Халлаан куйаара

ББК 22.6 3. Лапина   И.   Звездное   небо:   иллюстрированная энциклопедия   для   детей.   –   М.:   Аванта+   . М.:Астрель, 2008. – 95 с., ил. 4. Миттон Жаклин и Саймон. Астрономия: Науч.­ поп. издание для старшего школьного возраста. – М.: Издательский дом «ОНИКС 21 век», 2003. – 80 с., ил. 5. Николсон Ян. Вселенная: научно­познавательная литература для младшего и среднего школьного возраста. – М.: «РОСМЭН­ИЗДАТ», 1999. – 63 с.,ил Хомуйан онордулар: Атастыров Ариан Атастырова Е.В. Атастырова Е.В., Атастыров Ариан. Халлаан куйаара/кыра саастаах о5олорго аналлаах ойуулаах атлас/. – Чымнаайы, 2011. ТуЬаныллыбыт литература: 1. Житомирский   С.В.,     Итальянская   Е.Г.   и   др. Астрономия:   энциклопедия/науч.­поп.   издание для детей. – М.: ЗАО «РОСМЕН­ПРЕСС», 2008. – 128 с.ил.  2. Иванов   Петр.   Сулустар   ааттара   //Хатан   №5//.­ 2010. с.34 Гагарин   коппут Кини   тула   то5ус   планета   эргийэр. Олортон   биирдэстэрэ   биЬиги   Сирбит буолар. 3 ракетатын конструктор Сергей Королев онорбута. Бу 1961 сыл муус устар 12 кунугэр   Быйыл   маннайгы   киЬи буолбута. космоска   коппутун   50   сыллаах юбилейын аан дойду барыта бэлиэтээтэ. 18 Кун – биЬиэхэ саамай чугас сулус. Саамай дьон улахан ситиЬиитэ диэн космоска киЬи котуутэ буолар.  Бу киЬинэн Кун Гелий диэн газтан турар наЬаа улахан   шар.   Кини   биЬиги   сирбититтэн 1 400 000   тогул   улахан.   ЫйааЬына буоллар 330 000 тогул ыарахан. советскай   космонавт   Юрий   Гагарин буолбута. 4 Бастакы   астрономунан   греческай 17 философы Аристотелы этэллэр. Кунтэн   бастакы   планета   (чолбон) 16 Меркурий.  Бу астрологическай бэлиэтэ.   кини Сахалыы аата  Мэндэнэ. Кини ыйга олус маарынныыр. Бу планета5а уу да, Сулустары чинчийиигэ улахан кылааты Галилео Галилей киллэрбитэ. Кини 1609 с.   Телескобу   айбыта.   Бу   аппарат   32 тогул чугаЬатан кордорор этэ. салгын да суох. Меркурийы киЬи сиртэн кыайан   корбот.   То5о   диэтэргин   кини кунтэн наЬаа чугас.  5 Кунтэн иккис  чолбон – Венера.  Бу кини астрологическай бэлиэтэ. Сахалыы   аата  Дьэллэнэ.   Кинини киэЬээ,   эбэтэр   сарсыарда   халлаанна коруоххэ   соп.   Кини   сиртэн   саамай сырдык, ча5ылхай  сулус буолан костор. Венера   саамай   сылаас   планета.   Кини кыраадыЬа +500 С.  6 Бу   «Большая   Медведица»   диэн болох   сулустар   маннык   былыргы кинигэ5э ойуулаабыттан эбит.  Сахаларга   биллэринэн   хомуос. БиЬиги халааммытытыгар кыЬыннары – сайыннары баар буолар. КиЬи   сулустаах   халлааны   тун 15 былыргыттан сэнээрэр этэ. Бу   Англия5а   баар   аатырбыт Стоунхендж   диэн   обсерватория. Обсерватория   диэн   куну­дьылы, халааны кэтээн корор сир буолар. 14 УЬус   чолбон   ­   биьиги  сирбит.       Бу кини бэлиэтэ. Сир атын планеталартан атына диэн, киниэхэ   тыынар­тыыннаах   олорор, унээйи уунэр усулуобуйата барыта баар. Кини   уба5ас   уулаах   уонна   салгыннаах (атмосфералаах). хамсааЬына ­88,3 С +52,7 С буолар.  Температуратын   эрэ   костор.   Бу   кини   кун   сырдыгын бэйэтиттэн тэйитэр. Сир бэйэтэ аргыстаах. Бу кини тула 7 Ахсыс чолбон  –  Нептун.  Кини  сиртэн костубэт буолан сахалыы аата суох эбит. 8 кото сылдьар космическай эттик.       Ол ый.   Ый сиртэн 4 тогул кыра. Кини сир тула ыйга биирдэ эргийэр. Ол иЬин биЬиги  кинини  толорутун ыйга биирдэ эрэ коробут. Атын кэмнэ кини быЬа5аЬа      Кини уут­укчу уран курдук. Кинилэри игирэ планеталар диэн аатыыллар. Урантан   атына   диэн   кунэ   биЬиги   курдук илинтэн тахсар. Тохсус,   саамай   кыра,   саамай   тымныы чолбон – Плутон. Кинини билинни  учуонайдар планетанан аахпаттар. Кини  биЬиги ыйбытыттан да кыра. Кун киниттэн  сулус буолан эрэ курдук костор. Плутонна  ­227 С.                      Сэттис   чолбон   –  Уран.   Сахалыы аата умнуллубут.       Кини   61   тогул тоттору   эргийэр,   ол   эбэтэр   кунэ хотуттан   тахсар.   Ол   гынан   баран   кун киниттэн   улахан   сулус   эрэ   буолан костор. Кини метан диэн газтан турар, ол иьин телескобунан сиртэн кордоххо ко5орон костор.  12 Тордус   чолбон   –  Марс.   Сахалыы аата Кураан чолбоно. Кинини атыннык кыЬыл планета дииллэр. биЬиги сирбититтэн улахан. Уран атын планеталартан   уратыта   диэн   кини Кини   уксун тимиртэн   турар,   ол   иЬин   кытаран костор. Марс сиртэн икки тогул кыра. Кини   икки   аргыстаах.   «Фобос»   уонна «Деймос».1971   сыллааха   «Марс   –   3» диэн сэбиэскэй аппарат киниэхэ котон тиийбитэ.     Бу   кини   бэлиэтэ. Кини   саамай   улахан   планета.   Кини   Водород   диэн   газтан   турар.   Юпитер сиртэн 1300 тогул улахан. Кини сыалай 30 аргыстардаах. Онтон туордэ улахан ­ Ио,   Европа,   Калиста,   Ганимед.Юпитер Венера кэнниттэн саамай сырдык сулус буолан костор. 9 Алтыс чолбон – Сатурн. Сахалыы – 10 Бэьис чолбон –  Юпитер. Сахалыы Сэндэли. – ХатааЬын чолбоно. Кини  бэйэтин тула биэс  бэЬилэхтээх. Кини   Юпитерга   олус   маарынныыр. Сатурн саамай элбэх аргыстаах – 60­тан тахса.   Биир   Титан   диэн   аргыЬыгар учуонайдар   олох   баара   буолуо   диэн саба5алыыллар. 11