko’chish.

4.Orani ochish va yaqinlashtirish.

 

 

 

Saf - shug’ullanuvchilarning birgalikda harakatlanishi uchun belgilangan qoidaga ko’ra joylanishidir.

Mashg’ulotda safni o’qituvchi va talabalar guruh o’qituvchisi, o’quv bo’linmalarining boshliqlari va navbatchilar odatda yoki belgilangan signal bilan beriladigan bevosita buyruq va topshiriqlar orqali bosh- qaradilar

Saflarning asosiy nomlari va uning joylanishi

Zich saf - shug’ullanuvchilarning qatorda bir-biridan kaft keng- ligida (tirsaklar o’rtasi) oralig’ida yoki ketma-ket qatorda bir-biridan oldinga uzatilgan qoi uzunligidagi masofada joylashgan safdan iborat.

Orasi ochiq saf - shug’ullanuvchilarning qatorda bir qadam yoki o’qituvchi belgilagan oraliqda joylanishidan iborat safdir.

Qator-shug’ullanuvchilarning bir chiziqda yonma-yon turishi(128a-rasm).

Oraliq - shug’ullanuvchilarning yonma-yon qatordagi orasi. Masofa - shug’ullanuvchilarning ketma-ket qatordagi orasi.

 

                 128a-rasm                                                        128b-rasm

 Ketma-ket qator- shug’ullanuvchilarni bir-biri orqasida tizilishi(128b-rasm).

 Boshlovchi-ketma-ket qatordan birinchi-boshida turgan talaba(o’quvchi).

Oxirgi- ketma-ket qator oxirida turgan talaba(o’quvchi).

 Front-shug’ullanuvchilar safining old tomoni(qatorda).

 Ichkari-front teskarisi, yani orqa tomoni, 2-,3-,4-qatorlar.

 Qanot-safning chap yoki o’ng tomoni.

 Saf chuqurligi-ketma-ket qatordagi boshlovchidan oxirgi talaba(o’quvchi) orasidagi masofa.

 Saf kengligi-o’ng qanotdan chap qanotgacha bo’lgan masofa.

Masofa-yonma-yon turgan shug’ullanuvchilar orasidagi masofa(ketma-ket qatorda).

 

129-rasm. Uch, to’rt qatorga yoyilish.

8.2.Saf usullari

Saf usullari - turgan joyda ijro etiladigan saf harakatlardan iborat. Bu mashqlarning ahamiyati eng avvalo shundan iboratki, ular yordamida intizomlilik va uyushqoqlik tarbiyalanadi.

1.   «Saflaning!» - bu buyruqqa ko’ra shug’ullanuvchilar safga turadilar(130-rasm).

 

130-rasm

 

2.   «Rostlan!» - bu buymqqa ko’ra saf tik turish holatini qabul qiladi. U gimnastikada asosiy tik turish holatiga to’g’ri keladi.

3.   «Tekislan!», «Chapga qarab tekislan!», «O’rtaga qara!».

4.   «To’xta!»- bu buyruqqa ko’ra harakat (mashq) to’xtatiladi.

5.«Erkin» - bu buyruqqa ko’ra shug’ullanuvchilar turgan joylaridan jilmasdan, bir oyoqni tizzadan bo’shatib, erkin turadilar.

5.   «O’ng (chap) oyoqda erkin tur!»- shug’ullanuvchi o’ng (chap) oyoqni o’ngga (chapga) bir qadam jildirib, gavda og’irligini ikkala oyoqqa taqsimlaydi va qo’llarini orqada tutadi.

6.   «Tarqal!» - shug’ullanuvchilar safdan chiqib, zalda (maydonchada) erkin joylashadi.

7.   «Tartib bo’yicha- Sana!», «Bir-ikkiga - sanang!», «Uchtalab (to’rt, besh va hokazo)- sanang!» va boshqalar. Hisob o’ng qanotdan boshlanadi. O’z raqamini aytayotgan shug’ullanuvchi ayni vaqtda boshini tez chap tomondagi shug’ullanuvchiga qarab buradi va keyin dastlabki holatga qaytadi. Safni oxirida turuvchi bir qadam oldinga odimlab, «sanash tugadi» deb o’z joyiga turadi.

Turgan joyda burilishlar (buyruqlar «O’ng-ga», «Chap-ga», «Ort-ga», «Yarim o’ng-ga») Ayrim hollarda buyruqlar topshiriqlar bilan almashtirilishi mumkin, biroq qayd etilgan mashqlar turgan joyda burilishlardan tashqari buyruqqa ko’ra ijro etilishi lozim.

 

Saflanish va qayta saflanishlar

 

Saflanishlarda o’qituvchi barcha o’quvchilarni ko’ra oladigan joyda turishi kerak.

Saflanish - shug’ullanuvchilaning o’qituvchi buyrug’idan so’ng biron-bir safni qabul qilish uchun bajaradigan harakatlaridir.

Mashg’ulot oldidan guruh qoida bo’yicha bir qator bo’lib, ayrim hollarda esa ikki qatorda saflanadi. Saflanish uchun: «Bir (ikki, uch) qatorga - Saflaning!» buyrug’i beriladi. Buyruq berilishi bilan o’qituvchi yoki navbatchi old tomonga qarab «Saf tik turish» holatida turadi. Guruh uning chap tomonida saflanadi.

Mashg’ulotga hozirlik to’g’risida raport berishdan oldin o’qituvchi (navbatchi) guruhni tekislaydi, uni sanatadi, keyin: «Rost-lan!», «O’ngga (chapga, o’rtaga)(131-rasm)- qara!»- buyrug’ini beradi.

 

131-rasm

O’qituvchi ( navbatchi) o’qituvchiga ikki-uch qadam yetmasdan ( saf yurishi bilan) to’xtaydi va raport beradi:

O’rtoq o’qituvchi! ___________________ Fakultetining __bosqich ____ guruh talabalari mashg’ulot o’tish uchun saflandi. Ro’yxat bo’yicha __nafar talaba, safda ___ nafar talaba.

Keyin eng qisqa yo’l bilan o’qituvchi turgan tekislikka borib, safga yuz tomoni bilan turadi. o’qituvchi salomlashib, guruh javob qaytargandan so’ng navbatchi o’qituvchining «Erkin!» buyrug’ini takrorlaydi va safning o’ng qanotiga turadi.

Saflanish va raport berish marosimini tantanaviy ruhda o’tkazish lozim. Bu muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lib, butun mashg’ulotni tashkil qilishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Saflanish tugamagunga qadar o’qituvchi raport qabul qilishga tayyorlanmasligi, shuning bilan birga saflanish jarayoniga aralashmasligi zarur. Yo’l qo’yilgan kamchiliklarni keyinchalik muhokama qilish maqsadga muvofiqdir.

Mashg’ulot boshlanishidan oldin raport berilishiga o’qituvchining jiddiy munosabatda bo’lishi, uning tashqi qiyofasi va qaddi - qomati bu an’ananing muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatish lozim.

Bir qatorga saflanish - «Bir (ikki, uch) qatorga - Saflan!»- buyrug’iga binoan bajariladi. Guruh O’qituvchi (navbatchi) ning orqasida saflanadi.

Topshiriq bo’yicha qator, ketma- ket qator, doira va hokazo bo’lib saflanish. Masalan:

«Doiraga turing!», «Ikki qatorga turing!».

Qayta saflanish - bir safdan ikkinchi safga o’tish.

Bir qatordan ikki qatorga saflanish (132-rasm). Dastlab «birinchi» va «ikkinchiga» sanab chiqilgandan keyin, «Ikki qatorga- saflan!» buyrug’i beriladi, bu buyruqqa ko’ra ikkinchi raqamdagilar chap oyoqni bir qadam orqaga qo’yadilar (hisob - «bir), o’ng oyoqni juftlamasdan bir qadam o’ngga qo’yadilar (hisob - «ikki») va birinchi turganning orqasiga o’tgan holda chap oyoqni juftlaydilar (hisob- «uch»).

132-rasm

Bir qatordan uch qatorga saflanish (133-rasm). Dastlab sanab chiqilgandan keyin quyidagi buyruq beriladi: «Uch qatorga- saflan!». Bu buyruqqa ko’ra ikkinchi raqamdagilar joyida turadilar birinchi raqamdagilar o’ng oyoq bilan bir qadam orqaga, chap oyoqni juftlamasdan turib bir qadamni yonga qo’yadilar va o’ng oyoqni juftlab, ikkinchi raqamdagilarni orqasiga o’tadilar. Uchinchi raqamdagilar chap oyoq bilan bir qadam oldinga, o’ng oyoqni juftlamasdan yonga qadamlaydilar va chap oyoqni juftlab, ikkinchi raqamdagilaning oldiga o’tib turadilar. Avvalgidek saflanish uchun quyidagi buyruq beriladi: «Bir qatorga saflan!». Qayta saflanish saflanishga teskari tartibda bajariladi.

 

 

Asosiy darslik va o‘quv qo‘llanmalar

 

1.  Morgunova I.I. Gimnastika va uni o‘qitish metodikasi – Tashkent, 2011 y. 43,44,45….77 b. 

2.  Сушко Г.К.Гимнастика и методика её преподавания T.: ILMZIYO.-2012 г. 67 c.

 

Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Yefimenko A.I., Yo‘ldashev Q.Q., Umarov M.N. Gimnastika darsining samaraligini oshirish usullari. Tashkent, 1995 g 

2.Tulenova X.B., Malinina N.N., Inozemseva L.A. Umumrivojlantiruvchi mashqlarni (URM) o‘rgatish metodikasi. Tashkent, 2005 y.

3.  Cross Fit. Gymnastics  training guide. Copyright 2015. Mazmunidan olindi.

 

Elektron ta`lim resurslari

1.  www.tdpu.uz 

2.  www.pedagog.uz 

3.  www.ziyonet.uz 

4.  www.edu.uz 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-mavzu: Umumrivojlantiruvchi mashqlar

Reja:

 

1.Umumrivojlantiruvchi mashqlar tasnifi

2.Umumrivоjlаntiruvchi mаshqlаr mаjmuаlаrini tuzish

3.Umumiy rivоjlаntiruvchi mаshqlаrni yozish qоidаlаri

 

Tayanch so`z va  iboralar

Kuch, qayishqoqlik, kuch chidamliligi, ketma-ket qatorda, doirada, yonma-yon qatorda, cho’qqayish, tayoqcha, to’ldirma to’plar, gantellar, toshlar, gardish, arg’amchi, rezina amartizatorlar,

 

Mushaklarni maksimal va o’rta zo’riqishga, har xil tezlik va amplituda bilan gavdaning ayrim qismlari yoki uning birgalikda harakatlanishi - umumrivojlantiruvchi mashqlar (URM) deb ataladi.

Darslarning maqsadi va vazifalariga qarab URM o’quvchilarni organizmini asosan bo’lajak ishga tayyorlashi (badan qizdirish) harakat maktabini o’zlashtirish, jismoniy sifatlarni tarbiyalash, turli a’zolarni, organizm tizimini sog’lomlashtirish asosan to’g’ri qaddi- qomatni shakllantirishga qaratilgan.

URM dars tayyorlov qismida o’tkazishni ma’nosi boshni yarim katta qobig’idan eng qulay ravishda optimal qizishni, katta yarim qobig’dan zonadan kelayotgan mator nerv impulslarni mayin o’tish oqimini ta’minlash bundan tashqari ichki a’zolarda umumiy faollanishni hosil etadi. Bularning hammasi darsning asosiy qismida mashqlarni bajarish uchun jismoniy sifatlarni

(kuch, qayishqoqlik, kuch chidamliligi) o’zlashtirish va tarbiyalash, qaddi-qomatni shakllantirishni ta’minlaydi. Darsning yakuniy qismida URM dam olish va o’quvchilarni boshqa faoliyatga o’tish uchun bajariladi. Darsning yakuniy qismida URM boshqa faoliyatga o’tishga va aktiv dam olish uchun bajariladi. Jismoniy tarbiya bayramlari, tanaffusdagi o’yinlar va fizkult daqiqa, EGG o’tkazishda, jismoniy tarbiya darsidan tashqari maktabda URM jismoniy tarbiyada universal vosita bo’lib hisoblanadi. Ular buyumsiz va buyum bilan (tayoqcha, to’ldirma to’plar, gantellar, toshlar, gardish, arg’amchi, rezina amartizatorlar, trenajorlar). o’quvchilarni bir-biriga yordam bergan holatda (ketma-ket qatorda, doirada, yonma-yon qatorda), joyda va harakatda (yurishda) turli saflantiriladi.

URMlar bir muncha xususiyatlarga ega: ular aniq me’yorlanadi, turli variant va majmualarda foydalaniladi. Bu esa ayrim mushak guruhlarga va organizmni tanlangan tizimlarga ta’sirini ta’minlaydi. Buning natijasida muntazam ravishda URM bajarishda harakat tajribasining poydevorini barpo etadi. Harakat sifatlari qobilyat, hayot amalyotida zarur bo’lgan, shuningdek murakkab gimnastika barpo etishda ko’nikmalarni shakllantiradi. URM qaddiqomatni shakllantirishda katta rol o’ynaydi: ular mushaklarni kuchlantiradi, umurtqa va tovon to’g’ri holatda ko’maklashishga yordam bergani uchun maktabgacha va maktab yoshdagi bolalarda umurtqa bukilishi shakllanadi batamom 11-13 yoshda tugaydi, bu esa bolalarning rivojlanishida muhim.

Undan tashqari, URM nafas olish a’zolarini rivojlanishida samarali vosita hisoblanadi. Nega deganda, diafragmaning asosiy nafas olish mushaklari mustahkamlanishni, qorin mushaklarini, chuqur nafas olishga ko’mak beruvchi harakatning tarkibi bilan nafas olishning mosligi, nafas olish uzinligi va kuchini tekislashni qulay bo’lishidan iborat, harakat ritmi nafas olish ko’nikmasini shakllantiradi. Aniq ritm, qattiq me’yor, vaqti- vaqti bilan URMda yuklamani ko’paytirish va pasaytirish yurak mushaklarini mustahkamlashga ko’maklashadi. Yurakning urish hajmini ko’paytiradi, qisqarish ritmini yaxshilaydi. Mashqlar nerv tizimining rivojlanishiga katta ta’sir etadi. Qarshi amal qilish tezligi, uyg’unlashishi harakatni bilib egallash va bolalarning aqli rivojlanishiga katta mohiyati bor: - quyidagidek, URM jamoada bajariladi, bu bolalarni tashkillashishi va intizomli rivojlanishiga ko’maklashadi. Musiqa jo’rligi ijobiy rol o’ynaydi. So’nggi yillarda URM o’tkazish uslubiyatida noananaviy mashqlar turlari, ritmik va atletik gimnastika qizlar uchun gimnastika, nafas olish gimnastikasi, xatxa-yoga, ushu va hokazolarni tan olisha boshlaganlar.

Lekin amaliyot tajribasida talabalar va boshlang’ich sinf o’qituvchilari maktabda gimnastika darsida URMning boyligidan foydalanmasdan, tez-tez odatdagi mashqlarni ishga solib kattalar va bolalarni jismoniy tarbiya tizimida yetarli mashqlarni mohiyati va o’mini aniq tushintirmaydilar.

Jismoniy tarbiya davlat umumta’lim standard va kompleks dasturi bo’yicha asosiy vazifa jismoniy tarbiya bilan mustaqil shug’ullanish talabi va bilishi, ongli ravishda dam olish uchun ulardek foydalanish, mashqlanishda sog’liqni mustahkamlash va ishchanlikni ko’tarishni tarbiyalash bo’ladi. Bunga bog’liq Perde Kubertenning aytganini eslamoq foydali: «Mashqning o’zi muhim emas uni qanday bajarilishi, qaysi diqqat bilan, asosan nima uchun va qaysi kuch bilan».

Turli URM soni cheksiz, shuning uchun ularda mo’ljallash va ularning tavsifini o’zicha tasawur qilishga anatomiya bosh klassifikatsiyasi yordam beradi:

-                qo’llar va yelka kamari uchun mashqlar;

-                bo’yin mushaklari uchun mashqlar;

-                oyoqlar va tos-son kamari uchun mashqlar; -    gavda uchun mashqlar; -        butun tana uchun mashqlar.

Albatta aytish joizki, bu bo’limni shartli suratda va mashqlarni ko’pincha aniq mushak guruhlarga ta’sir o’tkazish to’g’risida gapirish mumkin, nega deganda ko’p mashqlarni bajarishda, tanani bir qismiga mo’ljallangan va boshqa mushaklar ham qatnashadi. Undan tashqari, uslubiy yo’nalishga qarab ularning hammasi yarim harakat rivojlanishi bilan bog’liq boiishi mumkin va qobiliyatlar (kuch egiluvchanlik, tezlik koordinatsiya, muvozanat ritmli nafas, latofatli harakat va boshqalar), asab xususiyatlari (diqqat, ongli fazoda mo’lj allash vaqti) va boshqalar.

Organizmtizimifaoliyatdarajasiniko’tarish      (nafasolish,             yurakqontomirtiziminimoslashishgamashqlaralmashishijarayoninifaollashtirish. Qo’llarvayelkakamarigamashqlar

Bumashqlarguruhlarigaquyidagilarkiradi:

1)             qo’llar va yelka kamarini ko’tarish va tushirish;

2)             qo’llarni bukish va yozish;

3)             qo’llarni burishlar;

4)             qo’llarni aylantirish harakatlari (navbatli, ketma-ket, barobar);

5)             siltash va tortish harakatlari;

6)             statik holatlarda mashqlar;

7)             qo’llarvayelkakamarimushaklarinibo’shqo’yishmashqlari.

Harbirguruhbo’limdaaniqta’sirqiluvchimashqlarsafiniajratishmumkin. Masalan, qo’llarni bukish va uzatishda barmoqlar, kaft, bilak, yelkaga mashqlar bor. Kaftni yoki tennis to’pini siqish va barmoqlarni yozish kaft mushaklarini mustahkamlaydi, qon yurishini faollashtiradi, bosh miya qobig’i tonusini ko’taradi. Bo’yin mushaklariga mashqlar

1)            boshni oldinga orqaga, yonlarga egish;

2)            boshni chapga, o’ngga burish ; 3)          boshni aylantirish harakatlari. Oyoqlar va tos kamariga mashqlar

1)   oyoq uchiga ko’tarilishlar;

2)   oyoq uchida yurishlar;

3)   joyda va oldinga surilib, bir va oyoqlarda xakkalash;

4)   bir va ikki oyoqda cho’qqayishlar;

5)   yarim cho’qqayishlarda yurish va sakrashlar ;

6)   oyoqlarni ko’tarish va tushirish;

7)   oyoqlarni bukish va uzatish (tik turib, o’tirib, yotib);

8)   tashlanishlar va tashlanishda purjinasimon harakatlar;

9)   tashqari va ichkariga oyoqlarni burishlar;

10)                       oyoq va tovonni aylantirish harakati;

11)                       oyoqlarni yonga, orqaga, oldinga siltashlar;

12)                       statik holatlarda (yarim shpagat, shpagat, oyoqni ushlab turish, oldinga, orqaga, yonlarga ko’tarib) mashqlar;

13)                       oyoq mushaklarini bo’shashtirish mashqlari.

Oyoqlar uchun mashqlar bo’g’imlarni va tovonni mayda mushaklarni mustahkamlaydi. Ayniqsa, tovonni turli harakatlari oyoq uchini uzatgan holda turli mashqlar, cho’qqayishlar foydali. Oyoqlarni ko ‘ tarish, oyoqlarni siltash,  cho‘qqayishlar bo‘g’imlarning harakatchanligini mustahkamlash katta mushaklarni cho’zilishiga va oyoqlarni bog’lanishlariga oyoqlarning egiluvchanligiga va kuchiga ta’sir qiladi. o’tirgan, yotgan holatda oyoqlarni ko’tarishda qorin mushaklari ancha yuklama oladi.

Statik mashqlar tayanib va tayanchsiz oyoqlarni siltash muvozanat faollashadi va qayishqoqlikni rivojlantirishga yordam beradi. Oyoqlar uchun ko’p mashqlar, ayniqsa me’yorlangan cho’qqayishlar va sakrashlar yurak qon-tomir tizimini mustahkamlaydi, fiziologik yuklamani ko’taradi, moddalar almashinuvini yaxshilaydi. Gavda uchun mashqlar:

1.                       Turli dastlabki holatlar (tik turishlar, o’tirish, yotgan holatda) gavdani oldinga orqaga yon tomonlarga bukish .

2.                       Gavdani o’nga va chapga bukish.

3.                       Turli qo’llar holatlari bilan gavdani aylantirish harakatlari.

4.                       Gavdani o’matgan holatda oyoqlarni ko’tarish, qorinda yotgan holatda gavdani ko’tarib kerishish.

5.                       Tizzalarga tayanib turish holatda, orqaga tayanib, yotganda tayanib, yotgan holatda gavdani bukish va kerishish.

6.                       Statik holatlar.

7.                       Bo’shashtirish mashqlar (chalqancha yotgan holatda yengil kerishish va mushaklarni bo’sh qo’yish).

Gavda va bo’yin mushaklari uchun egiluvchanlikning rivojlanishiga ta’sir qiladi, umurtqa harakatchanligiga, oyoqlar, bo’g’imlar cho’zilishiga ko’maklashadi. Bu esa, o’z navbatida, bo’g’imlarning anatomik harakatlanishini aniqlaydi, to’g’ri qomatni shakllanishiga ijobiy ta’sir qiladi. Yonga va oldinga bajaradigan mashqlar belning me’yoriy bukilishini ta’minlashga yordam beradi. Ayniqsa, dastlab qorinda va chalqancha yotgan holatdagi mashqlar foydali, chunki umurtqa gavda og’irligidan ozod bo’ladi va qorin, bel mushaklariga yuklamasidan mustahkamlash mumkin. Undan tashqari umurtqa to’g’ri holatda bo’ladi, uning tosda joylashgan egilish burchagining qomatga ta’siri yo’q. Qorinda dastlabki holatda yotgan mashqlarda gavda yuqori qismi boshni ko’tarish va tushirish vaqtida umurtqaning ko’krak va bo’yin qismida harakatchanlik va to’g’ri holatni rivojlantiradi, shu vaqtda bel bo’limi qotirilgan va ortiqcha egilmaydi, bolalarning bunga bo’ysinish qobilyati bor. Orqada yotgan holatda gavdani bukish va rostlanib egilish mashqlarda qorin mushaklari mustahkamlanadi, bu esa ovqat hazm qilish jarayoniga ijobiy ta’sir qiladi. Bolalarda bu mushaklar nozik, shuning uchin bunday mashqlar ularga juda foydali. Ayrim darajada gavda uchun mashqlar nafas olganda qatnashadigan mashqlar mustahkamlashga ta’sir qiladi; biqin burilishlarida, yonga va oldinga egilishlarda qorin mushaklari yuklama oladi, tishli mushaklar rezina amortizator bilan (trenajorlarda) va o’quvchilarni turli saflantirgan (bir ketma-ket qatorda, doirada) joyda va harakatda bir-biriga yordam beradi.

URM qator xususiyatlarga ega; ular aniq yuklanadi har xil variant va majmualarda ishlatish mumkin. Bu esa organizmning aniq tizimi mushaklarga tanlab ta’sir etish sifatiga ega. URMni doimiy ravishda takrorlash tufayli harakat tajribasi barpo etiladi, harakat sifatlari va qobilyat hayotda zarur boigan shu kabi murakkab gimnastika ko’nikmalarining shakllanishi qomatning rivojlantirishda katta roi o’ynaydi. To von va umurtqa to’g’ri holatda yordam berishga ko’maklashadi. Bolalarning jismoniy rivojlanishida bu muhim; ayniqsa maktabgacha va maktab yoshida umurtqa egrilik shakllanishi bo’ladi, 11-13 yoshdan so’ng yakunlanadi.

Undan tashqari, URM nafas olish a’zolarini rivojlantiruvchi vosita hisoblanadi, chunki, diafragmani mustahkamlaydigan mashqlar kiradi. Asosoy nafas olish mashqlari ko’krak mushaklarini chuqur nafas olishiga ko’maklashadi. Harakat tarkibi bilan ritm va nafas olish sonining birligi kuch, nafas olish va chiqarishni boshqarishni bilish kiradi.

Harakatning ritmliligi to’g’ri nafas olish ko’nikmasini shakllantiradi, yurak urish hajmini kuchaytiradi, qisqarish ritmni yaxshilaydi. Bolalarning aqliy rivojlanishi uchun reaksiya tezligi, uyg’unlashish, harakatni ongli egallashga ahamyati bor. Qoida bo’yicha URM jamoali bajariladi.

Bu esa bolalarga tartibli tashkillanish rivojiga ko’maklashadi. Musiqa jo’rligi ijobiy roi o’ynaydi. So’nggi yillarda URMni o’tkazish uslubiyatdagi mashqlarni no’ananaviy topilishi bilinmoqda: masalan ritmik turlari atletik gimnastika, xatxa-yogi elementlari, ushu va boshqalar. Lekin amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, talabalar va yosh o’qituvchilar maktabda URMlar boyligidan gimnastika darslarida foydalanmaydilar. Tez-tez odatdagi mashqlarni ishlatib, bolalarning jismoniy tarbiyasida bu mashqlarning ahamyati va o’mini yetarli asoslab tushuntirmaydilar. Katta muhim mushaklar guruhi soni qatnashadigan gavda uchun mashqlar moddalar almashinish jarayonini kuchaytiradi. Butun tana uchun mashqlar:

1.                       Bir vaqtda gavdani oldinga, orqaga, yonga egish qo’llar harakatlari va oldinga (yonga, orqaga) tashlash bilan.

2.                       Cho’qqayish va oldinga egilish bilan qo’llarni oldinga (yuqoriga, orqaga) ko’tarish.

3.                       Gavdani aylanish harakati qo’llarni yuqoriga ko’tarib va oyoqlarni navbatmanavbat bukish va uzatish (o’ngga gavda egilganda bukish chap oyoqni bukish, chapga esa - o’ng oyoqni).

4.                       Tayanib yotgan holatda qo’llarni bukish va uzatish bir vaqtda oyoqni ko’tarish va tushirish.

5.                       Tananing to’lqinsimon harakati (harakat qo’llar bilan boshlanadi keyin gavda va oyoqlar bilan davom etadi).

6.                       Orqa bilan yotib ko’prik va gimnastika devoriga orqa bilan turib orqaga egilish sheriklar yordamida va mustaqil.

7.                       Orqa bilan gimnastika devorida osilib, oyoqlarni ko’tarish.

8.                       Gimnastika devorida orqa bilan osilgan holatdan osilishga o’tish oyoqlarni bukib va to’g’ri tutib kerishish.

9.                       Tananing hamma mushaklarini bo’sh qo’yish mashqlari (yotib, tananing hamma mushaklarni bo’sh qo’yish, maksimal tananing hamma mushaklarini taranglatish va keyin bo’sh qo’yish; boshqa mushaklarni taranglatib birgalikda bir guruh mushaklarni ketma-ket bo’shashtirish).

Umumrivоjlаntiruvchi mаshqlаr mаjmuаlаrini tuzish

 

Аlоhidа mаshqlаrni tаnlаsh vа URMlаr mаjmuаlаrini tuzishdаn оldin bu mаshqlаr kim uchun mo’ljаllаngаnnini vа qаndаy mаqsаddа qo’llаnishini аniq tаsаvvur qilmоq zаrur. CHunki tаnlаnаdigаn mаshqlаrning mаzmuni, ulаrning bu mаjmuаdа оylаshishini tаrtibi, o’tish usuli vа mаshg’ulоt shаkli hаl etilаdigаn shu mаqsаdgа bоg’liq bo’lаdi. URMlаr yordаmidа hаl qilinаdigаn хususiy vаzifаlаrgа muvоfiq bаdаntаrbiya mаshg’ulоtlаri turli shаkllаrdа: ertаlаbki bаdаntаrbiya, jismоniy tаrbiya dаqiqаlаri, gimnаstikа mаshg’ulоti, ritmik gimnаstikа vа hоkаzо o’tkаzilаdi. 

     Mаshqlаr mаjmuаsini tuzgаndа mаshg’ulоt o’tkаzilаdigаn dаrsning qаnаqаligini inоbаtgа оlib tаlаbаlаrning jismоniy tаyyorgаrligini hisоbgа оlish kеrаk. Hаl qilinаdigаn vаzifаgа qаrаb, ulаrning sоni, gigiеnik gimаstikаdа 8-15 tаgаchа, ritmik gimnаstikа mаjmuаsidа 50-70 tа bo’lishi mumkin. Hаrаkаtlаr gimnаstikа uslubidа, yani оyoq, qo’llаrni to’g’ri tutib, оyoq uchlаrini cho’zib, dаstlаbki vа охirgi hоlаtlаrni аniq ijrо etish umumiy tаlаblаrgа kirаdi.

Mаshqlаr mаjmuаsini tuzgаndа mаshqlаr quyidаgichа nаvbаtlаntirish mаqsаdgа muvоfiqdir. 

1.                       Tаnаni to’g’ri to’tish, kеrishib cho’zilish; 

2.                       Qo’llаrni аylаntirish vа siltаsh mаshqlаri; 

3.                       O’tirib – turishlаr; 

4.                       Gаvdаni оldingа, оrqаgа yon tоmоngа engаshtirishlаr vа аylаnmа hаrаkаtlаr; 

5.                       Bоshni yon tоmоngа, оldingа engаshtirishlаr, burishlаr vа bоsh mushаklаrigа mаshqlаr; 

6.                       Tаyanib yotgаn hоldа qo’llаrni bukib– yozish; 

7.                       O’tirgаn vа yotgаn hоlаtlаrdа оyoqlаrni ko’tаrish;  8. Оyoqlаrni оldingа, оrqаgа vа yon tоmоngа siltаshlаr; 

9.      Turli хil sаkrаshlаr. 

10.  Turgаn jоydа yurish vа yugurish; 

  Mаshqlаr mаjmuаsidа, mаshqlаrni 4-8 mаrtа tаkrоrlаsh, kuchni rivоjlаntiruvchi mаshqlаrni аsоsiy ish bаjаruvchi mushаk guruхlаridа tоlikish sеzilgungа kаdаr bаjаrish, qаyshqоqlikni rivоjlаntiruvchi mаshqlаrni esа еngish оg’riq sеzgungа qаdаr bаjаrish mumkin. Tаlаbа qоmаtini shаkllаntirish jismоniy mаshqning аhаmiyati.

 

Umumiy rivоjlаntiruvchi mаshqlаrni yozish qоidаlаri.

 

Umumiy rivоjlаntiruvchi mаshqlаr tаlаbа yoshlаrning mаshq bаjаrishlаri uchun оliy tаlim dаsturidа to’liq kiritilаdi. 

Shug’ullаnuvchi to’g’ri, chuqur, nаfаs оlishgа o’rgаtishdа vа ulаrning qоmаtini chirоyli qilib shаkllаntirishdа umumiy rivоjlаntiruvchi mаshqlаr urnini bоshqа hеch qаndаy mаshq bоsа оlmаydi. Ulаr mаshg’ulоtgаchа jismоniy tаrbiya dаqiqаlаri vа gimnаstikа kоmplеkslаri tuzish uchun zаrurdir. 

Umumiy rivоjlаntiruvchi mаshqlаrning fаrkli хususiyati ulаr оrgаnizmgа, umumаn аlоhidа muskul gruppаlаri vа bo’g’imlаrgа muаyyan yo’nаltirilgаn tаsir ko’rsаtishidir. Ulаr bоshqа mаshqlаrgа qaraganda оldini оlish vа tuzаtish mаshqlаri sifаtidа kuprоk qo’llаnilishi mumkin. 

Tаlаbа – yoshlаrning mаshq bаjаrish jаrаyonidа ko’krаk qаfаsi, umurtqаsi, оyoq tuzilishlаri vа h.k.z.lаr yuzаgа kеlаdigаn kаmchiliklаrni bаrtаrаf etishdа ayniqsa qo’l kеlаdi. 

Umumiy rivоjlаntiruvchi mаshqlаr kаttа tаlimiy аhаmiyatgа egа. Murаbbiyning ko’rsаtmаsi bo’yichа ulаrni bаjаrishdа tаlаbаlаr turli tumаn hаrаkаtlаr bilаn tаnishаdilаr vа muntаzаm rаvishdа kuch, tеzlik, ritm, hаrаkаt surаti vа ko’lаmi haqida to’g’ri tushunchаlаrgа egа bo’lаdilаr. Hаttо eng оddiy, qоlаvеrsа nisbаtаn murаkkаb mаshqlаr hаrаkаt mutаnоsibligini tаkоmillаshtirishgа hаrаkаt ko’nikmalаrini оngli rаvishdа egаllаshgа yordаm bеrаdi. 

Umumiy rivоjlаntiruvchi mаshqlаrni butun guruхlаr bilаn kеlishilgаn hоldа bаjаrish kоllеktivizm hissini tаrbiyalаshgа yordаm bеrаdi, musiqa jo’rligidа bаjаrilаdigаn mаshqlаr esа estеtik аhаmiyatgа egа. 

Umumrivоjlаntiruvchi mаshqlаr turli хildа bo’lаdi. Birоq dаsturdа tаlаbаlаrning to’g’ri qiluvchi аhаmiyatgа egа bo’lgan аsоsiylаri bеrilgаn. 

Dаsturdа mаshqlаr аnаtоmik turdаgi bеlgilаrgа ko’rа jоylаshtirilgаn. Ulаrdа bаyon qilingаn tаrtibdа emаs, bаlki tаnlаb аyrim muskul gruppаlаrgа bo’lаdigаn tаsirini nаzаrdа tutib fоydаlаnish kеrаk. 

Umumiy rivоjlаntiruvchi mаshqlаrni hаr 1 tа mаshg’ulоtgа kiritish zаrur. Kоmplеksdаn qo’l, yеlkа, yеlkа kаmаri, оyoq tаnа vа bo’yin uchun mаshqlаr kiritilishi kеrаk. Kоmplеks аvvаlо tаlаbаlаrning kаttа etibоrini tаlаb qilinаdigаn mаshqlаrdir, оrgаnizmgа kuchli tаsir qilаdigаn mаshqlаrdаn esа kоmplеksning охiridа bo’lаdi. 

Kоmplеksni tuzishdа quyidаgi tаlаblаrgа аmаl qilinаdi: 

1.    Mаshqlаr оsоn, оddiydаn murаkkаbgа o’tаdigаn bo’lishi kеrаk. 

2.    Hаr bir mаshq mоhiyatini, uning nimа uchun qo’llаnishini аniq bilish. 

3.    Bеlgilаngаn vаzifаlаrgа muvоfiq mаshqlаr mаjmuаsini tuzish.     

4.    URMlаrni turli (fаqаt tushuntirish ko’rsаtish tоpshiriq bеrish, o’yin usuli) usullаrdа o’rgаtа оlish vа mаshg’ulоtni o’tish.  

5.    URM mаshg’ulоtlаrini uyushtirish uslublаrini egаllаsh. 

6.    Nаfаs оlish vа qаddi – qоmаtni shаkllаntiruvchi mаshqlаrni tuzish. 

7.    Mаshqlаr hаmmа muskul gruppаlаrgа tаsir qilishi kеrаk. 

8.    Mаshqlаr turli muskul gruppаlаri uchun turish prinsipi аsоsidа tuzilishi kеrаk. 

URM yordаmidа аmаliy mаshg’ulоt   dаrslаri  vаzifаlаrini 1 qism bаjаrilаdi, shu uchun dаrsdа bаjаrilаdigаn bоshqа bаrchа mаshqlаrni hisоbgа оlgаndа qo’llаnilishi kеrаk. Ko’pinchа URM yordаmidа аsоsiy hаrаkаtlаrgа mахsus tаyyorlаnish vаzifаlаri hаl etilаdi, bundаy hоldа ulаr yordаmchi mаshqlаr dеyilаdi. Bаrchа yordаmchi mаshqlаr o’z tuzilishi jihаtidаn аsоsiy hаrаkаtlаrgа o’хshаshligi bilаn hаrаktеrlаnаdi. 

Mаsаlаn, sаpchish vа оyoqlаrni siltаsh uzulikkа vа bаlаndlikkа sаkrаsh, qo’llаrni silkitish vа gаvdаni hаrаkаtlаntirish–to’p ulоqtirishdаgidеk. 

Оdаtdа, yordаmchi mаshqlаr vоsitа аsоsiy hаrаkаtlаr оldidаn o’tkаzilаdi. 

Tаlаbаlаrni sоg’lоmlаshtirish ulаrning jismоniy rivоjlаntirishini, hаrаkаt mаlаkаlаri, sistеmаsigа egа bo’lishini vа jismоniy rivоjlаnishini yaхshilаshdаn ibоrаt. Bu vаzifаlаrni hаl etish uchun 1 vа 2 kurs tаlаbаlаridа hаr хil usullаrdа mаshqlаr murаkkаblаshtirib mаshg’ulоtlаr оlib bоrilаdi. 1 kurs tаlаbаlаri bilаn jismоniy tаrbiya dаrslаrini оlib bоrishdа аsоsiy yo’nаlish hаyotiy zаrur jаrаyonlаr yurish, yugurish, sаkrаsh, ulоqtirish, qоmаtini to’g’ri sаqlаy оlish, tеzkоrlik, chаqqоnlik, muskul tеzliklаrini аnаliz qilish qоbiliyatlаrini tаrbiyalаshgа qаrаtib ulаrni shаkllаntirilаdi. 

Tаlаbаlаrdа jismоniy tаyyorgаrlikgа tаlаb kuchаytirilаdi, buning uchun hаrаkаt mаlаkаlаri murаkkаblаshtirilаdi. Аynаn jismоniy tаrbiya dаrslаridа spоrtning mахsus mаshg’ulоtlаri bilаn shug’ullаnishgа аsоs sоlinаdi. 

Аyrim hаrаkаtni yozishdа quyidаgilаr ko’rsаtilаdi: 

1.              Hаrаkаt bоshlаnаdigаn dаstlаbki hоlаt D.H. 

2.              Аsоsiy turish (А.T), tik turib qo’llаr оldingа, tik turib qo’llаr bоsh оrqаsidа tаyanib yotish vа hоkаzо. 

3.              Hаrаkаt yo’nаlishi (оldingа, оrqаgа, ung vа chаp tоmоngа). 

4.              Аsоsiy hаrаkаtning nоmi: engаshish, burilish, siltаsh, chuzilish, chunkаyish vа hоkаzо. 

5.              Охirgi hоlаt (аgаr zаrur bo’lsа).  Mаsаlаn. 

I D.H..– tik turib, qo’llаr yuqоrigа: 

•  оldingа engаshib, kаftlаr pоlgа tеgilаdi. 

•  D.H. 

II D.H. cho’nqаyib tаyanish:  • 1-2 tik turib, qo’llаr yuqоrigа 

• 3-4 D.H. 

Bir vаqtdа bаjаrilаdigаn bir nеchtа hаrаkаtni yozishdа hаm аyrim hаrаkаtni yozishdа qаbul qilingаn qоidаgа riоya qilinаdi, lеkin bundаy аsоsiy hаrаkаt (оdаtdа gаvdа yoki оyoqlаr hаrаkаti, kеyin ikkinchi dаrаjаli hаrаkаtlаr) ko’rsаtilаdi. 

Mаsаlаn: 

I D.H. cho’nqаyib o’tirish: 

•  tik turib o’ng оyoq оrqаgа, qo’llаr yon tоmоndа 

•  D.H. 

•  Tik turib chаp оyoq оrqаgа, qo’llаr yon tоmоngа 

•  D.H. 

 II. D.H.- оyoqlаrni kеrib tik turib, qo’llаr bеldа  • 1-2 ung (qo’lni) оyoqni bukib, chаp qo’lni yuqоrigа ko’tаrib, chаp tоmоngа egilish. 

• 3-4 D.H. 

Bir vаqtdа bаjаrilmаydigаn bir nеchtа hаrаkаt qаndаy tаrtibdа ijrо etilаdigаn bo’lsа хuddi shu kеtmа – kеtlikdа yozilаdi. 

Mаsаlаn: D.H. – аsоsiy turish (А.T) 

1.  O’ng оyoq vа o’ng qo’lni yon tоmоngа siltаsh; 

2.  O’ng tоmоngа оyoqni kеrib tаshlаsh; 

3.  Qo’llаr bеldа; 

4.  D.H. 

D.H.– оyoqlаrni kеrib, tik turib, qo’llаr bеldа, kеrilib оldingа engаshib, qo’llаrni yon tоmоngа uzаtish vа gаvdаni o’ng tоmоngа burish. Birоr hаrаkаt bоshqа hаrаkаt bilаn bаrоvаr bаjаrilsа hоzirgi engаshish bilаn burilish bir vаqtdа ijrо etilаdi. 

Mаsаlаn: оldingа engаshib, gаvdаni ung tоmоngа burish. Ikkinchi hаrаkаt hаm bоshlаnishdаn охirigаchа bаrаvаr bаjаrilаdi. Hаrаkаt оdаtdаgi uslubdа bаjаrilmаsа, u hоldа o’quv uslubining bоshqа hаrаkаti аks ettirilishi kеrаk. 

  Mаsаlаn qo’llаr оldingа охistа uzаtilgаn, pаnjаlаr bo’shаshtirilgаn vа hоkаzо. 

Asosiy darslik va o‘quv qo‘llanmalar

 

1.  Morgunova I.I. Gimnastika va uni o‘qitish metodikasi – Tashkent, 2011 y. 43,44,45….77 b. 

2.  Сушко Г.К.Гимнастика и методика её преподавания T.: ILMZIYO.-2012 г. 67 c.

 

Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Yefimenko A.I., Yo‘ldashev Q.Q., Umarov M.N. Gimnastika darsining samaraligini oshirish usullari. Tashkent, 1995 g 

2.Tulenova X.B., Malinina N.N., Inozemseva L.A. Umumrivojlantiruvchi mashqlarni (URM) o‘rgatish metodikasi. Tashkent, 2005 y.

3.  Cross Fit. Gymnastics  training guide. Copyright 2015. Mazmunidan olindi.

 

Elektron ta`lim resurslari

1.  www.tdpu.uz 

2.  www.pedagog.uz 

3.  www.ziyonet.uz 

4.  www.edu.uz 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6- mavzu: Gimnastika turlari

Reja:

1.      Sog‘lomlashtiruvchi turi

2.      Sport turlari

3.      Amaliy turlari

4.      Ishlab chiqarish gimnastikasi.

5.      Mashg‘ulotlarning uslubiy xususiyatlari.

 

Tayanch so`z va  iboralar

Usib, kuchayib, uyushqoqlik, suv jarayonlari, toza xavo, kuyoshning ta’siri,ritmik badantarbiya,kasbiy, amaliy,uykudan so‘ng, ish davomida, uykudan oldin.

 

1.                      Sog‘lomlashtiruvchi turi.

1-guruh – Gimnastikaning sog‘lomlashtiruvchi turlari. Bu guruh gigienik va atletik gimnastikani o‘z ichiga oladi. Gimnastikaning bu turlari shug‘ullanuvchilarni har tomonlama garmonik jismoniy kamolotga yetkazish, salomatligini mustahkamlash va harakat funktsiyalarini takomillashtirish maqsadida qo‘llaniladi.  

2.                      Sport turlari.

2-guruh – Gimnastikaning sport turlari. Bu guruhga sport gimnastikasi, badiiy gimnastika va akrobatika kiradi. Bu turlar sport yo‘nalishiga ega bo‘lib, sport turlari sifatida targ‘ib etiladi. Bulardan maqsad, mashqlarni ijro etish texnikasida yuksak kamolotga erishish, yuksak sport mahoratini ko‘rsatish, hamda har yoqlama yuksak jismoniy tayyorgarlik asosida gimnastika ko‘p kurashining murakkab mashqlarini bajara bilishga erishishdan iborat.

3.                      Amaliy turlari.

3-guruh – Gimnastikaning amaliy turlari. Bunga quyidagilar : ish kuni tartibiga kiritiladigan mehnatkashlarning sog‘loilashtirishga,  ish qobiliyatini o‘stirish va shu asosida mehnat unumdorligini oshirishga yordamlashadi. Korxona gimnastikasi asosan mehnatda mudofaa  va sport faoliyatida eng yaxshi natijalarga erishishni ta’minlaydi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik ko‘rish uchun qo‘llaniladigan  kasbiy, amaliy, harbiy amaliy va sport amaliy gimnastikasi kiradi. Davolash jismoniy tarbiyasining asosiy qismi bo‘lgan turli xastalik va jarohatlarni davolash uchun qo‘llaniladigan ish qobiliyati va salomatlikni tiklashga yordam beradigan davolash gimnastikasidan iborat.^[4]

4.                      Ishlab chiqarish gimnastikasi

Gimnastika ishlab chikarishda o‘zbek jismoniy tarbiyasi tizimining  bir bulagi xisoblanadi.

Ishlab chikarish gimnastikasi mehnatkashlar sogligining mustahkamlanishiga yordam beradi, va shu asosida mehnat unumdorligining usishiga hamkorlik kiladi. 

Ishlab chikarish gimnastikasi - bu ish kupi tartiblarida jismoniy mashqlarni qo‘llashniig, amaliy jismoniy tarbiyaning tadbirlaridir. Uning maksadi - ishchilarning sogliklarini yaxshilanishiga va mehnatga layoqotligining oshishiga ta’sir ko‘rsatish va ishlab chikarishning

usishiga yordam berish                                   

Ishlab chiqarish gimnastikasining vazifalari:

1.    Ishga muvofik ravishda yondashish va kirishishni ta’minlash;toliqishni kamaytirish va optimal (eng muvofik) ishga yaroklilikini yanayam tezrok kayta tiklanishiga kumaklashish.

2.    Soglikni yaxshilash. 

3.    Uyushqoqlikni va tartiblilikni tarbiyalash.⁷

Ommaviy jismoniy - soglomlashtirish va sport ishlariga jalb qilish.

Ishlab chikarish gimnastikasi zamonaviy jismoniy tarbiya sistemasining bir bulagi, va ishlab chiqarishda soglomlashtirish tadbirlaridan biri xisoblanadi. Uning maqsadi mehnatkashlarning sogligini yaxshilanishiga yordam berish, ishga yaroqlilikning oshishiga va ishlab chiqarishning oshishiga kumak berish.

Ishlab chiqarish gimnastikasi ham aqliy, ham jismoniy mehnat bilan band bulgan kishilar uchun bir xil tarzda zarur va foydalidir.

Ishlab chiqarish gimnastikasi - organizmning faoliyatning bir ko‘rinishidan ikkinchi ko‘rinishiga utishiga asoslangan, xordik chiqarishning ko‘rinishlaridan biridir, ular aktiv va passiv bulishi mumkin.

Ishlab chiqarish gimnastikasining fiziologiya asoslari

1905 yili organizmning charchashi muammolari ustida ishlayotgan I.M.Sechenov. Fiziologik nuktai nazardan dam olish bilan absolyut tinchlikka erishib bo‘lmaydi va erishib bo‘lmasligini isbotladi. Bir mehnat faoliyatining ikkinchi bilan almashinishi, dam olishning shakllaridan biridir. I.M.Sechenov tajribada agar bir organ mehnat jarayoni davomida vaqtincha mehnat faoliyatini tuxtatsa, u tez orada o‘zining mehnatga yarokliligini tiklaydi va buning bilan faol xordik chikarishning ustunligini isbotlab berdi. I.P.Pavlov, bosh miya xujayralarining doimo bir -xil nuktasini ko‘zgatish mehnatga layoqatlilikni pasayishiga olib kelishini isbotladi, lekin, agarda faoliyatning xususiyati o‘zgartirilsa va kuchlanish va ko‘zgalish jarayonlari boshka nerv tugunlariga (xujayralariga) o‘zgartirilsa mehnatga layokatliligi qayta tiklanadi. Shunday qilib bir ko‘rinishdagi faoliyatning ikkinchisi bilan almashinishi, charchagan bosh miya kobigi xujayralariga dam beradi. 

N.E.Vedenskiy dam olish insonning to‘liq umumiy faoliyatsizligini faraz qilmasligi to‘g‘risidagi xulosaga keldi. Vokelikning yangi muxitiga diqqat e’tiborniig kunirilishi va ishning oddiy o‘zgarishi bilan xordik chikarishga erishish mumkin.

Faol xorlikuning ishlab chiqarish sharoitlarida qo‘llaninishi bir kator olimlar Ye.M.Marshak, A.N.Krestovnikov, I.M.Sarkisov-Saozanin ilmiy ishlarining mavzusi bulib xizmat qildi va insonning keyingi mehnatga layoqatliliga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini ta’kidladilar.

Ularning ko‘zatishlari buyicha faol xordik o‘zokrok ta’sirga ega va "urtacha kuchlanishlarda" yanada sermaxsuldir.

Ishlab chiqarish gimnastikasi mobaynida ko‘zgalish jarayonlarining va bosh miya kobigida tormozlanish yuz beradi va nafas olish va yurak-qon tomirlari sistemasining faoliyati kuchayadi.

Professor S.A.Qosimovning-tajribaxonasida ishlab chiqarish gimnastikasidagi bir me’yordagi ish dinamikasini saqlashdagi ijobiy ahamiyati ko‘rsatilgan.

Undagi ma’lumotlarga ko‘ra ishlab chiqarish gimnastikasi ishlab chiqarish ishlari mobaynida rivojlanib kelayotgan (usib, kuchayib) toliqishni ogoxlantirishga imkon beradi. Ishlab chiqarishdagn toliqishning moxiyati dinamik stereotipining chidamliligining bo‘zilishidan iborat.  Ishlab chiqarishdagi toliqishga quyidagilar kiradi: ishlab chiqarishdagi mehnat unumdorligining pasayishi, ishlovchining charchaganlik alomatlari, ish tartibining bo‘zilishi, birxil makomlilikning bo‘zilishi va fiziologik vazifalarning muvofikliklarining bo‘zilishi. 

Mehnat va dam olishning to‘g‘ri tartibi - bu mehnat va dam olishning almashinishidir, qaysini bu jarayon davomida ishchi dinamik stereotipning eng yukori darajasiga erishishlari va soglik va mehnat unumining yukori darajasi ta’minlanadi. Bir kunlik xaftalik almashinish tartiblari farklanadi. 

Almashinish tartibi kuprok ahamiyatga ega. Mehnat jarayoni davomida dam olish tanaffuslari shunday taksimlanishi kerakki, ishlab chiqarishdagi xorishni uning boshlanish vaqtida oldini olish kerak.

             Ishlab chiqarish gimnastikasiiing asosiy shakllari:      

1.                      Kirish gimnastikasi (badantarbiyasi).

2.                      Jismoniy to`xtalish.

3.                      Jismoniy daqiqa. 4. Ishdan so‘nggi gimnastika (badantarbiya). 

1.                       Kirish badan tarbiyasi ishdan oldin utkaziladi. Uning ahamiyati: organizmni ishlab chiqarish jarayoniga tayyorlash, organizmni tarbiyalab yetishtirish jarayonini tezlashtirish, mehnat qobiliyatini oshirish.

Kirish badantarbiyasi ish vaqti xisobiga utkaziladi va 6-8 daqiqa davom etadi. Badantarbiya mashqlari 7-8 ta mashg‘ulotlardai iborat. Eng kup ogirlik mashg‘ulotlarning urtasida utkazilishi kerak. Mashg‘ulotlar ishning makomiga To‘g‘rilanishi kerak.

2.                       Jismoniy tuxtalish - bu faol dam olishning shakllaridan biridir. Jnsmoniy tuxtalish ish kunining maxsus tanaffusi davomida ish joyida yoki ustaxonaga yakin bulgan binoda utkazdiriladi. Ishchilarda diqqat - e’tibori susayadi, kaysiki asab markazlari charchaganda, yana ishlab chiqarish pasayadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, bu asosan odatda ish kunining birinchi navbatining tugashiga 1,5-2 soat kolganda yuz beradi.

Jismoniy to‘xtalish - charchashni pasaytirish va ishlash qobiliyatini kutarishga yunaltirilgan. Jismoniy tuxtalishning - mashqlari dinamik xususnyatga ega bulishi kerak, sodda bulishi, mehnat harakatlarining bajarish xususiyatlariga ega bulgan ishchi vaeiyatlari va harakatlarini o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olish, mashklar inobatga olgan xolda to‘zilishi kerak. Eng ko‘p vazifalar mashg‘ulotlarning birinchi Bo‘limida olib borilishi kerak. Jismoniy tinishlar yigindisida kasbga oid mehnat faoliyatidan muskullar faoliyatining boshka ko‘rinishiga o‘zgartiriladigan mashqlar ko‘zda tutilishi kerak. Ish kunining tanaffusi paytida utkaziladigan jismoniy tinilanish, faol jismoniy tinilanish - bilan tulik almashinishi mumkin, lekin kisman - yarim faol jismoniy tinilanish bilan ham tuldirilishi mumkin. Unda vaktning bir kismi tulik utirishga, yotishga va yarim yotishga ajratiladi.

Har xil kasbdagi ishchilarning mehnat sharoitlari har xil,shuning uchun  tolikishdan ogoxlantiruvchi va pasaytiruvchn vositalar belgilanishi kerak, ishlab chikarish badan tarbiyasi mashqlari xech kachon hamma kasblar uchun va hamma baxt bir xil bulib kolmasligi kerak. 

Ushbu ishlab chikarish jarayoni uchun u yoki bu ishlab chikarish badantarbiyasi mashqlarini tanlash uchun ushbu korxonaning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olish kerak.  Misol uchun, agar texnologiya jarayonlar sharoitida ish joyini tashlab ketib bo‘lmasa, bunday xolatlarda fakat kirish badantarbiyasi mashqlari utkazdiriladi, lekin bu paytda uning davomiyligi 10 daqiqagacha o‘zaytiriladi. Insonning mehnati kuchli diqqat e’tibor va harakatlarning chegaralangan uchun jismoniy madaniy tinchlanishlar ayniqsa muxumdir. 

3.                       Jismoniy madaniy daqiqalar - ishlab chikarish badan tarbiyalarining bir ko‘rinishidir. Uni ugirib xizmat kiluvchi, akliy mehnat xizmatchilarn uchun utkaziladi.

Korxonaning O‘quv xonalarida utkazdiriladi. Davomiyligi 1,5 dan 3 daqiqagacha, ish kupi davomida bir-ikki marotaba utkazdiriladi. Uncha katta bulmagan, odatda. 3 ta mashqlardan iborat, jismoniy mashqlar yigindisini o‘z ichiga oladi. O‘quv muassasalarida uni 1-15 daqiqa mobaynida utkazish lozim. 

4.                       Mehnatdan keyingi badantarbiya. Uning vazifasi - mehnatdan keningi kunining tuplanishiga yordam berish. Bu ko‘rinishdagi badantarbiya mashg‘ulotlarini dush kabul qilish bilan uygunlashtirish lozim.

Mashg‘ulotlarning davom etish muddati 10-20 daqiqa, mashqlarning soni 8-10 ta. Ishlab chikarish badantarbiyalarga tayyorgarlik ko‘rish majburiydir. A) Mashg‘ulotlar utkaziladigan joyning kerakli bulgan sanitariya - gigienik xolatini ta’minlash: xavo almashinishini yaxshilash, changlanishni yukotish, nokerak bulgan buyumlarni yukotish. Har bir Mashg‘ulotning boshlanishidan oldin binoni yaxshilab tekshirib chikish kerak, ochik bulgan oyna yoki fortochka ichida yonida shugullanish zarur. 

Ayollar oyoklaridagi baland poshnali poyafzallarini shippaklarga almashtirishi lozim;

B) Ishlab chikarishning xususiyati va sharoitini urganish, berilgan tsex, ishlab chikarish va kasb xususiyatlarini aniqlash.

V) Ishchi va xizmatchilarning jinsi, yoshi sogligining xolati, jismoniy tayyorgarligi va boshka munosabatlarda ularning tarkibini urganish. 

G) Ishlab chikarishdagi badantarbiya mashqlarini shunday xisob bilan utkazish yanada qo‘lay va maksadga muvofik bular ediki, mashqlar utkaziladigan joyiga tsex yakin bulsa va bunga bor-yugi 1 daqiqa ketsa lozim.

D)           Ishlab chiarish badantarbiyasi mashg‘ulotlari boshlanishidan avval tashvikot tushuntirish ishlarini olib borish lozim.

E)            Xizmatchilarning mehnati jarayonidagi kupchilik xolatlariga e’tibor berish kerak.

Utirgan xolda ishlaydigan shaxslar uchuy ishlab chikarishdagi badantarbiya mashg‘ulotlari utirgan xolda utkazdiriladi, tik turib ishlaydigan xizmatchilar uchuy esa utirgan xolatning dastlabki xolatida mashg‘ulotlar utkaziladi.

5. Uyku oldidan utkaziladigan badantarbiya mashqlari. Uning maksadi - tinch va chuko‘r uykuga qo‘lay bulgan sharoitlarni belgilab berish. To‘g‘ridan-tutri uykudan oldin bajariladn. Davomnyligi 5-7 daqiqa, mashqlar soni 8-10 ta. U sekin, bosik xolatda, tinch, xech kanday kuchlanishlarsiz bajariladi. Bu mashqlardan so‘ng oyok, yelka, buyin, gardan va yuzni o‘z-o‘zi massaj qilish tavsiya etiladi. Analizatorlarning sezgirligi darajasi uygongandan so‘ng yukori buladi. Aqliy va jismoniy mehnatning ishlab chikaruvchanlik darajasi birmuncha pasaygan buladi.

Uyqudan so‘nggi nerv sistemalarining ko‘zgaluvchanligi va mehnatga yarokliligi nerv sistemasnga kancha kup retseptiv zonalardan signallar kelib tushsa, shuncha kup kuchayadi.

Signallar okimining kamayishi esa markaziy nerv sistemasining ko‘zgaluvchanligini pasaytiradi. Ertalabki jismoniy mashg‘ulotlarning ahamiyati: markaziy nerv sistemasiga juda kuchli kupgina analizatorlarnnng retseptorlarining signallari okimi kelib tushadi, ayniksa proprio-retseptorlardan, bu markaziy nerv sistemasining tez ko‘zgalishiga va mehnatga yarokliligi normalligini kayta tiklaydi. Sovuk, suv jarayonlarn va chinikish.Agar ertalabki mashqlar teri retseptorlarining sovukka va suv bilan buladigan ta’sirlari bilan birgalikda utkazilsa, nerv sistemasining ko‘zgalish jarayoni tezrok yulga kuyiladi. Tashki muxitdagn ayrim ko‘zatuvchilarnish ta’sirlari (suv jarayonlari, toz xavo va kuyoshning ta’siri) nerv sistemasining ko‘zgalishi bilan bir katorda organizmning chinikishiga yordam beradi. Limfa aylanishinnng kuchayishi.

Ertalabki jismoniy mashqlar gavdaning, muskul guruhlarining hamma kismlarini harakatga keltirish hisobiga limfa aylanishining kuchayishiga yordam beradi (sog‘lom va urtacha xolatdagi kishilarda) va shuning bilan tukimalarning shishishini (salkishini) yukotishga yordam beradi, masalan kovoklarni, darhol uyqudan turgandan so‘ng.  

Yurakning va upkaning normal faoliyatining kayta tiklanishi,odatdagi moddalar almashinuvi darajasini oshiradi. Yana ertalabki jismoniy mashqlarning ahamiyati uykudan keyingi xolatlarni yukotishdan iborat emas. Bu axir doimo va tez-tez utkaziladigan muskul mashqlaridir, kaysiki insonning harakatdagi faoliyatini ifodalovchi asosiy sifatlarini yaxshilaydi: kuchlarni, tezlikni va koordinatsiyalarni, harakatlanish apparatlari va ichki organlarning fiziologik vazifalarini markaziy nerv sistemasi tomonidan doimiyligini yaxshilaydi; sistematik ravishdagi muskul mashqlari davomida rnvojlanuvchi muskullarning o‘ziga xos kimyoviy xususiyatlarini saklab kolishga yordam beradi.

             Ertalabki jismoniy mashqlar:                

1.    Sog‘likni mustahkamlaydi va organizmni chiniktiradi.         

2.    Insonning uykudan keyingi mehnatga layokatini tezda oshiradi. 

3.    Nerv-muskul apparatini mustahkamlaydi. 

4.    Nafas olish va kon almashinuvi, uyku va ishtaxani yaxshilaydi. Moddalar   almashinuvini oshiradi . 

5.    Doimiy jismoniy mashq xisoblanadi va muskul apparatlarini shugullantiradi, nafas olish va organizmning boshka sistemalarini shugullantiradi, harakatdagi faoliyat davomida tezlikni, chidamlikni, kuchni oshiradi.

6.    Irodani tarbiyalaydi. Izox buyicha.

Ertalabki jismoniy mashg‘ulotlar ish kunining boshlanishidan oldin utkazdirilgani uchun keyingi mehnatga yarokliligini yomonlashmasligi uchun jadalligi xaddan tashkari bo‘lmasligi lozim. Undan keyin tetiklik buladi, charchok emas. Mashqlarning darajasiga qarab insonnning funktsional imkoniyatlari sezilarli darajada mukammallashtiriladi, mashq ko‘rgan, shugullanib yurgan shaxslarda, xattoki shunday mashqlar: yugurish, changida yurish, velosipedda unish, otda yurish va so‘zish keyingi butun kun davomidagi mehnatga yarokliligini oshiradi. 

Umumiy ta’sirlar. Ertalabki gigienik badantarbiya insonning sogligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, tetiklik, xayotga ishonch, o‘z kuniga ishonish, mehnat qilishga ishtiyok uykotadi, irodani tarbiyalaydi. 

Agar insonlar sistematik (doimiy) ravishda badantarbiya mashqlarini bajarib yursa uykudan uygotibgina qolmay, balki uning barcha organlari va sistemalari faoliyatini oshiradi va insonlarning umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligini oshiradi.  

Mashqlar shartlar talab kilmaydi. U kam vaktni oladi, yashash joyidan, yil faslidan va obxavoning sharoitlariga qarab kolgan emas, maxsus uskunalar talab kilmaydi, uyda, maktabda, lagerda va kunning har-xil vaktida utkazilishi mumkin. (uykudan so‘ng, ish davomida, uykudan oldin).

Utkazishning (amalga oshirishning) tashki shart-sharoitlari. Ertalabki mashqni xavosi almashinadigan xonada olib borish kerak. Kunning ilik, paytlarida mashqlarni ochik xavoda utkazish lozim. Mashg‘ulotlar uchun kiyim-boshlar yengil va harakatlarga xalal bermaydigan bulishi lozim.

Amalga oshirish uslubi. Yurakning urishi. Mashqlarni bajarish paytida nafas olishni tutib turmaslik lozim. Chuko‘r va bir zaylda nafas olish kerak. burundan nafas olib, ogizdan chikarish kerak. Kuchli yurak urishini va nafas olishni keltirib chikaruvchi mashqlardan so‘ng (sakragandan so‘ng, utirib turish, joyida turgan xolda yugurish) xonada (yoki xovlida) 30-90 soniya davomida yurib turish lozim. 

Mashqlar charchak keltirib chikarmasligi lozim. Shuning uchun asta-sekin sodda mashqlardan biroz murakkab mashqlarga ugish lozim va shu bilan bir katorda asta-sekinlik bilan organizmga kuchlanishni kupaytirish lozim. Kuchlanishlar mashqlarning kiyinlashuvi xisobiga, kaytarilishlar soni xisobiga, harakatlarning tezlik darajasini oshishi va ayrim mashqlar orasidagn tuxtalishlarni kamaytirish xisobiga oshiriladi. 

Mashqlarning tarkibi.

Xilma-xil badantarbiyaviy mashqlar: sakrash, yugurishdagi yengil atletikaviy mashqlar, so‘zish, eshkak eshish, nayza otish, ogirliklar kugarish.

O‘ziga xos xususiyatlarning xisobi.  

Shugullanuvchilarning jinsi, yoshini, sogligi xolatini xisobga olish lozim. 

Ayollar. Agar oylik yoki xomiladorlik yaxshi ketayotgan bulsa gigienik mashqlari tuxtatilmaydi. 

Fakat ogirlikni birmuncha chegaralash lozim va bel kismga ogirlik, bosim va ogrik beradigan mashqlar, yugurish, sakrash va boshka mashqlar mashqlar majmuidan olib tashlanadi.

Xomiladorlar vrach boshkaruvi ostida mashqlarni bajarishi lozim. Davomiyligi 10-20 daqiqa. 

Gigienik badantarbiya mashqlarini o‘tkazdirishni tashkil qilish.  Gigienik badantarbiya mashklarining 2 ta shakli mavjud:

1-chi aloxida. Direktor tomonidan radio orkali eshittiriladigan darslar ko‘rinishidagi ommaviy tarkalishga egabuldi.  

2-chi guruhni. Maktablarda, oliy O‘quv yurtlarida, uylarda, armiyada utkaziladi.

Akademik A.A.Bogomants "Xayotning davom etishi" degan asarida yozgan edi: "Massaj organizmning ayrim joylaridagi konning yigilib kolishiga karshi juda foydalidir.

U bilan kunni boshlab, yoki u bilai tugatish kerak. 10-20 daqiqa har kuni massajga

8 ajratilgan vakt fakat tetiklik beribgina qolmay, xayotni birmuncha o‘zaytiradi.

Va oxiri xalk makoli aytadiki: "Tongni badantarbiya bilan kutib ol, kechni esa sayr bilan ko‘zat". Shuni unutmangki:

"Sportga ancha kam vakt ajratsangiz, davolanish uchun u juda kup kerak buladi".  Ritmik gimnastika.

                                                 

⁸CrossFit. Gymnastics  training guide. Copyright 2015. Маzmunidan olindi.

Ritmik gimnastika soglomlashtirish yunalishidagi badan tarbiya mashqlarining ko‘rinishlaridan biri xisoblanadi. Uning asosiy mazmuni yugurish, sakrash, uyin ko‘rinishlari xisoblanadi.

Bularning hammasi soglikni oshirishga yordam beradi. U hammaga tushunarli, yukori ta’sirchan va jushkindir. Ritmik gimnastika bilan hamma shugullanishi mumkin - turli xil yoshdagi va imkoniyatlarga ega bulgan ayollar va erkaklar.

Ritmik gimnastikada harakat chegaralanmagan buladi, kaysiki gavdaning hamma kismiga ta’sir kiladi, kaysiki chakkonlik,epchillik, egiluvchanlik, chidamlilik.

Musikaviy ritm harakatlarni tashkillashtiradi, shugullanuvchilarning kayfiyatini kugaradi. Xis - tuygularning ijobiy xolati harakatlarni yanada gayrat bilan bajarishga undaydi, bu narsa ularning - organizmga ta’sirini kuchaytiradi. Ritmik gimnastika atletika yunalishga ega bulishi mumkin, agar harakatlarda chidamlilikka, plastiklikka, uyin yoki aralash mashqlar ustun tursa. Mashqlar majmuida raksiy daqiqalar kupchilikni tashkil etadi. Axir ayollar ayniksa xisxayajonlarga va rakslarga intilishadilar. Shuning uchun bu badan tarbiyaning nomi ritmikdir. Badantarbiyaviy Mashg‘ulotlar yigindisi o‘zining xos xususiyatga ega. Birinchidan, ularda aerobik xususiyatga eta bulgan mashqlardan (yugurish, sakrash) tashkari buginlarning cho‘zilishi egiluvchanligi va harakatchanligi uchun kerak bulgan mashklar ishtirok etadi. Rakslar uchun muljallangan mashklar juda kup. 

Ikkinchidan musikaviy ko‘zatuv sifatida kupgina o‘zbek kompozitorlarining musikalari va dunyo rakslarn qo‘llaniladi.

Harakatlarning go‘zalligini shakllantirayotib, biz bir vaktning o‘zida insonning ruxiy olamiga ta’sir ko‘rsatamiz. Va shu yerda ritmik badantarbiyaning yosh avlod tarbiyasidagi ahamiyatini bebaxoligini ko‘ramiz.

Ritmik badantarbiya - bu insonlarning dam olishi va tarbiyasi uchun ijobiy vositadir. 

 

5. Mashg‘ulotlarning uslubiy xususiyatlari.

Ritmik badantarbiya mashqlari bilan gurux xolida yoki yakka tartibda shugullanish mumkin. Gurux shaklidagi mashg‘ulotlar mashqlarni tulik kuch bilan bajarilishini yulga kuyadi. Gurux mashg‘ulotlari mashqlarning tulik kuch bilan bajarilishini safarbar kiladi, kuprok bor kunini "ishlatishga" undaydi, tabiiyki, mulokotda kuvonch keltiradi.

Mustakil Mashg‘ulotlar ichki tartiblarda katta zurikishlarni, kuchlarni talab kiladi. Mashg‘ulotlarning samaradorligi shugullanuvchilar mashqlarni o‘z xoxishlarn bilan, gayrat bilan bajarsagina oshadi. 

Olimlar tomonidan ritmik mashqlarning samarali shugullantirishlari, agar mashg‘ulotlar xaftada 15-20 daqiqadan 5-b marotaba utkazilsa, yoki xaftada 30-45 daqiqa mobaynida 3 marotaba utkazilsa, yoki xaftada 45-60 daqiqadan 2 marotaba utkazilsa yukori samaraga erishilishi mumkinligi aniqlangan. 3-4 oydan so‘ng muxim siljishlarga erishish mumkin: mehnatga yaroklik usadi, vazn kamayadi, kuchning ko‘rsatkichlari yaxshilanadi,buginlardagi harakatchanlik usadi. Yoshlardagi farklarga qarab, mashqlar 90 daqiqagacha borishi mumkin.

Ritmik mashqlar bilan ishdan so‘ng shugullanish maksadga muvofikdir. Sizga ma’qo‘l bulgan barcha bush vaktingizda shugullanishingnz mumkin, fakat mashqlardan so‘ng ozgina dam olish lozim.  Ritmik mashqlarning mashg‘ulotlarning turli xil kontingentlar orasida utkazish mumkin: O‘quvchilar, talabalar, xizmatchilar, ishchilar, ayollar va erkaklar. Ritmik badantarbiya ertalabki mashqlar, jismoniy tanaffus sport kungil ochish shaklida (10-15 daqiqa) yoki dars (25-30, 45-60 daqiqa) ko‘rinishida utkazdirilishi mumkin. Barcha majmualar uchun, u xox 15 yoki 60 daqiqalik mashqlar bulsin, aniq bir tarkib saklanib kolinadi.

Bu - tayyorlovchi, asosiy va xulosa kismlaridir. Birinchi kism-tayyorlovchi, 5-10 daqiqa davom etadi va terlagunga kadar davom etadigan yaxshigina mashqni tashkil etadi. Bu egilish va qo‘l harakatlari bilan utirib turish, yurish, yugurish. Ikkinchi (asosiy) kismning davomiyligi unchalik kup emas. U mashg‘ulotlar vaktining bor-yugi 80-85% ni tashkil kiladi va bir kancha kismlardan iborat. (odatda 2 dan 6 gacha). Qismlarning soni mashg‘ulotlarning davomiyligiga, tayyorligiga boglik.

15-20 daqiqalik mashg‘ulotlarda ikki kism shakli qo‘llaniladi. Birinchi kism muskullar, buyin, qo‘l, yelka, gavda, oyok uchun muljallangan. Ikkinchi kism yugurish uchun muljallangan.

Darsning yakuniy kismida mashg‘ulotlar o‘zini bush kuyish va nafas olish uchun belgilangan.

Kayta tiklanish uchun psixologik uslublarni ham qo‘llash tavsiya etiladi.

Asosiy qism. Maksimumdan 80-85% xududni surat tashkil etadi. Ritmik mashqli mashg‘ulotlar kuchlanishlar diapozonining 65-90% bulgan maksimal kengliklarida utkazilishi mumkin. Tabiiyki, boshlovchilar uchun eng qo‘lay ko‘zgatuvchi bulib, maksimumdan 60% lik xududni tashkil kiladi, tayyorgarlik ko‘rganlar uchun esa 75-80% ni tashkil kiladi. Bunday ketma-ketlikda mashg‘ulotlarni xaftada har birini 30-45 daqiqadan 2-3 marotaba utkazilishi yarim yil davomida aniq ijobiy siljishlarni beradi. Gigienik badantarbiya. 1855 yili nemis vrachi Daniil Gotlib Morits Shrebsr dunyoda birinchi marta xona mashqlari qo‘llanmasini chikardi. U shunday deb nomlanar edi: "Xech kanday asboblarni, qo‘llanmalarni talab kilmaydigan va shuning uchun hamma vakt va hamma yerda, har kanday yoshda va jinsda qo‘llash qo‘lay bulgan, "xona-vrachlik mashqlari yoki mashqiy - vrachlik harakatlarining tasvirlanishi va ko‘rinishi". Qisqa vaqt mobaynida kitob kupgina tillarga tarjima kilingan. Xona mashqlariga kizikish juda katta bulgan, lekin u bilan shugullanishni tezda unutdilar. Doktor Shreberning boshkaruvida nimadir yetishmayotgan edi. U 45 ta mashqlardan iborat edi. Ulardan bir nechtasini u o‘zlarining xoxishlari bilan tanlashlarini taklif etdi. Lekin odamlar tanlashni istashmadi. Ularga tayyor dasturni berish lozim edi.Shunday tezda paydo buldi. Uni 1904 yili daniyalik muxandis-pURMchik Iogan P.Myuller to‘zdi. U o‘zining kitobini "Mening usulim" deb nomladi va "Bir kunda 15 daqiqa va sen sog bulasan" deb va’da berdi. Myullerning usuli juda katta yutug keltirdi. U dunyoning juda kup tillariga tarjima kilindi.Insof bilan shuni aytish joizki, xakikatdan ham Myullerning usuli yomon emas edi. U 18 ta omadli tanlangan, ularning organizmga ta’sirini inobatga olgan xolda to‘zilgan mashqlardan iborat edi. Bundan tashkari, yana Myuller suv jarayonlarini ham mashqlarga kushishni taklif etdi. Lekin Myullerning usuli yakkayu-yagona emas edi. Darxol birinchi jarangdor omaddan keyin shunga uxshash qo‘llanmalar paydo buldi. Ularning ayrimlari mashqlarga 15 daqiqa emas, 10 daqiqa vakt ajratishini, lekin usha oldingi samarasini berishini tavsiya kildilar. Rakobat boshlandi. Shunda Myuller yangi 5 daqiqalik dasturni ishlab chikdi va janga golib chikdi. Bunday kup sonli ertalabki badantarbiya mashqlarining kup sonlarda yaratilishi, odamlarning o‘zlarining sogliklari To‘g‘risida uylashga majbur kildi. Xozir millionlab odamlar o‘zlarining kunlarini ertalabki badantarbiya mashqlaridan boshlaydilar.

Shunday kilib, badantarbiya mashqlari tetikli va a’lo kayfiyat baxshida etadi.

Ertalab tananing ayrim kismlarida sustlashish xolati ko‘zatiladi. Shuning uchun umurtka pogonasining egiluvchanligi uchun mashqlar majmuasini kiritish lozim (egilishlar, gavdaning burilishlari).

Eng kiska mashqlar 3 ta bulishi mumkin: oldinga egilishlar, orkaga egilishlar va gavdaning burilishlari.

Gigienik badantarbiya mashqlari jismoniy tarbiya vositasi xisoblangan xolda, inson sogligini saklash va mustahkamlash, organizmning xayotiy faoliyatini oshirish vazifalarini bajaradi, tetiklikni qo‘llab-kuvvatlaydi, a’lo kayfiyat baxshida etadi. Fiziologik ta’sir nuktan nazaridan gigienik va mashqlari shutullanuvchilarning organizmiga kuch-kuvvat kushadi va umumiy charchashni yukotadi. Gigienik mashqlar nnsonning kundalik xaeti sharoitlarida keng qo‘llaniladn. U foydali odatlarni tarbiyalashda yordam beradi. (Gigienik qoidalarga rioya qilish va kun tartibiga rioya qilish, tanani parvarish qilish), doimiy jismoniy mashqlarni bajarishga undandi.

Gigienik mashqlar barcha yoshdagi odamlar uchun To‘g‘ri keladi. U har bir odamning doimiy xayotiga kirib bormogi lozim va yoshi va kasbidan kat’iy nazar uning extiyojiga aylanmokligi lozim. Gigienik badantarbiya mashqlari uchun vositachi sifatida umumiy ritmik mashqlar qo‘llaniladi, amaliy va nafas olish mashqlari, yengil yugurish, yurish va yuvinish, massaj va organizmning chiniktirilishi bilan olib boriladi.

Gigienik badantarbiya mashqlari matbuot radio, televidenie, jismoniy tarbiya universitetlari tomonidan tashvikot kilinadi. Gigienik badantarbiya mashqlari maktabga tarbiya muassasalari, umumta’lim maktablari texnikaviy kasb-xunar O‘quv yurtlari, urta maxsus va oliy O‘quv yurtlari, ishlab chikarish jamoalari va oilaviy sharoitlarda utkazdiriladi. Gigienik badantarbiya mashqlari ertalab, kundo‘z kuni va kechki payt utkazilishi mumkin, bu mashqlar majmuisining har xil gigienik yunaltirilganligini aniqlab beradi.  Bolalar bogchalari guruxlarida ertalabki mashqlar soglomlashtirish va tarbiyaviy vazifalarni bajaradi. Kun tartibining ajralmas kismi bulgan xolda u har bir bola uchun majburiydir. Har kuni uygongach (5-7 daqiqadan so‘ng) maxsus tanlangan 7-12 jismoniy mashqlar 10-15 daqiqa davomida organizm faoliyatini faollashtiradi, tananing To‘g‘ri usishidagi kunikmalarga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, yassi oyoklikdan ogoxlantiradi. Ertalabki mashqlarda ishtirok etish bolalarda foydali bulgan har kuni bajariladigan estalabki jismoniy mashqlarni bajarishni ta’minlaydi.

Maktab gigienik badantarbiya mashqlari darslarga kadar, darslar davomida, tanaffusda, o‘zaytirilgan kun tartibida utkaziladi. Darslarga kadar bulgan (kirish) mashqlar 10-15 daqiqa mobaynida unchalik murakkab bulmagan 6-12 ta mashqlarni bajarishni ko‘zda tutadi. Jismoniy daqiqalar umumta’lim darslarida ugkaziladi. Aqliy taranglikni, charchashni yukotuvchi, mehnatga yaroklilikni qayta tiklovchi, gavdaning To‘g‘riliginn saklashga yordam beruvchi 2-3 ta mashqlarni bajarish maksadga muvofiqdir.

10 yoshdan yukori O‘quvchilar ertalabki badantarbiya mashqlari majmuasini mustaqil bajarishlari maksadga muvofik buladi. Mashg‘ulotlarning boshlanish davrida gigienik mashqlar tarkibiga kirgan mashqlar soni va ular har birining qaytarilishi minimal bulishi lozim.

Asta sekinlik bilan mashqlar soni kupaytirilib boriladi. Har bir mashq olimpiada un ikki marotabagacha qaytariladi. Mashqlarning soni 8 tadan 15 ta gacha bulishi mumkin. Misol uchun ugil bolalar va kizlar uchun 10-13 yosh ertalabki badantarbiya mashqlari majmua 8-10 ta mashqlardan to‘ziladi. Ugil bolalar har bir mashqni 4-6 marotaba, kizlar esa 3-5 marotaba kaytaradn. 14-15 yoshli ugil bolalar va kizlar uchun mashqlar soni 12 tagacha kupaytiriladi. Ugil bolalar har bir mashqni 6-10 marotaba, qizlar esa 4-8 marotaba qaytarishi lozim.

16-18 yoshli yoshlar har xil ogirlikdagi mashqlarni bajarishi tavsiya etiladi. Mashqlarni 2-3 kg dan kup bulmagan gantellardan boshlash lozim. Har bir mashq 6-8 marotaba qaytariladi, 2-3 oydan so‘ng mashqlar soni asta sekin kupaytirilib boriladi 10-12 tagacha. Mashqlar majmui gavdaning To‘g‘ri rivojlanishi uchun nafas olishdagi maxsus mashqlar kiritilishi lozim. Mashqlarni kuyidagilarni inobatga olgan xolda joylashtirish lozim:

a) Mashqlarni yengil yurishdan boshlab, yengil yugurishga utkazish lozim, yurish va yugurish jarayonida gavdaning tikligiga e’tibor qilish lozim. Boshni To‘g‘ri tutish kerak, mashqlar majmui gavdaning To‘g‘ri turishini, xis etish uchun zarur bulgan maxsus mashqlarni bajarishdan boshlanadi;

v) umumiy ta’sirdagi 2-3 da mashqlarni bajarish lozim. Bu odatda, sodda, kam foydali mashqlardir. Ular yurak - qon tomirlari faoliyatini, nafas olish sistemasini va almashinish jarayonlarini ragbatlantiradi;

g) keyin esa qo‘l, muskullar, yelka, gavda, korni presni, oyoqlar uchun mashqlar bajariladi. Bu paytda gavdaning har bir kismi orqama-ketin kushilishi lozim. Mashqlarning bajarilishi jadvali keyingi qismlarda oshadi, ishga muskullarning har xil guruxlari kushiladi. Gavda uchun mashqlar (egilishlar, burilishlar) qorin muskullarini mustahkamlaydi, umurtka pogonasining harakatchanligini qo‘llab - quvvatlaydi va rivojlantiradi; 

d)                      Keyin esa kuch ishlatuvchi xususiyatga ega bulgan 2-3 ta mashqlar gavdaning barcha qismlari bilan bajariladi (qo‘l, qorin muskullari va tana) Faol muskul zirkishlaridan so‘ng muskullarni dam olishlari uchun 1-2 ta mashqlarni bajarish lozim;

e)                       Undan keyin sakrashlar keladi. Ular oyoqlar muskullarini mustahkamlaydi. Sakragandan

so‘ng albatta, zaylini kamaytirgan xolda yurishga utish lozim.

1-2 ta nafas olish mashqlari organizmni yanada tinch xolga kelishiga imkon beradi;

j) Mashqlar majmui gavdani To‘g‘ri sezish mashqlarini bajarish bilan yakunlanadi.

Mashqlar majmuidan so‘ng vanna kabul qilish, artinish va o‘z-o‘zini massaj qilish lozim.

Davolovchi badantarbiya. Davolovchi badantarbiya - amaliy mashqlarning bir ko‘rinishidir, davolovchi uchun yanada tezrok va tula ravishda bemor insonning sogligiii tiklash uchun qo‘llaniladi, yana jismoniy sifatlarni rivojlantirishda qo‘llaniladi: tezlikda, kuchda, chidamlilikda va boshka umumiy mehnat faoliyati sharoitlarida qo‘llaniladi. Davolovchi badan tarbiyaning xillari: oklovchi, vazifaviy. Maxsus tanlangan gimnastik mashqlar (vrachni tashkiliy aloxida) turli xil latlardan so‘ng harakatlantiruvchi vazifalarni kayta tiklashda keng qo‘llanilmokda. Davolovchi mashqlar kasalliklardan ogoxlantiradi, sogayishni tezlashtiradi, insonning sogligini saklaydi, uning xayotini o‘zaytiradi.

Mashg‘ulotning asosiy shakli bulib, davolovchn mashqning darslari xisoblanadi. Mashqlar davolovchi vrachning tavsiyalaridan kelib chikkan xolda belgilanadi. Ular bemorga davolovchi - profilaktik maksadlarda tavsiya kilinadi. Mashqlar majmui maxsus mashqlardan va umumiy yunalishidagi mashqlardan tashkil topgan. Bemorga yakin bulgan sodda mashqlar olinadi; dars davomida ogirlik sekin olga oshib boradi, orkama-ketin ishga har xil muskul guruxlari kuyiladi. O‘zini tekshirish uchun savollar:

1. Ish kupi sharoitlarida ishlab chiqarish mashqlarining organizmga ta’siri, 2. Ishlab chikarish mashqlarining shakl va usullari.

3.  Jismoniy tarbiyada ritmik mashqlarining xususiyatlari.

4.  Gigienik mashqlarniig vazifalari.

5.  Davolovchi mashqlarning ta’rifi.

 

Nazorat savollari:

1.    Gimnastikaning  soglomlashtiruvchi turlariga nimalar  kiradi?

2.    Soglomlashtiruvchi gimnastika mashgulotlarining shakllari.

3.    Gimnastikaning  soglomlashtiruvchi turlarining moxiyati nimada?

4.    Gimnastikaning sport turlariga  kaysi  guruxlar  kiradi?

5.    Gimnastika sport turining moxiyati nimalardan iborat?

6.    Gimnastikaning amaliy turlari kaysi guruxlardan iborat?

7.    Korxona gimnastika sport turining moxiyati nimalardan iborat?

8.    Gigienik gimnastikaning vazifalari, vositalari xaqida tavsif bering..

9.    Ertalabki gigienik gimnastikaning qoidalari ahamiyati xaqida gapiring.

10.                        Davolash gimnastikasi vazifasi asosiy vositalari va shakli xaqida gapiring.

11.                        Gimnastikaning sport turiga tavsif bering.

12.                        Sport gimnastikasi, badiiy gimnastika va akrobatika sport turlari sifatida targib etiladi.

 

Asosiy darslik va o‘quv qo‘llanmalar

1.  Morgunova I.I. Gimnastika va uni o‘qitish metodikasi – Tashkent, 2011 y. 238-245 b.

2.  Сушко Г.К.Гимнастика и методика её преподавания T.: ILMZIYO.-2012 г. 104 c.

 

Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Yefimenko A.I., Yo‘ldashev Q.Q., Umarov M.N. Gimnastika darsining samaraligini oshirish usullari. Tashkent, 1995 g 

2.Tulenova X.B., Malinina N.N., Inozemseva L.A. Umumrivojlantiruvchi mashqlarni (URM) o‘rgatish metodikasi. Tashkent, 2005 y.

3.  Cross Fit. Gymnastics  training guide. Copyright 2015.Маzmunidan olindi.

Elektron ta`lim resurslari

1.  www.tdpu.uz 

2.  www.pedagog.uz 

3.  www.ziyonet.uz 

4.  www.edu.uz 

 

7-mavzu: Maktabgacha ta’lim muassasalari, umumiy o’rta ta’lim maktablari, o’rta-maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida gimnastika mashg’ulotlarini tashkil qilish va o’tkazish Reja:

1.        Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning vazifalari va vositalari. 

2.        O’rta maktab yoshidagi o’quvchilar bilan mashg’ulotlarni o’tkazish uslublari.

3.        Yuqori maktab yoshidagi o’quvchilar bilan mashg’ulotlarni o’tkazish uslublari

 

Tayanch so`z va  iboralar

muvozanat saqlash, tirmashib chiqish, jo’p otish yurish, yugurish, sakrash,tirmashib chiqish, emaklash, xar-xil to’siqlardan oshib o’tish, akrobatika mashqlari, kuch, egiluvchanlik, chidamlilik, muvozanat saqlash mashqlari, osilishlar, tayanishlar, tortilishlar

 

Maktabda jismoniy tarbiya mashqlarini bajarish bu sog’liqni mustaxkamlish, xar tomonlama jismoniy, aqliy va bolalarni mexnat sevarlikka yo’naltirilgandir.

Maktabda shu vazifalarni bajarishda davlat maktab o’quv dasturida o’quvchilarni yoshiga qarab

I-IV, V, IX sinflar jismoniy tarbiyasiga bo’lingan.^[5] 1. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning vazifalari va vositalari.

Boshlang’ich sinflarda jismoniy tarbiya tizimli qo’llash o’quvchilarda odat tusiga kirib boradi. Shu yoshdagi o’quvchilar uchun vazifalar quyidagicha.

-   o’quvchilarning sog’lig’i mustaxkamlash, jismoniy rivojlantirish;

-   muvozanat saqlash, tirmashib chiqish, jo’p otish yurish, yugurish va sakrash malakalarni shakllantirish va takomillashtirish; - harakat sifatlarini tarbiyalash: qomotni to’g’ri o’stirish malanalarni shakllantirish:

ruxiy sifatlarni tarbiyalash, madaniy saviyani o’stirish, gimnastika mashqlarini mustaqil bajarishga qiziqishini uyg’otish va jismoniy mashqlarni bajarish kun tartibiga kiritish jismoniy tarbiya tizimda maktab jismoniy tarbiya dasturida o’qitishning asosiy mazmuni davlat tomonidan tuzilgan dastur bayon etilgan bo’lib, uning nazariy va amaliy bo’limlari mavjuddir.

-   bolalarga nazariy ma’lumotda ertalabki gigienik gimnastikaning ahamiyati, tartibi, jismoniy mashqlar bajarish vaqtida qiynalish, gigienik qoidalarni bog`liq, chiqaruvchi mustaqil mashg’ulot bajarish uchun joy tanlash va jixozlarni saqlash;

-   amaliy mashg’ulotlar bolalarning yoshga qarab saf mashqlari, tirmashib chiqarish va emaklash, gimnastika devorida va skamitkalarda mashq bajarish, katta va kichik to’plar uzun qisqa arqonchalar bilan bajarailgan mashqlar, akrobatika, rais mashq va qomat raslovchi mashqlar kiradi.

-   Dasturda yana boshlang’ich sinflar uchun asosiy gimnastikadan uyda bajarilgan mashg’ulot ham ko’rsatilgan.  2. O’rta maktab yoshidagi o’quvchilar bilan mashg’ulotlarni o’tkazish uslublari.

O’rta sinf o’quvchilari uchun jismoniy tarbiya dasturida naxariy va amaliy mashg’ulot berilgan bo’lib, asosiy vazifalar quyidagicha; jismoniy rivojlanishi har tomonlama mustaxkamlash; o’quvchilarning «Alpomish» «Barchinoy» bosqichlarini toptirishga vaqtlarda o’zini boshqara olish uchun harakatlarni rivojlantirish: o’quvchilarda jismoniy tarbiya qiziqish va muntazam shug’ullanib uni kun tartibiga kiritish.^[6]

Har bir dars o’tish jarayonida sog’lomlashtirish, bilim berish va tarbiya berish vazifalari amalga oshiriladi. 

Nazariy ma’lumotda o’quvchilar uchun zarur bo’lgan quyidagi savollar kiritilgan:

-   Xukumatning maktab jismoniy tarbiyasini rivojlantirishdagi g’amxo’rligi;

-   O’zbekiston sportchilarininng Olimpiada o’yinlaridagi yutuqlari;

-   Gimnastika turlari sport gimnastikasi akrobatika, badiiy gimnastika, o’quvchilarining jismoniy tarbiya bo’yicha harakat tartibi;

-   Jismoniy tarbiya va sportni o’quvchining o’zi uchun ahamiyati kiritilgan.

Amaliy mashg’ulotlarda sinflar bo’yicha mashqlar oson-qiyinligiga qarab bo’linadi: Saf malakalarini yanada mustaxkamlash: tirmashib chiqish va emaklash, xar-xil to’siqlardan oshib o’tish: akrobatika mashqlari, harakat sifatlarini rivojlantiruvchi mashqlar: kuch, egiluvchanlik, chidamlilik, bo’ginlarning harakatchanligi: muvozanat saqlash mashqlari gimnastika jixozlari bajariladigan mashqlar: osilishlar, tayanishlar, tortilishlar: konda kozelda taqsib va oddiy sakrashlar jixozlar bilan, gimnastika devorida va skamitkada bajariladigan mashqlar: to’p otish harakatda bajariladigan mashqlar: to’p otishlar harakatli o’yinlar va estafetalar tavsiya etilgan.

3. Yuqori maktab yoshidagi o’quvchilar bilan mashg’ulotlarni o’tkazish uslublari.

Yuqori maktab yoshidagi o’quvchilar uchun jismoniy tarbiya dasturida quyidagi vazifalar qo’yilgan:

O’quvchilarni navbatdagi «Alpomish» va «Barchinoy» bosqichiga gimnastika va boshqa sport jo’rkari bo’yicha nazariy ma’lumotlar. Gimnastika snaryadlarida maxsus mashqlari o’rgatish; o’quvchilarga bu mashqlarni har-hil sharoitlarda qo’llash, o’quvchi o’zini shaxsiy kamolotini rivojlantirishda jismoniy mashqlardan foydalanish: badiy gimnastika, akrobatini va sport gimnastika bo’yicha xakamlik malakalarini shakllantirish. Gimnostika va boshqa mashg’ulotlar jarayonida sog’lomlashtirish va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan vazifalar amalga oshiriladi. 

O’quv materiallarining asosiy mazmuni o’sib kelayotgan o’smir o’quvchini xar tomonlama rivojlangan, chidamli. Vatan muqaddasiga tayyor o’quvchilarni tayyorlashdir.

Nazariy ma’lumotlarga quyidagilar kiritilgan: gimnastikaning har-hil turlarini mustaqil o’tkazish uslublarida tashkillashni: xukumat va vazirliklarni yaxshi bilishni, o’zbek sportchilarini xalqaro musobaqalarda erishgan yutuqlari bilan tanishish.

Amaliy mashqlarga maxsus harakat mashqlarini shakllantirish va yanada takomillashtirish o’tish, tirmashib chiqish va emaklab, og’irlik ko’tarish, pegeklariga, brusasda mashq bajarishni, uzunasiga qo’yilgan qondan, kazeldan sakrash va akrobatik mashqlar^[7]. 

Qizlar uchun esa badiiy gimnastika mashqlari kiritilgan. Dasturda asosiy gimnastika bo’yicha uyga beriladigan vazifalar va talablar kiritilgan. Maxsus tibbiy guruhlar uchun jismoniy tarbiyadan dastur tuzilgan bo’lib sog’lig’i zaiflashgan o’quvchilar uchun mo’ljal maktabda gimnastika mashg’ulotlarini takomillashtirish asosiy shaklidir. Pomxostikadan maktab yoshidagi o’quvchilar uchun xozirgi jismoniy tarbiya tizimida xar-xil mashg’ulotlarni tashkillash usuli mavjud. Bularni asosiy gimnastika darslari, gimnastikaning sport turlari bo’yicha mashg’ulotlar, fizikult pauzalar, katta tanafus vaqt o’tkaziladigan o’yinlar,ommaviy gimnastika chiqishlariga tayyorgarlik ko’rish va qatnashish.

Jismoniy tarbiya tizimida dars mashg’ulotlarini asosiy shakl buil xisoblanadi. Amalda dars shakli yuqori effentga egadir. Dars olib boruvchi sifatida jismoniy tarbiya o’qutuvchisi bo’lib u dars uchun reja konspekt uzib dars jadvali ostida olib boradi. 

Har bir darsni tushuntirib o’quvchilarga yordam ko’rsatish, darsda u tashkilotchilik va boshlang’ich qilib bilan taьminlaydi: bunda butun o’quv tarbiya jarayoni va xar bir ma’lumotning vazifalarini to’g’ri belgilashni: o’quvchiga malakali yordam ko’rsatishni O’zbekiston fuqarosiga xos axloqiy fazilatlarni tarbiyalashni amalga oshiradi.

Mashg’ulotlarni dars shaklida o’tkazishni afzalliklariga yoki uning jamoatchilik tomonlari ham qo’shish mumkin. Darsni o’tkazish sharoitiga qarab, ular o’quv, mashg`ulotlaridan iborat.

Darsning maqsadga muvofiq epchilligini ya`ni o’quv to’g’ri tashkil qilganlikni belgilaydigan omillar quyidagilar: 

1.                       Shug’ullanuvchilarning kuch va vaqtini maksimal sarflab, maksimal natijalarga erishish. 

2.                       Butun dars davomida shug’ullanuvchilarning yuqori ish  qobiliyatini saqlash.

3.                       Mashg’ulot o’tkazish uchun, uning rejimini belgilashga shug’ullanuvchilarning sog’lig’i uchun qulay sharoit yaratish.

Gimnastika darsning mazmuni asosan davlat dasturi belgilaydi     

Biroq mashg’ulot turli sharoitlarda o’tkaziladi, buni yagona umumiy dasturi orqali xisobga olib bo’lmaydi. O’qituvchi darsda o’quvchilarga amaliy va saf  mashqlarini bajarishning qulay usullarini o’rgatadi. Quyidagilar gimnastika darsning asosiy vositalari xisoblanadi.

1.                       Shug’ullanuvchilarning maxsus jismoniy jarayonlarini ta`minlaydigan mashqlar.

2.                       Shug’ullanuvchilarni muvaffaqiyat so’zlashtirishni taьminlaydigan yordamchi va maxsus qo’shimcha mashqlar.

3.                       Shug’ullanuvchilarning koordinatalari imkoniyatini oshiradigan turli-tuman gimnastika mashqlari. 

4.                       Shug’ullanuvchilarning maskur kontengent uchun maqsub bo’lgan va davlat dasturida nazorat tutilgan mashqlar.

Mashg’ulotning umumiy zichligi mashg’ulot juda to’g’ri uyushtirilganda 100 gradusga yaqin bo’lishi kerak. quyidagilar dars zichligini pasaytirib yuborishiga sabab bo’lishi mumkin:

1.    Mashg’ulot joyini va sport jixozlarini o’z vaqtida tayyorlamaslik hamda mashq bajarishdan oldin navbat kutib qolish natijasida darsda sababsiz kutib qolish. 

2.    O’qituvchining darsda tayyorlamaganligi. 

3.    O’qituvchining ortiqcha va samarasiz tushuntirish.

4.    Darsda o’quvchilarning intizomsizligi.

Masalan, tayyorgarlik qismi uchun o’rtacha jadvallikda bajarilgan mashqlar tanlanadi va ular odatda frontal usulda dam olish uchun kichik btauzalar bilan o’tkaziladi. O’qituvchi dars davomida shug’ullanuvchilarning xatti-harakati kuzatib borishi, mashqning muayyan sharoitda mumkin bo’lgan darajada sifatli bajarilishiga erishish uchun intilishi kerak. O’quvchilarga bo’lgan talabchanlik kutgan natijani berishi uchun quyidagilar tavsiya qilinadi:

1.                       Topshiriqdan chetga chiqadigan bironta xodisa yo’l qo’ymasligini talab qilish. 

2.                       O’quvchilardan shu darajada sifatli bajarilishi talab qilish kerakki, bu talab ularning imkoniyati darajasidan oshmasin.

3.                       O’quvchilarning harakatlarini yo’l qo’yilgan xatolar ularning ko’nglini ranjitmaydigan qilib, bosiqlik bilan bartaraf etilishi kerak. O’quvchilar bilan shunday o’zaro munosabat o’rnatishi kerakki o’qituvchi xozirlangan vaqtda o’quvchilarning diqqatini jalb qila olsin. Nazorat savollari:

1.        Kichik maktab yoshida o’quvchilarga qaysi sinflar kiradi?

2.        Kichik yoshdagi o’quvchilar gimnastikasning qanday vazifalari bor?

3.        Kichik yoshdagi o’quvchilar gimnastikasida qanday vositalaridan foydalaniladi?

4.        O’rta maktab yoshidagi o’quvchilar gimnastikasini qanday vositalardan foydalaniladi?

5.        Yuqori  maktab yoshidagi o’quvchilarga qaysi sinflar kiradi?

Asosiy darslik va o‘quv qo‘llanmalar

1. Morgunova I.I. Gimnastika va uni o‘qitish metodikasi – Tashkent, 2011 y. 257-269 b. 2. Сушко Г.К.Гимнастика и методика её преподавания T.: ILMZIYO.-2012 г. 171 c. Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Yefimenko A.I., Yo‘ldashev Q.Q., Umarov M.N. Gimnastika darsining samaraligini oshirish usullari. Tashkent, 1995 g 

2.Tulenova X.B., Malinina N.N., Inozemseva L.A. Umumrivojlantiruvchi mashqlarni (URM) o‘rgatish metodikasi. Tashkent, 2005 y.

3.  Cross Fit. Gymnastics  training guide. Copyright 2015.

4.  P. Edwards M.A. Gymnastics, London, The Royal Navy, 1999.

Elektron ta`lim resurslari

1.  www.tdpu.uz 

2.  www.pedagog.uz 

3.  www.ziyonet.uz 

 

2 kurs III-SEMESTR

 

8-Mavzu: Maktab mashg’ulotlarida badiiy va ritmik gimnastikaning mazmuni, vazifasi va metodikasi Reja:

1.            Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning vazifalari va vositalari. 

2.            O’rta maktab yoshidagi o’quvchilar bilan mashg’ulotlarni o’tkazish uslublari.

3.            Katta maktab yoshidagi o’quvchilar bilan gimnastika amshg’ulotlarini vazifalari va vositalari.

4.            Gimnastika darsini tuzilishi va uni o’tkazishga oid umumiy va uslubiy ko’rsatmalar

 

Tayanch so`z va  iboralar

Badiy gimnastika, akrobatika, sport gimnastika, jismoniy rivojlantirish, snaryad,jismoniy, ritmik, 

 

Maktabda jismoniy tarbiya mashqlarini bajarish bu sog’liqni mustaxkamlish, xar tomonlama jismoniy, aqliy va bolalarni mexnat sevarlikka yo’naltirilgandir.

Maktabda shu vazifalarni bajarishda davlat maktab o’quv dasturida o’quvchilarni yoshiga qarab I-IV, V, IX, X, XI sinflar jismoniy tarbiyasiga bo’lingan. 

Boshlang’ich sinflarda jismoniy tarbiya sistemali qo’llash o’quvchilarda odat tusiga kirib boradi. SHu yoshdagi o’quvchilar uchun vazifalar quyidagicha.

-            o’quvchilarning sog’lig’i mustaxkamlash, jismoniy rivojlantirish;

 

-            muvozanat saqlash, tirmashib chiqish, jo’p otish yurish, yugurish va sakrash malakalarni shakllantirish va takomillashtirish;

 

 

-            harakat sifatlarini tarbiyalash: qomatni to’g’ri o’stirish malanalarni shakllantirish:

ruxiy sifatlarni tarbiyalash, madaniy saviyani o’stirish, gimnastika mashqlarini mustaqil bajarishga qiziqishini uyg’otish va jismoniy mashqlarni bajarish kun tartibiga kiritish jismoniy tarbiya tizimda maktab jismoniy tarbiya dasturida o’qitishning asosiy mazmuni davlat tomonidan tuzilgan dastur bayon etilgan bo’lib, uning nazariy va amaliy bo’limlari mavjuddir.

 

Katta maktab yoshidagi o’quvchilar uchun jismoniy tarbiya dasturida quyidagi vazifalar qo’yilgan:

O’quvchilarni navbatdagi «Alpomish» va «Barchinoy» bosqichiga gimnastika va boshqa sport turlari bo’yicha nazariy ma’lumotlar. Gimnastika snaryadlarida maxsus mashqlari o’rgatish; o’quvchilarga bu mashqlarni har-hil sharoitlarda qo’llash, o’quvchi o’zini shaxsiy kamolotini rivojlantirishda jismoniy mashqlardan foydalanish: badiy gimnastika, akrobatini va sport gimnastika bo’yicha xakamlik malakalarini shakllantirish. Gimnastika va boshqa mashg’ulotlar jarayonida sog’lomlashtirish va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan vazifalar amalga oshiriladi. 

O’quv materiallarining asosiy mazmuni o’sib kelayotgan o’smir o’quvchini xar tomonlama rivojlangan, chidamli. Vatan muqaddasiga tayyor o’quvchilarni tayyorlashdir.

Shuning uchun jismoniy tarbiya o’quvchisi o’quvchilarni saf mashqlarini mukammal o’rganish mos bo’lgan xarbiy-amaliy mashinalari to’la o’ganishga katta e’tibor berilishi zarur.

 

 

 

 

 

 

 

 

9-mavzu: Gimnastik mashqlar texnikasini o’rgatish, takomillashtirish va o’qitish uslubiyati

 

Reja:

1.  O’rgatishning maqsadi, vazifasi va bosqichlari

2.  Gimnastika mashqlar texnikasinio`rgatish

3.  Mashqlarni bajarilish usullari

4.  Gimnastika mashqlar texnikasini takomillashtirish

 

Tayanch so`z va iboralar

Onglilik, faollik, ko’rgazmalilik, osonlilik, doimiylik, algoritm,kuch, tezkorlik, egiluvchanlik, epchillik, chidamlilik,pedagogik-kasbiy, trenajor

 

Gimnastika mashqlarini o’rgatishdan maqsad, har qanday pedagogik jarayon singari, harakat ko’nikmalarini, malakalarini shakllantirish va maxsus bilim olishlari uchun talabalarni o’qituvchilar rahbarligidagi rejali faoliyatini uyushtirishdir.

Talabalarning umumiy harakat va sport tayyorgarligi uchun:

-                      ahamiyatli bo’lgan harakat ko’nikmalarini shakllantirish;

-                      kuch, tezkorlik, egiluvchanlik, epchillik, chidamlilik singari jismoniy sifatlarni tarbiyalash;

-                      pedagogik-kasbiy ko’nikmalarni (maxsus ta’lim o’quv maskanlari talabalarida) shakllantirish lozim.

Gimnastika mashqlarini o’rgatish jarayonida hal etiladigan alohida vazifalar har bir aniq holda harakat tarkibini, uni bajarishsharoitining xususiyatlarini va o’quvchilarning tayyorgarlik darajasini baholash asosida belgilanadi.

Gimnastika mashg’ulotlarida o’zlashtiriladigan mashqlar xilmaxil bo’lib, ular gavdaning alohida qismlarini oddiy harakatlari, oddiy turish holatlaridan (asosiy turish, osilish, tayanishdan) to jismoniy va harakat sifatlarini maksimal ishga solish bilan bog^’liq bo’lgan murakkab harakat faoliyatlarigacha (masalan, halqalarda qo’llarni ikki yonga uzatib tayanish - chalishtirish, yakkacho’pdagi yoki erkin mashqlardagi uch karra salto) harakatlarini o’z ichiga oladi. Shuning uchun ba’zi bir mashqlarni o’rganish oson kechadi. Bu mashqlarni o’zlashtirib olish uchun ularning bajarilishini ko’rish yoki nomlarini eslab qolishning o’zigina kifoya bofadi. Boshqa mashqlarni o’rganish esa uzoq muddatda shug^’ullanish bilan bog’liq bo’ladi.

Aniq bir gimnastika mashqini o’rgatishni shartli sur’atda o’zaro bog^’liq bo’lgan uch bosqichga bo’lish mumkin. Birinchi bosqich harakat haqida umumiy dastlabki tasavvur hosil qilishdan (boshlang^’ich ma’lumotdan) iborat bo’lib, bunday tasavvur har bir harakat faoliyatini ongli o’zlashtirish zaminida yotadi. Yangi harakat to’g^’risidagi (uning shakli, ko’larni, ta’sir yo’nalishi, ayrim holatlari va h.k.) dastlabki ma’lumotlar va talaba xotirasida to’plangan harakat tajribasi natijasida bo’lajak harakat faoliyatining dastlabki dasturi tuzilishini ta’minlovchi umumiy bog^’lanishlar hosil bo’ladi.

Ikkinchi bosqich- bevosita harakat texnikasi asoslarini egallash (mashqni juda puxta o’rganish). Bu bosqichda o’qituvchi bilan talabaning birgalikda faol ishlashi natijasi omaroq, mashq haqidagi tasavvur aniqlanadi, xatolarga yo’l qo’yilmaydi; mashqlarni nazorat ostida mustaqil bajarishi ta’minlanadi.

Uchinchi bosqich- harakat texnikasini mustahkamlash va takomillashtirish. Bu harakatni boshqarish darajasini, albatta, avtomatlashtirilgan ko’nikma darajasiga yetkazib, shu tufayli shug^’ullanuvchi mashqlarni turli sharoitda (musobaqalar va boshqa chiqishlarda) uzoq vaqt davomida bajara oladi.

Mashqni o’rgatish jarayoni tugagandan keyin butun faoliyat o’zlashtirib olingan mashq variantlarini bajarishga, oldingi mashqqa o’xshash elementlari bor, texnikasi murakkab mashqlarni bajarishga, bajarish sharoitini o’zgartirishga, masalan, boshqa mashqlar bilan qo’shib bajarishga qaratilishi mumkin.

4.2. Gimnastika mashqlarini o’zlashtirish shartlari

Birinchi shart. Gimnastika mashqlarini o’rgatishni muvaffaqiyatli tashkil etishning birinchi sharti- talabalarning jismoniy tayyorlik darajasini aniqlash. Bunda talabaning imkoniyatlari quyidagi ko’rsatkichlarga e’tiboran baholanadi:

-                      mashqlarni bajarishni o’zlashtirish tayyorgarligi o’zlashtiriladigan mashqlarning hajmi va ifodasi, harakatlarni o’rganishdagi ayrim qiyinchiliklar, talabada yangi mashqlardagiga o’xshash harakat tajribasining mavjudligi;

-                      jismoniy tayyorligi (yangi texnik harakatni o’rganib olishda hal qiluvchi xislatlarning kamolot darajasi);

-                      ruhiy xislatlarning (talabalarning dadilligi, qat’iyligi, uzoq vaqt davom etadigan asabiy zo’riqishlarga chidamliligi) qay darajada rivojlanishi.

Talabaning mashqlarni o’rganish qobiliyatini baholash xarakteri ayni vaqtda qanday mashq o’rganayotganiga bog’liq. Gimnastika mashqlari esa nihoyatda xilma-xil, shuning uchun yangi harakat o’rganilayotgandagi har bir aniq holatda talabaning imkoniyatlarini aniqlab olish o’zgarib turishi mumkin.

Ikkinchi shart- o’rgatish dasturini harakat tuzilmasini tahlil qilish va talabaning shaxsiy xususiyatlarini bilish asosida tuzish. O’qitish dasturi algoritmik topshiriq, chizmali yoki tarmoqli dastur tarzida yoziladi. Mashqlarning bajarish texnikasi murakkablasha borgan sari o’rgatish dasturining samaradorligi ham orta boradi. Uchinchi shart- mashqlar to’plarnini o’zlashtirish jarayonini mohirlik bilan boshqarish.

O’qituvchi buni talaba faoliyatini tahlil qilish hamda unga aniqlik kiritadigan buyruqlar va nazorat topshiriqlarni tanlash asosida amalga oshiradi.

To‘rtinchi shart -  mashqlarni samarali va to’g’ri bajarish uchun tegishli sharoit va o’quv vositalarining mavjudligi. Bunga quyidagi: mashg’ulot o^ctadigan joy (sinf xonasi, zal, maydonchalar), asosiy va yordamchi jihozlar, uslubiy o’quv vositalari (jadvallar, rasmlar, kinovideolavhalar odam gavdasining shakllari, ta’lim texnikasi va uslubiyati uchun tuzilgan uslubiy rejalar), texnikaviy ta’minlash vositalari kino, foto va videoapparatlar, o’lchov qurilmalari va goniometr, dinamometr va boshqa asboblar, magnitofonlar, videomagnitofonlar, diktofonlar kiradi.

 

4.3.O’rgatishning didaktik tamoyillari

Gimnastikada o’quv jarayonini tashkil etishda o’rgatishning didaktik tamoyillari asosiy faoliyat qoilanmasi hisoblanadi.

Onglilik va faollik tamoyili. Gimnastika mashqlari sportchilarning jismoniy, harakat va irodaviy xislatlariga katta talablar qo’yadi. Yangi mashqlarni o’zlashtirish jarayonidagi onglilik va faollik tamoyili talabalardan, eng avvalo, harakatni tushunib o’rganishni, qo’yilgan vazifaga qiziqib va ijodiy yondashishni tarbiyalashni talab etadi.

O’qish jarayonida harakat ko’nikmalarini ongli o’rganib olishlari uchun shug’ullanuvchilarga quyidagilarni o’rgatish darkor:

-                      o’z faoliyatining natijalarini baholash;

-                      turli (og’zaki, chizma, yozma holda takrorlash) usullardan foydalanib harakat texnikasini tasvirlash;

-                      yangi harakatni o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan turli qiyinchiliklarni yengish;

-                      kundalik daftar tutish va mashqlarni o’zlashtirish rejalarini tuzish;

-                      o’qituvchiga mashg’ulotni tashkil etishda va o’rtoqlariga harakatni o’rganishda yordam berish.

Ko’rgazmali bo’lish tamoyili. O’rgatish ko’rgazmali bo’lishiga erishish uchun murabbiy quyidagi bir qancha vosita va usullardan foydalanadi:

-                      harakatning mukammal ijrosini namoyish qilish, kino va fotomateriallarni, rasmlar, jadvallar va namunaviy modellarni ko’rsatish;

-                      ayrim harakat topshiriqlari texnikasining detallarini og’zaki tasvirlab berish va boshqa harakatlar bilan taqqoslash;

-                      qo’shimcha vositalar ishlatish (fazadagi namunalar, harakatlarga ovoz bilan jo’r bo’lib turish, sekin ko’tarib yuborish va qo’l tekkizib qo’yish);

-                      trenajor qurilmalarda, odam gavdasi namunalarida va hokazolarda o’rganilayotgan mashq yoki uning elcmentlari texnikasini ko’rsatib berish;

-                      alohida holatlarni to’xtatib ko’rsatish, taqlid qilish, murabbiy yordamida bajartirish va boshqa osonlashtirilgan harakatlar natijasida harakatni alohida, e’tibor bilan his etishni hosil qilish.

Osonlik tamoyillari shug’ullanuvchilarga, ularni kuchiga mos keladigan vazifalar berilishini talab qiladi. Aks holda talabalar mashg^’ulotlarga qiziqmay qo’ladilar.    Biroq osonlik tamoyili sportchilarni qiyinchiliklarni yengishga o’rgatish zaruratini mutlaq inkor etmaydi.

O’qituvchi talabalarning nimaga qodirligini, ularning aniq bir mashqlarni o’zlashtirish imkoniyatlarini uzluksiz chuqur o’rganib borishi kerak. Masalan, yakkacho’pda katta aylanishni bajarish uchun talabada bir qancha boshqa mashqlarni bajara olishi, qo’lida yetarlicha kuch bo’lishi, dadillik va qat’iyatlilik singari ko’p jismoniy sifatlar hosil qilingan bo’lishi zarurligini bilishi lozim. Talabada shunday xislatlarning mavjudligi ana shu mashq u uchun oson ekanligini ko’rsatadigan omchov bo’ladi.

Osonlik tamoyili didaktikaning ma’lumdan noma’lumga, osondan qiyinga, soddadan murakkabga qoidalari bilan chambarchas bogiiq. Doimiylik tamoyillari quyidagilarni:

-                      harakat jarayonini o’rganishda muayyan izchillik bo’lishini;

-                      turli harakat vazifalarini hal qilish qobiliyatini rivojlantirish uchun harakat texnikasini muntazam ravishda takomillashtirib borish va yangi mashqlar o’rganishni;

-                      talabalarning mehnatsevarligi va faolligini so’ndirmislik maqsadida o’rgatish jarayonida ish bilan dam olishni almashtirib turishni nazarda tutadi.

 

4.4. O’rgatish usullari

O’rgatish usullari deganda, qo’yilgan vazifalarni hal qilish uchun kerakli muayyan yo’llar tanlashni tushunish kerak. Xilma-xil o’rgatish usullarini guruhlarga bo’lish mumkin. Birinchi guruh o’rgatish usullari:

-                      og’zaki usul universal usullardan biri bo’lib, talabalarga dars jarayonida yangi mashq bajarishni o’rgatishni idora qilish imkonini beradi. Bunda gimnastika atamalaridan foydalanish alohida ahamiyatga ega bo’ladi, chunki atamalar yordamida o’qituvchining talabalarga nutq orqali ta’sir etishini aniq va qisqa bo’lishiga erishish mumkin;

-                      harakat texnikasi to’g’risidagi ma’lumotni bildirish usulini, namoyish qiluvchi tomonidan mashqlarni bajarish, ko’rgazmali qurollar ko’rsatish, audio va videomateriallar, shartli belgilar berish, harakatning ayrim qismlari, miqdori talaba tomonidan harakat texnikasi elementlarini bajarish yo’li bilan namoyon qilinadi.

Mazkur o’rgatish usullari, asosan, mashq texnikasi asoslari to’g’risidagi tasavvurni hosil qilish va aniqlashga qaratilgan bo’lib, butun mashg’ulot jarayonida qo’llanilishi mumkin. O’rgatish usullarining ikkinchi guruhi:

-                      yaxlit mashq usullari, u o’rganilayotgan harakatni bir butun lai/.da bajarishni nazarda tutadi. Bunda mashqlarni bajarish sharoitini yengillashtirish, yordam ko’rsatish va straxovka qilishning qo’shimcha vositalarini qo’llash, jihozlar balandligini pasaytirish, harakatni irenajorda bajarish, dastlabki yoki pirovard holatni soddalashtirish (masalan, past yakkacho’pda gavdani yozib ko’tarishni murabbiy yordamida bajarish) hisobiga bo’lishi mumkin;

-                      yordamchi mashqlar uslubi (yaxlit mashq usulining o’xshash lurlaridan biri), u tarkib jihatidan asosiy mashqqa o’xshash, lekin ayni vaqtda mustaqil mashq bo’lib, ilgari o’rganilgan harakatni yaxlit bajarishni nazarda tutadi (masalan, yakkacho’pda gavdani yozib ko’tarish uchun bir oyoqda ko’tarilib tayanish yordamchi mashq bo’lib xizmat qiladi);

-                      bo’lingan mashq usuli bu butun harakat texnikasini ayrim < I ism va bo’laklarga ajratib olish va ularning har birini o’zlashtirib olgandan keyin uni qayta yaxlit bajarishdan iboratdir. Mashqni bolaklarga bunday sun’iy bo’lish asosiy faoliyatni o’rganish sharoitini osonlashtirish maqsadida qilinadi;

-                      xususiy harakat vazifalarini hal qilish usuli bo’lingan mashq usulining varianti bo’lib, harakat texnikasining muayyan elementlari bo’lgan o’quv vazifalarini tanlash bilan ifodalanadi (masalan, endi boshlovchi sportchilar oyoqni kerib tayanib sakrashni o’rganib olish uchun yerga qo’nishni, yugurib kelishni, depsinish va so’ng «ko’prik» tushishni birin-ketin o’rganishadi).

Mazkur o’rgatish usullari talabalarga mashq haqida axborot olish va o’rganilayotgan harakat texnikasi asoslarini bilib olish imkonini beradi. Bundan tashqari, ular harakat tarkibi to’g’risidagi tasavvur paydo bo’lishiga, shuningdek, ro’y berishi mumkin bo’lgan xatolarni tuzatishga yordam beradi.

Uchinchi guruh: standart mashq usuli, bu usul mashg’ulot sharoitida harakat ko’nikmasini mustahkamlash maqsadida harakatni mustaqil bajarish bilan ifodalanadi; - o’zgaruvchan mashq usuli quyidagi qiyinlashtirilgan sharoitlar bilan bog’liq bo’ladi: adashtiruvchi signallar (shovqin, begona tovushlar va h.k.lar), atrofdagi sharoitning o’zgarishi Gihozlarning odatdagidan boshqacha qo’yilishi, yoritishni o’zgartirish va h.k.lar), ma’lum topshiriqni bajarish haqida kutilmagan ko’rsatma berilishi, mashqning kombinatsiyadagi joyi o’zgarib qolishi, mashqni charchagan yoki ortiqeha hayajonlanib turib bajarish;

-                      o’rgatishning o’yin va musobaqa usuli talabalarning o’zaro raqobat qilishini yoki harakatdan muayyan natijaga erishish uchun mas’uliyat sezishni nazarda tutadi.

Mazkur o’rgatish usullari harakat ko’nikmalari barqarorligiga erishish imkoniyatini beradi. To’rtinchi guruhi yangi harakatni o’rgatishning to’g^’ri taktikasini va o’quv jarayonini tashkil qilishning samarali shaklini tanlab olish imkoniyatini beradigan dasturlash usullaridan iboratdir. Mashqni o’rgatish jarayonini algoritmlash dasturlashtirishning ilg’or turlaridan biridir.

Algoritmik turdagi topshiriqlar o’quv materialini qismlarga bo’lishni va ana shu qism vazifalarni shug^’ullanuvchilarga qat’iyan aniq tartibda birin-ketin o’rgatishni nazarda tutadi. O’quv vazifalarining birinchi qismi o’rganib bo’lingandan keyingina ikkinchi qismiga o’tish huquqi beriladi. Topshiriqlarni tuzishga quyidagi talablar qo’yiladi:

-                      topshiriqlar yoki o’quv materialining qismlari har bir faoliyat ifodasini aniq ko’rsatishi, ularni tanlashda tasodifga yo’l qo’ymashgi va u kimlarga momjallangan bo’lsa, shularga tushunarli bo’lishi kerak;

-                      algoritmik tipdagi topshiriqlar bitta harakat faoliyati uchun ham, tarkib jihatidan o’xshash harakatlarni takrorlash uchun ham tuzilishi mumkin;

-                      o’quv vazifalarining hammasi bir-biri bilan bog^’liq hamda murakkablashib borishi jihatidan izchil bo’lishi kerak.

Topshiriqqa binoan, o’quv materiali qismlarini o’rganish tartibi ular orasidagi aloqadorlikka qarab belgilanadi. Algoritmik turdagi topshiriqning har bir vazifalarini takrorlanishi muayyan maqsadni hal qilishga qaratilgan bo’ladi.

Chunonchi o’rganiladigan harakat faoliyatini muvaffaqiyat bilan bajarish uchun zarur jismoniy sifatlarni rivojlantiradigan mashqlar, o’quv vazifalarining birinchi bor takorlanishida bo’lishi darkor. O’rganiladigan harakat faoliyati boshlanishi va tugallanishidagi dastlabki va pirovard holatlarni o’zlashtirishga momjallangan mashqlarni esa o’quv vazifalarining ikkinchi marta takrorlanishi o’z ichiga olishi lozim.

O^’quv vazifalarining birinchi va ikkinchi takrorlanishi bir vaqtda yoki boshqa-boshqa vaqtda o’zlashtirilishi mumkin. O^’quv vazifalarining uchinchi takrorlanishi asosiy harakatlar bajarilishini nazarda tutadi. Masalan, brusslarda qo’llarga tayanib turiboldinga siltanib ko’tarilishni o’zlashtirish uchun talaba siltanib turishni va oldinga qarab zarur bo’lgan balandlikka siltanishni bajara bilishi kerak.

To’rtinchi takrorlashga bajarishni ayrim qismlarga fazo, vaqt, mushaklarning zo’riqish darajasiga qarab baholash bilan bog’liq bo’lgan o’quv vazifalari kiradi. Differensiatsiyalash miqdori va aniqlik darajasi o’rganiladigan mashqning murakkabligiga bog’liq.

O’quv vazifalarining beshinchi takrori yordamchi mashqlarni o’z ichiga oladi. O’quv vazifalarining takrorlari bajarilgandan keyin, harakat osonlashtirilgan sharoitda (trenajorda, o^lqiluvchi yordamida, texnika vositalaridan foydalanib va h.k.) yaxlit o’rganiladi. Har bir o’quv vazifasini o’rganayotganda topshiriqlar qanchalik to’g’ri bajarilayotganini nazorat qilish orqali o’quv jarayonini faol boshqarish imkoniyati yaratiladi.

Yaxlit o’rgatish usulini qo’llanishning iloji bo’lmaganda yoki samarasi kam bo’lganda algoritmik turdagi topshiriqdan foydalanish kerak. Bu turdagi topshiriqdan, odatda texnik jihatdan murakkab mashqlarni o’rganishda foydalaniladi.

 

4.5. Mashqlarni bajarilish usullari

Gimnastika mashqlarini o’rgatishning usullari nihoyatda xilmaxil. Quyidagilar eng samarali va o’rgatish tajribasida ko’p foydalaniladigan usullar qatoriga kiradi. Harakat texnikasi haqidagi tasavvurni hosil qiladigan va aniqlaydigan usullar:

a)                   o’qituvchi talabalar bilan nutq orqali mashqlarni bajarilishini yetkazishi, suhbatlashishi, tushuntirishi, muhokama qilishi va boshqa shakllarni qo’llashi kerak. Har bir so’z aniq va obrazli, iboralar esa qisqa va tushunarli bo’lgandagina tarbiyalash ancha samarali hamda ta’sirli chiqadi, shunday holda o’qituvchi bevosita yangi mashq o’rgatish oldidan tayyorgarlik ishini muvaffaqiyat bilan o’tkazishi o’rgatish jarayonini boshqara olishi mumkin;

b)                  ko’rgazmali qurollar (chizma va rasmlar, jadvallar, videolavhalar, odam gavdasining yumshoq simdan yasalgan va boshqa modellari, multiplikatsion rasmlar va h.k.lar) ko’rsatish, sportchi mashqni bajarib ko’rsatishi, turli ko’rgazmalardan foydalanish (quyiroqqa qarang) lozim;

d) mashq texnikasi elementlarini chizmada tasviriy ko’rinishida nusxalashtirish ketma-ket bajariladigan harakatlarni, sportchigavdasi harakatini murabbiy tomonidan ko’rsatilishi, harakat texnikasini og’zaki yoki yozma tasvirlab berish, texnika vositalari. yordamida harakatning ayrim parametrlarini qayta tasvirlab ko’rsatish, bu sportchini u uchun yangi bo’lgan mashqlarni tez o’zlashtirishga va o’rgatishning asosiy vazifasi bo’lgan harakat ko’nikmasi shakllanishini hal qilishga yordam beradi.

Ко‘maklashish va ehtiyotkorlik usullari

O’qituvchining talabaga ko’maklashishining xilma-xil usullari bor. Masalan, mashq bajarish paytida nima qilishni aytib turish, harakat vazifasining natijasi yoki bajarish usuli haqida oldindan yo’l-yo’riq koSrsatish va h.k.lar.

Ko’maklashish va straxovka usullarining maxsus bir guruhi o’qituvchi bilan talabaning birgalikdagi faoliyati vaziyati bilan bogliq. Masalan, talaba harakat vazifalarini amalga oshirar ekan unga xatosini tuzatish, texnika elementlarini aniqlash yoki xavfsizlikni saqlash uchun jismoniy ko’mak zarur bo’ladi. Shu maqsadda o’qituvchi, alohida dastlabki turish holatini qayd etishda, harakatlar ketma-ketligini takrorlashda, mashqni yaxlit taqlidan bajarishda talabaga yordam beradi. Bunda oiqituvchi talabaning harakatini sekinlatib, sun’iy qarshilik hosil qiladi, straxovkani ta’minlab turadi.

O’rgatish vaqtida bu usullarni qo’llash samaradorligi ko’p jihatdan o^lqituvchining qobiliyatiga bogliq bo’lib, u ayni shu paytda zarur bolgan eng yaxshi usulni, talabaning qaysi tomonida turishini va mashqlarni birgalikda bajarish uslubini tanlay bilishi kerak. SMining uchun o’qituvchi o’zining amaliy ishi faoliyati davomida hamma usullarni maxsus o’rganib va takomillashtirib borishi lozim.

Qo’shimcha belgilar qo’llash, avvalo, yangi gimnastik mashqlarni o’zlashtirishni osonlashtiradi. Bunday belgilar harakat parametrlari haqidagi tasavvurni aniqlashtirib beradi, harakat faoliyatini to’g’ri bajarishga, bajarilgan harakat natijalarini aniq baholashga yordam beradi.

Ko’rinadigan belgilar sifatida, odatda, quyidagilardan foydalaniladi: gimnastika jihozlarining ayrim qismlari, talaba gavdasining ba’zi qismlari, tabiiy belgi (mashq bajarilayotgan joy yaqinidagi buyum, qo’shimcha buyum (to’plar, tayoqchalar, arg’amchi)lar, shuningdek, maxsus chizilgan (masshtabli va oddiy) belgilar.

Akrobatika yo’lakchalaridagi belgilarga muvofiq, akrobatika mashqlarini bajarish yuzasidan yoki gimnastika jihozlaridan .akragandan keyin muayyan chegarada yerga aniq qo’nish yuzasidan lalabaga berilgan topshiriq bunga misol bo’la oladi.

Ayrim tovushlar (qarsak, hushtak) harakatga jo’r bo’lib turishi yoki sur’at va ritmni belgilab turishi mumkin. Bunday belgilar o’qituvchi yoki o’rgatishning texnik vositalari orqali berib turiladi.

Tovushli belgilar davom etish vaqti va kuchining o’zgarib turishi bilan ko’rinadigan belgilardan farq qiladi. Bunday holat ulardan foydalanish imkoniyatini kengaytiradi, talabaning e’tiborini mashqlarni imoishoralar almashinishiga muvofiq bajarishga jalb qilish imkonini beradi.

Imo-ishoralarni (signal) mashq bajarganda talabaning ko’rib turib bajarishi qiyin bo’lgan hollarda qo’llasa bo’ladi. Talabaning o’zi nimagadir (gimnastika jihoziga, biror-bir belgiga) tayanib mashq bajarayotganini his etishi, unga harakatni faoliyat natijasi bilan taqqoslab ko’rishi va o’z harakatiga o’zgartirishlar kiritishiga hamda mashq o’rganishni davom ettirishni oqilona usullarini tanlashga yordam beradi. O’qituvchining sun’iy daktil imo-ishrolar hosil qilishi (talabaning gavdasining ayrim qismlariga qo’l tekkizib qo’yishi) ham lalabani mashqlarni to’g’ri bajarishga majbur qiladi. Bu usullarni samaradorligi o’qituvchini kasbiy mahoratiga bog^’liq.

Yangi mashqlarni o’rganish jarayonida har xil qo’shimcha belgilarni (oriyentir) birga qo’shib qo’llash-o’rgatish uslubiyatining lalablaridan biridir.

O^’rgatishda texnik vositalardan foydalanish mashq bajarilishi natijasining sifatiga baho berishdan oldin aniq miqdoriy ma’lumot olish, bajarilishi kerak bo’lgan mashqlar dasturiga o’zgartirish kirilish, shuningdek, mashqlarni bajarish mobaynida qo’yilgan xatolarni tuzatib borish imkonini beradi. Quyidagilar texnik vositalarga kiradi; eng oddiy o’lchov asboblari (vaqt omchagich, santimetrli lentalar, burchak omchagichlar); qayd qilish va yozuv apparatlari (diktofon videomagnitofon, kino va videokameralar, fotokameralar, dinamor.railar), dastur va nazorat-axborot apparatlari.

Harakat ritmining (ayrim harakatlarning) muayyan vaqt ichidagi kctma-ketligi yorug^’lik va tovush dasturlarini idrok etish hamda takrorlash gimnastika mashqlarini o’rgatishda texnik vositalardan foydalanishga misol bo’la oladi. Bunda yangi mashq o’rgatish oldidan shu mashq haqida tasavvur hosil qilish uchun ham, yangi mashqni bajarish jarayonida harakat natijalari haqida tezkor axborot olish uchun ham foydalaniladi, ushbu holat O^’rgatish jarayonini boshqarishni osonlashtiradi.

 

4.6.Gimnastika mashqlarini o’rgatishda harakatning ketma-ketligi

Gimnastika mashqlarini o’rgatish jarayoni o’qituvchi bilan talabaning izchil faoliyatidan iborat bo’lib, bu faoliyat o’rgatishning har bir bosqichid’agi vazifalar ifodasi va o’rganish sharoiti bilan belgilanadi:

1. O’rgatishni boshida o’qituvchi talabaning o’rganadigan yangi mashqni o’zlashtirishga qanchalik tayyor ekanini aniqlab olishi kerak. Buning uchun o’qituvchi:

-                      mashqlarni o’rganish jarayonida talabada bo’lgan barcha mashqlarni bajarish

texnikalarini egallash tajribasini va shaxsiy xususiyatlarini hisobga oladi;

-                      talabaning xatti-harakatlarini kuzatib, u bilan suhbatlashib, uning ayni vaqtdagi o’zlashtirish holati va kayfiyatini baholab boradi; talabani funksional tizimlarining imkoniyat darajasi to’g’risida ma’lumot olish uchun uni

tibbiy kuzatishlar natijasi to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’lishi shart;

-                      talabaning jismoniy tayyorgarlik sifatlaridan (chaqqonlik, egiluvchanlik, tezkorlik, kuch, chidamlilik) birini baholash uchun nazorat vazifalar tanlaydi va yangi bajariladigan mashqlarga o’xshash oldingi tanish mashqlarni takrorlash uchun topshiriq beradi.

2.                   O’qituvchi talaba to^’g’risidagi har tomonlama ma’lumotga tayanib va yangi mashq texnikasiga oid bilimlarga asoslanib reja tuzadi, o’rgatish uslubiyati va usullarini tanlaydi.

3.                   O’qituvchi talabani yangi mashq bilan tanishtiradi. O’qituvchi bilan talabaning harakat ko’nikmasini shakllantirish maqsadidagi bevosita aloqasi ana shundan boshlanadi. Buning uchun o’qituvchi:

-             kelgusida o’rgatiladigan mashqlarning umumiy vazifasini o’zi uchun aniqlaydi;

-             talaba oldiga qo’yiladigan vazifa va talablarni rejalashtirib, unga aniqlik kiritadi;

-             talaba oldingi mashqlarni bajarish jarayonida o’zlashtirgan texnika ichidan yangi harakatga o’xshashlarini ko’rsatib beradi;

-             talabaning zaif va kuchli tomonlarini ko’rsatib beradi; yangi mashqlarni o’zlashtirish rejasini tuzib chiqadi.

4.         O’qituvchi bilan talabaning bundan keyingi vazifalari o’rganilayotgan mashqlar texnikasi asoslari haqida o’rgatishni ko’rsatib berish, tushuntirish, modellarda harakat tuzilmalarini ko^crsatish va boshqa shunga tegishli usullar yordamida talabada tasavvur hosil qilishga qaratilgan bo’ladi.

O^’qituvchi bilan talabaning shu tariqa yangi mashqlarni о’zlashtirishi harakat topshiriqlarini bundan keyin tez va to’g’ri amalga oshirishga zamin yaratadi.

5.         Shundan keyin o’qituvchi talabaga mashqni quyidagicha bajarilarini taklif etishi kerak:

-             harakatni yoki alohida mashq elementlarini taqlid qilib ko’rsatish;

-             mashqni harakatning ayrim bolaklarini ajratib ko’rsatish uchun ko’maklashib turib, past sur’at bilan bajarish;

-             harakatni maksimal oson sharoitda — trenajorda takrorlash.

  Bunday faoliyat ayrim mushak sezgilari bilan (harakat axboroti yordamida) mashq bajarish texnikasi to’g’risidagi ma’lumotlarni toldirishga yordam beradi. 6. Talabaning mashg’ulot jarayonida mashq bajarishicla o’qituvchi:

-             harakatlar bajarilishini kuzatib turishi, turli usullardan foydalanib, talabaga yordamlashib turishi, berilgan topshiriqlarni bajarilish natijalarini nazorat qilib borishi va zarurat tug’ilganda talabalarga berilgan mashqlarni bajarilishi davomida, uni tuzata borishi yoki keyingi topshiriqqa oid yo’l-yo’riqlar berib borishi kerak.

Bu davrdagi asosiy vazifa mashqlar bajarilayotganda yuz beradigan xatolarni o’z vaqtida tuzatishdan iborat. Xatolarning yuz berishiga quyidagilar sabab bo’lishi mumkin: harakat texnikasi haqidagi tasavvurning aniq emasligi, talabalarning harakat sezgilari bilan o’z harakatlariga bergan subyektiv baholarining mos kelmasligi; bajarilishi kerak bolgan mashqlarning nuirakkabligi bilan talaba imkoniyatining mos kelmashgi; o’zlashtirib bolingan mashqlarning yangi mashqni bajarishga salbiy ta’sir ko’rsatishi; harakat faoliyati paytida yetarlicha dadillik va qat’iylik ko’rsatmashk va h.k.

7. Mashqlarni bajarish texnikasini o’rganish va takomillashtirish uchun talaba o^’qituvchi rahbarligida hamda o’zlashtirilgan mashqlarni o’zi mustaqil bajarishni davom ettiradi.

 

Nazorat savollari

1.             Gimnastik mashqlarni o’rgatishdan maqsad nima?

2.             Mashqlarni o’zlashlirishda qanaqa shartlar qo’yiladl?

3.             Mashqlarni o’zlashlirishda qanaqa usullar qo’lIaniladi?

4.             O’rgatishda qanaqa texnik vositalardan foydalanish mumkin?

5.             Talabalarga ko’maklashish uchun o’qituvchi qayerda turishi kerak? Foydalanilgan adabiyotlar

1.                        A.Abdullayev, Sh. Xonkeldiyev. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti”.

Toshkent. 2005 y

2.                        Gimnastika. А.М. Shlyomin, А.Т. Brikinlar tahriri. 1982 yil, Toshkent.

3.                        M.N.Umarov. Gimnastika. Toshkent.2015 y

4.                        Eshtayev A.K. Sport gimnastikasi mashg’ulotining nazariy asoslari (uslubiy qo’llanma). O‘DJTI nashriyot-matbaa bo’limi. -T.: 2009.

 

 

10-mavzu: Mashg’ulot joylari va ularni jihozlash Reja:

1.  Gimnastika zallari

2.  Gimnastika  jihozlari

3.  Gimnastika jihozlaridan foydalanish

4.  Gimnastika zallardan foydalanishga qo’yiladigan gigenik talablar

 

Tayanch so`z va iboralar

Yakkacho’p,qo’shpoya,halqa,dastakli ot,depsinish oti,erkin mashqlar uchun gilam,perekladina

 

O’quv yurtlari uchun sport zallar qurilishida arxitektura-rejalashtirish yechimlarini inobatga olib quriladi. Maktablar uchun sport zallarning o’lchamlari 9x18, 12x24 yoki 15x30 m. bo’ladi. Qurilish davrida jihozlarni jihozlarni osish va maxsus jihozlarni joylashtirish uchun kryuk va anjomlar o’rnatiladi. Maktab pedagogi 1-4 va 5-9 sinflar uchun, kasb-hunar va oliy ta’lim muassasasi pedagoglari o’quv dasturiga mos holda jihozlarni joylashtirib o’rnatishadi

Gimnastika o’quv-mashg’ulot darslari, odatda, maxsus jihozlar bilan jihozlar bilan jihozlangan gimnastika zallarida yoki ochiq maydonchalar(gimnastika shaharchalari)da o’tkaziladi. 

 Gimnastika mashg’ulotlarini zallarda o’tkazish ko’zda tutuiladi: 

Umumta’lim maktablari, litseylar, maxsus internat-maktablari, gimnaziyalar, kasbhunar kollejlari va nihoyat oliy ta’lim muassasalarida zallarda, gimnastikaga oid jihoz, jihozlar uchun qo’shimcha xonalar, yo’riqchilar xonalari, yechinish va kiyinish xonalari(erkaklar va ayollar), yuvinish xonalari va bo’lishi kerak.

Kiyinish va yechinish xonalari shug’ullanuvchilarning kiyimlari saqlanadigan ikki qavatli javonlar va o’rindiqlar bilan jihozlangan bo’lishi lozim. Maktablardagi majlis zallaridan boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan jismoniy tarbiya mashg’ulotlari o’tkzishda foydalanish mumkin. Ta’lim muassasalari zalllar o’lchami.

 

T|r	Zal	O’lchami, m			Bir paytni o’zida necha talaba shug’ullanishi mumkin
		bo’yi	eni	balandligi
1.	Kichik gimnastika  zali	18	9	5,4	40 tagacha
2	Kichik gimnastika sport zali	24	12	6,0	60 tagacha

 

Kulublar uchun 60-65 kishilik kichik(24x12x6) yoki o’rta (30x15x6,5) sport gimnastika zallari mo’ljallangan bo’ladi.

 

Zallardan foydalanishga qo’yiladigan gigenik talablari

  Gimnastika sport zali, uning yordamchi xonalari supurish va yuvish uchun qulay bo’lishi kerak. Devorlar 1,75m balanlikkacha to’g’ri va tekis bo’lishi lozim. Ular ochiq rangli bo’yoqda bo’yaladi yoki ustiga tekis va yaxlit qoplama qoplanadi.

Yuqori qismi(ship) ham ochiq rangli bo’yoqda bo’yladi. Pol kemalar palubasi singari tekis, yoriq joylarisiz qoqilgan bo’lishi kerak. Isitish asboblari ham turtib chiqmaydigan qilib, devor sthiga tekislab panjara bilan qoplanadi. Odatda gimnastika mashg’uloti o’tkaziladigan zaldagi harorat doimiy 18-20°C saqlab turiladi, havoning namligi esa 50-

60 % atrofida bo’ladi.

Mashg’ulotlar o’tkaziladigan sport zalida havoni bir soatda uch marta almashtirishni ta’minlaydigan tabiiy yoki suniy (havo oqimini kiritib, so’rib chiqaradigani hamda isitib turadigan) jihozlar o’rnatilishi maqsadga muvofiq.

Derazalar nur tushadigan sathi pol sathidan 1,5 qismidan kam bo’lmasligi kerak. Derzalar poldan 1,5 m balandlikda bo’lishi kerak. Elektr nuri mayin, yetarli yoritilgan bo’lishi lozim.

Yechinib-kiyinish xonalari zalning yonida bo’ladi. Hamma xonalar muntazam supurib, yuvib, yig’ishtirilib turilishi kerak(har kuni, har bir mashg,ulotdan so’ng hom latta bilan artiladi va 1-2 haftada bir marta yaxshilab yig’ishtiriladi).

 

Gimnastika  jihozlari

 Gimnastika turlari bilan shug’ullanish uchun zallarda maxsus gimnastika sportiga oid jihozlar o’rnatilidhi kerak. Jihozlarning soni zalda bir vaqtda nechta sportchi shug’ullanishiga qarab belgilanadi. 

Bunda mshg’ulotning mazmuni, shug’ullanuvchilarning toifasi, o’quv guruhlari (ularni tarkibi, soni) hisobga olinadi.

 

Sport gimastikasidan zallarda o’quv-trenerlik mashg’ulotlarini o’tkazishda asosiy jihozlar

 

Zal o’lchamlari, m			Foydalanuvchi jinsi	Bir       vaqtning      o’zida      zalda foydalaniladigan anjomlar soni
uzunligi	eni	balandligi
				O’quv mashg’ulotida
42	24	6	Erkaklar uchun	Qo’shpoya	3
				Halqa	3
				Dastakli ot	3
				Depsinish oti	2
				Erkin   mashqlar             uchun gilam	1
				Perekldina	3
			Ayollar uchun	Yakkacho’p	7
				Qo’shpoya(baland-past)	3
				Depsinish oti	2
				Erkin   mashqlar             uchun gilam	1
			Bir vaqtni o’zida erkak va ayollar uchun	Yakkacho’p	6
				Qo’shpoya(erkaklar uchun)	2
				Qo’shpoya(ayollar uchun)	1
				Halqa	2
				Dastakli ot	2
				Depsinish oti	2
				Erkin   mashqlar             uchun gilam	1
				Perekladina	2
36	18	6	Erkaklar uchun	Qo’shpoya	2
				Halqa	2

 

				Dastakli  ot			2
				Depsinish oti			2
				Erkin mshqlar gilam		uchun	1
				Pereladina			2
			Ayollar uchun	Yakkacho’p			5
				Qo’shpoya			2
				Erkin mashqlar gilam		uchun	1
				Depsinish oti			2
			Bir vaqtni o’zida erkak va ayollar uchun	Yakkacho’p			3
				Qo’shpoya(erkaklar)			1
				Qo’shpoya(ayollar)			1
				Halqa			1
				Dastakli ot			1
				Depsinish oti			2
				Erkin mashqlar gilam		uchun	1
				Perekladina			1
30	18	6	Erkaklar uchun	Qo’shpoya			2
				Halqa			1
				Dastakli ot			1
				Depsinish oti			1
				Erkin mashqlar gilam		uchun	1
				Perekldina			1
			Ayollar uchun	Yakkacho’p			3
				Qo’shpoya			1
				Depsinish oti			1
				Erkin mashqlar gilam		uchun	1
			Bir vaqtni o’zida erkak va ayollar uchun	Yakkacho’p			2
				Qo’shpoya(erkaklar)			1
				Qo’shpoya(ayollar)			1
				Halqa			1
				Dastakli ot			1
				Depsinish oti			1
				Erkin mashqlar            uchun gilam			1
				Perekldina			1
24	12	6	Bir vaqtni o’zida erkak va ayollar uchun		Yakkacho’p			1
					Qo’shpoya(erkaklar)			1
					Qo’shpoya(ayollar)			1
					Halqa			1
					Dastakli ot			1
					Depsinish oti			1
					Erkin mashqlar            uchun gilam			1
					Perekldina			1

 

V-IX sinflаrgа gimnаstikа dаrslаrini tаshkil etish uchun spоrt аnjоmlаrining jоylаshuv rеjаsi (bir sоаtlik dаrsdа zаldа ikkitа sinf bo’lsа 15х30 m)

 

 

 

1. Qo’shpоya; 2. Turnik (pаstki); 3. Yakkаcho’p; 4. Kichik оt; 5. Kаttа оt; Gimnаstik ko’prik;

7. Rеzinаli yo’lаk(yugurish uchun); 8. Turnik(bаlаnd); 9. Bаlаnd-pаst qo’shpоya.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Erkаklаr spоrt gimnаstikаsi mаshg’ulоt zаlining spоrt invеntаrlаri jоylаshuv rеjаsi

24-12 m

 

 

1.Оynа(bаlаndligi 1,8 m, pаstki qismi pоldаn 0,2 m);   2. Gimnastik oyna3. Gimnаstikа оti; 4. Erkin mаshqlаr uchun mаt; 5. Depsinish oti 6. Bаdiiy gimnаstikа mаshqlаrini o’rgаnish uchun ustun; 7. Rеzinаli yo’lаk(dlya оpоrniy prijоk); 8. Turnik; 9. Qo’shpоya(bruss); 10. Dаstаkli оt;

11. Hаlqа; 12. Bаtut; 13. Batut uchun yama14. Turnik uchun yama

Аyollаr  mаshg’ulоt zаlining spоrt invеntаrlаri jоylаshuvi

 

 

1.Оynа(bаlаndligi 1,8 m, pаstki qismi pоldаn 0,2 m) ; 7. Rеzinаli yo’lаk(dlya оpоrniy prijоk); 2. Gimnаstichеskiy  stеnkа; 8. Bаlаnd pаst qo’shpоya; 3. Gimnаstikа оti; 9. Pаst yakkа cho’p(fаqаt o’quv mаshғulоti uchun); 4. Erkin mаshqlаr uchun mаt; 10. Bаlаnd yakkа cho’p; 5. Оt (dlya оpоrniy prijоk); 11. Bаtut; 6. Bаdiiy gimnаstikа mаshqlаrini o’rgаnish uchun (stаnоk); 12. YAmа pоd snаryadоm

 

 

 

Spоrt gimnаstikаsi zаlining spоrt аnjоmlаri jоylаshuvi 24х30 m

 

1. Erkin mаshq uchun mаt; 2. Hаlqа;  3. Turnik;  4.Qo’shpоya (erkаklаr);  5.  Bаlаndа pаst qo’shpоya (аyollаr uchun);  6.Yakkаcho’p (bаlаnd pаst); 7. Dеpsinish оti; 8.Dаstаkli оt;  9. Gimnаstikа stеnkаsi; 10. Mа’lumоtlаr(infоrmаtsiоnnаya) yo’lаgi;

 

Nazorat savollari

6.             Gimnastik mashqlarni o’rgatishdan maqsad nima?

7.             Mashqlarni o’zlashlirishda qanaqa shartlar qo’yiladl?

8.             Mashqlarni o’zlashlirishda qanaqa usullar qo’lIaniladi?

9.             O’rgatishda qanaqa texnik vositalardan foydalanish mumkin?

10.         Talabalarga ko’maklashish uchun o’qituvchi qayerda turishi kerak? Foydalanilgan adabiyotlar

5.                        A.Abdullayev, Sh. Xonkeldiyev. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti”.

Toshkent. 2005 y

6.                        Gimnastika. А.М. Shlyomin, А.Т. Brikinlar tahriri. 1982 yil, Toshkent.

7.                        M.N.Umarov. Gimnastika. Toshkent.2015 y

8.                        Eshtayev A.K. Sport gimnastikasi mashg’ulotining nazariy asoslari (uslubiy qo’llanma). O‘DJTI nashriyot-matbaa bo’limi. -T.: 2009.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11-mavzu: Gimnastika mashg’ulotlarida shikastlanishni oldini olish Reja:

1.   Jаrohаtlаnish sаbаblаri vа uning oldini olish usullаri

2.   Gimnаstikа mаshg’ulotlаridа jаrohаtlаrning tаvsifi vа ulаrni oldini olish

3.Sаnitаr-gigiyеnа shаroitlаrining buzilishlаri

4. Mаshg’ulоt o’tkаzish jоylаrigа qo’yilgаn tаlаblаr

 

Tayanch so`z va iboralar

Sanitariya, gigiena, jarohat, straxovka.

 

Jаrohаtlаnish sаbаblаri vа uning oldini olish usullаri

 

Gimnаstikа mаshg’ulotlаri jаrаyonidа hаyot vа mеhnаt аmаliyotidа kаmdаn-kаm uchrаydigаn turli xil mаshqlаr qo’llаnilаdi. Ulаr murаkkаb hаrаkаtlаrdаn iborаt, ulаrning bаjаrilishi esа mаxsus shаrt-shаroitlаr bilаn bog’liq, shug’ullаnuvchilаrdаn tеxnik mukаmmаllikning yuqori dаrаjаsini, hаrаkаtlаnish qobiliyatlаrining rivojlаnishini vа psixologik tаyyorgаrlikni tаlаb qilаdi.

Gimnаstikа mаshg’ulotlаridа hаvfsizlik chorаlаrigа аyniqsа jiddiy rioya qilish zаrurdir, chunki аksаriyat gimnаstikа mаshqlаrining bаjаrilishidа uzilishlаr vа yiqilishlаr sodir bo’lishining ehtimoli bor, nаtijаdа shug’ullаnuvchilаr turli hil jаrohаtlаr olishlаri mumkin.

Ehtimoli bor jаrohаtlаrning o’z vаqtidа oldini olish uchun, ulаrni kеltiruvchi sаbаblаrni bilish zаrurdir. Quyidа shug’ullаnuvchilаr jаrohаt olishining аsosiy sаbаblаri tаvsiflаngаn.

Mаshg’ulotlаr tаshkil etilishidа xаtolаr. Ulаr nаmoyon bo’lаdigаn holаtlаr:  o’quvchilаr miqdori bittа o’qituvchigа ruxsаt etilgаndаn ortiq bo’lsа yoki guruxlаr soni ko’p bo’lsа; shug’ullаnuvchilаr yurish oqimining yo’nаlishigа rioya qilmаslik, ulаrning noto’g’ri joylаshishi; mаshg’ulotlаrning o’z vаqtidа boshlаnishi vа tugаtilishini tа’minlаmаslik.

Ushbu sаbаblаrni bаrtаrаf etish uchun o’qituvchi quyidаgilаrni bilishi lozim: oldindаn xаr bir mаshg’ulotning tаshkil etilishi vа o’tkаzilishini sinchikovlik bilаn o’ylаb ko’rish, o’quvchilаr gurhlаrining xususiyatlаrini inobаtgа olgаn holdа; yordаmchilаr sifаtidа yaxshi gimnаstlаr, mаshg’ulotlаrdаn ozod etilgаn shаxslаr yordаmidаn foydаlаnish ehtimolini inobаtgа olish. 

O’rgаtish mеtodikаsidаgi buzilishlаr didаktikа tаmoyillаrigа rioya qilmаslikdа nаmoyon bo’lаdi. Bu mаshqlаr egаllаshni qiyinlаshtirаdi, аnjomdаn uzilib yiqilishgа yoki jаrohаtgа, jismoniy yoki emosionаl zo’riqishgа vа boshqа sаlbiy аsorаtlаrgа olib kеlishi mumkin. 

Bungа yo’l qo’ymаslik uchun tаrbiya, sport bilаn shug’ullаnish vа didаktikа tаmoyillаrini yaxshi bilish zаrur vа ulаrni o’quv-shug’ullаnish jаrаyonidа аmаldа qo’llаb bilish kеrаk. SHug’ullаnuvchilаrni nаtijаgа qаrаb intilishdаn yiroqroq tutish kеrаk. 

Intizomsizlik nаmoyon bo’lishi mumkin: mаshqni o’rgаnish qiynchiligidаn kеlib chiqаdigаn emosiolnаl portlаsh, o’rgаtish mеtodikаsidаgi buzilishlаr, chаrchoq holаtlаri shаkllаridа, pеdаgog tomonidаn individuаl yondаshuvning yo’qligi vа b.; musobаqаlаrdа vа mаshg’ulotlаrdа o’zini tutish qoidаlаrini buzishdа, shug’ullаnuvchilаrning tаrbiyasizligi tufаyli.

Tаrtib intizomning hаr qаndаy buzilishini pеdаgog e’tiborsiz qoldirmаsligi zаrur. Tаrtib intizomning аhаmiyatini hаm mаshg’ulot vа musobаqаlаrdа, hаm hаyotdа, hаm mеhnаt fаoliyatidа chuqur tushuntirish zаrur. Tizimli tаrbiyaviy ish nаfаqаt jаrohаtlаnishning oldini olаdi, bаlki mаshg’ulotlаrgа nisbаtаn ongli vа fаol munosаbаtni shаkllаntirаdi, o’quvshug’ullаnish jаrаyonining sifаtini oshirаdi. 

Mаshg’ulotlаr joylаri, jihozlаr vа аnjomlаrning qoniqаrsiz аhvoli: gimnаstikа mаshg’ulotlаrini  o’tkаzilishigа, qo’yilgаn tаlаblаrgа ulаrning nomuvofiqligi, zаlning kichik o’lchаmlаri, oyoq ostining notеkisligi, аnjomlаr, mаt, yo’lаkchаlаr vа boshqа jihozlаrning nosozligi, ulаrdаn pаlа-pаrtish foydаlаnish.

Ushbu sаbаblаrni bаrtаrаf etish uchun zаl holаtini, аnjomlаr vа jihozlаrning sifаtini doimiy tеkshirish, nosozliklаrni o’z vаqtidа bаrtаrаf etish  zаrur.  Gimnаstik аnjomlаr tuzishi ustidа olib borilаyotgаn tizimli ishlаr shug’ullаnuvchilаrning jаrohаt olish ehtimolini muа’yyan pаsаytirаdi vа o’quv jаrаyonining sаmаrаdorligini ko’tаrishgа ko’mаklаshаdi. 

Kiyim vа poyаfzаl shаkllаrining nomuvofiqligi quyilаgilаrdа nаmoyon bo’lаdi:

mаshg’ulotlаrgа noqulаy kiyimdа kеlishi, o’lchаmi to’g’ri kеlmаydigаn poyаfzаl kiyishidа, poyаfzаl tаgi sirpаnchiq yoki qаlin ekаnligidа.

Gimnаstikа mаshg’ulotlаri uchun mаxsus kiyim-kеchаk vа poyаfzаl mаvjud: erkаklаr uchun- mаykа, gimnаstik rеytuz, erkin mаshqlаr vа tаyanch sаkrаshlаrni bаjаrish uchun- mаxsus bichilgаn trusi vа chеshki; аyollаr uchun- gimnаstik kupаlnik, chеshki vа mаxsus tikilgаn boshqа poyаfzаl.  Jаrohаtlаnishning oldini olish mаqsаdidа gimnаstlаr shug’ullаnish kostyumlаri, junli pаypoqlаr vа qo’lqoplаrni kiyishi mumkin, hаmdа tizzаgа, oyoqgа kiyilаdigаn mаxsus jihozlаr, cho’ziluvchаn bintlаr vа porolon proklаdkаlаr. Sport kiyimigа turli hil tаqinchoqlаr, zаnjirlаr, bеlgi-nishonlаr vа boshqа tеmir prеdmеtlаr tаqish qаt’iyan mаn etilаdi. SHu bilаn birgа soаt, uzuklаr tаqish vа ulаrni kiyim kissаlаridа qoldirish hаm mаn etilаdi. CHunki bulаrning hаmmаsi mаshqlаrni bаjаrаyotgаndа noqulаyliklаr yarаtаdi, hаrаkаtlаr аniqligining buzilishigа, nаfаqаt o’quvchinig jаrohаtlаnishigа, bаlki hаvfsizlik vа yordаmni tа’minlovchi shаxsning jаrohаt olishigа olib kеlаdi.

Sаnitаr-gigiyеnа shаroitlаrining buzilishlаri: zаldаgi hаrorаtning mе’yorlаrgа nomuovfiqligi, yo’lon tаbiy vа sun’iy yoritilishi, еtаrli dаrаjаdа xаvo аlmаshmаsligi, xаvo nаmligining bаlаndligi yoki xаddаn tаshqаri quruq xаvo, zаldа tozаlik vа tаrtib yo’qligi, shug’ullаnuvchilаr to- monidаn shаxsiy gigiеnа qoidаlаrigа rioya qilmаsligi. 

Ushbu sаbаblаrni bаrtаrаf etish uchun, mаshg’ulotlаrni muvаfаqiyatli o’tkаzilishi uchun zаrur bo’lgаn bаrchа sаnitаr-gigiеnа qoidаlаrigа   qаt’iy rioya qilish zаrur. O’quvchilаrning shаxsiy gigiеnаsigа аlohidа e’tibor qаrаtilаdi, аyniqsа ulаrning soch turmаklаshigа. 

Shug’ullаnuvchilаrning jismoniy аhvoli ustidаn yеtаrlichа tibbiy nаzorаtning yo’qligi: profilаktik tibbiy ko’rikni o’z vаqtidа o’tkаzmаslik; vrаch tаvsiyalаrigа rioya qilmаslik; shug’ullаnuvchilаr olgаn jаrohаtlаr, kаsаlliklаr yoki funksionаl buzilishlаrdаn kеyin zаrur dispаnsеrizаsiyadаn o’tkаzmаslik; sog’ligini, jismoniy ishchаnlik dаrаjаsini inobаtgа olgаn holdа yuklаmаning shаxsаn mе’yorlаshgа nisbаtаn e’tiborsiz bo’lish nаtijаsidа mаshg’ulotlаr vаqtidа xаddаn tаshqаri ko’p zo’riqish; vrаchning mаslаhаtisiz pеdаgog-murаbbiy yoki shug’ullаnuvchining o’z tаshаbbusi bilаn jismoniy yuklаmаni oshirish; uxlаsh, ovqаtlаnish yoki mеhnаt tаrtibining buzilishi; dаstlаbki tibbiy ko’riksiz mаshg’ulotlаrgа kirishish. 

Ushbu sаbаblаrni bаrtаrаf etish uchun otа-onаlаr, tibbiy xodimlаr, o’quvchilаr, hаmdа pеdаgog-murаbbiylаr vа o’qituvchilаr tomonidаn shug’ullаnuvchilаr аhvolini tibbiy nаzorаti tаlаblаrigа jiddiy rioya qilish zаrur.

Yordаm bеrish vа strаxovkа usullаrini inobаtgа olmаslik vа noto’g’ri qo’llаsh: murаkkаb vа hаvfli mаshqlаrni bаjаrish vаqtidа yordаm bеrish vа strаxovkаgа nisbаtаn e’tiborsiz munosаbаtdа bo’lish; strаxovkа qiluvchi shаxsgа nisbаtаn qo’yilаdigаn tаlаblаrni bilmаslik;  strаxovkа ko’nikmаlаrini yaxshi egаllаmаslik vа еtаrlichа tаjribаning yo’qligi vа uni tаshkil qilа olmаslik; shug’ullаnuvchilаrning o’zini o’zi strаxovkа qilа olmаsligi. Bu borаdа bo’lаjаk o’qituchilаrni strаxovkа, o’zini o’zi strаxovkа qilish vа yordаm bеrishni o’qitish muhim аhаmiyat kаsp etаdi. 

Tеxnikа hаvfsizligi qoidаlаrining buzilishi: jihozlаrning noto’g’ri joylаshuvi; аnjom oldidа yoki sport zаlidа shug’ullаnuvchilаrning noto’g’ri joylаshishi; ko’mаkchi jihozlаr vа аnjomlаrning nosozligi; jihozlаrni o’rnаtishgа, mаtlаrni yotqizishgа, аyniqsа еrgа qo’nish joylаridа, e’tiborsiz munosаbаtdа bo’lish.

Dеvorlаrdаn, qo’zg’аlmаydigаn qаttiq prеdmеtlаrdаn vа shug’ullаnuvchilаr guruhlаridаn аnjomlаr еtаrli dаrаjаdа uzoqlikdа joylаshtirish zаrur. Jihozlаrni dеvordаn еtаrlichа uzoqlikdа o’rnаtish imkoni bo’lmаgаn vаziyatdа, tеgishli hаvfsizlik chorаlаri qo’llаnilаdi. (dеvorni yumshoq mаtlаr bilаn еpish, strаxovkаgа e’tibor qаrаtish vа b.) SHug’ullаnuvchilаr bir birigа hаlаqit bеrmаsliklаri kеrаk, sаkrаshlаrni vа аkrobаtik mаshqlаrni bаjаrishdа  yugurish yo’lini to’smаsliklаri kеrаk.

 

Gimnаstikа mаshg’ulotlаridа jаrohаtlаrning  tаvsifi vа ulаrni oldini olish

 

Yuqoridа ko’rsаtib o’tilgаn hаvfsizlik chorаlаrigа rioya qilinmаsа, gimnаstikа mаshg’ulotlаridа jаrohаtlаr olinishi mumkin: kаftlаr tеrisining jаrohаtlаnishi, qаdoqlаr, yorilishlаr, pаylаrning cho’zilishi, suyaklаrning sinishi, umurtqа pog’onаlаrinig jаrohаtlаri, mushаklаr uzilishlаri, lаt еyishi, ochiq vа yopiq sinishlаri, chiqib kеtishi, miya chаyqаlishi vа h. Ulаrning oldini olish chorаlаri yuqoridа qаyd etilgаn. Ulаr bilаn bir qаtordа jаrohаtlаrning oldini olishdа tаyanch-hаrаkаtlаnish tizimining og’ir yuklаmаlаrgа mаxsus tаyyorgаrligi kаttа аhаmiyat kаsp etаdi. 

Kаft bo’g’inlаrining tаyyorgаrligi uchun kаftning аylаnа hаrаkаtlаri qo’llаnilаdi, sаkrаb tushishlаr vа qo’llаrdа tаyanch holаtidа hаrаkаtlаnish, tik turish holаtidаn oldingа yiqilib qo’llаrgа tаyanish.  Ushbu bo’g’inlаrni tеz isitish mаqsаdidа jundаn mаnjеtkаlаr yoki qo’lqoplаr qo’llаnilаdi. Bilаk  bo’g’inlаrining mushаklаri uchun eng sаmаrаli- tеnnis to’pichаsi bilаn mаshqlаr, gаntеllаr (1,5 -2 kg), yuk bilаn vаlikni аylаntirish vа h. 

Tovon-boldir bo’g’inini tаyyorgаrligi qаrshilik bilаn аylаnа hаrаkаtlаr orqаli vа ulаrsiz аmаlgа oshirilаdi, oyoq uchidа 5 sm bаlаndikkа ko’tаrilish, bаlеt poyаfzаlidа bаrmoqlаr uchidа yurish, ikkitа yarim sfеrа tаnyachlаridа tik turib muvozаnаtni sаqlаsh, oyoq bаrmoqlаri yordаmidа oldingа hаrаkаtlаnish, chuqurlikkа sаkrаshlаr.  

Tirsаk vа kift bo’g’inlаrining tаyyorgаrligi uchun аylаnа vа siltаsh hаrаkаtlаri, qo’llаrning bukilishi vа ochilishi qo’llаnilаdi. Gimnаstik tаyoq vа og’ir yuklаrni qo’llаsh bilаn ushbu hаrаkаtlаrni bаjаrish sаmаrаli hisoblаnаdi. 

Umurtqа pog’onаsi bo’g’inlаrini yuklаmаgа tаyyorlаsh jаrаyoni bukilishlаr, chuqur egilishlаr, turli hil burilishlаr vа аylаnishlаr yordаmidа аmаlgа оshirilаdi.  Bu еrdа оg’ir yuklаr оsiltirishidаn  vа pеdаgоg yoki do’sti tоmоnidаn bеvоsitа yordаm ko’rsаtishdаn fоydаlаnish mumkin.

Jismоniy mаdаniyat o’qituvchilаri, murаbbiylаr jаbrlаnuvchigа birinchi tibbiy yordаm ko’rsаtа оlishni bilishlаri zаrur. Qаltis yеgаn jоylаrgа хlоretil surtilаdi, suv yordаmidа sоvutilаdi, bundаn kеyin bint bilаn bоg’lаb qo’yilаdi. Qo’l kаftidаn tеri qоplаmi uzilsа, ungа vоdоrоd pеrеkisi surtilаdi vа yumshаtuvchi mаlhаm bilаn bint qоplаmаsi bоg’lаnаdi. O’rtаchа vа аyniqsа оg’ir jаrоhаtlаr оlingаndа birinchi yordаm bu immоbilizаsiya, jаrоhаtlаngаn qo’lni yoki оyoqni shinа qo’yish оrqаli hаrаkаtsiz hоlаtgа kеltirish. Tеri qоplаmi jаrоhаt оlgаnidа birinchi nаvbаtdа qоn kеtishi to’хtаtilаdi, kеyin esа jаrоhаt оlgаn jоyigа pеrеkis yoki yоd surtilаdi.

 

Mаshg’ulоt o’tkаzish jоylаrigа qo’yilgаn tаlаblаr

 

O’quv mаshg’ulоtlаri vа musоbаqаlаr jаrаyonidа mаshg’ulоtlаr jоylаrini tаyyorlаsh, spоrt jihozlаri vа jihоzlаrining sifаti muhim аhаmiyatgа egа.  Gimnаstik zаlning o’lchаmlаri bеlgilаngаn stаndаrtlаrgа muvоfiq bo’lishi shаrt, pоl tеkis vа sirpаnchiq bo’lmаsligi kеrаk, zаlning tаbiy yoritilgаnligining nisbаti, dеrаzаlаr umumiy mаydоnining pоl mаydоnigа nisbаtаn bеlgilаnаdi, 1:5 -1:6 tаshkil etishi kеrаk; sun’iy yoritilishi – pоl dаrаjаsidа 80 lyuksdаn kаm bo’lmаligi lоzim, zаldаgi hаrоrаt 15-16 grаdusni tаshkil etishi kеrаk. Mаshg’ulоtlаr o’tkаzish jаrаyonidа tоzа hаvоning dоimiy kеlishini tа’minlаsh kеrаk (hаvоni аlmаshtirish vеntilyasiyasi). Mаshg’ulоtlаrdаn оldin vа kеyin zаlni shаmоllаtish vа tоzаlаb turish kеrаk. 

Mаshg’ulоtlаr хаvfsizligi jihozlаrning vа bоshqа ko’mаklоvchi jihоzlаrning  to’g’ri o’rnаtilishigа bоg’liq. Jihozlаrni o’rnаtishdаn оldin ishlаb-chiqаruvchi zаvоdning tехnik pаspоrti tеkshirilаdi. Yiligа bir mаrtа jihozning o’rnаtilgаnligi vа uning bo’lаklаrining mustаhkаmligi tеkshirilаdi. Bu judа muhimdir, chunki ko’pchilik zаllаr iхtisоslаshtirilmаgаn bo’lаdi (аyniqsа mаktаblаrdа), bu esа jihozlаr vа bоshqа jihоzlаrning tеz еmirilishi vа buzilishigа оlib kеlаdi.  Zаldа jihozlаrni dеvоrlаrdаn vа bir biridаn uzоqrоq jоylаshtirаdilаr. Ulаrni shundаy jоylаshtirаdilаrki, mаshqlаr bаjаrilаyotgаndа yorug’lik shug’ullаnuvchilаrning ko’zigа tushmаsin. Gimnаst sаkrаb tushishidа jihozni vа tushish jоyini yaхshi ko’rа оlishi lоzim. Hаr qаndаy jihozning o’rnаtilishi vа hоlаtini tеkshirilishining o’zigа хоs jihаtlаri bоr. 

Dastakli оtning o’rnаtilishidа quyidаgi qоyidаlаrgа riоya qilish zаrur: u pоldа hеch qаndаy tеbrаnishlаrsiz mustаhkаm turishi zаrur; ushlаgichlаri оtgа mustаhkаm o’rnаtilgаn bo’lishi kеrаk vа ustki qоplаmi siliq vа mаgnеziyadаn tоzаlаngаn bo’lishi kеrаk; оtning ustki qоplаmidа kеsilgаn jоylаri vа nоtеkisliklаr bo’lmаsligi kеrаk.

Turnik o’rnаtilishidа quyidаgilаr tа’minlаnishi kеrаk: stоykаlаrining vеrtikаl hоlаti vа grifning gоrizоntаl hоlаti, grifning stоykаlаrgа mustаhkаm o’rnаtilishi; ushlаgich trоslаrining nоrmаl cho’zilishi vа turnikni mustаhkаm vа tik hоlаtdа ushlаshi; tаndеrni tоvlаsh uchun zаhirа chuqurligining mаvjudligi; pоldаgi plаstinkа ushlаgichlаrining mustаhkаmlmgm vа uning sоz bo’lish hоlаti. Turnikni tеz o’rnаtish uchun stоykаlаrgа kеrаkli bаlаndikdа dоimiy bеlgilаr qo’yish tаvsiya etilаdi. 

Brus(bruss)lаrning o’rnаtilishidа quyidаgilarni tа’minlаsh zаrur: ikkаlа tаyoqlаrning pаrаllеl hоlаtini kuzаtish lоzim (ulаr ikkаlа tоmоndаn tаyoqlаrni bir qo’l bilаn ushlаsh оrqаli ko’tаrilаdi vа pаsаytirilаdi, bоshqа qo’l bilаn vint оchilаdi vа yopilаdi; tаyoqni ko’tаrish vа tushurish pаytidа uning tаgidа turish tаqiqlаnаdi); tаyoqlаr bilаn stоykаlаr hоlаtini kuzаtish; ushlоvchi qisqichlаr vа vintlаr sоzligini tеkshirish, hаmdа stоykаlаrdаgi stеrjеnlаr аylаnishini; bruslаrni mахsus аrаvаchа yordаmidа jоyini o’zgаrtirish yoki ulаrni pоl ustidа ko’tаrish; jihozning mustаhkаm o’rnаtilgаnligini tеkshirish.

Baland-past bruslаr o’rnаtilishidа, bruslаr vа pеrеklаdinа uchun bеlgilаngаn qоidаlаrgа riоya qilinаdi.

Halqаlаrni оsishdа bаlаndligini shug’ullаnuvchilаr bo’yigа muvоfiq o’rnаtilаdi; trоslаr, rеmеntlаr vа pryajkаlpr hоlаti tеkshirilаdi, hаmdа tеmir stеrjеndа zаnjir ushlаgichining mustаhkаmligi, xalqаlаrdа yorilishlаr mаvjudligi. Dоimiy tаrzdа tеpаdаgi blоklаr ushlаgichlаrining mustаhkаmligi tеkshirilаdi. Аgаr xalqаlаr o’rnаtilishi  pоlgа trоslаr bilаn qistirilgаn  mахsus rаmаdаn ibоrаt bo’lsа, uning ushlаgichi  mustаhkаmligini tа’minlаsh turnik o’rnаtish tаlаblаrigа muvоfiq аmаlgа оshirilаdi.

Yakkacho’p(brevno) o’rnаtilishidа quyidаgilаrni kuzаtish zаrur, uning ustki qismi qirilmаgаn vа bоshqа nоsоzliklаr bo’lmаsligi, o’zi gоrizоntаl hоlаtdа bo’lishi; stоykаlаr tаyanchi pоlgа mаhkаm o’rnаtilgаnligi; vintlаr vа bоshqа ushlаgichlаr sоz ekаnligi vа brеvnоni kеrаkli bаlаndlikdа ushlаshi.

Sаkrаsh jihozlаrini o’rnаtishdа quyidаgilаrni tа’minlаsh zаrur: jihozning sоzlik hоlаti vа uning pоlgа mustаhkаm o’rnаtilgаnligi; mахsus sintеtik qоplаm bilаn qоplаngаn ko’prikchаning sоzligi vа uning gimnаstni yugurishi uchun mo’ljаllаngаn mахsus sintеtik yo’lаkchаgа o’rnаtilishi. YUqоridа ko’rsаtilgаnlаr  mаvjud bo’lmаgаn hоlаtdа rеzinаli qirrа qоplаmli ko’prikchаdаn vа yugurish uchun rеzin yo’lаkchаdаn fоydаlаnаdilаr.

Аrqоnlаr, sаkrаsh uchun tаyoqlаr, nаrvоnlаr, gimnаtsik o’tirg’ichlаr vа dеvоrchаlаr mustаhkаm bo’lishi zаrur, pоtоlоk, dеvоr yoki pоlgа mustаhkаm o’rnаtilgаn bo’lishi kеrаk. Аrqоnlаrdа tugun bоg’lаsh tаqiqlаnаdi.  Gimnаstik dеvоrchаning rеykаlаri vа nаrvоnlаrning ustki qоplаmi silliq bo’lishi zаrur, ulаr dеvоrgа mustаhkаm o’rnаtilgаn bo’lishi kеrаk. Gimnаstik nаrvоn ikkitа chаngchа yordаmidа qiya hоlаtdа o’rnаtilаdi. Gimnаstik o’tirg’ich pоldа tеbrаnmаsdаn mustаhkаm turishi vа ustki qоplаmi silliq bo’lishi zаrur. Tеmir ushlаgichlаr sоzligini nаzоrаt qilish zаrur, chunki ulаr оdаtdа tеz-tеz ishdаn chiqаdi.

Bаrchа hоlаtlаrdа jihozlаrning ushlаgichlаri vа o’rnаtilgаnligining to’g’ri ekаnligi sinchikоvlik bilаn tеkshirilаdi.(127-rasm)

Mаtlаr оrаliq mаsоfаsiz vа shundаy хisоb-kitоb bilаn yotqizаlаdiki, qo’nish ulаr ichidаn bittаsining o’rtаsigа to’g’ri kеlishi kеrаk. Bu еrdа shug’ullаnuvchilаrning yiqilib kеtish ehtimоli hаm inоbаtgа оlinаdi. Nisbаtаn murаkkаb sаkrаb tushishlаr bаjаrilishidа mаtlаrni bir nеchа qаvаtdа yotqizаdilаr. Ulаr tеkis, butun vа ustki qоplаmi qirrаsiz bo’lishi zаrur. 

 

127-rasm. Gimnastika jihozlarini himoya zonasini hisobga olgan holda o’rnatish variantlari

 

Dоimiy tаrzdа quyidаgilаrni kuzаtish lоzim, jihozlаrning ishchi qоplаmi (grif, pеrеklаdinа, bruslаrning tаyoqlаri, оtdаgi ushlаgichlаr, xalqаlаr) silliq, tеkis vа mаgnеziyadаn tоzаlаngаn, hаmdа yorilgаn jоylаri bo’lmаsligi zаrur. Gimnаstik zаllаrdа аlоhidа qutilаrdа аlbаttа kаnifоlь vа mаgnеziya bo’lishi shаrt, hаmdа o’quv-shug’ullаnish jаrаyoni uchun zаrur bo’lgаn bаrchа ko’mаklоvchi jihоzlаr vа jihozlаr.

Jihozlаrning o’rnаtilishi vа yig’ilishi tаshkillаshtirilgаn hоldа аmаlgа оshirilаdi.

 

Strахоvkа(himoya), yordаm bеrish vа o’zini o’zi strахоvkа(himoya) qilish, jаrоhаtlаnishni оldini оlish chоrаlаri sifаtidа

 

Gimnаstik mаshqlаr murаkkаbligining dоimiy o’sib bоrishi sаbаbli strахоvkа(himoya) vа yordаm bеrish gimnаstlаr tаyyorgаrligining bаrchа bоsqichlаridа o’rgаtish mеtоdikаsi vа shug’ullаnishning аjrаlmаs qismigа аylаnib, jаrоhаtlаnishni оldini оlishning sаmаrаli vоsitаsi bo’lib kеlmоqdа. 

Strахоvkа(himoya) – bu mаshqlаr bаjаrish jаrаyonidа gimnаstlаrning xаvfsizligini tа’minlаshgа yo’nаltirilgаn chоrаlаr mаjmui. U qo’llаrni yoki tаnаning bоshqа qismlаrini оldindаn ushlаmаsdаn аmаlgа оshirilаdi. Murаkkаb mаshq bаjаrilаyotgаndа, mаshq bаjаruvchigа bаjаrishni yеngillаshtirmаsdаn, ushlаshni оldindаn bаjаrish mаqsаdgа muvоfiq. 

Strахоvkа(himoya)ni individuаl vа guruх strахоvkа(himoya)sigа аjrаtаdilаr.  Strахоvkа(himoya)ning ikkаlа shаklidаn eng murаkkаb vа hаvfli elеmеntlаr vа birikmаlаr o’rgаnishining bоshlаng’ich bоsqichlаridа fоydаlаnаdilаr. Individuаl strахоvkа(himoya) o’qituvchi yoki shug’ullаnuvchilаr ichidаn bir kishi tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdi. Guruх strахоvkа(himoya)si ikkitа vа undаn оrtiq kishi tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdi. Bu еrdа strахоvkа(himoya) qilаyotgаn kishilаrdаn hаr biri mа’lum bir jоydа turаdi vа zаrur bo’lgаn hаrаkаtlаrni bаjаrаdi. Strахоvkа(himoya)ni tа’minlаsh bo’yichа shеrigigа ishоnish qаt’iyan mаn etilаdi.

Ko’pchilik hоlаtlаrdа turli hil strахоvkа(himoya) vоsitаlаrining  mаvjudligi individuаl strахоvkа(himoya) qo’llаshning imkоnini bеrаdi. Guruх strахоvkа(himoya)si kаmdаn-kаm hоlаtlаrdа qo’llаnilаdi. 

Strахоvkа(himoya)ni tа’minlаsh uchun mахsus vа tехnikа vоsitаlаridаn fоydаlаnаdilаr. Mахsus vоsitаlаrgа quyidаgilаr kiritilgаn: qo’l kаfti qоplаmlаri – tаbiy (оhu) tеrisidаn uzun bo’lаklаr, bаrmоqlаrgа kiydirilgаn vа tаsmаchа yordаmidа bilаgigа bоg’lаngаn; lyamkа tugunlаri vа pеrchаtkаlаr – kаttа аmplitudаdа siltаshlаr vа kаttа аylаnishlаrni o’rgаtish uchun qo’llаnilаdi; pеrеklаdinа yoki tаyoqlаrgа urinishdаn, hаmdа brеvnоdаn sаkrаb tushishdа urilib kеtishdаn sаqlоvchi, pоrоlоndаn vаliklаr, prоklаdkаlаr, mаt vа qоplаmlаr; qo’l vа оsilitirilаdigаn bеlbоg’lаr (lоnjа); strахоvkа(himoya)ning qulаyligi vа mustаhkаmligi uchun turli hil bаlаndliklаr; pоrоlоn chuqurligi yoki  “trаmplin – pоrоlоn chuqurligi – bаtut” tizimi – tаyanchsiz fаzаdа murаkkаb аylаnishlаr mаvjud bo’lgаn mаshqlаrni egаllаshgа ko’mаklаshаdi, qo’rqish hissiyotini pаsаytirаdi, jаrоhаt оlish хаvfini kаmаytirаdi. Hаvfsizlikni tа’minlаsh mаqsаdidа bаtutni pоl dаrаjаsidа o’rnаtаdilаr. Uning tеmir rаmаsigа vа аmоrtizаtоrlаrgа mаtlаr yotqizilаdi. Tехnik vоsitаlаrgа quyidаgilаr kiritilаdi: оtdа аylаnishlаr, xalqа vа pеrеklаdinаdа kаttа аylаnishlаr vа bоshqа mаshqlаrni o’rgаnishdа prоvоdkа uchun bеlbоg’ bilаn turli trеnаjyorlаr; аkrоbаtik mаshqlаrni o’rgаnishdа strахоvkа(himoya) uchun аmоrtizаsiya qiluvchi bеlbоg’ vа b. 

Strахоvkа(himoya) vа yordаm bеrish o’zаrо chаmbаrchаs bоg’liq  vа yangi mаshq o’rgаnishning bоshlаng’ich bоsqichlаridа bir birini tеz-tеz аlmаshtirib turаdilаr.

Yordаm bеrish nаfаqаt jihozdаn uzilib tushishni, yiqilishni оldini оlаdi, bаlki o’rgаtishning mеtоdik usullаridаn biri bo’lib kеlаdi. U o’rgаnilаyotgаn mаshq hаqidа to’g’ri tаsаvvur pаydо bo’lishigа, uning bаjаrish tехnikаsini tеz egаllаb оlishgа ko’mаklаshаdi vа shug’ullаnаyotgаnlаrdа mushаklаr kuchi, hаrаkаtlаr kооrdinаsiyasi, tеzlik vа bоshqа qоbiliyatlаrining еtаrlichа rivоjlаnmаgаnligi shаrоitidа qo’llаnilаdi. 

Yordаm bеrishning quyidаgi turlаrini fаrqlаydilаr: prоvоdkа – butun mаshq yoki uning аlоhidа qismidа, fаzаsidа gimnаstni kuzаtib bоruvchi murаbbiy hаrаkаtlаri;  fiksаsiya – hаrаkаtning mа’lum nuqtаsidа gimnаstni pеdаgоg tоmоnidаn ushlаb qоlishi; yitаrib turish – gimnаstning pаstdаn yuqоrigа qаrаb hаrаkаt pаytidа qisqа muddаtli yordаm; qo’llаb turish - gimnаstning yuqоridаn pаstgа qаrаb hаrаkаt pаytidа qisqа muddаtli yordаm; аylаntirib qo’yish – аylаnishlаr bаjаrilаyotgаndа gimnаstgа qisqа muddаtli yordаm bеrish; kоmbinаsiya usullаri -  bir vаqtdаyoq vа kеtmа kеtlik bilаn turli хil usullаrni qo’llаsh; sеriyali usullаr  - kоmbinаsiyalаr tuzilishigа muvоfiq qo’llаnilаdi: yitаrib turish – qo’llаb turish, qo’llаb turish – yitаrib turish, аylаntirib turish – yitаrib turish vа h. 

Mаshqning egаllаb оlish dаrаjаsigа qаrаb pеdаgоg tоmоnidаn jismоniy kuchini qo’llаsh kаmаyib bоrаdi, kеyinchаlik umumаn to’хtаtilаdi vа strахоvkа(himoya) bilаn аlmаshtirilаdi.

Strахоvkа(himoya) vа yordаm bеrishdаn suistе’mоl qilish tаqiqlаnаdi, аks hоldа shug’ullаnuvchilаr qаt’iy vа tеzkоr hаrаkаtlаnmаy, o’z kuchigа ishоnmаy qоlishlаri mumkin. Ulаrdаn mаshqlаrni mustаqil bаjаrishni tаlаb qilish kеrаk. 

Strахоvkа(himoya)ni аmаlgа оshirishdа quyidаgilаrni bilish zаrur: bаjаrilаyotgаn mаshqning tехnikаsini bilish; strахоvkа(himoya) uchun jоyni tеzkоr vа to’g’ri tаnlаb оlish; shug’ullаnuvchilаrning individuаl хususiyatlаrini bilish (jismоniy, tехnik vа psiхоlоgik tаyyorgаrligi, qоbiliyatlаri); strахоvkа(himoya) jоyidа mustаhkаm turish, imkоniyat qаdаr mаshqni bаjаruvchigа yaqinrоq, bir vаqtdаyoq ungа hаlаqit bеrmаsdаn turish. Strахоvkа(himoya) аmаlgа оshirilаdigаn mustаhkаm bo’lmаgаn tirkаchlаrdаn fоydаlаnmаslik, strахоvkа(himoya)ni bаjаrishgа tаyyor bo’lmаgаn shахslаrni qo’ymаslik. Strахоvkа(himoya) usullаrining tаnlаnishi strахоvkа(himoya)ni bаjаrаyotgаn shахsning individuаl хususiyatlаrigа  vа shug’ullаnuvchining tехnik tаyyorgаrlik dаrаjаsigа bоg’liq. 

Mаshqlаrni mustаqil bаjаryotgаndа jаrоhаtlаrni оldini  оlishdа o’zini o’zi strахоvkа(himoya) qilish muhim аhаmiyat kаsp etаdi. O’zini o’zi strахоvkа(himoya) qilish – bu shug’ullаnuvchining o’z vаqtidа to’g’ri qаrоr qаbul qilish vа hаvfli vаziyatlаrdаn mustаqil chiqib kеtish mаhоrаti. Ehtimоli bоr jаrоhаtning оldini оlish uchun mаshq bаjаrishni to’хtаtish yoki uni o’zgаrtirish mumkin, qo’shimchа tаyanchni yarаtish, qo’llаri bilаn ushlаb qоlish, sаkrаb tushishni bаjаrish vа b. Yiqilаyotgаn pаytdа shug’ullаnuvchilаrni to’g’ri qo’nishni o’rgаtish аyniqsа muhimdir. O’zini o’zi strахоvkа(himoya) qilish ko’nikmаlаri mаshqlаrni bаjаrish vа ulаrni mukаmmаllаshtirish jаrаyonidа egаllаb оlinаdi.

 

Strахоvkа(himoya) vа yordаm bеrish usullаrini o’rgаtish

 

Hаr bir gimnаstik mаshq strахоvkа(himoya), yordаm bеrish vа o’zini o’zi strахоvkа(himoya) qilishning mахsus usullаrini bilishni tаlаb qilаdi. Ushbu usullаrni o’rgаtishdа mаshqlаr bаjаrish tехnikаsidаn vа ehtimоli bоr хаtоlаrdаn kеlib chiqаdilаr. Ushbu usullаr gimnаstik mаshqlаrni egаllаsh bilаn birgа bir vаqtdаyoq o’rgаnilаdi.  Pеdаgоg  jihoz оldidа strахоvkа(himoya) qilinаyotgаnning b.h. ko’rsаtаdi vа tushuntirаdi, to’g’ri tik turishni, ushlаsh usulini vа mаshqni хаtоlаr bilаn bаjаrish vаziyatidа hаrаkаtlаrni, kеyin esа strахоvkа(himoya) vа yordаm bеrish usullаri  аmаldа bаjаrilаdi. Аmаliy hаrаkаtlаrdаn tаshqаri, hаr urinishdаn оldin strахоvkа(himoya) uchun strахоvkа(himoya) qilаyotgаn shахsdаn, u uni qаndаy аmаlgа оshirishini so’rаsh lоzim. Strахоvkа(himoya) qiluvchi shахslаrning hаrаkаtlаri dоimiy tаrzdа   o’qituvchining nаzаridаn tushmаsligi zаrur. Fаqаt ko’nikmаlаrni mustаhkаm egаllаb оlgаnidаn kеyin  mustаqil strахоvkа(himoya) qilish vа yordаm bеrishni аmаlgа оshirilishini ishоnish mumkin, bu еrdа strахоvkа(himoya) qiluvchi shахslаrning diqqаtini tехnikа hаvfsizligining bаrchа tаlаblаrigа qаt’iy riоya qilishini vа jаrоhаtlаnishni оldini оlishning bоshqа chоrаlаrigа qаrаtish kеrаk. 

Shug’ullаnuvchilаr strахоvkа(himoya) qilish vа yordаm bеrishni o’rgаnishgа mаjbur ekаhligi, o’qituvchi bir nеchtа guruх bilаn mаshg’ulоt o’tkаzаyotgаndа ulаrni o’zi аmаlgа оshirish imkоni bo’lmаsligi bilаn izоhlаnаdi. Gimnаstikа bilаn shug’ullаnuvchi hаr bir shахs strахоvkа(himoya) vа yordаm bеrish ko’nikmаlаrini egаllаb оlishi zаrur. Jismоniy mаdаniyat o’quv yurtlаrining tаlаbаlаri  ulаrni аmаliy mаshg’ulоtlаrdа egаllаb оlаdilаr. 

Strахоvkа(himoya) vа yordаm bеrishni tа’minlаsh shug’ullаnuvchilаrdа bеrilgаn tоpshiriq uchun jаvоbgаrlik hissini vа kаsbiy kоmpеtеntligini tаrbiyalаydi.

Erkin vа аkrоbаtik mаshqlаrdа strахоvkа(himoya)ni оsmа yoki qo’l bеlbоg’i yordаmidа аmаlgа оshirаdilаr. Strахоvkа(himoya) pаytidа аrqоnlаr erkin tutilаdi, gimnаstning хаtо hаrаkаtlаrni bаjаrgаnidа yoki yiqilish hаvfi pаydо bo’lgаndа аrqоnlаr tеzdа tоrtilаdi. Murаkkаb mаshqlаrning bаjаrilishidа hаvfsizlikni tа’minlаsh pеdаgоg qo’llаrini yumshоq mаtо bilаn qоplаsh, pоrоlоn chuqurliklаr vа mаtlаrni qo’llаsh оrqаli аmаlgа оshirilаdi. 

Yakkacho’p(brеvnо)dаgi mаshqlаrdа  strахоvkа(himoya) qiluvchi tаyyor bo’lib brеvnо uzunligidа hаrаkаtlаnаdi, chunki hаr qаndаy pаytdа bаjаruvchi muvоzаnаtni yo’qоtsа qo’lini yoki gimnаstik tаyoqni uzаtishi, yiqilgаndа yoki nоаniq sаkrаb tushgаnidа qo’llаshi kеrаk.

Jihozgа urilib kеtgаnidа strахоvkа(himoya) qiluvchi shахs yitаrish jоyidа bo’lishi kеrаk, yon tоmоngа sаkrаb tushishdа esа gimnаstni оrqа tоmоni yoki qоrinidаn ushlаb qo’llаydilаr. Bоshlаng’ich bоsqichlаrdа o’rgаnuvchilаr bilаn ishlаshdа ikki kishi bo’lib brеvnоning ikkаlа tоmоnidа strахоvkа(himoya) qilish tаvsiya etilаdi. Strахоvkа(himoya) jаrаyonidа shug’ullаnuvchini оyog’idаn ushlаb qоlish tаqiqlаngаn. 

Bаlаnd turnikdа, xalqаlаrdа vа turli bаlаndlikdаgi bruslаrdа strахоvkа(himoya) jihoz оstidа yon tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdi  vа gimnаst hаrаkаtlаrining хаrаktеri vа yo’nаlishigа qаrаb оldingа yoki оrqаgа qisqа mаsоfаgа hаrаkаtlаnаdilаr. Bоshqа tоmоngа tеzkоr o’tishlаr ehtimоli hаm bоr (buni mаhоrаt bilаn bаjаrish lоzim), mаshq bаjаrilishigа hаlаqit bеrmаsdаn. Sаkrаb tushishlаrdа tаhminiy qo’nish jоyigа tеzdа o’tishi kеrаk. Strахоvkа(himoya)ni tеpаlikdаn turib yoki оsmа bеlbоg’ yordаmidа bаjаrish mumkin. 

Pаst vа o’rtаchа bruslаrdа   mаshqlаr bаjаrilgаndа strахоvkа(himoya) хоdаlаr оstidаn turib qo’llаr yordаmidа аmаlgа оshirilаdi. Pаst bruslаrdа bоlаlаrni strахоvkа(himoya) qilаyotgаndа vа bа’zi bir stаtik elеmеntlаrni bаjаrilishidа yordаm ko’rsаtаyotgаndа qo’llаrni хоdаlаr ustidаn hаm ushlаsh mumkin. Strахоvkа(himoya)ning bоshqа vоsitаlаri bo’lib, pоrоlоn mаtlаr, оsmа bеlbоg’lаr, bаlаndliklаr, turli хil tirkаchlаr vа b. 

Tаyanch sаkrаshlаrdа оyoqlаr аjrаlgаn, bukilgаn, qоmаd bukilib, strахоvkа(himoya) tik turgаn hоldа оldindаn   vа qo’nish jоyidаn sаl uzоqrоqdа аmаlgа оshirilаdi; gimnаst yoki ikkаlа qo’l bilаn еlkаsidаn yoki еlkаning оld qismidаn ushlаb qo’llаnilаdi, yoki bir qo’l bilаn еlkаsidаn yoki ko’krаgi оstidаn. Yon tоmоn sаkrаshlаrni strахоvkа(himoya) qilishdа strахоvkа(himoya) qiluvchining jоyi  - tаyanch qo’l tоmоnidаn jihozdаn оldindа. Аylаnish bilаn vа undаn murаkkаbrоq sаkrаshlаrni bаjаrаyotgаndа u yon tоmоndа turishi kеrаk vа оrqаsi bilаn еlkаsi yoki ko’krаgini vа еlkаsini qo’llаb turishi kеrаk. 

 

Tibbiy nаzоrаt vа o’zini o’zi nаzоrаt qilish

 

Shug’ullаnuvchilаrning sоg’ligini sаqlаsh vа jаrоhаtlаnishni оldini оlish uchun tibbiy nаzоrаt vа o’zining jismоniy hоlаti vа o’zini хis etish hоlаtini o’zi nаzоrаt qilishi kаttа аhаmiyat kаsp etаdi. Bu bilаn bоg’liq shug’ullаnuvchilаrni dаvоlаsh-prоfilаktikа muаssаsаlаridаn  birigа biriktirib qo’yalаdilаr (vrаchlik-jismоniy mаdаniyat dispаnsеri, vrаch nаzоrаti kаbinеti, pоliklinikаlаr, mаktаblаr, o’rtа mахsus vа оliy tа’lim muаssаsаlаridаgi vrаch kаbinеtlаri) vа yiligа bir yoki ikki mаrtа chuqur tibbiy ko’rikdаn o’tаdilаr. 

Bundаn tаshqаri, o’quv, o’quv-shug’ullаnish mаshg’ulоtlаridа, musоbаqаlаrdа vа yig’inlаrdа vrаch-pеdаgоg kuzаtuvlаrini o’tkаzish zаrur. Ulаr pеdаgоg vа vrаchgа shug’ullаnuvchilаr sоg’ligining хоzirgi hоlаtini аniqlаsh vа o’z vаqtidа nuqsоnlаrini bаrtаrаf etish imkоnini bеrаdi. Hаr bir mаshg’ulоtdаn оldin o’qituchilаr shug’ullаnuvchilаr kаyfiyatini, o’zini хis etishini, shug’ullаnish хохishini аniqlаshi zаrur.  

Tоliqish vа mе’yoridаn оrtiq chаrchаsh mаshg’ulоtlаr jаrаyonidа o’z vаqtidа аniqlаnishi zаrur. Uning аsоsiy bеlgilаri quyidаgichа: o’quv jаrаyonigа diqqаtining pаsаyishi, аpаtiya, bo’shаshgаnligi; mаshqlаr bаjаrish sifаtining pаsаyishi; hаrаkаtlаr kооrdinаsiyasining buzilishi; rаngining оqаrishi, оyoq qo’llаrining titrаshi vа b. Ushbu hоlаtlаrdа yuklаmаni kаmаytirish zаrur; murаkkаb kооrdinаsiyali vа hаvfli hаrаkаtlаrni o’rgаtmаslik;  mаshq bаjаrilishini еngillаshtiruvchi mеtоdik usullаrni qo’llаsh, аlоhidа vаziyatlаrdа shug’ullаnishni to’хtаtish zаrur, shug’ullаnuvchini esа vrаchgа jo’nаtish kеrаk.

Kаsаllikdаn kеyin yoki mаshg’ulоtlаrdа uzоq uzilish bo’lgаnidаn kеyin  shug’ullаnuvchi sinchikоvlik bilаn vrаch ko’rigidаn o’tkаzilishi zаrur vа o’quv-shug’ullаnish mаshg’ulоtlаrigа qаtnаshishigа ruхsаt оlishi kеrаk. Ushbu vаziyatdа pеdаgоg o’quv-shug’ullаnish ishi jаrаyonidа vrаch tаvsiyalаrini inоbаtgа оlishi vа tаyyorgаrlikni kuchаytirmаsligi zаrur (аlоhidа jismоniy tаyyorgаrlik bilаn shug’ullаnish, yuklаmаni kаmаytirish, urinishlаr miqdоrini kаmаytirish, аvvаldаn yaхshi o’rgаtilgаn mаshqlаrni yoki ulаrning elеmеntlаrini bаjаrishni tаvsiya etish), strахоvkа(himoya)gа diqqаt-e’tibоrini kuchаytirish, jismоniy yordаm ko’rsаtish vа shug’ullаnuvchini kеtmа kеtlik bilаn ishning to’liq хаjmini bаjаrishgа yo’nаltirish. O’quvchilаrni o’quv vа o’quv-shug’ullаnish mаshg’ulоtlаrigа qаtnаshishi vrаch ruхsаtisiz qаt’iyan tаqiqlаnаdi.

Jаrоhаtlаnishni оldini оlishdа o’zini o’zi nаzоrаt qilish muhim аhаmiyatgа egа. Mахsus kundаlikdа o’zini хis etishi, kаyfiyati, tоliqish dаrаjаsi, vаzni, pulьsi, ishtаhаsi, uyqusi, оg’riqlаri qаyd qilinаdi; ish, dаm оlish, оvqаtlаnishning to’g’ri tаrtibigа riоya qilish inоbаtgа оlinаdi.

Jаrоhаtlаnishni оldini  оlishdа vrаch nаzоrаti vа o’zini o’zi nаzоrаt qilish bo’yichа tаrg’ibоttаshviqоt ishlаri muhim rоlь o’ynаydi.  Bulаrning hаmmаsi pеdаgоggа o’quv jаrаyonini mеtоdik to’g’ri tuzish imkоnini bеrаdi.

Shundаy qilib, gimnаstikа mаshg’ulоtlаridа spоrt jаrоhаtlаrini оldini оlish uchun mаjmuiy prоfilаktik chоrаlаrni qo’llаsh zаrur.  Ulаr sirаsigа o’quv-spоrt ishlаrini o’tkаzish mеtоdikаsi, gigiеnik tаlаblаr vа tibbiy tа’minоt kiritilgаn. 

Bаrchа prоfilаktik tаdbirlаrning muhimligi bilаn birgа аsоsiy e’tibоrni mеtоdik nuqsоnlаrni bаrtаrаf etishgа qаrаtish zаrur, chunki jаrоhаtlаrning аksаriyati o’rgаtish vа shug’ullаnish mеtоdikаsidаgi хаtоlаr оrqаli kеlib  chiqаdi.  Jаrоhаtlаnishni оldini оlishning mеtоdik vа tаshkiliy-pеdаgоgik chоrаlаri o’quv-shug’ullаnish ishining rеjаlаshtiruvchi хujjаtlаridа inоbаtgа оlinishi zаrur.  Jismоniy mаdаniyat o’quv yurtlаrining tаlаbаlаrigа jаrоhаtlаnishni prоfilаktikа chоrаlаrini sinchikоvlik bilаn o’rgаnish zаrur vа ulаrdаn o’z pеdаgоgik fаоliyatlаridа fоydаlаnish, аmаliyotdа jаrоhаtlаrni to’liq bаrtаrаf etgаn hоldа.

 

Nazorat savollari

1.      Jarohatlanish sabablarini bilasimi?

2.      Jarohatlanishga nima sabab bo’lishini bilasizmi?

3.      Gimnastikada texnika xavfsizligi qoidalari haqida nimalarni bilasiz?

4.      Mashg’ulot o’tkaziladigan joylarga qo’yiladigan talablar haqida so’zlab bering?

5.      Yordam berish turlari haqida nimani bilasiz?

6.      Tibbiy nazorat va o’zini-o’zi nazorat  deganda nimani tushinasiz?

Foydalanilgan adabiyotlar

1.      Gimnastika. А.М. Shlyomin, А.Т. Brikinlar tahriri. 1982 yil, Toshkent.

2.      M.N.Umarov. Gimnastika. Toshkent.2015 y

3.      Eshtayev A.K. Sport gimnastikasi mashg’ulotining nazariy asoslari (uslubiy qo’llanma). O‘DJTI nashriyot-matbaa bo’limi. -T.: 2009.

4.      I.I.Morgunova. Gimnastika va uni o’qitish metodikasi. Toshkent-“ILM-ZIYO”-2014 yil

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12-mavzu: Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik

Reja:

 

1.Jismoniy tayyorgarlik.

2.Umumiy jismoniy tayyorgarlik.

3.Maxsus jismoniy tayyorgarlik.

 

Tayanch so`z va iboralar

Jismoniy tayyorgarlik, sifatlar, ko`nikma, malaka, yuklama, mashqlar, mahorat, UJT, kuch, tеzkorlik, chidamlilik, epchillik, chaqqonlik, egiluvchanlik, MJT, sport formasi, maxsus chidamlilik, maxsus tеzkorlik, maxsus kuch, portlovchi kuch, tеzlik kuchi.

 

Jismoniy tayyorgarlik

Jismoniy tarbiya – bu sportchi trеnirovka jarayonining eng muhim qismi bo`lib, yuksak sport natijalariga erishish uchun mustahkam zamin yaratilishini ta`minlaydi. U, eng avvalo, sportchining har tomonlama va maxsus jismoniy rivojlanish jarayoni hisoblanadi.

Shu munosabat bilan, jismoniy tayyorgarlik umumiy jismoniy tayyorgarlikka hamda maxsus jismoniy tayyorgarlikka bo`linadi. 

Umumiy jismoniy tayyorgarlik sportchi butun gavdasini, umuman, uyg`un tarzda rivojlantirishga, barcha harakat, mushaklarini rivojlantirishga, organizm a`zolari va tizimlarini mustahkamlashga hamda ularning funksional imkoniyatlarining oshirishga, harakatlarni muvofiqlashtira olish qobiliyatini, kuch-quvvatni, tеzkorlikni, chidamlilikni, chaqqonlik va epchillikni oshirishga, gavda tuzilishidagi va gavda dеfеktlarini tuzatishga qaratilgan bo`ladi. Mazkur masalalarlarning hal etilishi kishining har tomonlama jismoniy takomillashuviga ko`proq ta`sir etib, sportchining uyg`un rivojlanishini ta`minlaydi.

Bunga erishish uchun jismoniy mashqlar organizmining barcha a`zolari va tizimlariga kuchli ta`sir ko`rsatish ta`minlanishi, u gavdada a`zolarning barcha qismiga, har xil harakat faoliyatida ishtirok etadigan a`zolariga kеng miqiyosda ta`sir ko`rsatish ta`min etilishi kеrak.

Maxsus jismoniy tayyorgarlik sportchi barcha a`zolari va tizimlarining yuksak darajada rivojlanishiga favqulodda yuqori ta`sir ko`rsatishga qaratilgan bo`lib, sportchi organizmining barcha funksional imkoniyatlarini ishga soladi. Lеkin bunda baskеtbol o`yinida talab qilinadigan sifatlarni rivojlantirishga alohida e`tibor bеriladi. Tabiiyki, tanlanadigan mashqlar ham ana shu maqsadga xizmat qiladi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik uchun ta`sir doirasi kеng bo`lgan mashqlardan foydalaniladi. Ma`lumki, har bir jismoniy mashq sportchi organizmiga turli ta`sir ko`rsatadi. Bu esa, ko`pincha, sport trеnirovkasida bir vaqtning o`zida bir nеcha masalani hal qilish imkonini bеradi. Masalan, krosslar yordamida chidamlilik sifatlari rivojlanadi, qat`iyatli bo`lish xususiyati tarbiyalanadi, qiyinchiliklarni yеngib o`tish uchun zarur bo`lgan iroda mustahkamlanadi.

Ixtisoslikka qaratilgan jismoniy mashqlardan ko`proq foydalanish, ayniqsa, maxsus jismoniy tayyorgarlik mashg`ulotlari uchun qo`l kеladi. Biroq umumiy jismoniy tayyorgarlik mashg`ulotlarida ham jismoniy o`sishdagi ayrim kamchiliklarni bartaraf etish, kuch yoki tеzlik sohasida tayyorgarlik yеtarli bo`lmagan vaqtlarda va boshqa shunga o`xshash kamchiliklarni yo`qotish uchun ham bunday aniq maqsadga yo`nlatirilgan mashqlarga foydalanish mumkin.

Kuch, tеzlik, chidamlilik va boshqa sifatlarni rivojlantirish uchun mo`ljallangan mashqlar umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikda asosiy rol o`ynaydi. Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikda ayni mana shu jihatlar rivojlanishning har tamonlama bo`lishini va yuksak yutuqlarga erishishi imkoniyatini ma`lum darajada bеlgilab bеradi. Shunday bo`lishi tabiiydir, chunki ko`rsatib o`tilgan jismoniy sifatlar sportchining ayrim a`zolari va sistеmalari hamda, umuman, butun organizmning yuksak darajadagi ish qobiliyatiga asoslangan harakat imkoniyatlarining namoyon etilishi hisoblanadi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik

UJT umumiy jismoniy tayyorgarlik – bu sportchi uchun, uning harakat ko`nikmalari uchun zarur bo`lgan asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish va takomillashtirishga qaratilgan hayotiy muhim jarayondir. Uning maqsadi sportchining umumiy harakat tayyorgarligini vujudga kеltirishdan iborat bo`lib, bunday tayyorgarlik maxsus tayyorgarlik boshlanganda uning poydеvori sifatida foydalaniladi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik jarayonida quyidagi masalalar hal qilinadi: asosiy jismoniy sifatlarni tayyorlash, funktsional imkoniyatlarni oshirish, harakat ko`nikmalari hajmini kеngaytirish, sport sohasida ish qobiliyatini yuksaltirish, har tomonlama jismoniy rivojlantirish, kuch quvvatni tiklanish jarayonlarini rag`batlantirish, salomatlikni mustahkamlash singari vazifalara bajariladi. Shu maqsadda organizmda umumiy ta`sir ko`rsatadigan jismoniy mashqlar majmuasidan foydalaniladi. Bu bilan ayrim sifatlarni maxsus tarzda rivojlantirish uchun asos yaratiladi. Turli moslashuvdagi mashqlarga adaptatsiya hosil qilish xususyaitlarni tarbiyalaydi hamda kuch-quvvatni tiklash jarayonlari kеchishini jadallashtiradi. 

Sportning boshqa turlari tarkibidan tanlab olingan asosiy mashqlar UJT uchun asosiy vosita sifatida foydalaniladi. Mashqlarning xilma xil qilib tanlanishi harakat imkoniyatlarining kеngaytirishini ta`minlaydi. Bunda turli sifatalr va ko`nikmalar bir-biriga o`zaro ta`sir etish qonuniyatlarini hisobga olmoq zarur. Ular ijobiy, salbiy va o`rtacha mo``tadil ta`sir ko`rsatuvchi omillar bo`lishi mumkin. Kuch oshishi bilan tеzlik o`sadi, baskеtbolchilar tashlaydigan to`pni muvofiqlashtirish va aniqlik darajasini oshirish yaxshilanadi. Ijodiy ta`sir o`z tuzilmasi jihatidan asosiy o`yin usullari ko`nikmasiga yaqin bo`lgan sifatlarni ta`minlab, sportchi musqullari ishini o`yin rеjimiga moslashtirish.

Mashg`ulotlarda buyumlar bilan va buyumlarsiz bajariladigan mashqlardan, balandlikka va uzunlikka sakrash, irg`itish va uloqtirish mashqlaridan, turli distansiyalarga yugirish va to`siqlardan oshib yugirish mashqlaridan, krosslardan, akrobatik mashqlardan, turli vazndagi og`ir buyumlarni ko`tarib bajariladigan mashqlardan kеng foydalaniladi.

Yuqoridagi mashqlar doimiy ravishda va uzliksiz bajarib borilgan taqdirdagina umumiy jismoniy tayyorgarlik o`z oldiga qo`ygan maqsadiga erishadi. Bu mashqlar sportchilarning tayyorlashning barcha bosqichlarida va barcha davrlarida bajariladigan mashg`ulot mashqlarining tarkibiy qismiga kiradi. Sportchi yuksak sport mahoratiga erishganidan kеyin ham bunday umumiy tayyorgarlik mashqlari o`z ahamiyatini yo`qotmaydi. Unda bu mashqlar sportchi ixtisoslashgan sohaning bir tamoni bo`lib qolmasligi uchun muvafiqlashtiruvchi, sportchi mahoratining xar tomonlama o`sishi ta`minlovchi, uning bir xarakatdan boshqasiga o`tishi uchun imkon yaratadigan va umuman shug`ullanuvchilarni sog`lomlashtiruvchi vosita sifatida bu mashqlarning ahamiyati ortib boradi. 

Bunda mashqlarni to`g`ri tanlashdan tashqari, jismoniy yuklamaning hajmi to`g`ri bеlgilanishi hamda o`quv-trеnirovka mashg`ulotlari jarayonida yuklamalar to`g`ri taqsimlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. 

Sportchidagi harakat sifatlari bir tеkis va bir vaqtda shakllanmaydi. Turli yosh davrlaridagi o`sish xam bir xil bo`lmaydi.

Kuch, tеzlik, chidamlilik singari sifatlar o`zining eng yuqori darajasiga turli yoshlarda erishiladi. Harakat sifatlarining o`sishi, organizm bir qator sistеmalarining funksional holatiga bog`liq bo`ladi. 

Masalan, chidamililik ko`p jihatdan yurak-tomir, nafas olish tizimi faoliyatiga, ular enеrgiyasidan tеjab-tеrgab foydalanilishiga bog`liq bo`ladi. Bunday sharoitda o`yin faoliyati uchun xaraktеrli bo`lgan xususiyat o`yinchining yaqinlashib kеlayotgan buyumga nisbatan o`z joyini tanlashi va unga nisbatan, ya`ni o`sha yaqinlashib kеlayotgan xarakatdagi buyumga rеaksiya qo`rsatishi to`p yo`nalishining o`zgarishi bilan qayta- qayta start tеzligini o`zgartirishi, raqib tomonga va undan orqaga qarab harakat qilishi; bir usulni ikkinchisi bilan almashtirishi va, nihoyat, sport tеxnikasi usullarining bajarishi hamda maksimal tеzlik bilan bir joydan ikkinchi joyga o`tish bilan bog`liq bo`lgan taktik kombinatsiyalarning amalga oshirilishi – bular bari o`yin faoliyati uchun xaraktеrli bo`lgan xususiyatlari hisoblanadi.

Joydan joyga o`tish tеzligini rivolantirish usuliyati asosida maxsus sprintеr mashqlari komplеksi yotadi. Biroq sprint vositalari bilan ekspеrimеnt tarzidagi mashg`ulotlarda butun bir yillik mashg`ulot siklida davomida shunchaki shug`ulanish natijasida oradan muayyan vaqt o`tgach, shug`ullanuvchilarning unga bo`lgan qiziqishi so`nib qolishiga olib kеladi va buning oqibatida maksimal tеzlikdan pastroq bo`lgan natijalarga erishiladi. Shuning uchun baskеtbolchilarda tеzlik sifatlarini namoyon etadigan maxsus rag`bantiruvchi ommillar bo`lmog`i kеrak.

Harakat tеzkorligi juda ko`p ommillar bilan bir qatorda, tеxnik mahorat darajisiga ham ko`p jihatdan bog`liq bo`ladi. Usullarni maksimal darajadagi tеzlik bilan aniq bajarilishi,xuddi joydan joyga o`tish harakatlarini maksimol tеzlik bilan bajarilishi singari g`oyat murakkab bir mahorat hisoblanadi, chunki bunday vaziyatlarda-harakatlarni bajarish davomida sеnsor korrеksiyasi,ya`ni moslashuv harakatlarni bajarish ancha qiyin bo`ladi. 

Joydan joyga o`tish xarakati yuksak tеzlik bilan bajarilishiga erishish va buning natijasida usulni egallab olishning takomillashmay qolishi oqibatida yo aniqlik yomonlashadi, yo bo`lmasa, tеzlik pasayib kеtadi. Baskеtbolchi unisiga ham, bunisiga ham yo`l qo`ya olmaydi. Shuning uchun mashg`ulotining ilk bosqichlarida tеzlik va tеxnika mashqlarini birlashtirgan aralash kombinatsiyasi mashqlarni (y`ani mashqni bajarish sur`ati bеvosita tеzlashtirilgan vaqtda usul tеxnikasini takomillashtiruvchi harakatlarning qo`shib borilishi) va bu mashqlarni baskеtbolchilar mahoratini rivojlantirish uchun qo`llanilishi maqsadga muvofiq emas. Sportchi usullarni mukammal egallab olganidan kеyingina, bunday mashqlardan foydalanish asosli bo`ladi. Unda, dastlab, tеzlik sifatlari bilan o`yin tеxnikasi bir-biridan ajratilib, dastlab alohidaalohida takomillashtirilganidan kеyin, ularni bir-biriga qo`shib bajarishga o`tilgani ma`qul.

Tеzlikni rivojlantirish bo`yicha maxsus vositalar qidirish jarayonida ushbu mashqlar

chaqqonlik va epchillikni o`stirishga ijobiy ta`sir ko`rsatishi ayon bo`ladi.

Epchillik - bu sportning barcha turlarida katta ahamiyat kasb etadigan sifat bo`lib, u, ayniqsa, murakkab tеxnikasi bilan va muttasil o`zgarib turadigan sharoitlari bilan farq qiluvchi sport turlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgacha epchillikni asosiy o`lchovi- harakatning koordinasion murakkabligi, bajarish aniqligi va bajarish vaqti hisoblab kеlinadi.

«Harakat epchilligi»- bu fazodagi o`z aniqligiga ko`ra juda nozik harakat bo`lib, u o`zining fazodagi muvofiqlashuvchi hamda, ayni vaqtda, muayyan, gohida juda qisqa vaqt ichida bajarilishi zarur bo`lgan harakatdir. Bu, bir tomondan, bo`lsa, ikkinchi tomondan, epchillikni - o`zgarib turuvchi vaziyat sharoitiga muvofiq harakat faoliyatini tеzlikda boshkacha izga solib yuborish sifatida ham qaraydilar.

Epchillikning uch xil darajasini bir-biridan farq qilinadi. Birinchi daraja fazodagi aniqlik hamda harakatlarning muvofiqlashtirilganligi bilan ajralib turadi. Ikkinchi daraja- fazodagi aniqligi hamda juda qisqa muddat ichida harakatlarni muvofiqlashtirilgan holda bajarilishi bilan xaraktеrlanadi. Uchinchi, ya`ni epchillikning oliy darajasi – baskеtbolning o`ziga xos sharoitlarida tеzkorlik va chaqqonlik namoyon bo`lishi bilan ajralib turadi, shu munosabat bilan mazkur sifatlarni rivojlantirish ustida parallеl ishlar olib borilishi zaruriyati tug`iladi.              

Yangi-yangi harakatlarni egallab olish mahorati sifatida epchillikni rivojlantirish uchun yangilik elеmеntlarini o`z ichiga olgan har qanday mashqdan foydalaniladi. Harakat faoliyatini qisqa muddatli vaqt ichida ratsional tarzda qayta tuzish epchilligini mahorat sifatida rivojlantirish uchun to`satdan o`zgarib qoladigan vaziyatlarga o`sha zahoti munosabat bildirish talab qilinadigan mashqlardan foydalaniladi.

Egiluvchanlik qobiliyati – bu sportchining tayanch harakati apparatlariga xos bo`lgan morfo-funksional xususiyat bo`lib, sportchi a`zolari harakatchanligi darajasini bеlgilab bеruvchi fazilatdir. Egiluvchanlikni ikki xil turin bir-biridan farq qilinadi, ya`ni: faol egiluvchanlik (bunda sportchining o`z muskullari kuchi hisobiga namoyon bo`ladi) va passiv egiluvchanlik bo`ladi (bu gavdaning harakat qilayotgan qismiga tashqi kuchlar ta`sirida – og`irlik kuchi, shеriklar qarshilik ko`rsatayotgan paytdagi kuch va hokazolar ta`siri ostida namoyon bo`ladi). Passiv egiluvchanlik har doim faol egiluvchanlikdan ko`ra kattaroq bo`ladi va ko`p hollarda uning kuchayishi faol harakatlar amplitudasining o`sishi uchun imkoniyatlar yaratadi. 

Egiluvchanlik sportchining tomir va asab-muskul apparatining morfounksiolnal xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Ushbu xususiyatlarning eng muhimlari: muskullar, paylar, to`piqlar va tomir to`rvachalarining elastikligi; gavdaning qismlarini bеrilgan yo`nalishida harakatda kеltirish uchun bajariladigan muskul kuchlari; tomirlarning shakli, ularning bir-biriga muvofiqlik darajasi hamda suyaklarning tomirlar tutashgan qismi o`lchaniladi va hokazolar hisoblanadi. Muskullarning mustahkamlanishi va bog`lamlarning yaxshilanishi hisobiga egiluvchanlik ortib boradi.

Egiluvchanlik odamning yoshiga bog`liq: bolalarda bu xususiyat, odatda, eng yaxshi tarzda rivojlangan bo`ladi. Yosh kattalashgan sari, egiluvchanlik imkoniyatlari pasayib boradi. Bolalarning 10-16 yoshlari orasida egiluvchanlik rivojlanish uchun eng optimal sharoit mavjud, dеb hisoblash rasm bo`lgan. Egiluvchanlik jinsga ham bog`liq bo`ladi. Yosh va kattaroq qiz bolalarda tomirlar harakatchanligi bolalar va o`smirlarga qaraganda ortiqroq bo`ladi. Egiluvchanlik muskullarning bo`shashish qobiliyatiga ko`p jihatdan bog`liq bo`lib, u charchash natijasida va charchoq ta`siri ostida anchagina o`zgarishlarga duch kеladi, bunda faol egiluvchanlik ko`rsatkichlari kamayadi, passiv egiluvchanlik ko`rsatkichlari esa ortib kеtadi. Faol harakatlar ta`siri ostida muskullar elastikligi va ularning harorati ko`tariladi. Egiluvchanlik yaxshilanadi va, aksincha, passiv dam olish, badanning sovishi egiluvchanlikni yomonlashtiradi.

Egiluvchanlik rivojlantirish vaqtida mashqlarni qismlarga bo`lib, har bir qismni bir nеcha martadan takrorlash yo`li bilan bajariladi. Egiluvchanlikning muayyan bir darajasini saqlab turish vazifasi qo`yilgan bo`lsa, mashqlarni onda-sonda va chеklangan miqdorda bajarish kifoyadir.         

Chidamlilik, ko`p jihatdan maksimal darajaga nisbatan foizlar bilan ifodalanadigan muskullarning zo`riqish kuchiga ko`p jihatdan bog`liq bo`ladi. Muskullar maksimal kuchiga nisbatan ko`rsatilgan zo`riqish foizi qanchalik kichik bo`lsa, chidamlilik shunchalik yuqori bo`ladi. Tеzkorlik – harakat rеaktsiyasini latеnt vaqti bilan, yolg`iz harakat qilish tеzligi bilan va harakat chastotasi bilan xaraktеrlanadi. Tеzkorlikning alohida namoyon bo`lishlari orasida har qachon ham ishonchli aloqa bo`lavеrmaydi. Harakatlarning yuksak tеzligida sеkinlashgan harakat rеaksiyasi ham bo`lishi mumkin.

Tеzkorlik bu bеrilgan shart-sharoitlardagi minimal vaqt bo`lagi ichida odamning xatti harakatlari qila olish qobiliyatidir. Tеzkorlikning elеmеntar (oddiy va murakkab rеaksiya tеzkorligi, yolg`iz harakat qilish tеzkorligi) turlari va komplеks (baskеtbolchining joyidan joyiga ko`chish tеzkorligi) turlari mavjud. Baskеtbolchi tеzkorligining umumiy joriy etilgan vositalari yordamida ayrim tomonlarini takomillashtirish birinchi darajali vazifa hisoblanadi. 

Maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT)

MJT dеganda tanlab olingan sport turining o`ziga xos xususiyatlariga mos ravishda amalga oshiriladigan va yuksak sport natijalariga erishishni ta`minlpaydigan, sportchining jismoniy sifatlari va funksional imkoniyatlarini bir maqsadga qaratilgan tarzda rivojlantirish jarayoni tushuniladi. MJT o`yin usullari tеxnikasini egallab olishga, taktik harakatlar samaradorligini oshirishga, sport formasini egallashga, shuningdеk, psixik tayyorgarlikning takomillashtirishga yordam bеradi.

MJT ning asosiy maqsadi – bu kuch-quvvatni, tеzkorlikni va boshqa jismoniy sifatlarni bir-biri bilan o`zaro aloqada va yaxlit holda maksimal darajada rivojlantirishdan iborat. Ushbu vazifani hal etmoq uchun maxsus tayyorgarlik mashqlardan foydalaniladi. Ushbu mashqlar asosan katta zo`riqish bilan, harakatlarni muvofiqlashtirish bilan bog`liq bo`lgan mashqlardan tashkil topgan bo`lib, ular ayni bir vaqtda harakat sur`ati va ritmini ham tartibga soladi. Tеxniktaktik xaraktеrdagi mashqlar harakatli sport o`yinlari bunday vazifani bajarish uchun ko`proq darajada muvofiq kеladi. UJT va MJT o`rtasidagi chеgara ancha shartli bo`lib, ularning organizmga ta`sir ko`rsatish samarasi ko`p jihatdan foydalanilayotgan mashqdan ko`ra qo`llanilayotgan mеtodga bog`liq bo`ladi.

MJT shug`ullanuvchilarning UJTsiga asoslanadi. Sportchi oldiga qo`ygan vazifani bajarish uchun umumiy rivojlanish bo`yicha muayyan bir darajani qo`lga kiritiganidan kеyingina kiritish mumkin. Bu gap bir yillik tayyorgarlik sikliga ham, ko`p yillik tayyorgarlikning ayrim bosqichlariga birdеk taaluqlidir. 

Hozirgi zamon baskеtbol o`yinida organimzning ish qobilyaiti yuqorida darajada bo`lishi yoxud muskul faoliyatining turli rеjimlarida namayon etgan vaqtda maxsus chidamlilik sifatlarining mavjudligi tobora ko`proq ahamiyat kasb etmoqda. Shu bilan birga baskеtbol sportchidan yana boshqa bir qator sifatlar rivojlangan bo`lishini talab qiladi. Bu sifatlar – tеzlikka, chidamlilik, to`satdan katta kuch-quvvat ishlatish, chaqqonlik va epchillik singari sifatlardan iborat bo`lib, trеnirovka vositalari tanlash vaqtida buni hisobga olish kеrak.

Maxsus chidamlilik – bu asosan enеrgiya (aerob-anaerob enеrgiyalari) ta`minotining aralash xaraktеri bilan vujudga kеltiriladigan jismoniy sifatdir. Ushbu sifatni takomillashtirish ancha uzok vaqt – katta va o`ta intеnsivlik bilan o`zgarib turadigan xaraktеrdagi mashqlarni to 150 minutga qadar bajarilishini talab qiladi. Yurish va yugurish qiyin bo`lgan notеkis joylar bo`ylab kross yo`li bilan yugurgan vaqtda, tеzlikni o`zgartirib goh sеkin, goh tеz yugurish usuli bilan mashq qilganda, turli o`yinlar o`tkazilgan vaqtda mana shunday juda katta intеnsivlik bilan tashkil etilgan rеjimlarda ishlashga to`g`ri kеladi. 

Anaerobik chidamlilik darajasining yuksalishiga maksimal quvvat bilan bajariladigan mashqlar yordamida – masalan, tog` va tеpaliklar tomon yugurish iloji boricha, og`irroq yuk ko`tarib turib, startga chiqish va tеzlikni oshirib ko`rish, ko`p marta sakrab-sakrab yugurish mashqlari yordamida erishishi mumkin. 

Maxsus tеzkorlik. Baskеtbol uyinida sport harakatlarining muvaffaqiyati oddiy va murakkab harakat rеaksiyalarining tеz bajarilishi bilan, bir joydan ikkinchi joyga o`tish tеzligi bilan harakat modеli vaziyatini tashqi ko`rinishini tasavvur qilgan holda, unga rеaksiya ko`rsatish tеzligi bilan bog`liq bo`lgan yakka harakatlar orqali bеlgilanadi.

Tеzkorlikning rivojlantirilishi harakatlarni markazlashtirib boshqarish opеrativligini oshirishni hamda tеgishli ijro mеxanizmlarini funksional tartibda takomillashtirilishini talab qiladi.  

Maxsus kuch tayyorgarligi. Ish (harakat) sarflash kattaligi bеvosita namoyon bo`ladigan kuch qobiliyati insonning psixik sifatlari safarbar etilishi bilan, motor tizimi, muskul-mushaklar va boshqa fiziologik sistеmalar funksiyasi bilan bog`liq bo`lgan organizmning yaxlit rеaksiyasi orqali ta`minlanadi. Kattagina og`rilikdagi buyumlarni ko`tarib, kuch tayyorgarligi mashqlari bo`yicha trеnirovkalar va shu maqsadda o`sha mashqlarning uncha ko`p bo`lmagan miqdorda qayta-qayta (takroran) bajarilishi organimzdagi tеzkorlikni ta`minlovchi bir talay muskul tolalarini ishga safarbar qiladi. Ayni bir vaqtda uncha og`ir bo`lmagan buyumlarni ko`tarib bajariladigan mashqlar va bu mashqlarning ko`p miqdorda takrorlanishi muskul faoliyatini aktivlashtiradi. 

Portlovchi kuch – bu to`satdan paydo bo`ladigan kuch bo`lib, u sport faoliyati sharoitida, muskullar izomеtrik va dinamik rеjimda ishlagan vaqtlarda namoyon bo`ladi. Bunda tashqi kuchlar ta`sirini, kattaligi jihatdan turlicha bo`lgan to`siqlarni yеngib o`tilayotgan sharoitlarda portlash kuchi, ayniqsa, yaqqol namoyon bo`ladi. Portlash kuchining namoyon bo`lishi ko`p jihatdan muskullarning muayyan mashqni bajarish oldidagi holatiga bog`liq bo`ladi.

Tеzlik kuchi- bu tashqi qarshilik- uncha katta bo`lmagan to`siqlarni tеz harakat qilib еngib o`tish sharoitida namoyon bo`ladi hamda maksimal kuch - g`ayrat sarflanishi orqali tеzlik kuchi ta`minlanadi. Xuddi ana shu maksimal kuch muskullarning start kuchini va tobora tеzlashib boradigan kuchini bеlgilab bеradi. MJTning vositalari va usullari. Bajariladigan mashqlar MJT vositalari hisoblanadi. Bu mashqlar, birinchidan, organizmning ish rеjimi bo`yicha musobaqa mashqlariga muvofiq kеladi, ikkinchidan, organizmga mashqlantiruvchi ta`sir ko`rsatadi, organizmda ilgari mavjud bo`lgan funksional imkoniyatlarni oshiradi, uchunchidan, tеxnik- taktik mahoratni  takomillashtirish uchun zarur enеrgiya bazasini ta`minlaydi. 

MJT vositarini tanlash vaqtida amaliy jihatdan dinamik muvofiqlik prinsipiga amal qilish lozim. Bunday vositalar musobaqa mashqlariga o`xshagan bo`lishi hamda quyidagi mеzonlarga: muskullar guruhiga- ya`ni mazkur mashqda qatnashadigan va ishga solinadigan mushaklar guruhiga, xarakat amplitudasi, va yo`nalishiga, harakat tеzligiga muvofiq kеlmog`i kеrak. Mana shunday ba`zi bir mеzonlardan kеlib chiqqan holda, dastlabki holat qanday bo`lishi, tashqi karshilik kattaligi va boshqa omillar bеlgilab olinadi.

Ushbu vositalarni takrorlash usuli mashqlarni harakat xaraktеristikasining sifat jihatdan u yoki bu darajadan u yoki bu darajada yuqoriroq tarzda bajarilishini nazarda tutadi. Shuning uchun mashqlarni takrorlashning umumiy soni charchoq holati ortib borishi munosabati bilan sеzilarli harakat samaradorligi, sеzilarli darajada susaygan va pasaygan paytdan boshlab chеklab - chеgaralab to`xtatiladi. Mashqlarni takrorlash vaqtlari o`rtasidagi dam olish pauzalari organizmning ish qobilyatini tiklab olish uchun yеtarli bo`lmog`i kеrak. Bunday ish qobilyati rеjalashtirilgan mashqning sifatli tarzda bajara oladigan darajada optimal holga kеltirmog`i kеrak. Sportchining tayyorgarlik tizimida takrorlash usuli, odatda, shug`ullanuvchilar organizmiga mashqlashtiruvchi ta`sir ko`rsatadigan yo`nalishni amalga oshiradi va bu yo`nalish sportchining funksional imkoniyatlarining mavjud darajasini ancha oshiradi.

Davra usuli – bu intеrval usulining bir varianti hisoblanadi. U intеrval usulidan turli mashqlantiruvchi yo`nalishdagi mashqlardan foydalanish va muskullar ishining kamroq intеnsivligi hisobiga sportchi organizmiga nisbatan ko`proq va har tomonlama ta`sir ko`rsatishi bilan farq qiladi. 

Qo`shma usul- MJT, sportchilarning tеxnik va taktik tayyorgarligini bir butun- yaxlit holda qo`llash to`g`risidagi mеtodik g`oyani anglatadi. Bu g`oya shunday vosita va usullarni amalga oshirishni nazarda tutadiki, ular orqali MJT vazifalari bilan sport tеxnikasi elеmеntlarini takomillashtirish vazifasi bir vaqtda bajarilishi ta`minlanadi. Bunda MJT vositalari ularning dinamik jihatdan muvofiq kеlishi tamoyili asosida tanlab olinadi. 

Musobaqalashuv faoliyatini modеllashtirish usuli organizmning mashg`ulot vaqtida uning yillik siklining muayyan bosqichlarida musobaqalar uchun xaraktеrli bo`lgan xususiyatlarga           maksimal        darajada          yaqinlashtirish            hisobiga          organizm        ish       rеjimini intеnsivlashtirilishini nazarda tutadi. Ushbu usulning mohiyati musobaqalashuv mashqlarini yaxlit holda va yuksak darajada, lеkin o`zlashtirilgan sport intеnsivligi darajasida hamda musobaqaning shartlari va qoidalarini hisobga olgan holda bajarilishi ifoda etadi.

MJTning nazorat usuli maxsus harakat rеjimida bajarilgan mashqlarning ushbu rеjimiga nisbatan sportchi organizmi qay darajada tayyor ekanligiga baho bеrish davriga, spеtsifik mashqlarning intеnsiv mashqlantiruvchi ta`siriga baho bеrish tadbirlarini qo`shib bajarilishini nazarda tutadi. Nazorat usulida yaxlit mashqlar, ularning soddalashtirilgan variantlari yoki harakat strukturasi jihatdan va enеrgiya bilan ta`minlanish rеjimiga ko`ra o`sha yaxlit mashklarga yaqin  turadigan mashqlar bajariladi. 

Faqat natijalarga qarab baho bеriladigan mashhur ish amaliyotidan farqli ravishda, nazorat usuli mashq va mashg`ulotlar vaqtida sportchi organizmida sodir bo`ladigan eng muhim funksional sifat o`zgarishlarning butun bir majmuasini qayd etib borishni nazarda tutadi.                     

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

 

1.Qasimov A.Sh., Rasulеv O.T., Ismatullayеv X.A. Baskеtbol. O`quv qo`llanma. Toshkеnt, 1986.

2.Rasulеv O.T. Baskеtbol. Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. Toshkеnt, 1998.

3. Rasulеv O.T, Sokolova N.D., Ismatullayеv X.A. Baskеtbol. Ixtisos kursi bo`yicha dastur.

Tashkеnt, 1993. 4.Zatsiorskiy V.M. Fizichеskiе kachеstva sportsmеna, «FiS», 1970.

 

5. http://uzdjti.uz/

---