HAQIQAT MANZARALARI
Оценка 5

HAQIQAT MANZARALARI

Оценка 5
pdf
06.03.2023
HAQIQAT MANZARALARI
G'oziyev Umumiy psixologiya..pdf

ЭРГАШ ЕОЗИЕВ

УМУМИЙ психология




УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

                          МИРЗО УЛУЕБЕК НОМИДАГИ           

УЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ

ЭРГАШ ЮЗИЕВ

УМУМИЙ ПСИХОЛОГИЯ

Психология мутахассислиги учуи Дарслик

УЗБЕКИСТОН ФАЙЛАСУФЛАРИ МИЛЛИЙ

ЖАМИЯти НАШРИЁТИ

ТОШКЕНТ — 2010

Такризчилар:

Низомий номиДаги Тошкент Даалат пеДагогика университета умумий психология кафеДраси муДири, психологи фанлари Доктори З. Т. НИШОНОВА;

Мирзо УлуП5ек номиДаеи ГзМУ  психология кафефаси Доценти, психология фањшри номзода Л. С. ТУРСУНОВ.

Мазкур Дарслик умумий психология фанига башшланган бузлиб, психологияга киршп, шахс ва унинг инДивиДуал-типологик хусусиятлари тучрисиДаги материалларни УзиДа мужассамлаштирган. Дарсликнинг УтмишДошлариДан Фарки шунДаки, унДа барча психологик категориялар, муаммолар янгича метоДологик ёнДашув негизига суянган холда талин килинаДи. Унине бош кисмиДа психологцянинг преДмети, таДџщо,т метоДлари, принциплари, психиканинг эволюцион тарщкиёти, фаолият ва онгнинг психологик та-улили умумлаштирилган.

Дарсликнинг кейинеи са.уифалариДа шахс тУјрисиДа тушунча, унинг тузилмаси, назариялари, асосий метоДлари, шахс эупиёжлари, мотивацияси, кизикИШИ, эмоцияси (д-иссиёти), характера, ироДасп, кобилияти, темперамента, бшшш жараёњтари халда уларнинг психологияси фаниДа Урганилаши масалалари уз ифоДасини топган.

Дарслик психолог мутахассцсларни назариЙ ва амалиЙ маатумотлар Дилан куроллантириш имкониятига эга.

Дарслик психолог мутахассислареа, аспирантларга ва олий мактаб Укитувчиларига мулжалланган.

Взму Ущув метоДик Кенгашининг 2008 йил Мажлис карори билан нашрга тавсия этилган.

ISBN 978-9943-319-71-4

(О Узбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 201 О.


МУКАДДИМА

Тигирма биринчи аср фан ва техниканинг янги бир юксалиш палласига кирганлиги билан, шунингДек, карама-карши ТИЗИМЛщ) • бархам топаанлиги билан Узига хос ахамият касб этаДи. ХМ аср жалон цивилизациясига олтин харфлар билан бипшлган сон-саноксиз зарваракларга эга б'лиши билан бирга экология муаммоларининг юзаеа чикарганлиги туфайли бошка асрларДан кескин ажралиб тураДи.

Ер куррасиДа фаровонлик, мул-к'лчилик, тинч, осойишта хаёт б'лиши учун китьалараро, миллатлараро хамкорлик йјлга Ойилиши, экологияни мусаффолаштириш учун стратегик куроллар ва технологияни зарарсизлантириш, она залинни ва мовиЙ осмонни авайлаш ЛОЗИМ. Ер фарзанДи Деган нуктаи назар билан жахонДаги миллат ва элатларни хамкорликка ундаш оркалигина абадийлик конуниятини саклаб колиш мумкин, холос.

Маьлумки, жамият ва табиат УртасиДаги муносабатларни таДкик этишга ложалланган фанларДан биттаси психология хисобланаДи. Психологик билимларни ижтимоиЙ хаётнинг барча жабхалариДа татбщ этиш Олами кенгайиб бориши унинг масоулияти ва нуфузи ортаётганлигиДан Далолат бераДи. Худди шу боис психолог мутахассисларга нисбатан ижтимоиЙ буюртманинг купайиши уларни хозирги замон талабига жавоб бераДиган ДаражаДа тайёрлашни тарзо килмоџ)а. Испщлол шарофати туфайли ИЛмИЙ ёнДашувларга, олдинги метоДологик муаммоларга холисона муносабатДа флиш ИМКОНИЯТИ вужуДга келДи. Мамлакатимиз ПрезиДенти И.А.Каримов асарлариДа, Узбекистон Республикасининг «Таьлим пфрисиДаги конун»иДа, «КаДрлар тайфлаш мИЛИЙ Дастури»Да, «МИЛИЙ тя за миллий истиклол мафкураси» ожжатиДа мутахассислар олДига улан талаблар ва масьул вазифалар юкланмокДа.

Ана шу вазифаларни амалиётДа уз ифоДасини топтиришДа умумий психология Фани мухим роль јЙнаЙДи. Мутахассислар тайёрлаш жараёниДа умумий психология Фани касбий билимлар, Оникмалар ва малакаларни шакллантириш борасиДа устувор Урин эгаллайДи. Шунине учун психолог ихтисослигиДа ушбу фан уч йил мобайниДа јТитилаДи.

з

 Мазкур Дарслик умумий психология Дастурига асосланган холда ярати,1ИН б'либ, талабалар учун зарур материаллар изчил равишДа, муайян тартибДа жойлаштирилганДир. ДарсликДа умумай психологияга кириш, шахс ва унинг инДивиДуал-типологик хусусиятлари, билиш жараёнлари юзасиДан маьлумотлар умумлаштирилаДи. Назарий ва амалий материаллар нисбати максаДга мувофщ таксимланган бјђлиб, назария билан амалиёт бирлиги принципига тула риоя килинган.

Дарслик психология мутахассислигининг бакалавриатура боскичи учун мужалланган.

4

БИРИНЧИ БУЛИМ

ПСИХОЛОГИЯГА КИРИШ

1 БОБ. ПСИХОЛОГИЯ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ

1. Психология хацида тушунча

Жакон фанларининг муайян конуниятларга асосланиб туркумларга киритилишига кура, психология Фани бу тизимда нуфузли урин эгаллашига барча объекгив шарт ва шароитлар етарлидир. Катьий ишонч билан айтилган фикрнинг замирида бир катор мухим хам табиий, хам ижтимоий омиллар ётиши шак-шубхасиздир. Чунки психология Фани ИНСОНИЯТ ТОМОНщЩН кашф килинган фанларнинг ичида энг мураккаби бУлиб, биосферик таыимотдан келиб чиккан холда психика юксак даражада ташкил топган материянинг хусусиятини акс этгирувчи категория сифатида Урганилиб келинган, Лекин бугунги кунда неосферик таьлимотга биноан фазовий муносабатлар, сайёралараро апокалар, узаро таъсирлар, моддалар, заррачалар, нурлар харакати, алмашиниши, ОШИЛИШИ тУгрисида мулоказалар, фаразий асосда бУлса хам, юритилмокда. Айникса, биосферага кириб келаётган моддаларнинг узаро бирикуви, муайян фазовий майдоннинг хосил Килиши, тупланиши инсон тана аъзоларига ижобий таъсир кУрсатиши, натижада фав10'лоддаги холатлар содир бУлиши, кашфиётлар юз бериши, инууц•щущ_ (лотинча intueri — синчковлик, диккат билан карамок ёки ички сезгирлик демакдир) шаклдаги рухий холатларнинг кучайиши намоён бУлиши мумкин. Булар каторига телепатик (юнонча — tele узокни, pathos — сезаман деган маъно англатОи) •самаралар, ута сезгирлик, экстра- сензитивлик (лотинча extra — уга, sensus — сезгирлик дегани), экстрасенслик (ЛОТИНЧа extra — Урга, SenSUS — кис киламан маъносини билдиради) каби психологик колатларнинг кечиши сабабларини киритса бУлади. Шунингдек, омадсизлик, ичикишлик, касалнинг интизор кутиши, насиб этмаслик, ишкиЙ кечинмалар, ТУШДа аён бУлиш каби рукий холатлар, ходисалар ханузгача ишончли далиллар билан ТУШунтириб берилгани йУк. Аммо бу борада билиш объекти (лотинча objectum — жисм демакдир) билан субъектининг (лотинча subjectum — ташки оламни билувчи инсон) бирикувида психологиянинг кулай имкониятга эга эканлигини таъкищлаб утиш Уринлидир.

Ушбу фикрни якколлаштириш максадида айрим мисоллар ва талкинларни кайтадан тамил килиб угамиз. Жумладан, чакалок дунё тини кУришдан эътиборан идрокида теварак-атрофни ва унга мехригиёси билан термилаётган кишилар мухитини акс эпира бошлайди, даставвал объектив (ташки) ва субъектив Кички, одамлар Уртасидаги) мухитга мослашиш содда инстинктлар (лотинча instinctus — табиий Озратувчи, щуцув.усусият демакдир), шартсиз рефлекслар (лотинча ret1exus — акс эггириш) ёрдамида оддий таъсирланиш ва таассурот тарзида намоён бУлади. Тараккиётнинг мазкур даврида у Узлигини тушуна ва англай олмайди, хатго бунинг юзага КеаЛЪ4ШИ хакида мулохаза ЮРИТИШИ хам асло мумкин эмас. Бола бир ёшгача даврда тез суръатлар билан ривожланади, йил давомида унинг жисмоний аъзолари 50 фоизгача такомиллашиши мумкин. Жисмоний усиш психик (рухий) тараккиётни тезлаштиришга пухта замин хозирлайди, натижада куфиш, ушлаш, юриш, талпиниш, разабланиш ва оониш, самимийлик хам бегуборлик сингари инсоний туйгулари вужудга келади, нутк фаолияти пайдо бУлиши унинг тушуниш даражасини янги бир сифат боскичига кУтаради. Психиканинг муайян хусусиятлари, холатлари, ходисалари, хоссалари, сифатлари, фазилатлари, конуниятлари оркали моддий дунёни тушуна боради ва унда уз фаолиятипИНГ мазмунида барча объектларни амалга ошира бошлайди. Болалик дунёсининг ички мураккаб катламларидан аста-секин «узлик»ни, щахсий «мен»ликни тушуниш туйгуси, сезиш, лис килиш жараёнлари шакллана бошлайди хамда у ёки бу хар хил хусусиятли тУсикларни еНГИШ имконияти рУёбга ЧИкади. Мазкур тараккиёт боскичи психология фанида «мен» даври ёки «узлик»ни англаш даври деб юритилади, у болада нугк пайдо бу%лганидан бошланиб, бир неча ривоклаНИш боскичларини уз ичига камраб олади. «Мен» даврининг англашилган шакллари ва кУринишларининг намоён бУлиши усмирлик даврига тури келади. Усмирлик даврида умл ва кизларнинг рукиятида узликни англашга 60FJMk бир талай муаммоли саволлар ва уларнинг турмушда карор топтириш туй№улари, истаклари, орзулари пайдо бУлиб, кУпинча бу нарсалар якка шахснинг «кимлиги», «кандайлиги», «кимга ва нима учун кераклиги»га йУналтирилади. Боланинг психик хусусиятлари, функциялари (лотинча functio — ижро этиш, бажариш деган маъно англатади) уни котршаб турган жонли ва жонсиз табиат ажойиботларини жисмоний ва ижтимоий воситалар оркали эгаллаш учун хизмат килади.

Худди шунга ухшаш узлигини аНГЛаШ жараёни инсоНИЯТНИНГ барча тарихий ва эволюцион (лотинча evolutio — табиий равишда узгариш) тараккиёти даврларига хос хусусият саналади. Ибтидоий жамиятда кишиларнинг куч-куввати яшаш учун курашга ва ташки дунёни эгаллашра сарфланган, ана шу тарика табиат хакидаги дастлабки биЛИМЛар тажриба сабоклари оркали Узлаштирилган. Ярим Йирткич колатдаги аждодларимиз оловни кашф килганлар, ёввойи хайвонларни овлаганлар, табиат неъматларидан бахраманд бУлганлар ва худди шу кабилда табиат билан таниша бошлаганлар, моддий дунёнинг сахийлиги, табиатнинг эхсонлари ва офатлари, хайвонот оламини маданийлаштириш (хонакилаштириш), ер илмини Урганиш бУйича билимларнинг тупланиши натижасида инсон табиатнинг кулигидан кутила бортан сониядан эътиборан Узлигини (кимлигини) англаш имконияти турила бошлаган. Лекин у даврнинг одамлари болага ухшаб узлигини окилона, одилона, омилкорлик билан тасаввур эта олмаганлар. Инсоният тараккиётининг тарихий даврларида кишиларда ички рукий имкониятлар юзага чика бошлаган, турма майл ва лаёкатлар аломатлари аста-секин истеъдодга, кобилиятга айлана борган. Аммо бу жараён бирининг урнига иккинчисини механик (юнонча mechanike — юрол ёки содда тарзда демакдир) равишда юзага келтНЛИГИНИ билдирмайди, балки, аксинча, мураккаб сифат Узгаришлари, органларнинг такомиллашуви, тажрибаларда тУпланган татбикий билимлар тартибга солинаётганлигини ифодалайди. Инсоннинг жисмоний (биологик), рухий (психик), ижтимоий (социал) ривожланиши натижасида ер куррасида моддий дунё, маънавият, ёзув, санъат, адабиёт, Фан, техника яратилган. Буларнинг замирида инсон тафаккури, онги, акл-заковати, кучли иродаси, мустаккам характери (юнонча charakter — киёфа, хислат дегани), ижодиёти, хаёлоти ётади. Инсоният тараккиётининг муайян боскичида одам узини хаяжонлантирган, таажжубга солган саволларига жавоб ИЗЛт.Ц имконияти вужудга келган. Бунинг натижасида «Инсон кандай фикрлайди?», «Одам кандай янгилик яратиши мумкин?», «Ижод килиш кай йУсинда пайдо бУлади?», «Моддий дунёни„кай тарика бУйсундириш мумкин?», «Акд-заковатнинг узи нима?», «Инсонга унинг ички рухий дунёси кайси конунлар асосида бУйсунади?», «Инсон узига узи таъсир утказа оладими?», «Узгаларга-чи?» каби турли-туман муаммолар ечИМИНИ кидиришга каракат килади. Мана бунинг барчаси психологик билимлар тумлиш нуктасини вужудга келтиради ва ана шу дакикадан бошлаб инсон умни узи англайди. Бинобарин, психологик билимлар намоён бУлиши узини узи англашнинг омилига айланади, улар борган сари тобора уйкунлашиб, мутаносиблашиб бориб, изчил, узлуксиз алокага усиб угади. Бебако ахамиятга эга бУлган инсониятнинг буюк ютути — бу тафаккурнинг кашф килинишига олиб келди. Авваллари унинг фикри, хаёли ташки дунёни эгаллашга каратилган бУлса, тафаккур кашф килинган даврдан бошлаб субъект-объект (инсон фикрлаши ташки оламга каратилган) муносабати Урнини субъект (инсоннинг фикри узини узи англашга йУналтирилган) муносабати эГај1-


лай боради. Демак, инсон объектив дунёни субъектив тарзда акс эттириш оркали узини узи тадкик КИЛИШДж мураккаб, калис ИШНИ амалга оширишга карор килади. Ана шу боисдан психология Фанининг вазифалари кулами кенгайди, мураккаблашди, ички таркибида кескин бурилиш ясаб, уз предметига инсонни илмий жихатдан Урганишдан ташкари узини узи англашни хам киритди.

Психология фаниниг бошка фан сохаларидан фаркли томони шундан иборатки, унинг амалий, татбикий жихатлари мавжуд бУлиб, ижтимоий турмушнинг барча жабхаларида бевосита катнашади, муайян даражада таъсир Утказади. Психология бошка фанлардан фаркли Уларок уз татбикий маклумотлари, натижаларининг кУпкирра, кУпёклама жанлиги билан тубдан ажралиб туради ва мутлако бошка сифат кУрсаткичига эта. Айниксчт, бу борада узини узи бошкариш алохида ахамият касб этади, ШУНИНГ учун у табиатни Урганиш ИЛМщщН тафовугланиб, узининг психик жараёнлари, функциялари, холатлари, лиссиёти, иродаси, характери, темпераменти кабиларни бошкаришда уз аксини топади. Инсон узини англай бориб, уз инсоний хислати, хусусияти, сифаги, хулкини Узгартириш ИМКОНИЯТИГа эга бУлади.

Хозирги кунда жалон психологияси Фани узини узи бошкариш ва такомиллаштириш, узини узи Олта олиш, узига узи буйрук бериш, узини узи тарбиялаш бУйича бой материаллар тУплаган, бу эса уз навбатида инсон муносабати, максади, холати, кечинмалари Узгариши ва янгидан ЯРШIИШИ хакида илмий-татбикий маьлумотлар беради, кундалик турмуш психологияси ранг-баранглигини таъминлаб туради. Психология инсон психикасини аниклаш, шакллантириш, янги шароитга кучириш, ТТ(ОМИЛЈИШТИРиш, ривожланиш динамикасини таъминлаш, янги сифат боскичига Утишини кайд КИЛИШ имконияти борлиги билан ута амалий, татбикий фанга айлангандир. Психология фанининг сохалари унинг амалиёт учун мухим ахамият касб этишидан далолат беради (хучкшунослик психологияси, клиник психология, мехнат психологияси, савдо психологияси, социал психология, педагогик психология, махсус психология, спорт психологияси ва коказо). Психология амалий, татбикий жилатдан уз предметига эга бУлиб, амалий социал психолог, инженер (мухандис) психолог, оилавий психотерапевт, тиббиёт психологи, мактаб психологи каби сохаларни уз ичига камраб олгандир.

Юкорида билдирилган фикрларга якун ясаб, шу нарсани алолида таъкидлаб утиш керакки, психология Фани кума тарихга эга булишита карамай, у жуда навкирон фандир, чунки илмий психология НеМИС психологи В. Вундт томонидан 1879 Йилјда Лейпциг (Германия) университетида асос солинган биринчи экспериментал лаборатория 0ЧИЛИШИДаН бошланади. Шунинг учун эндигина рефлексияни (лотинча ref1exus узининг рухий холатини тамил КилИШ дегани) илмий жихатдан Урганишни психология Фани предмети таркйбига киритиш даври (мавриди) келди.


Психология Фани табиатшунослик фанлари ва фалсафа негизида пайдо бУлган бУлиб, то ханузгача унинг на туманитар, на табиий фанлар каторига киритилиши аниклангани йУк, лекин шунга карамасдан, уни хар иккала йУналишдаги сохалар бУйича тупланган манлумотлар, конуниятлар бирлашувининг махсули деб аташ мумкин. Аммо психологиянинг таркибида хам гуманитар, хам ижтимоий билимлар мавжуд бУлишидан •катьи назар, у алохида хусусиятга эга бУлган мустакил фандир. Бизнингча, (Э.“, унинг мохиятини ёритиш учун бошка манбага мурожаат килиш какикатга ЯКИНрок маыумот бериши эктимол, Чунки психология Фани яккол инсон фазилати, муайян тараккиёт хусусиятлари, механизмлари, конуниятлари, узига хослик, алохидалик, яккахоллик табиати юзасидан бахс юритади. Психология фанини тамил килишда унинг кай фан сокаси билан алокасини аниклашдан кура илмий ва кундалик турмуш психологияси Уртасидаги муносабат тУррисида мулоказа юритиш максадга мувофикцир. Маълумки, хар кандай фан негизида одамларнинг турмуш ва амалий тюкрибаси муайян даражада уз аксини топган бУлади. Масалан, кимё предмети моддаларнинг хусусиятлари, уларнинг зичлиги, огирлиги, узаро бирикуви тУгрисидаги кундалик турмуш билимларига суянади, математика Фани сонлар, МИКДОРИЙ муносабатлар, геометрик шаклларнинг хоссалари, тригонометрик функциялар хакидаги инсон тасаввурлари асосига курилади. Лекин психология юзасидан ана шундай мулохазалар юритиш ёки билдириш мумкин эмас, чунки, унинг замирида тубдан бошкача узига хослик ётади. Хар кайси uraxc кундалик турмушнинг узига хос психологиК билимларини эгаллаган бУлиб, уз савияси, салохияти билан турлича камолот кУрсаткичига эгадир, хатго турмуш тажрибасида тУпланган билимлар илмий психологик билимлардан устунрок туриши хам мУМКИН (Кари бИЛТННИ — пари билмас). Чунки йирик ёзувчилар (шахслараро муносабат ва муомала, мулокот хусусиятлари юзасидан кузатувчанликка эгадирлар), врачлар, Укитувчилар, рухонийлар, савдогарлар узлуксиз равишда кишилар билан муомалага КИРИШИШЈИРИ натижасида уларнинг Ички дунёси ва хулк-атворига оид билимлар билан юксак даражада юроллангандирлар. Лекин хар кандай ИНсонда хам озми ёки купми психологик билимлар мавжуддир, бунинг далили сифатида одамларнинг бир-

7. бирларини тушунишлари, таъсир утказишлари, хулк-атвор окибатини олдиндан башорат КИлиш, кишининг яккахол хусусиятларини хисобга олган холда унта ёрдам кУрсатишни таъкищлаб УГИШНИНГ узи кифоя.

Энди кундалик турмушнинг психологик билимлари билан илмий психологик билимлар Уртасидаги тафовутлар юзасидан мулохаза юритиш айни муддаодир. Кундштик турмушга оид психологик билимлар, дасгаввал, яккол ва алохида олинган холат, вазиятни уз ичига камраб олади. Масалан, синчков бола уз муддаосига етиш учун отасига, онасига, бувасига, опаси камда акасига хар хил услуб билан таъсир утказади, турлича воситалардан фойдаланади. У кУзланган максадига эришиш учун капа ёшдаги одамларнинг индивидуал-типологик хусусиятларини хисобга олган холда иш тутади. Кундалик турмушга оид психологик билимлар анил ВВИЯ'ГГа каратилганлиги, бирор шахсга йУналтирилганлиги билан илмий психологик билимлардан Фарк кила-

Илмий психология эса муайян методлар, воситалар, услублар, усуллар, операциялар ёрдамида маьлумотлар туплаш ва уларни умумлаштиришга интилади, изланаётган объектнинг хусусияти, холати, муносабати, ботаниши кабиларни акс этгирувчи илмий тушунчалар, таърифлар, конуниятлар, хоссалар ёрдамида психологик механизмлар кашф килишга каракат килади.

Одатда, шахснинг хусусиятлари, сифатлари, фазилатлари, хислатлари, хулк-атворлари, хатги-харакатлари бУйича турмуш шароитидаги билан фан оламидагилар (капо илмий тушунчалар, атамалар) узаро ухшаб кетса-да, лекин илмий психологик мазмун, мохият, мажмуа узининг тузилиши, таркиби, аНИУЏIИГИ, мантикан изчиллиги, маънонинг йимклиги билан кескин ажралиб туради.

Юкорида юритилган муло,хазалар кундалик турмуш тажрибасида тУпланадиган ПсИхОЛОГИК билимлар билан илмий билимлар орасидаги дастлабки (биринчи) фаркни шархлашга йУналтирилганлиги боис алохида ахамият касб ЭТцИ. Лекин шу нарсани ёддан чикармаслик керакки, турмушга оид амалий психологик билимларга асосланмасдан туриб, илмий психологик назарияларни яратиш мумкин эмас. Холбуки шундай экан, амалий билимлар генетик келиб чикиши нуктаи назаридан бирламчи хисобланади.

Шу нарсани алохида таъкидлаб утиш зарурки, кундалик турмуш психологик билимлари аксарият лолларда фаросатлилик, сезгирлик, топкирлик хусусияти асосида интуитив тарзда намоён бУлиши кузатилади. Бунинг асосий сабаби шуки, купинча эгалланаётган бИЛИМлар каётий тажрибада учраган вокеликка нисбатан муносабат, амалий синовлар негизида вужудга келади, кейинчалик ундаги айрим Дара-ЛЛИК ва нуксонлар силликланади. Шунинг учун ундай психологик билимлар махсус услублар ёрдамида кабул килинади, аммо манТИКИЙ Тц.ЛИЛ килинмасдан туриб тУрридан-тУт:ри муомала тизимига узатилади.

Турмушда учрайдиган гудањларнинг кар хил шањлдаги хархашалари ва уларнинг максадга эришиш истаклари кундалик хаётий тирибаларнинг синовларида тобланади, сезгир болалар капа ёшдаги одамларнинг заиф ва мустахкам томонларини пухта Урганадилар, бу борада муайян карорга келганларидан сунг хар кайси шахсга яккахол ёндашишини амалиётга татбик килиб кУрадилар. Ана шу тарика амалий психологик билимлар маълум тизимга киритилади, уларнинг баркарор хусусият касб этганлари эса турмушда Олланила бошланади.

 Ижтимоий хаётда (мухитда) жуда куп учрайдиган, айникса, Укитувчилар, мураббийлар, тренерлар, рахбарлар, врачлар фаолиятида намоён бУлувчи таълимий, тарбиявий, тиббий услуб арзимас ижобий силжишни пайкаш имкониятини яратади. Амалий фаолиятда эришилган ушбу самара психологик тамилга мухтождир, чунки уни келтириб чикарувчи объектив ёки субъектив омилларни далиллаш анча мушкулдир. Бунинг учун Узгаларга таъсир утказиш усули, уларда ички имкониятга ишонч туйгусини УЙГОТИШ }$'ЗЕОВЧИСИ, таъсирга берилувчанликни кучайтирувчи мотињлар (французча motif Озгатувчи сабаб маъносини билдиради) табиатини чуют так,ЛИЛ килиш керак. Факат мана шу йУл билангина силжишнинг психологик маъно касб этишини далиллаШ мумкин, холос.

Хаётий психологик билимларнинг илмий псиХологик билимлардан Фарки шундан иборатки, илмий жихатдан асосланган билимлар англашилган, ,маНТИКИЙ пупа, окилоналик хусусиятига эга бУлади. Илмий психологик билимлар фараз ва рояларни илгари суриш дакикасидан бошлабок шакллана боради, улардан келиб чикадиган окибатларни мантикан текшириш бИЈКЖ якунланади. Бунда хам О.лра сурилган гоялар текшириш жараёнида бирон-бир тасдик ёки инкор маъносига эришсагина илмий психологик билимлар тизимига КИРИШЛади.

Хаётий психологик билимларнинг илмий психологик билимлар билан киёсланищини давом эттирсак, унда улар Уртасидаги тафовутлар янада якколрок кузга ташлана бошлайди. Узидан узи маълумки, хаёт психологиясида тУпланган билимларни мерос сифатида бевосита колдириш ёки уларни ёш авлод онгига кайсидир йУл билан узатиш имконияти уга чеклангандир. Чунки кекса (капа) авлод томонидан яратилган турмуш психологиясини ёш авлод тУгридан-тУгри кабул кила олмайди. Хар бир ёш яккахол равишда хаётий психологик билимларни шахсий тажрибасидан Утказганидан кейингина уларнинг тУррилигига ишонч косил килади. Ана шу боисдан кекса ёки катга авлод билан ёш авлод Уртасида юз берадиган низолар, тушунмовчиликлар узлуксиз, тухтовсиз РаВИШДа давом этаётганлиги сабабли абадият конуниятларига айланиб кетгандир. Авлодлар Уртасидаги карама-каршиликлар, аНГЛаШИлмОВЧИЛИК ТУСИЕИ, каёт диалектикасини вужудга келтириб, мангулик муаммосига айланиб Колган инсоф, Иймон, нафосат, адолат, эрк тушунчалари атрофидаги баксларни давом эттиришга пухта замин хозирлайди. Илмий психологик билимлар бундан фарми Уларок тажрибаларда, илмий тушунчалар ва конуниятларда янада ойдинлашади, суз ва аломатлар оркали, нутк ёрдамида муайян ёзма нутк манбаларида колдирилади. Шунинг учун уларнинг ёйилиш кУлами кенг, таркалиш суръати тездир.

Кундалик турмушда тУпланадиган психологик билимлар кузатишлар, мулохазалар у ёки бу яккол холатга нисбатан карорга келишлар замирига юрилади. Илмий психологик билимлар ташхис КИЛИШ, синаш, тажриба (эксперимент) Утказиш оркали бир вокеликни бир неча марта такроран текширишлар ёрдамида умумлаштирилади. Агарда кундалик турмуш психологиясининг материаллари табиий равишда рУй берган вазият, холат, вокелик кабиларни тамил килиш натижасида юзага келса, ил,МИЙ психологик билимлар кенг камровли тажриба маълумотларига таянии. Тажрибалар эса бир неча боскичлардан, кисмлардан ТЕШЈКИЛ топган холда вазиятлар табиий куринишини кутиб Утирмасдан, балки зарур шарош яратилади.

Шу факгни (омилни) яна бир маротаба таъкидлаш Уринлики, илмий психологияда капа хажмдаги материаллар, шу жумладан, ниятлар, хусусиятлар умумлаштирилади, инсоннинг ички имконияти, истеъдоди, ИШЧаНЛИГи, кобилияти юзасидан умуминсоний тавсифга эга бУлган теран хулосалар чикарилади. Бунинг натижасида одам ПСИХИКаСИНИ анимаш, башорат килиш, айрим рухий нуксонларни тузатиш, нохуш кечинмаларнинг олдини олиш имконияти турилади, бу эса ИжтиМоИЙ, ижтимоий-психологик борланишлар момятини окилона тавсифлаш учун хизмат килади. Ижтимоий ва яккахол турмуш огирликлари ва ташвишларини камайтириш, аклий хамда жисмоний зУрикишларни пасайтириш, шахслараро низоларни бартараф этиш сингари саъй-харакатларни факат илмий психологик материалларга асосланган холда амалга ОШИРИШ мумкин.

Шунинг учун психологиянинг турли сокалари (ёш психологияси, педагогик психология, тиббиёт психологияси, социал пеихология ва бошкалар)да Утказилган тадкикот ищлари илмий асосда психика, психик колат, психик ходиса, психик жараён, психик функция, психик хусусият, ижодиёт, фаолият, онг, хулк, муомала сингари тушунчалар бУйича материаллар тУплаб беради, шунингдек, психик акс этТИРИШНИнг (физик, физиологик, психик, онг, узини узи англаш) моддий асослари, механизмлари юзасидан конуният очишга имкон яратади, хат-го инсоННИНГ Узлигини англаш ва бошкариш сари етаклайди.

Энди психология фанининг предмети тУррисидаги саволга жавоб беришга каракат килайлик. Маълумки, психология тарихида бу муаммони тамил КИЛИШГа баришланган сон-саноксиз тадкикотлар мавжуддир. Лекин улар какида батафсил фикр юритмокчи эмасмиз, чунки бу нарса навбатдаги параграфда берилиши режалаштирилган.

«Психология» (юнонча psychelogos) сузини узбек тилига таржима килсак, у оКоН», «рук» хакидаги «Фан, таълимот» деган маъно англатади. Бирок хозирги даврда «жон» тушунчаси урнига «психика»ни Оллашда давом этмоџамиз. Лингвистик нуктаи назардан «жон», «психика» тушунчалари айнан бир хил маЪНOНИ билдиради. -ј1екин «психика» тушунчаси бугунги кунда «жон»дан кенгрок кУламга эга бУлиб, хам кузга куринувчи, хам кузга кУринмовчи томонларини узида акс этгиради. Психиканинг таркибийлисмларифаолият, хулк, МУОмала яккол намоён бУлиш хусусиятига эга бУлса, билиш жараёнлари, психик холатлар, ички кечималар, ижодий режалар, илмий фаразлар мияда мужассамлашгани учун улар кузга кУринмайди. Психология фанининг кейинги даврдаги тараккиёти улар Уртасида бир талай•тафовутларни келтириб чикарди.

Психика турисида дастлабки тасаввурга эга бУлиш учун даставвал психик ходисалар мохияти билан танишамиз. Одатда, психик ходисалар деганда ички, субъектив тажриба фактларнинг (вокеликнинг) намоён бУлиши ТУШУНИЛЩ(И, бОШ}фЧа суз билан айтганда, психика хаётнинг сезги, идрок, хотира, тафаккур, хаёл каби хар бири алохида олинган яккол шаклларидан иборатдир. Ички, субъектив тажрибанинг узи нимани англатади? Инсондаги Овонч ёки зерикиш тутулари, унинг нималарнидир эсга тушириши, бирон-бир ХОХИШ ёки интилиш кечинмалари, хотиржамлик ёки хаЯЖОнлаНиш, хадиксираш хисларининг барчаси шахснинг ички дунёсини таркибий кисмларидир, яъни буларнинг хаммаси субъектив психик ходисалар саналади.

Субъектив ходисаларнинг асосий хусусияти — уларнинг бевосита субъектга тааллуклилигидир. Агар инсон идрок килса, сезса, фикрла-


са, эсласа, ХОХИш билдирса, албатта ана шу кодисаларни бир даврнинг узида тушуниб (кузатиб) хам туради. Инсон интилса, иккиланса, бир карорга келса, биз уларнинг барчасини содир бУлаётганлигини англаб турамиз хам. Шунинг учун психик ходисалар бизнинг рухиятимизда содир бУлишидан ташкари, улар бевосита куз унгимизда намоён бУлиб туради. Образли килиб айтганда, одаМНИ}4Г ички дунёсида турли ходисалар вужудга келади, кечади, одатда, шахс бундай ходисаларни харакатлантирувчи кучи хамда уларнинг томошабини хисобланади.

Юкорида таъкидлаб утилган субъектив ходисалар хусусиятидан келиб чиккан холда айрим психологлар психология Фани субъектив кечинмаларнинг пайдо бУлиши ва уларнинг кечиши билан шурулланиши зарур, унинг асосий методи узини узи кузатиш (шахснинг уз фикрлари, хис-туйгулари ва хатти-харакатларини узи кузатиши) бУлмој:и керак, деган хулосага келадилар. Лекин психология Фанининг кейинги даврдаги тараккиёти бундай чекланганлик Фанни муглако таъминлай олмаслигини тасдиклади.

Психиканинг турли шаклларда кУриниши, жумладан, психик жараёнлар, англашилмаган холатлар, хулк-атвор, ПСИХ0СОМаТИК (юнонча psyche — окон», somo — «тана» маъносини англатади) ходисалар, инсон акл-заковати ва кулининг муъжизакорлиги моддий ва маънавий маданият махсулини яратди. Хар кандайфактларда (вокеликда), ходисаларда психика намоён бУлади, Узининг хусусиятларини ажратади, факат улар оркалигина психикани Урганиш мумкин.

Психологик вокелик-факт деганда субъектнинг ички кечинмаларининг таркибий кисмлари билан бир каторда уларнинг объектив шакллари (хулк-атвор, тана харакати, жараёни, фаолият максули, икгимоий-маданий ходисалар) орка-ли психиканинг хусусиятлари, холатлари, конуниятларини Урганиш тушунилади. Бошкача суз билан айтганда, инсон онгидан ташкари, унга 60ГЛИК бУлмаган холда хукм сурувчи объектив борлик, яъни атрофимиздаги нарса ва ходисалар, мухит, ШаРОИТ ва бошкаларнинг психикада акс этиши психологик вокелик деб аталади.

Шундай килиб, юкорида биз психология тУррисидаги тасаввурлар, унинг предмети хамда унга кирувчи илмий тушунчалар, психологик холатлар, вокелик юзасидан фикр алмашдик, илий психологик материаллар Уртасидаги 60ЕЛИЮIИК ва тафовут бУйича мулохаза юритдик.

Бугунги кунда психология тугрисидагина эмас, балки унинг сохалари бУйича хам бой илмий материаллар тУпланган. Жахон психоло-


гия Фани тажрибасидан мана бундай сохалар МУСТЦИЛ тадкикот предметит эга экаНЛИГИ хакида ишончли далиллар мавжуддир: мехнат психологияси (инженерлик психологиясщ авиация психологияси, космик психологияси), педагогик психология (таълим психологияси, тарбия психологияси, олий макгаб психологияси, махсус психоломя, истеъдод психологияси), тиббиёт психологияси (психотерапия, психогигиена, психофармокология, патопсихология), юридик психология (мехнат тузатиш, суд психологияси, суд психологик экспертизаси), харбий психология, савдо ва реклама психологияси, спорт психологияси, ёш психологияси, КИёСИЙ психология, психофизиология, экспериментал ва амалий психология кабилар.

Психология предмети Оидагиларни камраб олиши зарур:

1)   психологик бИЛИШ жараёнлари (сезги, идрок, хотира ва коказо);

2)   психиканинг шакллари (фаолият, хулк, муомала);

З) психиканинг колатлари (кайфият, хаёлпаришонлик кабилар); 4) психиканинг ходисалари;

5)   психиканинг хислатлари, фазилатлари, сифатлари, хоссалари;

6)   психиканинг конуниятлари;

7)   психиканинг механизмлари;

8) психик шароит, мухит, вазият;

9)  узаро сабабий ботанишлар;

10)                      тадкикот методлари, воситалари, материаллари, принциплари ва хоказо.

2. Психология фанининг вужудга келиши

Психология фанининг вужудга ЕСЛИШИ, шаклланиши, ривожланиши турисида батафсил маълумот бериш ушбу курс учун шарт эмас, чунки унинг психология тарихи сокаси мавжуддир. Шунга карамасдан, психология фанининг пайдо бУлиши каКИјЩГИ айрим илмий материаллар, маьлумотлар юзасидан кискача мулохаза юритиш максадга мувофик.

Инсониятнинг ижтимоий-тарихий тараккиёти давомида УфДИМГИ одамлар табиий хамда ижтимоий эхтиёжларидан келиб чиккан холда ибтидоий жамоа аъзоларининг психологик хусусиятларини аниклаш, улардан шахслараро муносабатларда оки.лсжа фойдаланиш, Узининг хатти-харакати, Шт(СИЙ фаолияти ва муомалага киришишида уларни хисобга олишга интилиб яшаб келганлар. КУП минг йиллик ижтимоИй каёт тажрибаларига асосланган равишда одамлар шахснинг индивидуал (лотинча individuum — алохида, яккахол одам) хусусиятларини жон билан борлашга ва унинг таъсири билан изоџашга каракат КИЛИШГан. Кадимги одамларнинг тасаввурларига караганда, инсон танасида жон жойлашган бУлиб, у шахсга оид хусусиятлар, хислатларни вужудга келтириш имкониятига эга эмиш. Кадимги аждодларимизнинг окон» турисидаги тасаввурлари шунга 60ГлиК, мутаносиб тушунчасини келтириб ЧИ}фРДИ ва бунинг натижасида анимизм (лотинча anima — «жон» дегани) таьлимоти инсоният томонидан кашф килинади. Ибтидоий халкларнинг тасаввурларида рух инсоннинг танаси билан узвий бОРЛИК колда суради, гУёки яшайди. Шунинг учун ижтимоий ходисалар, хатго онг, шунингдек, реал вокеликлар (улим, уйку, бехуш бУлиш, бетоблик) кабиларни содда тарздаги моддийлик (мавжудлик) -нуктаи назаридан таллин килишга уринганлар. Содда тафаккур шакллари билан юролланган КиИМГИ одамлар атроф-мухит тугрисидаги ранг-баранг холатлар, ходисалар мохиятини илмий жихатдан далиллаш имкониятига эга бУлмаганлиги сабабли ИДРОК килинган нарсани унинг №КИКиЙ мохияти тарзида акс эпиришган. Уларнинг тасаввурларида куйидагича талкинлар кенг урин эгаллаган:

1)                    улим — уйюгнинг бир тури, лекин рул баъзи бир сабабларга кура танага кайтиб келмайди;

2)                    туш куриш — уйкудаги танани тарк этиб юрган харакатдаги рухнинг таассуротидир;

З) рух — инсоннинг айнан узидир;

4)                     рухнинг эхтиёжлари, турмуш шароитлари тирик одамникидгн тафовугланмайди;

5)                     маркумларнинг рухлари муайян машрулотлар тизимига, ижимоий конун-коидаларга риоя КИЛУВЧИ хамжамиятни яратар эмиш;

б) тирик инсонлар билан маркумларнинг рули бир-бирига 60ЕЛИК бУлиб, моддий жихатдан узаро алокадордирлар.

Кадимги инсонлар табиатнинг ющрати (куч-№вати) олдидаги заифлиги туфайли якка ШиС хам, жамоа хам рухга итоаткор тарзи; а тасаввур этилиши натижасида дин, ибодат тушунчалари пайдо бут ДИ.

Инсониятнинг ИЖТИМOИЙ-ТаРИХИЙ тараккиёти давомигу•.

режалаштириш, ишлаб чикариш муносабатлари, ишлаб чикаригл кучлари ва уларнинг табакалашуви, одамлар тафаккурининг ривожЛанит.ГИ туфайли жоннинг (рухнинг) моддийликдан ташкари хусусияти, куриниши юзасидан роялар вужудга келади. Бунинг натижасида анимистик тасаввурлар Урнини рухни борликнинг натуралис: (лотинча natura — табиат маъносини англатувчи) фалсафий тарзида изомаш намоён була бошлади:

1.   Рудоламининг ибтидосини ташкил килувчи нарсалар (сув, хаво, олов)нинг инсонлар ва хайвонларга жон багишловчи шакли (Фалес эрамиздан олдинги Vll — Vl асрлар, Анексимон V аср, Гераклит Vl— V асрлар);

2.   Эрамиздан олдин ижод килган юнон файласуфларининг ил мий изланишлари натижасида материянинг жонлилиги, яъни гилозоизм (юнонча hule — «модда» zol «хает» маъноси) тУгрисидаги роя юзага келади;

З. Материянинг жонлилиги хакидаги РОЯНИ ривожлантирган атомизм (юнонча atomos бУлинмас дегани) намояндалари (Демокрит эрамиздан аввалги V—IV асрлар, Эпикур lV—lll асрлар, Лукриций аср) бир канча фикрларни илгари сурдилар, жумладан:

а) рух танага жон багишловчи моддий жисмлар;

б) моддий асос сифатидаги акл;

в) чётни бошкарувчи идрок вазифасини бажарувчи аъзо;

г) рух билан акл тана аъзолари, бинобарин, уларнинг узи хам танадир;

д) улар шарсимон, кичик харакатчан атомлардан иборатдир.

Атомистларнинг фикрлари тамили шуни кУрсатдики, унда тананинг (жонли нарсанинг) акс эггиришидан тортиб то психикага (юксак ам идрокгача) жонлилиги хусусиятининг материяга хос хусусият эканлигининг эътироф этилиши уша давр учун буюк илмий вокелик ЭДИ.

Юкоридаги психолог олимларнинг мулохазалари организмнинг анатомик-физиологик тузилиши, миянинг таркиби сингари моддий асосларга суянган холда реал Фокеликни тушунтириш имкониятига эга эмас эди. Худди шу омилдан келиб чиккан ХОЛДа ИНСОННИНГ тафаккури, шахсий фазилатлари, унинг максад кУшташи, гавдани идора этишга кобиллигини Да-ЛИЛЈШШ тУгрисида фикр юритиш мураккаб рухий жараён хисобланади.

Жумладан, Афлотун (эрамиздан аввалги 428-27 —347 йиллар) жоннинг таркибий кисмлари тУгрисидаги тушунчани психологияга олиб киради: а) акл-идрок, б) жасорат, в) орзу-истак кабилардан иборат бУлиб, улар бош, кУкрак, корин бУшлигига жойлашгандир. Афлотун психологияда дуализм (лотинча dualis ИККИ мустакил маъно билдиради) таълимотини рухий оламни, тана билан психипни иккита мустакил нарса деб изохлайди.

Афлотуннинг шогирди Арасту (эрамиздан олдинги 384—322 йиллар) узининг таыимотида психологияни табиий— ил,мий асосга куриб, уни биология ва тиббиёт билан боглаб тушунтиришга эришган. Арастунинг «Жон» тУгрисидаги китоби маълум бир давр учун тараккийпарвар манба вазифасини бажаради. Унда одамларнинг ва хайвонларнинг кундалик хаётий лахзаларини кузатиш оркали яккол вокеЛИКНИ тасвирлаш, тамил КИЛИШ жараёнлари мужассамлашгандир. Арастунинг таъкидлашича, жон кисмларга бУлинмайди, лекин у фаолиятнинг озикланиш, кис этиш, каракатга келтириш, акд, идрок каби турларга оид кобилиятларда рУёбга чикади. Унинг мулохазасича, сезги билишнинг дастлабки кобилияти, у тасаввур шаклида из колдириши мумкин.

Кадимги дунёнинг кейинги рИВOЖЈКIНИши паллиарида психологик гоя.лар мукамаллашиб, унга оид таянч тушунчалар вужудга кела бошлади, хатго рук хозирги замон ПС'ИХИКасИ каби кУлланиш кулами кенгайди.


Психика категориясининг негизида идрок ва тафаккурдан ташкари онг тушунчаси юзага келди, бунинг натижасида ихтиёрий харакатлар ва уларни назорат килиш имконияти турилди. Масалан, румолик шифокор Гален (эрамиздан олдинги П аср) физиология ва тиббиёт ютукларини умумлаштириб, психиканинг физиологик асослари тУгрисидаги тасаввурларни янада бойитди. Унинг илгари сурган гоялари «онг» тушунчаси талкинига муайян даражада якин-лаШа,ДИ.

XV11 аср биология ва психология фанлари тараккиёти учун мучим давр бУлиб кисобланади. Жумладан, француз олими Декарт (1596— 1650) томонидан хулк-атворнинг рефлектор (райриихтиёрий) табиатга эга ЭКаНЛИГИНИ кашф этилиши, юракдаги мушаиарнинг ИШ.лаШИ (фаолияти) кон айланишнинг ички механизми билан бошкарилаётганлиги тушунтирилиши мутим ахамият касб этади. Айникса, рефлекс (лотинча ref1exus акс ЭТТИмШ) организмнинг ташки таъсирга конуний равишдаги жавоб реакцияси сифатида талкин КИЛИНИШ, асабмушак фаолиятини объектив тарзда билиш воситасига айланди, сезги, ассоциация, эхтирос юзага КеЈТИИЈИНи изомашга имкон яратилди.

Психология фанининг илмий асосга курилишида ингли3 олими Гоббс (1588—1679) рухни муглако рад этиб, механик харакатни ягона ВОКиИК деб тан олиб, унинг КОНУНИЯТЩ)И психологиянимг хам конуниятлари ЭКаНЛИГИНР1 таъкидлади. Унинг негизида эпифеноменализм (юнонча epi ута, phainomenon райритабиий ходиса) вужудга келди, яъни психология танадаги жараёнларнинг сояси сингари рУй берадиган рухий ходисалар тУррисидаги таыимотга айланди.

Нидерландиялик олим Спиноза (1632—1677) онгни капа кУламга эга материядан сира колишмайдиган вокелик, яъни яккол нарса деб тушунтирди. У детерминизм (лотинча demerminara белгилайман) принципининг, яъни табиат, жамият ходисаларининг, шу жумладан, псикик ходисаларнинг объектив сабаблари билан белгиланиши хакидаги таьлимот тармботчиси эди.

Немис мугафаккири Лейбниц (1646— 171 б), инглиз файласуфи Жон Локк (1632—1704), инглиз тадкикотчиси Гартли (1705—1757), француз Дидро (1713—1784) кабилар гоялар ассоЦИа1_ГИЯСИ (борланиши) конуни, ИХ[РОК ва тафаккурнинг пайдо бУлиши, кобилиятлар психологияси хакида мухим таълимотларини яратиш билан фаннинг риВОЖЛаНИШИГа мухим лисса Ошдилар.

XVlll асрга келиб нерв системасини тадкик КИЛИШДа улкан ютукларга эришилди (Галлер, Прохазка), бунинг натижасида психика миянинг функцияси экаНЛИГИ хакидаги таълимот вужудга келди. Инглиз тадкикотчиси Чарльз Белл ва француз Франсуа Мажанди томонидан ёзувчи ва харакат нервлари Уртасидаги тафовут очиб берилди, унинг негизида рефлектор ёйи деган янги тушунча психология Фанида пайдо бУлди. Буларнинг натижасида ихтиёрий (онгли) ва ихтиёрсиз (онгсиз) рефлектор турлари кашф килинди. Юкоридаги илмий кашфиётлар таъсирида рус олими И.М. Сеченовнинг (1829—1905) рефлектор назарияси рУёбга ЧИКлИ ва ушбу назария психология фанининг физиологик асослари, механизмлари, бош мия рефлексларининг узига хос хусусиятлари табиатини очиб бериш ИМКОНИятИга эга бУлди.

Психология фанининг экспериментал, психоаналитик, бихевиористик, эмпирик, эпифеноменалистик, гештальт, ассоциатив, бург, психогенетик, редукционизм, солипцизм, гуманистик, биогенетик, социогенетик каби йУналишлари томонидан тУпланган маълумотлар хозирги замон психологиясини вужудга келтирди. Худди шу йУналишларнинг ранг-баранг методикалари, методлари умумий психология фанининг предметини ва унинг тадкикоти принципларини аниклаб берди.

З. Психиканинг физиологик механизмлари

ПсихикаНИНГ рефлектор табиати, хусусияти тУ»Исида мулохаза юритилганда рус олими И. М.Сеченов ва унинг ШОГИРЩЮРИ томонидан тУпланган материаллар тасаввур этилади. И.М.Сеченовнинг «Бош мия рефлекслари» номли асарида катьий равишда фикр билдиришича, «онг ва онгсиз хаётнинг барча харакатлари руи бериш усулига кура рефлекслардан иборатдир». Психик ходиса сифатида онгнинг каракати танасиз руднинг хусусиятига эмас, балки тадкикотчининг мулохазасига караганда, рУй бериш, вужудга келиш усулига, тузили-


шига биноан рефлексга ухшаш хислатга эга бУлган жараёндир. Шундан келиб чиккан холда фикр янада ривоклантирилса, психик (рукий) ходиса инсоннинг шахсий гояларини, Киссий кечинмаларини, сезги ва идрок жараёнларини узи кузатиш жараёнида акс этувчи вокеликдангина иборат эмас. Балки у рефлекс сингари ташки Озг:атувчиларнинг гаъсирини ва унга жавобан билдириладиган каракат реакциясини хам узида мужассамлаштиради. Маълумки, И.М. Сеченовгача бУлган психологик, физиологик назарияларда инсоннинг онгида образлар, тасаввурлар, мулохазалар, роялар тарзида инъикос (акс) эттирилувчи ходисаларни психология фанининг предмети сифатида тан олинар эдгт. Лекин бу психологик вокелик Сеченов томонидан организмнинг мухит билан узаро таъсир харакатининг алохида шаклидан иборат эканлиги, психологик яхлит жараённинг айрим холатлари, унинг лахзалари тарикаси тушунтирилди. Психологияда тан олиб келинаётган психик жараёнлар онгнинг ичида тугилади ва унинг ичида якунланади, деган И. М. Сеченов томонидан инкор килинади, асоссиз даъво эканлиги таъкид.ланади.

И. М. Сеченовнинг фикрича, психик ходиса бус-бутун (яхлит) рефлектор каракат туфайли юзага келувчи ва унинг максули бУлиши билан бирга хам вужудга келмаган, лекин таъсир утказиш эхтимоли мавжуд кутилмадан бохабар килувчи омил функциясини хам бажаради, яъни илгарилаб кетувчи башорат вазифасини ижро этади. Бундай Дадил илмий мушохадалар психик жараёнлар умуман кандай роль Уйнаши мумкинлиги, уларнинг урни тУгрисида тасаввурга эга бУлиш учун мод.дий негизни вужудга келтиради, Психик жараёнлар организмда сигнал ва бошкарув (регулятив) функциясини икро этиб, узгарувчан шарт-шароитларга каракатни мослаштиради, шунингдек, мазкур дакикада юкори самарага ЭРИШИШНИ таъминлайди. Психик жараён миянинг бУлмалари (таркибий кисмлари) функцияси тарикасида ташки олам (борлик) тУгрисидаги ахборотнинг кабул кИЛИНИШИ, сакланиши, кайта ИШЈЮНИШИНИ увида мужассамлаштирувчи жавоб фаолиятининг идора килувчиси кисобланади. Шунинг учун одамларнинг билимлари борлик тУгрисидаги тасаввурлари, шахснинг шахсий тажрибаларининг Йигиндиси (мажмуаси) рефлектор каракат таркибига киради. Шундай килиб, психик ходисалар деганда миянингташки (куршаб турган олам) ва ички (физиологик тизимдаги организмнинг холати) таъсирларга жавобини тушунмок керак. Бошкача суз билан айтганда, психик ходисалар: биринчидан, бу фаолиятнинг фавџлодда таъсир этаётган (сезгирлар, идрок), иккинчидан, утмиш тажрибада (хотира) акс этган кузратувчига жавоб тарзида рУёбга чикадиган, мазкур таъсирни умумлаштирадиган, учинчидан, пировард натижаларни (тафаккур, хаёл) олдиндан пайкашга ёрдам берадиган, тУртинчидан, монотон таъсиротлар окибатида фаолиятни (хис-туйгу, ирода) кучайтирадиган ёки сусайтирадиган, бешинчидан, умуман фаоллаштириб юборадиган, Узгача таъсиротлар натижасида уни тормозлайдиган, олтинчидан, шахс хулк-атворидаги (темперамент, характер ва коказолар) тафовутларни аниылайдиган доимий регуляторлари (идора килувчилари)дир.

Шуни таъкидлаб утиш ЖОИЗКИ, И. М. Сеченов психиканинг рефлекторлиги ва фаолиятнинг психик жихатдан бошкарилиши таълимотини хаспУшлаб берди. Бу ИЛЕОР гоя, мухим таьлимот, назария рус олими И.П.Павлов (1849—1936) томонидан экспериментал тасдикЛанДИ ва хусусий холатларда кенг кУламда якколлаштирилди. ИЛ. Павлов хам одамларнинг, хам хайвонларнинг ташки мухит билан узаро каракати мия билан бошкарилиши конуниятини очган эди. Унинг мазкур конуниятларга тааллукли карашлари йигиндиси биринчи ва иккинчи сигналлар тизими тУгрисидаги таълимот тарикасида фан оламида арзигулик маце эгаллади.

Теварак-атроф мухитидаги нарса ва ходисаларнинг кУриниши, эшитилиши, жид таркатиши, товланиши, енгил ёки огирлиги, каттик ёки юмшоклиги кабилар хайвонлар учун шартсиз озгатувчи сигнал бУлиб хизмат КИЛади, кейинчалик улар шартли рефлексга айланиши мумкин. Хайвонлар уз хатги-харакатларида, И.П. Павлов таъбири билан айтганда, биринчи сигнал системасининг сигналлари («биринчи сигналлар»)га риоя этадилар. Бинобарин, уларнинг психик фаолияти биринчи сигналлар системасц, боскичида амалга ошади ва унга узлуксиз равишда амал килади. Инсон фаолияти ва хулк-атвори учун хам биринчи сигнал системаси,нинг сигналлари (яккол, тасаввурлар, тимсоллар, образлар) уларни бошкариши, йУналтириши, каракатланТИРИШИ фаоллаштиришда мухим ахамият касб этади. Масалан, йУл (куча) коидалари, автомобиль, электровоз сигналларИ, хавф-хатар белгилари шахс учун мулим роль Уйнайди. Шуни унутмаслик керакки, инсоннинг хулк-атворини сигнал Озгатувчилар механик [жВИШда бошкармайди, балки мазкур «Узгатувчиларнинг мияга Урнашиб Колган тимсоллари, яъни сигналлари бошкариб туради. Муайян тимсолга эга бУлган тимсоллар нарса ва ходисалар тУгрисида сигнал жунатади, бунинг натижасида инсоннинг хатти-харакатини бошкариб туради.

Одамларда хайвонлардан фаркли уларок, биринчи сигналлар системаси билан бир каторда иккинчи сигналлар системаси хам мавжуддир. Иккинчи сигналлар системасининг сигналлари одамлар томоНИДж талаффуз этилган, кабул килинган, эшитилган, укилган тушунчалар ва сузлардан («иккинчи сигналлари»дан) ташкил топади. Одатда, биринчи сигналлар системасининг сигналлари тимсолиЙ сигналлар, уз навбатида сУзлар билан алмаштирилади, узатилади. СУЗ биринчи сигналлар системаси сигналлари Урнини бОСИШИ, умумлаштириши ва улар вужудга келтирадиган жамики хатги-каракатларни амалга ошириши мумкин. Сигналнинг кузатувчилари билан уларнинг мияда сУзларнинг мазмуни, м0Хияти, маъноси тарзида мужассамлашувини узаро тафовутлаш максадга мувофик. Мабодо, сузнинг мат,носи шахсга таниш бУлса, у холда унинг хулк-атворини бошкара олади, табиий ёки ижтимоий мухитга мослашувини таъминлашга ёрдам кУрсатади. Агарда сузнинг маъноси нотаниш бУлса, у одамга факат биринчи сигналлар системасининг сигналлари тарзида таъсир ужазади ёинки шахс учун муглако кийматсиз, ахамиятсиз нарсага айланиб колади. Юкоридаги мулохазалардан келиб чиккан холда психика объектив бОРЛИКНИНГ субъектив образининг вокелик тарзида мияда акс этиши деб бахолаш мумкин.

Психикани акс этгириш имкониятини тури, окилона талкин КИЛИШ учун билиш назарияси, билиш манбалари, шакллари, услублари, хакикатни улчаш мезонлари, воситалари, йУллари кабиларга илмий ёндашиш лозим. Психикани Урганишда объект билан субъектнинг хам, К0РЛИКдаги хатги-харакатини кисобга олиш Ша№НИНГ борлик Оррисидаги билимларининг ЧИНЛИГИ (хакикатлиги), инъикоснинг Ухшашлиги муаммолар ечимини топишга пухта негиз хозирлайди.

Психология Фани психикани Урганишнинг тадкикот методларига, яккол вазифаларига, излаНИШНИНГ ранг-баранг мавзуларига эга бУлиб, вазият ва шарт-шароитдан келиб чиккан холда уларга мурожаат килади.

Психология Фани таъсир кУрсатувчи (Утказувчи) объектлари хисоб.лаНМИШ субъектнинг ички психик (рухий) холатига, шунингдек, ташки таассуротлар натижасида вужудга келадиган Узгаришлар жараён сифатида кай йУсинда кечишини текширади. Психология же этгирилувчи нарса ва ходисаларнинг инъикос жараёнига айланиш механизмларини, субъектнинг уз фаолиятини режалаштиришни, назорат КИЛИШни, бошкаришни тадкикот этади.

Психика фаоллик хусусиятига эга бУлиб, у майлларда, макбул ечимни КИјДИришда, хатги-№ракат вариантлари эхтимоллигини хаёлдан утказишда, ундашда, турткиларда уз ифодасини топади. Худди шу боис психик акс этгириш (инъикос) суст нарса эмас, балки у каракат, хатти-харакат, таъсир, узаро таъсир кабиларни танлаш, КИёСЈШШ, излаш, ажратиш билан бевосита алокадор шахс фаолиятининг мухим жабхаси саналади.

Хозирги замон психологиясида фаолият, жараён ва хулк-атворнинг фаол бошкарилиши тескари алока аппаратининг ИШЛтиИНИ такозо этади (П.К.Анохин, А.Н.Бернштейн ва бошкалар). Тескари алока тушунчаси кибернетика, физиология, психология фанларида кенг куламда фланилиб келинмокца. Тескари апока психология билан физиология фанларида кар бир жавоб каракати хал килинаётган вазифа (муаммо) мияда балоланилиши тушунилади. П.К.Анохин нуктаи назарича, организмда муайян цикл билан иш бажарувчи яхлит система мавжуд. Мазкур системада марказдан жавоб каракатига буйрук берилишининг бирорта хам лахзаси тескари йУналишда (перифериядан марказга караб) харакатнинг натижаси какида зудлик билан ахборог (тескари алока) юборилмагунча туга.лланмайди. Тескари алока аппарати (системаси) ёрдами билан организм уз каракатининг натижасини образ (тимсол) билан таккослаб Оради. АЛА. Бернштейн талкинича, натижага нисбатан образ олдинрок пайдо бУлади, вокеликнинг узига хос модели тарзида унинг юз бериши тУгрисида олдиндан (илгарилаб кетиб) ахборот, хабар, маълумот беради («башорат эктимоллиги» назарияси).

П.К.Анохин ва А.Н.Бернштейн назарияларига асосланган холда психиканинг мавжудлиги каракатнинг изчил дастурини (программасини) тузиш, олдинига ички режада иш бажариш, хулк-атвордаги эхтимол кУринишларини танлаш, боскичларини амалга ошИРИШ туфайли каракат Килиш имкони турилади.

Табиатшунос мулохазаларича, биологик эволюция жараёнида шахс психикаси хулк-атворни бошкаришнинг алохида аппарати тарзида пайдо бУлади, сифат жихатидан Узгариб боради. Ижтимоий мухит, шахслараро муносабат, жамоавий, оилавий турмуш (каёт) конунлари, конуниятлари таъсири остида одамлар шахсга айлана бошлайди (ИЖТИМОИЙМШУВ натижасида), уларнинг хар бирида микромухитнинг, камол топган тарихий шароитнинг излари уз аксини колдиради. Умумийлик (этник) билан хусусийлик (шахслилик) Уртасида узаро УЙЕУНЛИК хукм сурса-да, лекин алохида олинган инсоннинг хулк-атвори, хатги-каракатлари шахсий хусусият касб этади.

Юкорида юритилган мулохазалардан келиб чиккан холда психология фанига таъриф бериш мумкин. Психология — вокеликнинг мияда образ тарзида юзага келтирувчи психик омиллар, жараёнлар, холатлар, конуниятлар, хоссалар, вазиятлар, хислатлар, фазилатлар, механизмлар тУррисидаги фандир, Инсоннинг шахсий хусусиятга эга бУлган хулк-атвори ва фаолияти вокеликнинг миядаги образлар ёрдами билан бошкарилиб туради.

4. Психология ва унинг моддий асослари

Психиканиннг моддий асослари ту:рисида фикр юритилганда, энг аввало, у миянинг хусусияти эканлигини таъкид этиш жоиз. Билиш жараёнлари тУгрисида гап кетганида, албатта сели, фикр, онг кабилар махсус равишда топган материянинг олий махсули эканлигини уктириш максадга мувофикдир. ОРГТИЗМНИНГ психик фаолияти тананинг куп миџордаги аъзоларининг ёрдами билан ишга тушади. Аъзоларнинг баъзи бирлари таьсиротларни кабул килса, бошкалари уларни сигналларга айлантиради, хагги-харакатларнинг режасини тузади камда унинг амалга ОШиШини назорат килади. Шунингдек, уларнинг бир гурухи хатги-харакатга куч-кувват, кайрат, шижоат бахш этади, яна бир тури эса мушакларни, пайларни харакатлантиради. Мана шундай мураккаб функциянинг ЙИГИНДИсИ (мажмуаси) организмнинг ташки мухитга мослашувини, унга мувофиклашувини, хаётий вазифалар ижро этилишини, бажарилишини таъминлайди.

Органик оламнинг микроорганизмдан то инсонга кадар бир неча ун миллион йил давом этган эволюцияси давомида хатти-харакатларнинг, хулк-атворнинг физиологик механизмлари узлуксиз равишда мураккаблашиб, табакаланиб, бунинг окибатида организм мухитнинг Узгаришларига тез реакция килувчан, мослашувчан хусусият касб этиб борган.

Жумладан, бир хужайрали амёбанинг хаёт кечириши унинг озука кидириш имконияти, уз хаётини мухофаза Килиш кобилияти муайян даражада чеклангандир. Ундаги ёлриз кухайранинг узи хам сезувчи, хам харакатланувчи, хам овкат хазм КИЛУВчи вазифаларни ижро этади. Мураккаб тузилишга эга бУлган хайвонларда аъзоларнинг ихтисослашуви озукани куриш, уни фармаш, хавф-хатарни тез сезиш, аник мулжал олиш имкониятини беради. Ихтисослашувнинг асосий функцияси сигналларни идрок килишдан иборат хужайраларнинг вужудга КИИШИда уз аксини топади. Мазкур №жайралар рецептор деб ном-лаНМИШ хужайралар туркумини юзага келтиради. Хужайраларнинг бошкалари мушак тУкималари ишини, безларнинг шира ажратишиНИ назорат килади. Бундай хужайртлар. эффекторлар дейилади. Ихтисослашув аъзоларни хамда функцияларни бир-биридан ажратади. Организмнинг асосий бошкарув имконияти яхлит нарса сифатида каракат киладиган марказий нерв системаси воситаси билан эришилади.


Нерв системасининг асосий унсурлари нерв №ужайралари (нейронлар) кисобланиб, уларнинг функцияси КУзраТИШДИР. Нейрон №жайра таначасидан, дендритдан, аксондан ташкил тонади. Марказий нерв системаси бош мия ва орка миядан иборат.

Хозирги замон фанининг кУрсатишича, орка мия ва мия найчаси рефлектор фаолиятининг тугма (шартсиз рефлекслар) хисобланган шаклларни амаига оширади , катта ярим шарларнинг К0бИГИ эса хаётда орттирилган, психика ёрдами билан бошкариладиган хулк-атвор шаклларининг органи саналанади.

Мия капа ярим шарлари фаолиятининг умумий конунлари И.П.Павлов томонидан кашф этилган. Хозирги замон физиологияси маълумотига караганда, мияда Косил бУладиган тУлкинлар турли частотадаги электромагнит тебранишларига ухшаб кетади. Мияда электроэнцефалограмма куфинишдаги кучайтиргич ёрдамида ёзиб оЛИШ мумкин бУлган электр токлари пайдо бУлишининг кашф этилиши муким ахамиятга эга. Чунки космонавт миясининг биотоиари ёзуви унинг марказий нерв системасида юз берадиган Узгаришлар курсаткичи бУлиб хизмат килади.

ОДа,МНИНГ психик хаётида капа ярим шарлар кобиги сиртининг пешана кисмлари алохида роль Уйнайди. Психик функциялар муайян тарзда чап ва Унг ярим шарлар Уртасида таксимланиши урмнилган. Маълумки, психиканинг мазмуни тирик мавжудот узаро муносабатда бУладиган ташки олам билан белгиланади. Шунинг учун ташки олам инсон мияси учун шунчаки оддий биологик мушт эмас, балки одамлар томонидан уларнинг ижтимоий-тарихий тараккиёт давомида яратилган ходисалар олами хамдир.

Психик ва нерв-физиологиК жараёнларнинг узаро муносабати масаласи мураккаб муаммолардан кисобланади, Психиканинг узига хос хусусиятлари нерв-физиологик хусусиятларидан кандай мухим белгилари билан фаркднишини аникдаш капа ахамиятга эга- Агарда мазкур узига хослик мавжуд бУлмаганида эди, у холда психология мустакил билим сохаси сифатида тадкик этилиши хам мумкин эмас эди. Психик жараёнлар узида ички, физиологик жараёнларнинг эмас, балки ТЕШКИ объектларнинг тавсифини мужассамлаштиради.

5. Психика ва акс этгириш

Психика — бу юксак даражада ташкил топган материянинг системали хоссаси (хусусшп•и), субъект томонидан объектив борликни фаол акс эттириш, мазкур борлик манзараларини субъект узидан узокдаштирмай ифодалаши, худди шу аснода уз хулкини ва фаолиятини шахсан бошкаришдир. Психикада Утмишнинг, хозирги давр ва келаси замоннинг ходисалари ифодаланган, тартибга солингандир. Утмиш ходисалари инсон хотирасида мужассамлашиб, шахсий тажрибаларда намоён бУлади. Хозирги замон амий жараёнлар, хиссий кечинмалар, образлар ва тасаввурлар мажмуасида ифодаланади. Келажак эса турткиларда, максад, эзгу ниятларда, шунингдек, фантазия, виждон азоби, армон ва тушларда акс этади. Инсон психикаси хам англанилмаган, хам англанилган хусусиятга эга бУлиб, англанилмаган психика уз навбатида хайвон психикасидан сифат жихатидан кескин тафовугга ва устуворликка эга.

Ташки объектларнинг психика шаклида махсус тана аъзолари щурилмасининг фаол ва илгарилаб инъикос этиши шарофати билан мазкур объектларнинг хусусиятига мутлако мутаносиб каракатларни амалга ошириш имконияти юзага келади. Шу билан бирга психиканинг вазият устуворлиги ва кидирув фаоллиги туфайли организмнинг таркиблари Уртасида ЯИКШЈ учун кураш рУёбга чикади.


Худди шу боисдан психикани аникловчи асосий белгилари мавжуддир: предмет мухити образини акс ЭТТИРИШ, тирик тана аъзоларини каракат килим], уларнинг мазкур мухитда ориентацияси, у билан алокага киришиш эхтиёжидан коникиш, тугри алокалар тескари алока килиш принципи бУйича акс этгириш ТУГРИЛИгини назорат килиш кабилар. Инсоннинг назорат инстанцияси сифатида ижтимоИй амалиёт хизмат КИЈКЩИ. Тескари алока шарофати туфайли образ билан каракат НаТИ,жаСИНИ таккослаш амалга оширилади, пайдо бУлувчи холат бу натижасидан ОЛ,ЦИНрок содир бУлади, чунки у борликнинг узига хос модели сифатида юзага сЛИШ имкониятига эга. Генетик келиб чикишига биноан, психика узининг рефлектор типига ва тарихига эга бУлган алохида циклли тизим сифатида рУёбга чиккан. Рефлекторлик организм хаётининг объектив шароитлари бирламчилишни билдиради. Идрок килинувчи мазкур тизимнинг таркибий кисмлари ижро этувчанлиги, харакатларнинг максадга йУналганлимга, образ таъсирига «тескари» конуниЙ угиш жараёни хисобланади. Психиканинг рефлектор табиатининг биринчи шундай илмий тапкини рус физиологи И. М.Сеченов томонидан амалга оширилган бУлиб, бир канча асрлар давомида психика алохида танасиз нарса, уни харакатга келтирувчи, уни нерв жараёни билан алмаштирувчи, унта тенглаштирувчи механик материалистик йУналишга кучли зарба эди.

Психиканинг фаоллиги реаллик билан бевосита мулокотга киришиш жараёнида намоён бУлади, чунки нерв аппаратларида харакатланувчи физикавий, кимёвий Озратувчиларни• кайта куриш кузда тугилди. К&зговчиларда, уларнинг доирасидаги хатги-харакатларга кучкувват берувчи, узлуксиз равишда интилувчи, хулк-атвор дасгури бажарилишини таъминловчи, унта кидирув жараёни ва вариантлар танлашни узида камраб олувчи фаолликнинг хусусиятларидир. Психика биологик эволюциянинг маыум бир боскичида вужудга келган бУлиб, унинг узи омилларнинг бири сифатида организмни уларнинг 5111klLLl шароитига тобора кучайиб борувчи мослашувни таъминлаб туради. Психиканинг инсонда пайдо булиши сифат жикатдан мутлако янги тузилишга эга, чунки у ижтимоий-тарихий тараккиётнинг конуниятлари билан шартлангандир. Фаолият регуляциясининг юксак даражаси сифатида онг вужудга келади, психика фаоллигининг юксак куриниши манбаи тарикасида эса шахс шаюлланади.

Бизнингча, методологик нуктаи назардан психика тамил килинганда, албатта биосферик ва неосферик алокалар натижалари, уларНИНГ таъсирчанлик кучи, вазият, мухит хамда холатлар (ходисалар) фазовий жойлашуви, «сунъий мия»нинг вужудга КеЛИШИ имконияти юзасидан фикр билдириш бугунги кунда мухим ахамиятга эга. Чунки инсон акл-заковатининг куввати етмайдиган, пайкаш имкониятига эга бУлмаган борликнинг мУъжизалари, сирлари мавжуддир, уни хисобга олмасдан иложимиз йУк. Шунингдек, карама-каршилик мавжуд эканлигини тан олиш билан бирга, муроса-ю мадора, хаотик (бетартиб) харакатлар мкм суришини унутмаслик лозим.

Акс ЭТГириш материянинг умумий хусусиятидан иборат бУлиб, объектларнинг белгилари ва аломатларини турли даражада адекват (Отри) идрок килишга кобилиятлилиги, бошка объектларнинг муносабатлари ва тузилишинингтавуифларини ифодалайди. Инъикоснинг хусусияти материянинг ташкил топганлик даражасига боглик, чунки у органик ва ноорганик табиатда, хайвонот оламида, ижтимоий каётда ута содда ва юксак ташкил топган тизимда сифат жикатдан хилмахилдир.

Организмда дастлабки акс этгИРИШНИнг вужудга келиши тирик тананинг ички ва ташки стимулларининг жавоб реакциясига танлаб муносабатда бУлиш манбаидан келиб чикувчи сесканувчанликдан 60ШЈ1аНИИ. Бу психикани акс эпиришнинг содда куриниши бУлиб, у органик дунёни ривожланиш жараёнида сезувчанлик кобилиятига эга бУлгани туфайли сезги вазифасини бажарувчи бирламчи психологик образлар пайдо була бошлайди, улар организм каракати эхтиёжини, фазовий чамалаш (мУлжаллаш) максадини амалга ОШИУШ учун хизмат килади.

Худди ана шу даврдан бошлаб мухитга, экологияга тугри мослашиш ва каракатни идора килиш функциялари юзага келади. Акс эттиришнинг содда шакллари мураккаброк шаюлларининг ривожланиши учун зарур шарт-шароитлар сифатида хизмат килади. Органик дунёнинг кейинги эволюцион тараккиёт даврида вокеликнинг хам сенсор, хам аклий образларини камраб олувчи содда сабабий алокалар ва вактни идрок килиш юзага келади, бунинг натижасида хатгихаракатни тугри ифодалаш имкони ва фаоллик хусусияти турилади.

Бевосита харакат килувчи «зратувчи организмнинг тУгридан-тУгри реакциясига жавоби олдиндан, илгарилаб акс эттиришни келтириб чикаради. Инсон фаолиятининг ижтимоий шартланганлиги туфайли инъикос фаоллиги ошибгина колмаЙ, балки у сифат жихатидан муглако бошка хусусият касб эта бОШЛаЙдИ. Акс эпиришнинг танловчанлик ва максадга йУналганлик хусусиятлари хамкорлик фаолияти жараёнида мехнат куроли оркали табиатни Узгартириш эхтиёжи даражаси кУрсаткичи аникланади. Мазкур жараёнларда психик акс эттириш нафакат хиссий образларни, балки мантикий тафаккур, маданият махсулини узида ифодаловчи ижодий фантазия, уз навбатида тил таркибига кирувчи белгилар, аломатлар тизимининг мохиятига коришиб, яратувчи сифатида акс ЭТТИРИШ}ШНГ тубдан, радикал узгаришга олиб келади. Бундай тоифадаги инъикоснинг окибатида идеал образнинг пайдо бУлишига пухта замин хозирлайди, имкониятларнинг рУёбга ЧИКИШИ учун барча шарт-шароитлар яратади. Акс эпиришнинг тУгрилиги, адекватлиги узини келиб чикиш манбага кура, мазкур манбанинг моддий тавсифи билан мияда нерв импульсларини кайта ищлаш Уртасидаги киёсий жараённи мужассамлаштиради ва субъектнинг психологик жихатидан намоён бУлиши, ривожланиши, Узгариши, такомиллашиши каби холатларни хам бевосита, хам бИЛВОСИТа усуллар ёрдами билан турлича шаклда, тарзда, кУринишда ифодалайди.

Психология фанида акс эггиришнинг куйидаги кУринишлари тан ОЛИНщ!И: физик, физиологик, психик, онг, узини узи англаш.

Семинар машгулоти учун мавзулар

1.    Психология какида ТУШунча.

2.    Психиканинг мохияти.

З. Психология фанининг предмети.

4.   Илмий психология ва кундалик психология.

5.   Психология фанининг вужудга келиши:

а) антик дунё психологияси тУгрисида тасаввурлар;

б) XVlI—XVlll асрларда психологиянинг тараккиёти.

б. Психиканинг физиологик механизмлари.

7. Психология ва унинг моддий асослари.

8, Психика ва акс ЭТТИРИШ.

9. Акс эпиришнинг хозирги замон талкини.

Реферат учун мавзулар

Психиканинг предмети тУгрисида психологик карашлар.

2. Психология Фани тараккиёти боскичлари.

З. Психиканинг моддий асослари тУгрисида мулохазалар.


4. Акс эггиришнинг психологик асослари.

Мабиётлар

Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики.— М.: МГУ, 1972.

2. Павлов И.П. Условный рефлекс. — Полн. собрн. соч. Т. Ш.

м. - л., 1951.

З. Сеченов И.М. Рефлексы головного мозга. —В кн.: Избранные философские и психологические произведения. —М.: Госполитиздат,

4.  Ярошевский МТ. История психологии.— М.: «Мысль», 1966.

5.  Еозиев Э.,г. Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002.

П БОБ. ПСИХОЛОГИЯ ФАНИНИНГ СОХАЛАРИ ВА

ТАДКИКОТ МЕТОДЛАРИ

1. Психология фанининг сохалари ва узига хос хусусиятлари

Инсон узининг кимлигини англашга интилшдан, уз рухий дунёсини ва Узгтлар рудиятини бИЛИШ истаги пайдо бУлишдан, табиат ва жамият ходисаларини тушунишга эхтиёж сезишдан, Утмиш, хозирги замон, келажак хакида мулохаза юритишдан эътиборан психология фан сифатида ривожлана бошлади. Психологик билимлар жуда узок Угмиш тарихга эга бУлса-да, лекин у фан сифатида фалсафадан МХ асрга келиб ажралиб чикли. Психологияни тлохида фан сифатида ажралиб чикишига уша даврда кишилик жамиятида юз бераётган ижтимоий, ИКТИсодиЙ, сиёсий Узгаришлар сабаб бУлди, чунки булар ижтимоий заруриятнинг такозоси эди. Психологик холатларни тадкик килиш, яъни психика мохиятини тушуниш максадида уша даврда экспериментал илмий-психологик лабораториялар вужудга кела бошлади. Илк психологик тадкикотлар лабораторияси немис олими В. Вундт томоНИДаН 1879 йилда Лейпциг университетида ташкил килинди. Худди шу лаборатория андозасИ бУйича бошка мамлакатларда бир канча мустакил лабораториялар очилди. XlX асрнинг охири ва ХХ асрнинг бош.ларига келиб психология Фани турисидаги илмий тушунчаларда кескин Узгаришлар юзага келди ва уларнинг таъсири натижасида психологиянинг тадкикот объекти сифатида инсонга мухитнинг таъсири, унинг хулк-атворини Урганиш муаммолари танлаб олинди. Шу даврда психология фанининг ривожланишига ижобий хисса «шган психология макгаблари вужудга келди, жумладан, Америка (АКШ) психологиясининг асосий йУналишларидан бУлган бихевиоризм, Германия гештальтпсихология мактаби, Венада З.Фрейднинг психоанализи ва бошкалар. Шу мактабларнинг хаммаси узининг нукгаи назарига асосланиб, психология фанининг таркибий кисмларини Урганишга каракат килди. Психологик концепцияларнинг ранг-баранглиги сабабли ва фан-техниканинг ривожланиши таъсири билан психология узининг тадкикот объектларига эга бУлган куплаб сохаларга ажрала бошланди. Хозирги даврда психологиянинг назарий ва амалий ютуклари атроф-мухит хамда жамиятнинг жуда кенг кирраларига татбик килинмоџа.

Психология фанини муайян сохаларга бУлишда аник, яккол фаолиятининг психологик томони, инсоннинг жамиятга нисбатан психологик муносабати, тараккиётининг психологик жабхаси асос килиб олинган. Куйида психология сокаларининг тавсифига КИСКача тупалиб угамиз.

Умумий психология — умумий психологик конуниятлар, механизмлар, мураккаб ички борланишлар, назарий ва методологик принциплар, илмий тадкикот методлар,  фило ва онтогенетик Узгаришларини, илмий тушунчалар ва категориялар, билиш жараёнларини амалий ва назарий жихатдан тадкикот киладиган соха. Умумий психология бошка сокалар каби шартли равишда кабул килинган НО,МДаН иборатдир. Психология фанининг илмий тушунчаларини, категориялари (шахс, мотивация, фаолият, муомала, онг)ни, тадКИКо'Г методларини умумий психологияда умумлаштириш учун унинг бошка сохаларидаги текшириш натижаларини мавхумлаштириш максадга мувофик. Шунинг билан биргаликда умумий психологиянинг тадкикот натижалари психологиянинг бошка сохалари учун асос бУлиб хизмат килади. Умумий психология Фани асосий категориялар, тушунчалар, психик жараёнлар, холатлар, ходисалар, индивидуал-типоломк хусусиятларни уз ичига олади. 1. Психик жараёнлар: сезги, идрок, тасаввур, хотира, тафаккур, хаёл ва бошкалар. 2. Иродавий жараёнлар: мотив, мотивация, эхтиёжлар, ИНТИЛИШЛаР, карор кабул килиш кабилар. З. Хиссий жараёнлар: хис-туй€улар, эмоция, кайфият, эмоционал тон, стресс, аффект сингарилар. Психик холатларга психик жараёнларнинг маълум бир сифатларининг кУринишлари киради. Масштан, хиссий жараёнлардан психик холат сифатида кайфият, психик хусусиятларга кобилиятлар ва бошкалар киради. Умумий психологиядаги бу булиниш шартли равишда амалга оширилган бУлиб, унда жараён тушунчаси умумий тадкик килинаётган кодисанинг жараёний хусусиятга эга эканлиги таъкидланади, холос. Психик холат тушунчаси психик холатларга йисбатан нисбий статиклигини англатади. Психик хусусият туш.тунчасИ эса тадкик килинаётган ходисанинг мустахкамлигини, кайтарувчанлигини акс этгиради ва бу нарса шахс тузилишида уз ифодасини топади. Умумий психологиядан бошка сокалар, билимлар асос сифатида фойдаланилади, худди шу боисдан у универсал хусусият касб этади.

Экспериментал психология — экспериментал методлар ёрдамида психик ходисаларни тадкик килишнИНГ умумий сохаси. Психология фан сифатида фалсафадан ажралиб чикишида экспериментал тикикотлар угказиш асосий роль Уйнаган. XlX асрнинг Урталарида психологик кодисалар устидан илк бор амалий экспериментал-психологик тадкикотлар Утказилган. Бу физиологик лабораторияларда элементар функцияларни Урганиш оркали, яъни илк бор сезги ва идрокни Урганиш билан бошланган. Бу тадкикотлар экспериментал психологиянинг фалсафа ва физиологиядан мустакил, алохида фан сифатида


вужудга келишига мухим асос ва объектив шарт-шароит яратиб берган. Экспериментал психология фан сифатида ажршлиб чикишига В. Вундт узининг капа хиссасини Ошган. Илк экспериментал тадкикотлар узини узи кузатиш методи ёрдами билан инсоннинг инки функцияларини Урганишга каратилган эди. Кейинчалик экспериментал ишлар турлича хайвонларда Утказила бошланган. Тадкикотларнинг КУПЧИЛИГИ Т.Л.Морган, Э.Л.Торндайоар томонидан олиб борилган. Экспериментал тадкикотлар оркали факат психик функцияларгина эмас, балки хиссиётларнинг индивидуал вариантлари хам текширилган. Экспериментал ПСИХОЛОГИЯНИНГ тадкикотлари психология сохаларининг назариясига асос бУлиб хизмат килади.

Мехнат психологияси — инсоннинг межнатга муносабати, мехнат фаолиятининг конуниятлари ва ривожланишини тадкик киладиган психология сохаси. Мехнат психологиясининг объекти ишлаб чикаришла ва межнатда шахснинг фаолияти, уни ишдан буш вактининг, дам олишининг ишлаб чикаришга таъсирини хам текширган. Мехнат унумдорлигига ишчини бОКИШ учун кетган сарфлар микдори куп бУлса, унга канча кулай шарт-шароит яратилса, шучалик ижобий таъсир юзага келади. Шу асосда юкоридаги фанлар межнаткашга психологик илик мухит яратиш учун межнат психологиясига ёрдам беради. Мехнат психологиясини Г.Мюнстербергнинг «Психология ва ишлаб чикариш унумдорлиги» (1913) ва «Психотехника асослари» (1914) китоблари чиккан даврдан бош.лаб алохида соха сифатида вужудга келганлиги эътироф этилган. Мехнат психологиясининг асосий вазифаси ишлаб чикариш муносабатларини ижобийлаштириш, мехнаткашларга зарур шарт-шароит яратиб бериш, касбий касалликларнинг, ишлаб чикаришда жисмоний фалокатларнинг, психологик зУрикишларнинг олдини олишдир.

Авиация психологияси — авиасаноат ва авиахизматчиларнинг мехнат фаолиятида кечувчи психологик конуниятларни Урганади. Авиация ПСИХОЛОГИЯСИНИНГ предмети мураккаб авиация тизимини бошкаришдаги инсон психикасининг ролини  иборат. Авиация психологияси объекти шахс фаолияти, жамоа ТУ3ИЛИШинИ ташкил килишнинг шарт-шароитлари жисобланади. Авиация психологияси субъекти учувчилар, мухандис, техник хизмат кУрсатиш таркибини ташкил этувчи стюардессалар ва бошкалар, Авиация психологияси соха сифатида учувчи Курилмалар яратилиши вактидан, яъни XlX асрнинг охири ва ХХ асрнинг бошларидан вужудга келган. Авиация психологияси ТУј:илишининг асосий сабаби учувчи аппаратлар ИШЈЩтишда ва бошкаришда инсон омили хавфсизлигига шарт-шароит яра-

тиш эхтиёжидир. Авиация психологияси психологиянинг бошка сохалари билан узвий борликдир.

Мухандислик психологияси — инсон ва машина Уртасидаги муносабатни, инсонга машинанинг психологик таъсирини ва инсоннинг машина билан муносабати жараёнининг психологик конуниятларини тадкикот методлари ёрдами билан Урганувчи психология сохаси. Мухандислик психологияси фан-техника РеВОЛЮЦИЯсИ таъсирида вужудга келган бУлиб, ујйидаги муаммоларни ТЕКШИРЩ№: 1) инсон ва ЭХМ каби автоматика тизими юкламасида инсон вазифасини тамил Килиш; 2) ЭХМ операторларининг хамкорлик фаолиятида мулокот жараёни ва уларнинг узаро таъсирини тадкик килиш; З) оператор фаолиятининг психологик тузилишини тамил этиш; 4) оператор ишининг сифатига, тезлигига, самарадорлигига таъсир килувчи омилларни текшириш; 5) инсон томонидан ахборот кабул КИЛИШНИ тадКИК этиш; 6) оператор фаолиятини бошкариш механизмини Урганиш; 7) ЭКМНИ бошкаришдаги буйрукпарни инсон томонидан кабул Килиш хусусиятини аниклаш; 8) операторлар учун психодиагностика ва профориентация методларини ишлаб чикиш; 9) операторларни Урганишни оптималлаштириш.

Мухандислик психологиясининг юкоридаги муаммоларини текшириш натижасида ёлриз оператор фаолиятидан уму,мий мехнат фаолиятини Урганишп усиб угилади.

Космик психология — вазнсизлик ва бУшликда аник мулжал ола билмаслик шароитида, организмда жуда куп ортикча таассуротлар юкланган пайтда рУй берадиган нерВ-ПсИХOЛ0['ИК зУрикиш билан боглик бУлган алохида колатлаууилганда киши фаолиятининг пёихологик хусусиятларини тадкик киладиган психология сохаси.

Экстремал психология — инсоннинг Узгарган мухит шаРТ-ШарОИТларида психик фаолиятининг КеЧИШИ конуниятларини Урганадиган психология сокаси. Экстремал шароитда инсонга бир канча факторлар таъсир килади: монотония, макон Узгариши, хавф омили, вакт, шахсий ахамиятга молик ахборотнинг Узгариши, ёЛМЗЛИК, гурудий изоляция ва хаётий хавф. Экстремал ШарОИ“ГГа инсон мослаШИШИкинг биологик вазифаси экстремал шароитда ИШЈIОвчИЈИР}4И танлаб олиш (космос, арктика, ёнгин ва коказо), Машклантириш, тренинг утказишдан иборат.

Педагогик психология — тарбия ва таьлим муаммоларини тадкик киладиган психология сохаси. Педагогик психология шахснинг максадга мувофик РИВOЖЛактиши, билиш фаолиятининг ва шахсда ижтимоий ижобиЙ сифатларни тарбиялашнинг психологик муаммоларини Урганади. Педагогик психологиянинг максади — Укитишнинг окилона ривожлантирувчи таъсирини, шарг-шароит ва бошка психологик факторлардан келиб чиккан холда кучайтиришдир. Педагогик психология МХ асрнинг ИКкиНЧИ ярмида ижтимоиЙ тараккиётнинг таъсири натижасида вужудга келган. Экспериментал психология тадкикотчилари педагогик психология ривожланишига капа хисса Ошганлар. Бундан ташкари, педагогик психологиянинг фан сифатида тараккий этишида уша даврда юзага келган психологик йУналишлар хам узининг ижобий таъсирини Угказган. Бихевиорисгик психология йУналиши педагогик психология учун асос килиб, тарбиячи ва Укитувчига восита КИЛИб ташки мухит таъсирини олади. Ташки МУХИТ канчалик ижобий таъсир килувчи омил бУлса, яъни шарт-шароит вужудга келса, демак, шахснинг тарбияланиши шунчалик ижобий кечади.

Хозирги замон педагогик психология ривожланиши натижасида инсоннинг индивидуал-психологик фарклари, ижтимоий-тарихий тажрибалар таъсири хамда бошка одамлар Уртасидаги мулокот, муомала таъсири 60РЛИГИ}Ш, шунингдек, яна бир канча факторларни кисобга олган холда шахсни ривожлантирувчи таьлим оркали Укитиш ва тарбиялаш ётади. Педагогик психологияни шартли равишда бир неча турга ажратиш мумкин: а) таълим психологияси; б) тарбия психологияси; в) укитувчи психологияси; г) олий мактаб психологияси кабилар.

Тиббиёт психологияси — касалларнинг даволаниши, гигиена, профилактика, диагностика жабхаларини тадкиК килувчи психология сохаси. Тиббиёт психологиясида тадкикотлар тизимига касалликларнинг кечиши, уларнинг шахс психологиясига таъсири конуниятлари, инсоннинг касалликдан сорайишига микросоциал гурух таъсири Урганилади. Тиббиёт психологияси уз ичига клиник психология, патопсихология, нейропсихология, соматопсихология каби бУлимларни камраб олади. Тиббиёт психологияси таркибига психотерапия сохасини хам киритадилар. Тиббиёт психологиясининг асосий муаммоси касалликни  инсон психологиясига таъсирини тадкик килиШДИР. Унинг асосий муаммоси инсоннинг ттсИХOЛOГИЯСМГа ижобий таъсир КИЛУВЧИ ва шу билан даволанишни тезлаштирувчи ижобий даволаш МУХИТИНИ ташкил КИЛишдир. Психик кодисалар билан мияга физиологик тузилишлар Уртасидаги нисбатни Урганадиган соха — нейропсихология. Доривор моддаларнинг киши психик фаолиятига таъсирини текширадиган соха — психофармокология. Беморларни даволаш учун психик жижатдан саломатлигини ТаъмртнлаШ чора-тадбирлари тизимини ишлаб чикиш билан шурулланувчи соха — психопрофилактика.

Юридик психология — доирасидаги муносабатлар одамларнинг психик фаолиятини кукукий бошкариш механизмлари ва конуниятларини Урганувчи психология сохаси. Экспериментал психология таъсири остида ХХ асрнинг бошларида юридик психология сохасида илк лаборатория тадкикотлари Утказилган. Бу тадкикотчилар гувокларнинг курсатмаларини ва сурок олиб бориш асосларини Урганишни максад килиб Ойган эдилар. Юридик психолог сифатида ёзувчи А.К.Дойлнинг кахрамони Шерлок Холмсни аташ мумкин. Юридик психология бУйича тадкикот ИШЛаРи уша вактларда Г.Гросс, К.Марбе, В. Штерн, К.Юнг ва бошка психологлар томонидан олиб борилган. Кейинчалик юридик психологиянинг узига хос тадкикот йУналишлари вужудга келди: жиноятчилар 1-иаХСИНИ тадкик килиш, гувоклик кУрсатувчилар кУрсатмаларини текшириш, суд психологияси экспертизасининг назарий ва амалий томонлари ИШЛаб чикилган. Юридик психология умумий психологиянинг методлари ва узига хос уларнинг шаклларини Оллайди. Хозирги замонда унинг бир канча билимлари мавжуддир: криминал психология, суд психологияси, жиноятчиларни кайта тарбиялаш психологияси, яъни пенитенциар психологияси ёки ахлок тузатиш мехнат психологияси кабилар.

Харбий психология — харбий фаолиятнинг инсон психикасига таъсири, карбий фаолиятнинг хусусиятларини психологик конуниятларини Урганувчи, талкик килувчи психология сохаси. Жангчи шахсининг психологик ф:жторларини текшириш харбий психологияснинг асосий муаммоларидан биридир. Харбий жамоаларда шахслараро муносабатлар, командирлар билан жангчилар мулокотининг психологик хусусиятлари, фавкулоддаги холатларда харбий хизматдаги кишилар психикасининг Узгариши, бУлинмаларда психологик мухит масаласи, харбий-ватанпарварлик ТУЙГУСИНИ шаилантириш бирламчи муаммо ЭКаНЛИГИ ва ХОКаЗ0. Харбий психология негизида социал психология, мехнат психологияси, мухандислик психологияси, педагогик психология сохаларининг назарий-амалий материаллари, умумбашарий конуниятлар ётади.

Спорт психологияси — спорт мусобакалари ва машуџтаниш фаолиятида инсон психикасининг риВОЖЛ'ДНИШИ, гурухий муносабатларнинг психологик конуниятларини тадкик килувчи психология сохаси. Мазкур сока ХХ асрнинг 60—70-йилларида жадал суръатлар билан ривожлана бошлади ва унинг ил тадкикотлари спортчиларнинг индивидуал-психологик фаркларини Урганишга каратилган эди. Хозирги даврга келиб эса спорт психологияси Урганаётган муаммолар кулами кенгайди, шу боисдан унинг асосий вазифаси спортчиларнинг психик ва жисмоний камолотига таьсир Утказувчи мухим шарт-шароитларни яратиб берищдир. Бундан ташкари, спорт психологияси спортчиларнинг шахс сифатида ривожланишига, эришган ютук,ларига психологик ёрдам кУрсатиш жабка.лари билан хам шутулланади.

Савдо психологияси — жалон мамлакатларида кенг ривожланган бУлиб, тижорат таъсирининг психологик негизлари, объектив ва субъектив шарт-шароитларини, эхтиёжнинг индивидуал, ёшга, жинсга оид ва бошка хусусиятларини, харидорларга хизмат кУрсатишнинг психологик ОМИЛЈТРИНИ аниклайдиган соха. Савдо психологияси савдо-тижорат рекламалари, модалар психологияси ва шу каби масалаларни тадкик килади. Айникса, сотувчи-харидор муносабати, кишиларга таъсир утказиш, уларда ИЛИк хис-туйгу, ишонч уйгониш механизмлари, мантикан уларни муомала жараёнида ишонтириш, кизиктириш, ИЖТИ,моиЙ ахамиятини тушунтира билиш, низоли холатларнинг олдини олиш, хизматда мулокот маданияти ва унинг тренингларидан унумли фойдаланиш, харидорларнинг психологик хусусиятларини англаган колда муносабатда бУлиш конуниятларини тадкик этиш хам мазкур соланинг текширув предметига киради.

Ижодиёт психологияси — бадиий кадриятларни Узлаштиришда, уларнинг янги кУринишларини ижод килишда ва шу кадриятларни инсон томонидан идрок килишда кечадиган психологик холатларни камда бу холатларнинг шахс каёти, фаолиятига таъсирини Урганувчи психология сохаси. Ижод психологияси бир Фомондан психологизм таъсири остида, ИКЕ(ИНЧИ томондан эса аксилпсихологизм исканжасида ривожланади. Психологизм тарафдорлари бадиий асарлар яратилиши индивидуал онг таъсирида вужудга келади, деб талкин килишади. Аксилпсихологизм бу асарларга субъектнинг психик фаоллигининг таъсирини инкор КИЛДИ.

Хозирги замонда санъат асарларининг тарихий жихатдан уларни ижодкорларининг шахсий хусусиятлари бирламчи эканлигидан келиб чикилади. Замонавий санъат психологияси санъаткорларнинг КобИЛИЯТларини асар яратишда хиссий кУринишларни, шахслараро муносабатларни психологик нуктаи назардан Урганади. Санъатда инсон рухий оламини амалий жихатдан Теюшириш,  хос жихатларини гурухлаш, индивидуал, гурухий, жамоавий таъсир хусусиятларини шарклаш имконияти мавжуд. Санъат психологияси ижтимоий тарбия беришнинг психологик механизмлари, йУллари, конуниятлари, методлари кабиларни тадкик этувчи мухим сохалардан биридир. Бугунги кунда унинг ойидаги сохалари уз ТИКИкот предмети ва объектига эгадир: ижод психологияси, санъат психологияси, бадиий таржима психологияси, бадиий ижодиёт психологияси, халк амалий санъати психологияси, бадиий меЪМОр„ЛИК психологияси кабилар.

Ёш психологияси — Шахенинг психик ривожланиш конуниятларини инсон ТУРИЛИШИдаН то умрининг охиригача бУлган даврни, яъни онтогенезни Урганадиган психология сохаси. Ёш психологияси болалар психологияси сифатида XlX асрнинг ОХЩ)Ида вужудга келган булиб, у фан ва техника тараккиёти, жамият талабига биноан болалар психологияси тараккиётида Олланилган. Ёш психологияси хозирги замонда болалар психологияси, Усмирлик ва Успиринлик психологияси, етуклик психологияси, геронтопсихологиядан иборатдир. У инсоннинг онтогенезда ривожланиш жараёнида психик холатларнинг сЧИШИ, психик функцияларнинг роли, уларнинг Узгариши, харакатлантирувчи кучлар, механизмлар, таъсир Угказувчи объектив ва субъектив факторлар, тараккиёт конуниятларини тадкик килади. Ёш психологияси умр утиши билан психологик фарџар, индивидуал-психологик хусусиятлар Урганишини Урганади, тадкикотларда маданий, ижтимоий-тарихий, миллий таъсирни хисобга олади. Шунинг учун ёш психологиясининг объектлари уга мураккаб бУлиб, тараккиётлар тараккиётини текширишни такозо килади. Жалон психологиясида тУпланган барча назарий материалларга, шу жумладан, генетик моделлаштириш (Л.С.Виготский) методларига, эгизаклар методига ва шунга Ухшаш ута мураккаб жараёнларнинг лонгитюд (узлуксиз) услуби ёрдамида текшилшга асосланади. Еш психологиясининг асосий вазифаларидан бири — болани психик РИВОЖЈЮНИШИНИНГ ижобий шањлда ташкил этилиши, даврлари инкирози боскичлари, жараёнлари ва пайтларида психологик ёрдам кУрсатиш чора-тадбирларини ишлаб ЧИКИШщтН иборатдир. Ёш психологияси педагогик ПСИХОлогиянинг илмий, амалий, тажрибавий асоси бУлиб хисобланади, лекин бошка сохалари билан хам узвий алокида фаолият курсатади,

инсон камолотининг узига хос хусусиятлари тУгрисида ижтимоий ахамиятга молик материаллар туплайди.

Махсус психология — нормал психик ривожланмаган тутма ёки кейинчалик орттирилган нуксонлар, дефектлар таъсири остидаги инсонларнинг психологиясини тадкикот кИЛИШ сохаси. Унинг бир неча булимлари мавжуд: патопсихология — ривожланиш жараёнида айниши, миядаги касалликнинг турлича кечиши, психиканинг тамоман издан чикиши холларини Урганувчи соха; олигофренопсихология — психик ривожланишнинг миядаги турма асоратлар билан 60FJIV1k патологияси тУгрисида тадкикот ишларини олиб 60рувчи сока; сурдопсихология — эшитишнинг бутунлай кар бУлиб колгунга кадар жиддий камчиликлари, нуксонлари билан шугулланувчи, болани вояга етказишнинг омилкор йУл-йУрикларини топувчи, коррекцион-тузатиш ишларини олиб борувчи соха; тифлопсихология — чала кУрувчи ва муглако кузи ожиз одамларнинг психологик ривожланишини тадкик килувчи соха. Махсус психологиянинг яна узига хос тор бУлимлари хам мавжуд бУлиб, инсонларнинг касаллиги, нуксони, ач-идрок даражаси, нугк, фаолияти патологиясига биноан тадкикот ишлари олиб борилади.

Киёсий психология — психологиянинг мураккаб бУлимларидан бири бУлиб, психиканинг филогенетик холатлари ва уларнинг шаклларини тадкик киладиган соха. Киёсий психологияда хайвонлар психологияси одамларники билан киёсланади, уларнинг хулк-атворидаги ухшашликлар ва тафовутлар сабаблари текширилади, каракатлантирувчи кучлар, таъсир Утказувчи воситалар, омиллар аникланади. Зоопсихология киёсий психологиянинг бУлимидан иборат бУлиб, у турли гурухларга, турларга мансуб хайвонлар, жониворлар психикасини, уларнинг хатти-харакатларини Урганади. Этология — биологик ва психологик жабхалар коушмасидан иборат бУлиб, хайвонларнинг хаттихаракатидаги турма аломатлар, механизмлар инсонники билан умумий негизга эга эканлигини Урганувчи соха.

Дифференциал психология — шахслар Уртасидаги тафовуг ва Фаркларни хамда гурух аъзолари орасидаги номутаносибликларнинг психологик томонларини, яъни психологик фаркларини Урганувчи психология сохаси. Дифференциал психологияга Ф.Гальтон асос солган бУлиб, у индивидуал фарџарни статистик анализ килиш учун бир канча усуллар ва асбоблар яратган. Дифференциал психология терминини немис психологи В. Штерн УЗИНИНГ «Индивидуал Фарклар психологияМ» (1900 йил) асарида ишлатган. Дифференциал психологиянинг асосий методларидан бири — тестдир. Аввал индивидуал тестлар, кейинчалик эса гурукий тестлар Олланила бошланган, улар асосан аоий ривожланишдаги фармарни Урганишга каратилган бУлиб, муайян вакт Утгандан сунг проектив тестлар, ишлаб чикилган. Мазкур тестлар кизикишдаги, интилишдаги, хиссиётдаги тафовугларни текширишга каратилгандир. Тестларнинг фактор анализи • ёки интеллектга оид маыумот берувчи омиллари Урганилган. Жалон психологиясида энг кенг ёйилган назариядан бири — бу Н.Спирменнинг икки факторли концепциясидир. Бу назарияга биноан, хар бир фаолият учун умумий битта фактор мавжуддир, бундан ташкари, уша фаолиятга каратилган хусусий фактор хам мавжуд. Шу сохага оид яна бир назария Л.Тёрстон, Дж.Гильфорд ва бошкаларнинг мультифакторлик ёндашувидир. Мазкур назария умумий фактор борлигини инкор килади, унда бОШЛТ4П4Ч амий кобилиятлар асосий Уринга Ойилади. Психология инсон кобилиятлари генетик, бИОЛОгик омилларга асосланган , деган F051 мавжуд бУлиб, таъкидланишича, улар гУёки наслдан наслга утади. Хозирги замон дифференциал психология диагностика, прогностика методлари ёрдами билан шахсларни кобилияти бУйича танлашда илмий принцип ва конуниятларга асосланади.

Психофизиология — одамларнинг индивидуал психологик ва психофизиологик фаркларини тадкик килувчи, ПСИХИКжИНГ генетикасини Урганувчи психология сохаси. Хатто дифференциал психофизиология термини мавжуд бУлиб, уни 1963 йилда В.Д.Небилицин томонидан фанга киритилган, Психофизиологиянинг иккита асосий тадкикот ёндашуви мавжуд: а) мустакил амалий тадкикотларда олинган физиологик ва психологик натижаларни узаро солиштириш, киёслаш; б) бирон-бир фаолиятда физиологик функциялар Узгаришини Урганиш.

Ижтимоий (социал) психология — одамларнинг ижтимоий гурухларга бИРПШИШИНИ, бу гурухий тавсифни, ЦИХСУШНГ гурухий фаолияти ва хулк-атворини, ижтимоий-психологик конуниятлар, холатлар, ходисалар, ижтимоиЙ установка кабиларни тадкикот килувчи психология сохаси. Кадимги замондан юктимоиЙ-ПСИХОЛОГИК вокелик фалсафий нуктаи назардан Урганилиб келинган, лекин 1_uaxc, гурук, жамоа муносабатлари камраб олинмаган. Ижтимоий психология Фанига асос бУлиб психология, социология, антропология, этнография, криминология, фалсафа каби фанлар хизмат КИЛИб келган. ХIХ асрнинг иккинчи яримида социал психологияни фан сифатида ривожлантиришга илк уринишлар бошланган. Жалон жамоатчилиги томонидан социал психология 1908 йилдан эътиборан алохида фан сифатида тан олинган. Бунга асос бУлиб бир вактнинг узида анГЛИЯЛИК психолог У.(В) Макдугалл ва америкалик социолог Э.Россларнинг Тадкикот натижалари хизмат килди. Чунки бу ишларда «социал психология» термини Олланилган эди. Урушдан кейинги йилларда АКШда ва бошка мамлакатларда социал психология муаммолари юзасидан тадкикотлар утказиш жараёни кенг ёйилди. Айникса, АКШда Угказилган Которннинг тажрибаси, Э. Мэйонинг изланишлари социал психология тарихида асосий роль Уйнайди. Бу тадкикотчиларнинг асосий объекти бУлиб кичик гуруклар хизмат килган, тажрибалар лаборатория шароитида утказилган. Социал психология фан сифатида мулокот, муомала конуниятлари, шахслараро муносабат, ИIЩИВИјДУШ1 ва гурухий узаро таъсир, гурухларнинг ички ва ташки тузилиши, уларнинг турлари, таснифи, оммавий холатлар ва бошкаларни текшираДИ.

Социал психология бир неча сохаларни уз ичига камраб олади: дин психологияси, ОИ-ла психологияси, муомала психологияси, кичик гурух психологияси, капа гурух психологияси, модалар психологияси, инсонни инсон томонидан идрок КИЛИШ психологиям, этнопсихология ва бошкалар.

дин психологияси — психологик ва иж“гимоий-психологик омилларнинг диний онг билан шартланганлигини, диннинг ИНСонга таъсирини Урганувчи психология сохаси. Дин психологияси XlX асрнинг охири ХХ асрнинг бошларида вужудга келган бУлиб, инсонни ибодат килишдаги, диний анъаналарни, расм-русумларни бажаришдаги хиссиёт холатларини Урганишни уз олдига максад килиб Ояди. Диний психологияни Урганиш куйидаги йУналишларда амалга оширилмокда: а) умумий назария: диний онг, унинг тузилиши, диний хиссиёт, диннинг шахс шаклланишидаги ахамияти; б) дин психоломяси дифференциацияси: ижтимоий мухит ва тарихий даврдан шаклланган онг ва хиссиёт тадкикоти; в) диний гурух психологияси; г) диниЙ расм-русумлар психологияси; д) »рфикрлилик таълими психологияси кабидир.

Сиёсий психология — жамиятнинг сиёсий каётидаги психологик хусусиятлар, холатлар, конуниятлар, таъсирчанлик ва таъсир утказиш жараёнлари каби жабкаларни текширувчи психология сохаси.

Ошта психологияси — оиланинг психологиясини Урганувчи фанлараро тадкикот килишга йУналган психология сокаси. Оила психологияси ОИЈЮНИНг психологик муаммоларини Урганади, у оилага таъсир килувчи омилларни, оиладаги роллар таксимланиши, эр-хотин муносабати, шахслараро муносабат, ёш хусусиятлари, жинсий тафовугларга асосланиб мулокотга КириШИШ кабиларни Урганади. Орша психологияси томонидан тУпланган материаллар оила мустахкамлигини сак,лаш учун маслахатлар беришда, СОЦИОЛ0Гик ва ПСИХОЛогик дастурлар тузишда кУлланилади. Шунингдек, ошла типлари, тузилиши, иерархияси, уларга таъсир килувчи объектив вз субъектив омиллар хам мазкур соканинг тадкикот предметига киради.

Бошкарув психологияси — жамиятда фаолият кУрсатаётган шахслар, гурухлар ва жамоалар Уртасидаги ишлаб чикариш билан ботик бУлган назорат, балолаш, муносабат конуниятларини, рахбар фаолияти ва характери, кобилияти хусусиятларини тадкик киладиган ижтимоий психологиянинг сохаси.

Фан психологияси — илмий тадкикот Утказишнинг самарадорлигини ошириш учун психологик таъсир ОМИЛЈИРИНИ Урганувчи психология сохаси. Фан психологияси фанга оид бОШКа сокалар билан узвий 60FJIldk бУлиб, ишлаб чикаришда, илмий марказларда ИЖТИМОИЙ ва индивидуал хусусиятларга эга бУлган психологик конуниятларни тадкик килади, инсоннинг ижтимоий кобилиятлари, аклий имкониятлари хамда улардан унумли фойдаланиш омиларини текширади. Кашфиётлар амалга ОШИРИЛИШИ негизлари, механизмлари, шарт-шароитлари ва унда инсон омилининг роли каби холатларни Урганади.

Компьютерлаштириш психологияси — компьютернинг ишлаб чикаришдаги роли, психик акс эттиришга таъсири, шахс ТУЗИЛИШИнинг Узгаришини Урганувчи психология сохаси. Мазкур соха компьютер ва инсон Уртасидаги диалогик муносабатни хам тадкикот килади, натижада «техника-инсон-техника» узаро таъсири механизмини текширади ва зарур жабхалар узаро таъсирини анимайди. Компьютерлаштириш инсон психологиясида муайян Узгаришларни юзага келтиради, сермахсул техника яратиш тизимини тезлаштиришга мухим психологик асос яратади. Компьютерлаштиришнинг бош муаммоси унинг инсонга таъсир утказиш механизмларини тадкикот КИЛИШДИР.

Парапсихология — хозирги замон фанининг чегарасидан ташкаридаги, тушунтириш кийин бУлган психик ходисаларни Урранади. Экстрасенсорика — уга сезувчанлик, телепатия — фикрни масофага узатиш, келажакка башорат килиш ва хоказо. Парапсихологияга нисбатан кизикиш кадимдан мавжуд бУлиб, унга нисбатан их.лос то хозирги кунгача камайгани йУк, гохо уни психотроника деб хам аташади. Хиромантия — ол кафтига караб фол очиш, инсон келажаги ва унинг такдири какида олдиндан башорат КИЛИШдан иборат ноилмий соха. Спритизм — улган одамлар арвоџари, руклари билан алока Урнатиш мумкин, улар хамиша бархаёт ва биз билан мулокотга мухтож деган роями илгари сурувчи парапсихология сохаси.

2. Психологиянинг методологияси ва принциплари

Жахон психологияси фанида хулк-атвор, муомала ва фаолият муваффакиятини таъминловчи омилларнинг энг мухими тарикасида инсоннинг эмоционал хаёти ётиши аксарият назариётчи психологлар томонидан таъкидлаб утилади. Бу талкиннинг лакконийлигига кеч кандай эътирозлар бУлиши мумкин эмас. Чунки мазкур омил экспериментал психологиянинг мустакил соха сифатида вужудга келашидан эътиборан устувор, далил такозо килмайдиган атрибут сингари тад№кот предмети мокиятига сингиб кетган. Шуни алокида таъкидлаб утиш лозимки, инсон муомаласининг, хулк-атворининг кечиши, фаолиятининг муваффакиятли, сермахсул якунланиши куп жихатдан шахснинг эмоционал холатларига «эмоционал тон, кайфият, стресс, аффект ва хоказо», изокланиши мураккаб бУлган рухий кечинмаларга, юксак хис-туй»ларга бортик.

Уйин, мехнат, УКИШ, муомала ва бошка фаолият турларининг муваффакиятли кечиши, шахслараро муносабатларда хулк-атворнинг намоён бУлиши ижобий психологик холат сифатида баколанса, эмоция ва хиссиётнинг баркарор, максадга йуналган тарзда ,WkM суриши эКтимоли эътироф лИЛиИ. Хис-туйруларнинг мустахкамлиги, баркарорлиги, мукаммаллиги сифатларининг мавжудлиги уларнинг динамик стереотиплар типига айланганлигидан далолат беради, фаолият ва хулкнинг шахс томонидан онгли равишда бошкариш услуби шаклланганлигини билдиради. Табиатнинг таркибий кисмлари ва жамиятнинг аъзолари билан турли шаклдаги, кар хил хусусиятли муносабатга киришиши улар билан муомала КиЛИШ маромларини даврий «муваккат тарзда» Узгаришини вужудга келтиради. Ана шу Узгариш туфайли муваффакият ва муваффакиятсизлик, омад ва омадсизлик, оптимизм ва пессимизм, романтика ва реалия, симпатия ва антипатия, прогресс ва регресс, жушкинлик ва тушкунлик, фаоллик ва сустлик каби биринчиси ижобий (позитив), иккинчиси эса салбий (негатив) рухий ходиса келиб чикади. Фаолият ва хулкнинг амалиётида бир текис кечишини Тат,МИнј10Вчи ЭМОЦИОНш| холат баркарорлигининг бузилиши унга киёс килинган муваффакиятнинг бирламчи омили турисидаги илмий маълумотларни шубка остида колдиради. Биноба рин, жамики нарсанинг бошлангич асоси, манбаи эмоция деган РОЯНИ, унинг кийматини умумий фонда бирмунча кадрсизлантиради, лекин иккинчи, устувор ва етакчи, умумий ва хусусий объектив ва субъектив, мухим ва номухим мезонлар, аломатлар, Улчамлар ёрдами билан бахоланиши ушбу психологик масала мокиятини окилона талкин кИЛИШ заруриятини вужудга келтиради. Холбуки шундай экан, уларнинг молиятини, келтириб чикарувчи сабабларни, харакатлантирувчи кучларини муайян далилларга асосланиб тактил килиш муаммоси майдонга келади.

Инсон фаолияти ва хулкининг муайян конуниятларга асосланган холда амалга ошиши хам объектив, хам субъектив шарт-шароитларга ботик. Табиий ОМИЛЈИРНИ келтириб чикарувчи объектив (ташки) шарт-шароитлар, яъни микро ва макро мухит, моддий борлик, ёрдамчи воситаларнинг мавжудлиги, уларнинг юксак талабларга жавоб бера олиш имконияти, ташки фатувчиларнинг безарарлиги, вакт ва фазовий Улчовларнинг мувофиклиги, мутаносиблиги кабилардан таркиб топади. Хуля ва фаолиятнинг намоён булиши учун табиий шартшароитлар тизими ЯХЛИТ холда иштирок этиши уларнинг муваффакиятини таъминловчи омиллар мажмуаси тарикасида хизмат кил иши мумкин. Табиий шарт-шароитлардаги тУкисликдан ташкари айрим етишмовчиликлар ва узилишларнинг содир бУлиши нуксонларни келтириб чикаради, бунинг окибатида рухий кечинмалар фаоллиги, илдамлиги, максадга йУналганлиги бузилади.

Табиий шарт-шароитлар мухит таъсирида инсон рухий оламида бир катор кескин хам сифат, хам микдор Узгаришлари вужудга келади, улар янгиланишлар, янги фазилатлар, хислатлар тугилишида намоён бУлади. Шуни таъкидлаб утиш жоизки, табиий мухитнинг таркибий кисМИ бУлмиш географик• мухит бу борада мухим роль Уйнайди, купинча у, биринчидан, биологик шартланган шахс сифатларим таъсир этиб, фенотипларни генотипларга айлантиради (худудий мукит, рельеф, стихия кутилиши: Зилмла, кор кучкиси, довул, сув тошкини, оёк етмас кирли тонар ва хоказо). Иккинчидан, онтогенезда шахс характерологик хусусиятларининг табиий равишда Шакл.Г№НИшига таъсир утказади, шунинг билан бирга микро мухит билан генлар, ирсий белгилар, аломатлар Уртасида уйкунликни таъминлаб турувчи механизм вазифасини бажаради.

Объектив (табиий) шарт-шароитлардан ташкари, инсон омили билан узвий 60ГЛИК,лиги субъектив (шахсга оид, унинг киёфасига боглик) шарт-шароитлар муомаланинг, фаолиятнинг, хулкнинг ИКГИмоий турмушда самарии амалга ошишини узлуксиз равишда таъминлаб туради. Субъектив шарт-шароитларнинг каторига шахснинг баркарорлиги, характернинг мустахкамлиги, эхтиёж, мотив, маслак, салохиятининг пухталиги, узини узи бошкариш услубининг катьиЙ равишда шаклланганлиги, биологик шартланган хислатлар эса узаро уйгунлашганлиги кабилар киради.

Одатда, объектив (табиий) ва субъектив (шахсга оид) Шарт-шароитлардаги Узгаришлар туфайли ижобий (позитив) ёки салбий (негатив) хусусиятли психологик холатлар, ходисалар, хислатлар, кечинмалар устуворлиги юзага келиб, моддий асос функциясини бажарувчи олий нерв фаолиятини, марказий нерв системасининг ритмикасини, ишчанлик КОбилиятини пасайтиради. Бунинг окибатида фаолият, хулк ва муомалани амалга оширишда одатий саъй-ларакатлар, операциялар, маромлар бузила бошлайди, фавкулодда асабийлик, рухиЙ нуксонийлик, конуниятдан четга ОМШЛИК, нохуш кечинмалар кокимлиги етакчилик килади. Худди шу сабабдан, фаолият, хулк ва муомамНИНГ муваффакияти шубка остида колиШИ мумкин, чунки махсулдорлик, собиткадамлилик, максадга йУналганлик сифатларининг доминантлиги йУколади, натижада ушалмаган эзгу ниятлар армон тарикасида юксак хис-туйрулар сифатида даврий хукм суришда давом этаверади.

Инсонинг табиатга ва жамиятга нисбатан муносабати тасодифларсиз, фавкулоддаги вазиятларсиз амалга ошиши мумкин эмас, чунки эктимоллар даражасидаги кутилманинг йУклиги режасиз вазиятларни Ша№Ининг идрок майдонида келтириб чикаради. Хаёт ва фаолият стратегияси ва тактикасининг экстремал тарзида Узгариши индивидуал ва ижтимоий хусусиятли вазиятларнинг пайдо бУлишига олиб келади. Вазиятлар стихияли, хаотик (бетартиб, тасодиф) хатги-харакатларни вужудга келтириб, текис, одатий, даврий, баркарор хусусиятлар ритмикасини издан чикаради, натижада инсонда мотивацион, эмоционал, когнитив, регулятив, хулкий, иродавий тузилиш таркибларининг функцияси бузилади. Шахс тузилишга фавкулоддаги вазиятларнинг ички ларзаси фаолият, хулк ва муомаланинг онглилик холатидан онгсизликка утишини такозо этади, бинобарин, муваффакиятсиллик реалияга айланади.

ХУН], нима учун шахс тасодифларнинг олдини олишга тайёр эмас ёки купинча у бу борада кучсизлик, ожизЛик килади?

Ушбу муаммо ечимини жуда содда тарзда хал килиш хам мумкин: шахс онгли зот, яратувчилик '№ратига эга бУлишидан катъи назар, у табиатнинг таркибий кисми, инстинктлар, шартсиз рефлекслар таъсирига берилувчандир; 2) шахснинг тана аъзолари (организми) фалулоддаги ходисалар ва вазиятларга мослашган эмас (стИХИЯ, халокат, тасодиф, стресс, аффект, хавф-хатар-риск); З) шахс комиллик даражасига эришмаганлиги туфайли сабабий бомаНИШ окибатларини, фобия (Оркиш) билан бок:лик лис-туйгуларни олдиндан сезиш, пайкаш, уларга нисбатан акс таъсир бериш имкони йУк; 4) шахсда иккинчи киёфанинг шаклланмаганлиги (тест, тренинг, тренировка билан куролланмаганлиги) унинг хавф-хатар юрбонига айлантириши шубкасиз.

Жахон психологияси фанининг маълумотларига караганда, муваффакиятсизликдан кеч ким кимояланган эмас, чунки ижтимоий иммунитет жуда кучсиз аксил таъсир кУрсатиш имкониятига эга. Маълумки, жисмоний, ахлокий ва аклий баркамоллик туб маънодаги комил инсон тУгрисида мулохаза юритишга имкон беради ва таркибларнинг тула муносиблиги, уйгунлашганлиги, узаро такозо этувчанлиги асосий мезон вазифасини бажаради, комиллик даражаси субъектниш- маънавий дунёсига айланмас экан, у такдирда кеч ким тасодифлар, фалулоддаги вазиятлар шахс томонидан одатий ходиса сифатида осойишта кабул килинмайди.

Муваффакият гарови (кафолати) функциясини бажарувчи омилларнинг генезиси тУгрисидаги фикр юритилганда, энг аввало, уларнинг бирламчилиги, асосий манба эканлигини назарда тугиш назарий хамда методологик муаммолар ечимини окилона ТОПИШГа пупа негиз хозирлайди, бошлангич каракат нуктасини белгилаб беришга хизмат килади. Назарий мулохазаларга биноан, фаолият, хулк ва муомаланинг бир текис, самарали кечиши генетик нуктаи назардан куйидагиларга бог:лик:

1.       Объектив (табиий) ва субъектив (шахсга оид) шарт-шароитлар мавжудлигига.

2.       Объектив ва субъектив шарт-шароитлар кукм суришини узгартирувчи тасодифий ва фавкулоддаги вазиятлар таъсирчанлигига, устуворлигига.

З. Эмоция ва хиссиётнинг ижобий (позитив), салбий (негатив) хусусият касб этишига.

4.  Инсонни шаХСЛИЛИК ва характерологик хусусиятларининг баркарорлиги

5.  Шахснинг комиллик даражасигча эришганлигига ва хоказо.

Шахснинг хаёт ва фаолиятида муваффакиятга ЭРИШИШ, максадига мувофик саъй-каракатларни унга йУналтириш учун Ю'йидагиларга эътибор килиш заруратнинг заруратидир:

1)       объектив ва субъектив шарт-шароитлар Узгарса, уларга тузатишлар (коррекция) киритишгд тайёргарликка;

2)       фавюглоддаги вазиятларга кУникиш учун шахсга тренинг ёрдами билан таъсир утказишга, унда иккинчи киёфани шакллантириш-

З) организмнинг кар кандаЙ стихияларга чидамлигини орттиришга;

4)  комилликка ИНТИЛИЩ хис-туйгуларни такомиллаштиришга;

5)  шахс имкониятларни рУёбга чикишга кУмаклашишга узини узи кашф килиш, узига узи буйрук бериш, узини узи такомиллаштириш, Узини узи бахолаш, узини узи назорат килИШ, узини узи бошкариш, узига узи таскин бериш, узини узи «лга олиш ва коказо.

Инсон каётини ва фаолиятини Узгартирувчи асосий омиллар мавжуд бУлиб, улар муайян даражада шахснинг таъсирига берилувчандирлар.

Умумий психологиянинг асосий принциплари, детерминизм, онг ва фаолият бирлиги, психиканинг фаолиятида ривожланиши бУлиб кисобланади.

1.                     Детерминизм (лотинча determinata белгилайман маъносини билдиради) принципи табиат ва жамият ходисалари, шу жумладан, психик ходисаларнинг объектив сафаблар билан белгиланиши хакидаги таыимотдир. Шу боисдан психика, онгнинг объектив борлик ва нерв системаси билан белгиланиши илмий психологиянинг буюк ютум лисобланади. Шунинг учун детерминизм психиканинг турмуш тарзи билан белгиланишини ва турмуш тарзи Узгаришига мутаносиб раВИШДа у хам Узгаришини англатади. Шуни алохида таъкидлаш жоизки, хайвонлар психикасининг РИВОЖЈИНИШИНИ биологик конун тарзидаги табиий танлаш мезони билан Улчанади. Хайвонлардан Фаркли Уларок инсонда онг шаклланишининг пайдо бУлиши муайян боскичлар оркали РИВОЖ-лаНИШИ моддий ишлаб чикарилиш воситаларини яратиш хамда такомиллаштириш, максулотларни кайта ИШЈјаШ конунлари билан белгиланади. Инсон онгининг ижтимоий-тарихий тараккиёт хусусиятига эга эканлигини англаши (тушуниш) Шт<С онгининг ижтимоий борликка (макро, микро, мизе мухитига) богликлиги хакидаги хам табиатшунослик, кам инсоншунослик умумий принципига асосланган буюк хулоса кишилик ЖтиИЯТИНИНГ оламшумул тантанасидир.

2.                     Онг билан фаолият бирлиги принципини психология фанида кабул килиниши шундай маънони англатади: а) онг билан фаолият бир-бирига карама-карши вокелик эмас; б) онг билан фаолият айнан бирор-бирига Ухшаш хам эмас; в) онг билан фаолиятнинг бирлиги уларнинг суриши механизмидир; (курсив Э.Е). Фаолият узининг тузилиши бУйича ички ва ташки таркибларига эга бУлса-да, вокелик ташки ифодаси билан ажралиб туради. Онг бУлса фаолиятнинг ички режасини, унинг дастурий жабкасини акс эпиради. Реал вактларнинг Узгарувчан (ривожланишини англатувчи) модели онгда юзага келади, одам атроф-мужит билан муносабатга КИРИШГТЧДа ундан мулжал олади, натижада нуксонларга йУл Оймайди. Фаолият онг ёрдамида амалга ошади ва уз навбатида онг мазкУр жараёнда такомиллашади (муаммо ва унинг ечими вариациялар, инвариантлар туртки вазифасини Уйнайди).

Илмий ТЦКИкот нуктаи назаридан онг билан фаолият бирлиги принципи, биринчидан, хулк-атвор, фаолиятни максадга мувофик амалга оширишга кафолат беради; иккинчидан, каракат, саъй-№ракатларни муваффакиятларга эришишни таъминловчи ички психологик механизмни аниклашга ИМКОН беради; уларнинг бирлиги психиканинг объектив конуниятларини очишга муким имконият, пухта шартшароит яратади.

Агарда психика фаолият самараси ва махсули сифатида талкин килинса, у такдирда психика ва онгнинг фаолиятда ривожланиш принципи турри тушунилган бУлади. Мазкур принцип рус психологлари Л.С.Виготский, П.П.Блонский, СЛ. Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, Б.М. Теплов, Б.Г.Ананьев ва бошкаларнинг илмий тадкикотларида уз ифодасини топган.

3.                     ПсихиканинГ тараккиётини диалектика нуктаи назаридан тушуниш психик тараккиёт инсоннинг мехнат фаолиятига, таълимга, Уйин фаолиятига бомик эканлигини аниклашдан далолат беради. Ижтимоий тажрибани Узгартириш жараёнининг юз бериши шахс учун психик тараккиётнинг ГиТСЛИ сифатида хизмат килади ва дастурий билимларни эгаллашга мустахкам замин хозИРЛаЙДИ. Хар кайси фаолият тури инсон психикасини ривожлантириш манбаи ва механизми ролини бажаради. Психологларнинг ушбу принципга тааллукли фикрларидан намуналар келтирамиз: 1) Л.С.Виготский: таълим психиканинг ривожланишини йУналтиради, шу билан бирга бу жараёнда онгли фаолиятнинг Янги, мутлако бошкача шакллари яратилади; 2) П.П.Блонский: тафаккур кичик мактаб ёшида Уйинлар билан, успиринлик ёшида укиш билан бортик тарзда ривожланади; 3) СЛ. Рубинштейн: онг фаолиятда пайдо бУлиб, ана шу фаолиятда шаклланади; 4) Б.М.Теплов: кобилият факат ривожланишда мавжуд БУлади; лекин ривожланиши фаолият жараёнидан бошкача мухитда юз бебмагандек, кобилият тегишли ЯККОЛ фаолиятдан ажралмаган холда пайдо була олмайди.

Маыумки, психика юксак даражада ташкил топган материянинг хусусияти ва миянинг махсулидир. Психика борликнинг сезги органлари оркали инсоннинг миясига бевосита таъсир этиши асосида вужудга келиб, билиш жараёнларида, шахснинг хусусияти ва холатларида, диккати, хис-туйрулари, характер хислатларида, КИЗИКИШИ хамда эхтиёжларида уз ифодасини топади.

Психиканинг негизида миянинг рефлектор фаолияти ётади. Ташки дунёдан кириб келадиган Озгатувчиларга ички ёки таи.1КИ биологик органлар жавоб реакциясини билдиради. Бош мия катта ярим шарларида вужудга келадиган муваккат нерв борланишлари психик ходисаларнинг физиологик асослари хисобланади ва улар ташки таъсирнинг натижасида косил бУлади.

Психофизиологик конуниятларга биноан миянинг функцияси

муваккат нерв борланишларининг бИР,лацшш механизми хамда анализаторлар фаолияти механизмлари таъсирида косил бУлади.

ПСИХИКаНИ тадкик этиш инсоннинг бутун онгли фаолиятини — унинг хам назарий, хам амалий хаёт фаолиятини Урганишдир. «Одамнинг онглилиги унинг турли-туман фаолиятида, хапи-харакатларида намоён бУлади. Инсон шахси жар хил шакл ва мазмунга эга бУлган назарий хамда амалий фаолиятларда таркиб топади. Бунда мухит, ирсий белгилар, ижтимоий таъсир асосий омиллар кисобланади.

Инсон узи яшаб турган даврни, моддий турмушни акс эттиради, ижтимоий-сиёсий мухит таъсири остида билимларни Узлаштира боради, ижтимоийлашади. Ижтимоий мухитда унинг хис-туй1:улари, характери, кобилияти, иктидори, тафаккури, эхтиёжлари, эЪТИКОдИ, уни фаолликка даъват килувчи каракат мотивлари, истаклари, тилаклари, хохишлари аста-секин Узгариб боради.

Инсоннинг билиш фаолияти рИВOЖЛНИши унга узини }суршаб турган борликни янада чуюгррок, тУларок, аникрок акс эпириш имкониятини яратади ва у борликнинг асл мо№ТЯТИНи, турли йУсиндаги узаро ботанишлари, мураккаб муносабатлари ва алокаларни тобора аникрок ёритади. Шу билан бирга мазкур жараёнларда шаоланиб келаётган инсоннинг борликка, вокеликка, жисмларга, КИШИЈИРГа ва узига муносабати вужудга келади.

Инсон онгининг ривожланиши унинг ташки оламни фаол акс эттиришда намоён бУлади. Инсоннинг моддий турмуши, у хаёт кечираётган тузумнинг моддий асосига эмас, балки уни 10'ршаб олган одамларнинг турмуш тарзлари, умуминсоний киёфалари, дунёкараши, маслам, ижтимоий вокеликка муносабатлари, интилишлари, ижод махсуллари ва хагги-харакатларининг мажмуасидир.

Инсоннинг борликни акс этгириши фаол жараёндир. Инсоннинг ривожланиши объектив борликка ва узига фаол таъсир курсатишида содир бУлади. Уйинни кузатиши, мехнати, УКИШИ, адабий асарни мутолаа КИЛИШ“И, кИЗИКИШИНИНГ баркарорлашуви ва бошкалар Шт{Снинг психик ривожланишини ифодалайди.

Ривож.ланиш инсон шахсининг таркиб топиши жараёнидир. Ривожланиш узаро бОГЛИК Катор боскичларда амалга ошади. Шахс аклзаковатининг кУрсаткичи, сифати, хусусияти унинг акрофдаги одам лар билан кундалик муносабатлари ва амалий фаолиятида вужудга келади, узаро таъсир натижасида унда аклнинг ижодий максулдбрлиги, теранлиги, тезлиги, мустакиллиги, танкидийлиги, чучрлиги орта боради.

Психология фанининг филогенетик, тарихий, онтогенетик ривожланишига янгича ёндашиш принципларни куйидагича турларга ажратишга имкон беради:

1)   детерминизм;

2)   онг ва фаолият бирлиги;

З) тараккиёт;

4) тарихийлик; 5) предметлилик;

б) монизм;

7)      нугк ва тафаккур бирлиги;

8)      фаоллик;

9)      интериоризация ва экстериоризация;

10)  фаолият ички ва ташки тузилиши бирлиги;

1 1) психикани системали анализ;

12) акс  фаолият тузилмасидаги инъикос килинувчи объекгга богликлиги ва хоказо.

З. Инсон психикасининг илмий-тадкицот метощлари

1. Психологиянинг анъанавий, эмпирик метод.лари то хозирги кунгача муваффакиятли Олланилмокда.

Кузатиш методи. Психология фанида бу методнинг объектив (ташки) ва субъектив (Рини узи) кузатиш турлари мавжуд. Инсон психикасидаги Узгаришларни кузатиш учун куйидагилар амалга оширилади:

1)   кузатишнинг максади, вазифаси белгиланади;

2)   кузатиладиган объект танланади;

З) синалувчининг ёши, жинси, касби аникланади;

4)       тадкикот угказиш вакти режалаштирилади;

5)       кузатиш канча давом этиши катьийлаштирилади;

6)       кузатиш инсоннинг кайси фаолиятида (Уйин, Укиш, мехнат ва спортда) амалга ошИРИЛИШИ тавсия килинади;

7)       кузатишнинг шакли (якка, гурух, жамоа билан Утказилиши) тайинланади;

8)       кузатилганларни кайд килиб бериш воситалари (кундалик, сухбат дафтари, кузатиш варакаси, магнитафон, видеомагнитафон, видеоаппарат, фотоаппарат ва бошкалар) тахт килинади.

Кузатиш оркали одамларнинг диккати, хис-туйгулари, нерв системасининг ташки ифодалари, темперамент хусусиятлари, имо-ишоршлари, сезгирлиги, харакатчанлиги, ишчанлиги, хулк-атвори, нугк фаолияти ва хоказолари Урганилади. Аммо ута мураккаб ички психологик кечинмалар, юксак хиссиётлар, тафаккур, мантикий хотира ва акл-заковатни тадкик этишга бу методнинг имк0ни етишмайди. Мастлан, гудак болани кузатишда унинг харакатлари, Уйинчокларга муносабати, хис-туйгуси, талпиниши, майли, хохиши аниџанади. У'€увчининг дарсдаги холатини кузатишда эса диккатининг хусусияти, ташки ф:атувчи билан таъсирланиши, темпераменти, хатти-харакатининг суръати, эмоционал кечинмасининг Узгариши тУгрисида маълумотлар тУплашга имконияти турилади. Успирин ёшларнинг спорт фаолиятини кузатиш оркали уларнинг иродаси, ишчанлиги, кис-туйпсининг Узгариш кусусиятлари, галабага интилиши, узининг каракатини идора кила олиши юзасидан материаллар ЙИРИШ мумкин. Ишчининг дастгох ёнидаги фаолиятини кузатиш натижасида унинг уз диккатини таксимлаши, КИЙИН дамларда узини гутиши, имо-ишоралари, ташки кузратувчидан таъсирланиш даражаси хакида кенг маълумотлар йирилади. Кексаларнинг мулокот жараёнини кузатиш уларнинг характери, нутк фаолияти, хис-туйгуси, экстравертивлиги ёки интравертивлиги, кизи№чанлиги ва рухиятининг бошка хусусиятларини аник.лаш демакдир.

ТаШКИ кузатишда баъзан тафаккур бУйича хам маьлумотлар олиш: иш устидаги кайфиятини, фикрнинг муайян объектга йуна.лтирилганини, ташки Озгатувчилар таъсирига берилмасликни, чехрадаги ташвиш ва изтиробни, куздаги райритабиийликни, шунингдек, синчковлик, теранлик, термулиш каби рухий холатларни кузатиб, тафаккурнинг кечишидаги Узгаришларни анимаш мумкин. Булардан ташкари, олнинг титраши, асабийлашиш, нуткнинг бУЗИЛИШИ, лиссиётнинг бекарорлашуви хам инсон рухиятидаги Узгаришлар бУйича маъ- лумот беради.

Психология фанида узини узи кузатишдан (интроспекциядан) хам фойдаланилади. КУпинча тажрибали психолог ёки малакали мохир Укитувчи, салохиятли рахбар узини узи кузатиш оркали илмий хулоса чикара билади. Масалан, уз тафаккурини кузатиб Узидаги эмоционал УЗГЩ)ИШ какида, шунингдек, тафаккурнинг ички механизмлари вужудга келиши ва КеЧИШИ тУррисида маълумот олади. Натижада тафаккурнинг сифати, мазмуни, мохияти ва кай тарзда, кандай тезликда, кай шаклда рУй беришини кузатади.

Чет эл психологиясида узини узи кузатишнинг инсон рухиятини Урганишдаги ролини ифодаловчи илмий-амалий материаллар тУпланган. Интроспекция йУналишининг йирик намояндалари узларини Узлари кузатганлар ва туплаган материалларини тамил килиб, умумий психологик конуниятларни яратишга каракат килганлар. Лекин инсон турли вазиятларда узини бир хил бошкара олмайди

ва шунинг учун бу методнинг илмий ахамияти унчалик капа эмас.

Шундай килиб, кузатиш методининг кулай ва самарии жихатлари билан бирга заиф томонлари хам мавжуд. Шу сабабли инсоннинг мураккаб психикаси бошка методлардан фойдаланиб тадкик КИЛИНЩЈИ.

Сухбат методи. Бу метод билан инсон психикасини Урганишда сухбатнинг максади ва вазифаси белгиланади, унинг объекти ва субъекти танланади, мавзуси, Утказиладиган вакти аникланади, якка шахслар, гурух ва жамоа билан Угказиш режалаштирилади, Урганилаётган нарса билан узвий бОЕЈIИК савол-жавоб тартиби тайёрланади. Сухбатнинг бош максади муайян бир ВаЗИЯТ ёки муаммони хал килиш жараёнида инсон психикасидаги Узгаришларни Урганишдир. Сухбат оркали одамларнинг тафаккури, акл-заковати, хулк-атвори, Кизикиши, тийраклиги, битам савияси, эътикоди, дунёкараши, иродаси тугрисида маълумотлар олинади.

Сукбат методининг ижобиЙ жихатлари билан бирга айрим заиф томонлари хам мавжуд. Кайтарик сУзлар, «гализ» иборалар, нугкнинг тезлиги, фикрнинг мавхумлиги, зерикарлиги муваффакиятсизликка сабаб бУлади. Шунингдек, савол-жавобнинг бир шаклда ЭМас,ЛИП1 синалувчида узига хос услуби, ОШКОР&ЛИК етишмаслиги, ИйМаНИШ, уялиш атрофлича маыумотлар олишни кийинлаштиради ва шу сабабли бошка методларга мурожаат килишга тугри келади.

Фаолият махсулларини тахлил килиш методи. Инсон хотираси, тафаккури, К0бИЛИЯТИ ва хаёлининг хусусиятларини аниклаш максадида бу метод умумий психологияда кенг КУЛЛМИЛЩ!И. Болалар чизган расмлар, ясаган Уйинчоџар, моделлар, ёзган шеърларни тамил Килиш оркали уларнинг мантикий хотираси, тафаккури, техник,- бадиий ва адабий кобилияти, ижодий хаёли юзасидан материаллар ТУПЛШ_И мумкин. Объект билан субъект Уртасида мулокот Урнатиш учун шахснинг психикаси тУгрисида сиртдан муайян ва хулоса чикарилади. Ижодий фаолият махсулларига кундалик, схема, ихтиро, диаграмма, кашфиёт, курилма, асбоб, техник модель, мослама, миллий каштачилик, хунармандчилик, заргарлик буюмлари, реферат, курс ва малакавий битирув ишлари, магистрлик диссертацияси, илмий маъруза, конспект, такриз, тезис, макола, кУрсатмали юроллар, лойиха, концепция, саньаткор, артист ва бахши ижодиёти кабилар киради. Булар турли ёшдаги, жинсдаги ва касбдаги одамлар томонидан яратилган бУлиши ва шунт кура шањли, мазмуни, сифати, оригиналлиги, хажми, куриниши, хусусияти билан бир-биридан кеСКИН тафовут КиЛишИ мумкин.

Ижодий фаолият махсулларини тамил килиш оркали болалар, Укувчилар, талабалар, конструкторлар, олимлар, №нармандлар, ишчилар, дехконлар психик хусусиятлари тугрисида маълумотлар туплаш мумкин. Лекин инсондаги психик Узгаришлар, камол топиш ва буларнинг кечишини ифодаловчи материаллар йигиш учун бу методнинг узи етмайди. Шунинг учун инсон психикасини Урганиш максадида бошка методлардан хам фойдаланиши маъкјл.

Тест методи. Тест — инглизча суз бУлиб, СИНаШ, текшириш, демакдир. Шахснинг аклий усишини, менталитетини, кобилиятини, иродавий сифатлари ва бошка психик хусусиятларини текширишда Фланиладиган киска масала, топширик, мисол, жумбок, сюжети расм ёки шакл тест деб аталади. Тест, айникса, одамнинг кандай касбни эгаллаш мумкинлигини, касбга яроклилиги ёки яроксизлиги, истеъдодлилар, иктидорлилар ва акли заифларни аниџашда кишиларни саралашда кенг Олланилади. Тест методининг киммати тажрибанинг илмийлик даражасига, текширувчининг малоратига ва кизикишига, Йирилган психологик маълумотларнинг объектињлиги ва уларни илмий тамил кила билашга богликдир.

1905 йилдан, яъни француз психологи А. Бинэ ва унинг шогирди А. Симон инсоннинг амий усиш ва истеъдод даражаларини улчаш имконияти борлиги РОЯСИНИ оли сурганидан кейин психологияда тест методи Оллана бошланди.

Чет эл психологлари тестларни шахснинг исгеъдод даражасини аниклаш воситаси деб билдилар. Бирок тест текширилаётган ходисаларнинг психологик мезони кисобланмайди. Маытумки, бир муаммонинг ечимини излаш турли психологик воситалар билан амалга оширилади. Жахон (АКИ], Европа ва коказо) тестологлари тадкикот объектларини Узлаштириб турадиган ва Кобилият, тафаккур, билим куникма хамда малакаларни аралаш холда Урганишга интиладилар. Синаш жараёнида синалувчиларнинг эмоционал колати ва саломатлигш:а боглик рулий кечинмаларни инобатга олмайдилар. Собик Иттифок психологлари К.М. Гуревич, В.А. Крутецкий ва бошкалар Оллайдиган тестлар тубдан бошкача принцип асосида тузилган. Улар тестларнинг тафаккур кУрсаткичи (индикатори) бУлиши учун каракат килдилар ва муайян ютукларга эришдилар. Шунингдек, тафаккур жараёнининг сифат хусусиятларини билмай туриб, кобилиятнинг мохиятини ёритиб бУлмайди, деган коидага амал »•илган колда тестлардан фойдаланмокцалар. Хозирги даврда нодир тестлар каторига психологлардан Роршах, Розенцвейг, Кэтгелл, Вартегг, Векслер, Мейли, Айзенк, Аназтази, Равен ва бошкалар ижодининг намуналарини киритиш мумкин.

Психологияда тестлар Оидаги туркумларга, турларга ажратилган холда Олланилади. Энг кенг таркалган тестлар каторига:

1)                      Билим, куникма ва малакаларни эгаллаганлик даражасини аниклаплга каратилган диагностик методлардан бири максадга (ютукка) эришув тестлари ёки педагогик тестлар деб номланади; бу тур харакат тестлари (механизмлар, материаллар, инструмент кабилардан фойдаланишга мУлжалланган), ёзма тестлар (махсус бланкалардаги саволлардан била турисини топишга ёки расмдан мухим томонини ажратишга йУналтирилган), ог'зт<и тестлар (саволлар тизими умумий таьлим ва касб таыимида тайёргарлик даражасини аникдайди).

2)                      Инсоннинг а}Џ1 идроки, акл заковати, армий кобилияти ва фикрлаш даражасини Улчашга мУлжалланган тестлар интеллект тестлари дейилади; улар вербал ва новербал шаклларда тузилган бУлиб, амий имконият, топкирлик, зехн, фаросатлилик, аклий тараккиёт даражасини аник.лаш учун хизмат килади; тест топшириыари йУрикномасида аналогияга, умумлаштиришга, тушунчаларга, тавсифлашга мантикий муносабатни аниклаш талаб этилади.

З) Ижодиёт (креативлик) тестлари шахснинг ижодий кобилиятларини Урганиш ва бахолашга мулжалланган бУлади; улар ижодкор шахснинг хаётий тажрибасини тамил килишга ва ижодкор шахснинг индивидуал хусусиятларини (ижодий тафаккур ва унинг махсулдорлиги: эгилувчанлиги, тезкорлиги топкирлиги, оригиналлиги, танловчанлиги, конструктивлиги ва хоказо) Урганишга йУналтирилади.

4)                      Мезонга мУлжалланган (критериа71 ориентирланган) тестлар текширилувчидан эгаллаган ва касбий топширикларни бажариш учун етарли ёки етарли эмаслигини„аниклашга мУлжаллангандир. Мезон (критерия) сифатида муайян билимлар тизими мавжуд ёки мавжуд эмаслиги хизмат КИЛщш. Мезоннинг яратилиши унинг мантикиЙПСИХоЛоГИК тузилишини тамил килиш асосида курилади. Бунда методика билан мезоннинг психологик мутаносиблиги, релевантлиги ОлдиНДаН кисобга ОЛИНИШИ лозим.

5)                      Шахсга оид ёки шахслилик тесглари: шахснинг установкаси, кадриятларга муносабати, эмоционал холатлари, мотивацияси, шахслараро муносабатдаги сифатлари, хулк-атворининг типик шакллари ва хоказоларни Урганишга, Улчашга, анимашга ёрдам беради. Улар шахсни Урганиш шкалалари, сУровномалари ва билим жараёнларини Улчаш, баколаш, узини узи балолашга йУналтирилган бУлади. Шунингдек, субъективликни акс эпирувчи текстлар тизимини хам камраб олади.

6)                      Проектив тестлар (лотинча prochestio олдинлаб, илгарилаб на-


моён этиш маъносини билдиради): проекция натижаларини психологик талкин килишга асосланган шахсни яхлит Урганишга каратилган методлар мажмуаси проектив тестлар дейилади. Психологик химоЯЛЕМИИ.щаН ташкари, фавк№оддаги вазиятда индивидуаллигини узига хос намойиш этиш кабиларда мужассамлашади. Бундай тестлар туркуми ассоциатив (тугалланмаган гаплар ёки хикоя), экспрессив (психодрама, Уйинлар, ишбилармандлик Уйинлари, соцтренинг, эркин мавзуда расм чизиш) турларига ажратилади. Шахснинг ички дунёси мохиятини субъектнинг шахсан узи тУларок намойиш этишга хизмат кила,ди.

Шундай килиб, тестлар каторига ютукка (максадга) ЭРИШИШ тестлари (улар дарсликларда берилган билим, малака даражаларини баколашга каратилган), интеллект тестлари (аклий тараккиёт даражасини Улчашга мулжалланган), шахслилик тестлари (инсон иродаси, эмоцияси, КИЗИКИШИ, мотивацияси ва хулкини бахолашга йУналтирилган диагностик методлардан иборатдир), шахс «лойикаси» (проектив) тестлари (саволларга бипа аник жавоб бериш талаб килинади, жавобларни тамил килиб, шахс хусусиятларининг «лойихаси» ишлаб чикилади), кобилият тестлари, хотира тестлари киради.

Энди тестга айрим мисоллар келтирамиз.

Ортикча сузни чикариб ташланг:

А) Енисей, Днепр, Сирдарё, Амур (жавоб: Днепр — у Европада жойлашган) ;

Б) Петрозаводск, Ижевск, Сиктивкар, Абакан (жавоб: Абакан — у Осиёда жойлашган).

Тажриба (эксперимент) методи. Бу метод турли ёшдаги ва касбдаги одамлар (чакалок, бола, успирин, балоратга етган ва карилар)нинг психикасини чу.ррок, аникрок тадкик КИЛИШ методлари ичида энг мухими хисобланади. Эксперимент методи ёрдамида сунъий тушунчаларнинг шаклланиши, нугкнинг усиши, фавкулодда холатдан чикиш, муаммоли вазиятни хал КИЛИШ жараёнлари, шахснинг хис-туйгулари, характери ва типологик хусусиятлари Урганилади. Инсон психикасининг нозик ички богланишлари, муносабатлари, мураккаб механизмлари текширилади. Бунинг учун эксперимент материалини текширувчи синчковлик билан танлаши, объект тарзда хар хил холат ва вазиятларни яратиши, бунда синалувчининг ёши, акл-идроки, характер хусусияти, хис-туйгуси, КИзИКИШИ ва савиясига, турмуш тажрибасига, куникма ва малакаларига эътибор бериши лозим.

Эксперимент методи уз навбатида табиий ва лаборатория метомарирд ажратилади. Табиий метод психологик-педагогик масалаларни хал килишда Олланади. Бу ,меТОДНИНГ илмий асосларини 1910 йилда рус психологи А.Ф. Лазурский таърифлаган. Табиий методдан фойдаланишда ишлаб чикариш жамоалари аъзоларининг, илмий муассасштар ходимларининг, Укитувчилар, кексайган кишиларнинг психоЛоГИК Узгаришлари, узаро муносабатлари, ишчанлик кобилиятлари, мугахассисликка яроклилиги муаммоларини хал килиш назарда туПАЛИИ. Табиий шароитларда инсон психикасини Урганишда синалувчилар (богча болалари, мактаб Укувчилари, ишчилар, дехконлар, зиёлилар, бизнесменлар, фермерлар, илмий ходимлар ва хоказолар)нинг Узлари бехабар бУлиши, таълим жараёнида берилаётган билимлар тадкикот максади мувофиклаштирилиши, капа ёшдаги одамларга тарбиявий таъсир утказиш (интеракция) кундалик мехнат тарзи доирасида амалга ОШщ)ИЛИШИ, завод ва фабрикада эса моддий максулот ишлаб чикариш самдрадорлигини оширишга каратилиши лозим.

Лаборатория (клиника) методи кУпинча индивидуал (гохо гурух ва жамоа) шаклида синалувчилардан яширмай, махсус психологик асбоблар, йУл-йУрик,лар, тавсиялар, кУрсатма ва иловалардан фойдаланиб олиб борилади. Хозир инсон психикасидаги Узгаришларни аниклайдиган асбоблар, мураккаб электрон лисоблаш машиналари (дисплейлар),  мослама ва жихозлар мавжуд. Улар одамдаги психологик жараёнлар, холатлар, функциялар, вужудга келаётган янги сифатларни кайд КИЛИШ ва Улчашда Олланади. купинча детекторлар, электрон ва радио Улчагичлар, секундомер, рефлексометр, хронорефлексометр, люксметр, аноматоскоп, тахистоскоп, аудиометр, эстезиометр, электромнограмма, электроэнцефалограмма кабилардан фойдаланилади.

Лаборатория методи ёрдамтГ билан диккатнинг сифатлари, сезги, идрок, хотира ва тафаккурнинг хусусиятлари, э,МОЦИОНа.Л хамда иродавий ва амий зУрикиш сингари мураккаб психик холатлар текширилади. КУпинча лаборатория шароитида кишилар (учувчи, шофёр, оператор, электрончилар) ва кутилмаган тасодифий вазиятлар (халокат, портлаш, издан ЧИКИШ, ШОВКИН кУгарилиши)нинг моделлари яратилади. Асбобларнинг курсатилиши бУйича Узгаришлар, ривожланиш динамикаси, жисмоний ва акций толиКиш, эмоционал-иродавий, асабий зУрикиш, жиддийлик, танглик КаНДаЙ содир бУлаётганини ифодаловчи маыумотлар олинади.

Тажриба (эксперимент) аниЮ1Овчи, таркиб топтирувчи (тарбияловчи) ва текшириш (назорат) кисмларига бУлинади. Экспериментнинг аникловчи кисмида психик хусусият, жараён ёки холат, Уйин, мехнат, укиш каби фаолиятлар тадкик килинади. Тадкикот объектининг айнан шу пайтдаги холати, имконияти аниманади, лекин текширувчи синалувчига субъектив таъсир Утказмайди. Шу паллада синалувчига, хатто йУлловчи саволлар хам бермаслик экспериментнинг принципи кисобланади.

Таркиб топтирувчи (шакллантирувчи) экспериментда (тажрибада) синалувчиларда бирор фазилатни шакллантириш, шунингдек, уларга максадга мувофик муайян малака, йУл-йУрик ва усулни Ургатиш режалаштирилади. Эксперимент якка, гурд ва жамоа тарзида угказилиши мумкин. Бунинг учун тажриба материалининг хажми, кулами, канча вактга мУлжалланганлиги, нималар Ургатилиши, синалувчиларни психологик жихатдан тайёрлаш олдиндан белгилаб КУЙИјлишИ шарт.

Текшириш ёки назорат экспериментида (тажрибасида) таркиб топтирувчи (шакллантирувчи) боскичда шакллантирилган усул, восита, йУл-йУрик, куникма, малака ва шахс фазилатларининг даражасини, баркарорлигини аниџаш, таъсирчанлигига ишонч косил килиш учун МОХИЯТИ хар хил мустакил топшириклар берилади. ТеКШИРИШ (назорат) тажрибаси оркали таркиб топтирувчи синалувчига муглако ёрдам бериши мумкин эмас, акс холда тадкикот Утказиш принципи бузилаДИ.

Аницловчи, таркиб топтирувчи ва текширувчи (назорат) тажрибаларда йимлган маълумотлар, микдорлар математик-статистик методлардан фойдаланган холда ишлаб (хисоблаб) чикилади, шунингдек, микдорий тамил угказишга тайёргарлик кУрилади. Статистик методлар ёрдамида инсоннинг бИЛИШ жараёнлари (сезги, идрок, тасаввур, хотира, тафаккур, хаёл) билан унинг индивидуал-типологик хусусиятлари Уртасидаги узаро борлиьџтиги ва таъсири (коппелякцияси) билиш жараёнларининг хис-туйгу билан бошкарилиши, ам-заковат омилларини тамил килиш амалга оширилади. СУнгра микдорнинг хамда Олланилган методикасининг ишончлилиги, анимилиги даражаси аниџанади. Унгача хам математик статистиканинг содда методларидан фойдаланиб, айрим хисоблашлар, масалан, уртача арифметик КИЙМ&г, микдорларни тартибга солиш, медианани хисоблаш, квадрат ОМШНИ топиш ва бошкалар амалга оширилади.

Хозир инженер психологлар математиклар билан хамкорликда инсон психикасининг моделини яратиш устида тадкикот ишларини олиб бормоџалар, шунингдек, медиклар, физиологлар, кибернетиклар психикани дастурлаштиришни нихоясига етказмокдалар. Ишлаб чикаришдаги «сунъий интеллектлар», роботлар, ЭХМлар ана шу изланишларнинг дастлабки самараси хисобланади.

Биография (таржимаи хол) методи. Инсон психикасини тадкик этиш учун унинг хаёти, фаолияти, ижодиёти тУгрисидаги огзаки ва ёзма маълумотлар мухим ахамиятга эга. Бу борща кишиларнинг таржимаи холи, кундалиги, хатлари, эсдаликлари, Узга.лар ижодига берган баколари, танбе№ари, такризлари алохида урин эгаллайди. Шу билам бирга Узгалар томонидан тУпланган таржимаи кол хакидаги материаллар: эсдаликлар, хатлар, расмлар, тавсифлар, бахолар, магнитафон овозлари, фотолавхалар, хужжатли фильмлар, пкризлар Урганилаётган шахсни туларок тасаввур этишга хизмат килади.

Таржимаи хол маълумотлари инсон психикасидаги Узгаришларни кузатишда, унинг сужбат ва тажриба методлари билан Урганиб бУлмайдиган жилатларини ОЧИШГ(! ёрдам беради. Масалан, мазкур маълумотлар оркали ижодий хаёл билан 60FJlV1k жараёнлар: шеърият, мусика, нафосат, тасвирий санъат, техник ижодиётнинг нозик турлари ва кашфиётдаги тафаккурнинг узига хослигини, шахснинг маънавият, кадрият, КОбИЛИЯТ, иктидор, истеъдод сингари фазилатларини Урганиш мумкин. Инсон оНГИНИНГ хиссаси, намоён бУлиши, ривожланиши, узига хос ва ижтимоий хусусиятлари аток,ли одамлар билдирган мулохазаларда уз ифодасини топади. Алломалар тУгрисидаги маыумотлар замондошлари, ИЗЈДОШЈ№РИ, сафдошларининг таърифутавсифлари оркали авлоддан авлодга угади.

Биографик маълумотлар одамларнинг узини узи тарбиялаши, назорат килиши, идора этиши, узининг услубини яратиши, камолот чУккисига ЭРИШИШИ жараёнида намуна вазифасини Утайди.

Ёш психологиясида болаларнинг таржимаи холи асосидаги илмий тадкикотлар, масалан, Н.А.Менчинская, В.С.Мухина каби собик Итгифок психологларининг кузатишлари «Она кундалиги» номи билан маш№рдир. Шундай тадкйкотлар узок чет эл психологияСИДа кам кенг таркалган.

Бадиий адабиётда яратилган талай асарлар, масалан, С.Айний, Ойбек, Абдулла Камор ва бошка катор адибларнинг эсдаликлари таржимаи кол шаюшда бУлиб, улар билан танишиш натижасида муаллифларнинг хис-туйруси, темпераменти, характери, кобилияти, истеъдоди, кизикиши, интилиши, дунёкараши, эътикоди, нафосати, амок, ва одоби ту:рисида маълумотлар олиш МУМКИН.

Анкета методи. Умумий психология фанида кенг Олланиладиган методлардан биридир. Унинг ёрдамида турли ёшдаги ва касбдаги одамларнинг психологик хусусиятлари, нарса ва ходисаларга муносабатлари Урганилади.

Анкета, одатда, уч хил тузилади. Уларнинг биринчи хили англашилган мотивларни аниклашга мулжалланган саволларни аниклашга мулжалланган саволлардан тузилади. Иккинчи хилида хар бир саволнинг бир нечтадан тайёр жавоблари берилади. Учинчи хил анкетада синалувчига ёзилган тут:ри жавобларни баллар билан бахолаш тавсия этилади ва шкалали анкета деб аталади. Анкетадан турли ёшдаги ва касбдаги одамларнинг лаёкатларини, муайян сокага кизикишлари ва кобилиятларини, узига, тенгдошларига, хамкасбларига, катта ва кичикларга муносабатларини аниклаш максадида кенг кУламда фойдаланилади. Таркатилган анкеталар йимштирилади ва электрон кисоблаги машиналарида хисоблаб чикилади, атрофлича микдорий тамил килинади, сУнгра тадкикотга якун ясалиб, илмий ва амалий йУсинда хулосалар чикарилади. Анкета методи инсон психикасини Урганиш учун бой материал туплаш имконини беради. Лекин унда олинадиган маклумотлар доимо холисона хусусиятга эга бУлавермайди. Бу камчиликка йУл Оймаслик учун анкета ичидаги назорат вазифасини бажарувчи саволларни (контр саволларни) ишлаб чикиш максадга мувофикдир. Узини узи бахолаш шкаласини касб танлашга йУналтиРИШНИ касбий лаёкатни аник,лашни, кизикиш ва мотивацияни Урганишда анкета методи Олланилади.

Социометрия методи. Бу метод кичик турух аъзолари Уртасидаги бевосита ЭМОЦИОН&л муносабатларни Урганиш ва уларнинг даражасини Улчашда к№лланилади. Унта америкалик социолог Джон Морено асос солган. Мазкур метод ёрдамида муайян гуруџаги хар бир аъзонинг узаро муносабатларини аниклаш учун унинг кайси фаолиятида, ким билан катнашиши сУралади. Олинган маълумотлар матрица, график, схема, жадвал шаклида ифодаланади. Улардаги микдор кУрсаткичлари гурухдаги кишиларнинг шахслараро муносабатлари тУррисида тасаввур косил килади. Бу маълумотлар гурухий муносабатларнинг ташки куринишини акс эттиради, холос. Шунинг учун ХХ асрнинт охирларида собик Итгифок психологлари ЯЛ. Коломинский (Минск) ва И.П.Волков (Санкт-Петербург) томонидан социометриянинг ёш психологиясига (ижтимоий-педагогик психология сохасига) мослаб Узгартирилган турлари, модификациялари ишлаб чикилган. Булар шахсларнинг бир-бирини танлаши мотивларини кенг ифодалаш имконини беради. Айникса, социометриянинг Я.Л.Коломинский ишлаб чиккан Узгартирилган тури болалар, Укогвчилар жамоасидаги шахслараро муносабатлар хакида тУларок ахборот беради.

Одатда, Укувчилардан куйидаги саволларга жавоб бериш талаб кили- нади: «Сен саёхатга ким билан боришни хохлайсан?», «Ким билан фини бУлиб яшашни ёктирасан?» Хар бир савол социометрик мезон (улчов) вазифасини бажаради ва турмуш вокелигидан олинган. Синалувчи хар бир саволнинг учта жавобидан биттасини «энг маъкул» деб танлаш лозим. Унга «Аввал хаммадан кура купрок ким билан бирга бУлишни хомасанг, УИПНИНГ фамилиясини ёз», «Агар сен истаган шахс тугри келмаса, яна ким билан бирга бУлишни истасанг, шунинг фамилиясини ёз», «Айтилган шартларга биноан учинчи ШаХСнинг фамилиясини ёз», деб уктириш жоиз.

Гурух табакаланишни кУрсатиш учун социограмма тУртта «майдон»га ажратилади. Кизлар доирача билан, угил болалар эсд учбурчаклар билан белгиланади. Доирача ва учбурчаклар сони фамилиялар сонига тУтри, мос келади. Гурух аъзоларининг узаро муносабатлари доирача ва учбурчаклар стрелкалар билан богланганида уз ифодасини топади. Энг куп муносабатга эга бУлган синалувчи доиранинг марказидан урин ОЈКЩИ. У гурух аъзоларининг энг ёКИМТОЙИ кисобланади, шахслар билан алока Урнатмаган синалувчи доиранинг энг четидан экой олади. Ораликдаги «майдон»ларга Уртача ва ундан камрок танланган текширилувчилар жойлаштирилади. Текширишда, биринчидан, шахслараро муносабатнинг даражаси ва кулами аникланади, ИККИНЧИДж, кизлар билан урил болалар Уртасидаги кУрсаткичлар таккосланади. КУрсаткичларга караб гуруџаги муносабатлар ёки кизлар билан умл болалар Уртасидаги муносабатлар ва уларнинг узига хослиги, психологик механизмлари какида хулоса чикарилади. Шу билан бирга назарий ахамиятга молик гоялар олра сурилади, амалий кУрсатмалар берилади, тавсиялар билдирилади.

Бу методда синалувчиларга бевосита саволлар берилади ва уларга кетма-кет жавоб кайтариш оркали гурух аъзоларининг узаро танлаш жараёни вужудга келтирилади. Мактабгача муассасалар, макгаб синфлари, мехнат ва дам олиш лагерлари, олий мактаблар, мехнат жамоалари ва турли ташкилотларнинг хусусиятлари, динамикаси, шахслараро зиддият (низо)ларнинг сабаби шу метод ёрдамида Урганилади. Турли эктиёж, мотив, кизикиш, интилиш, каракат ва хоказолар муайян тартиб ва коидага биноан системалаштирилади, уларнинг ижтимоий-психологик хамда соф психологик илдизлари тУррисида маълумотлар олинади. Шу билан бирга гуруџаги шахсларнинг яккол, аник нуктаи назари, гурухбозлик, огмачилик, карама-каршилик, кистуйгунинг зУрикиши, гурухий жипслик, мослик, муносабатнинг мотивлари ва унинг юрилиши, жинслар Уртасидаги мулокотларнинг замини, муомаланинг мароми ламда сехри мана шу калит билан очилади ва баркарорлик хусусиятини касб этади.

Умуман айтганда, социометрия методидан турли ёшдаги, касбдаги, жинсдаги, савияси жар хил кишилар гурухларидаги психологик конуниятлар, механизмлар ва ёндашувларни тадкик этишда унумли фойдаланса бУлади.

2. Якин ва узок чет эл психологияси фанида инсон ПСИХИКаСИНИ тадкикот КИЛИШ методларининг турлича классификацияси баснифи) берилган. Умумий психология сохаси бУйича хилма кил илмий асосга курилган назариялар мавжуд булиб, уларнинг хар кайсиси тукислик ва НУКСОНЛИ томонларига эга. Куйида биз рус психологи БГ. Ананьев тавсия килган классификацияга асосланган холда методлар хусусиятини ёритиб берамиз.

Б.Г. Ананьев психипни Урганиш методларининг ташкилий, эмпирик (амалий), олинган натижаларни кайта ИШЈИШ ёки статистик хамда натижаларни шархлаш деб номлаб, уларни тУртта капа туркумга, гурухга ажратган. Мазкур методлар гурухи уз навбатида унинг максади ва вазифасига биноан яна бир нечта тоифа хамда турларга булинади. Навбатдаги фикрда ана шу методларнинг умумий, хусусий ва узига хос хусусиятларига хамда киёсий тавсифига тУхталамиз.

Тадкикот методларининг биринчи гурухи ташкилиЙ деб номланиб, у уз ичига киёслаш, лонгитюд (узлуксиз), комплекс (кУпёклама) деб аталадиган турларни камраб олади- Киёслаш методи умумий психология (турли гурухларни узаро СОЛИШЩ)ИШ), социал психология (капа ёки кичик гуру№лар хамда уларнинг хархил тоифаларини узаро таккослаш), медицина психологияси (СОмОМ ва бемор кишиларнинг психик хусусиятларини киёслаш), спорт психологияси (спортчилар холати, уларнинг уютвчанлиги ва ишчанлигини узаро ЧОРИШТИРИШ) каби фанларда учумли фойдаланилади.

Умумий психология фанида киёслаш методи турли ёшдаги одамларнинг билиш жараёнлари, Ша,ХС хусусиятлари, билимларини узлаштириш хоссалари, амий кобилияти, салокияти, тараккиёти динамикаси, шахс жинсий тафовутлари ва узим хослиги, индивидуал-типологик холатларини Урганишда татбик этилади. Рус психологлари Л.С.Виготский, П.П.Блонский, А.А.Смирнов, Б. ГАнаньев, Д.Б.Эльконин, П.Я.Гальперин сингари олимлар ва уларнинг шогирдлари тадкикотларида киёслаш методидан фойдаланилган. Кейинги йилларда халк таьлими ва олий таыим тизимида хамда ишлаб чикаришда ХХ асрнинг 70-йилларидан эътиборан то лозирги давргача «инсон омили» муаммосининг мухокамага Ойилиши, вакт такчиллиги, ишчанлик имконияти, кобилияти, психологик мослик масалаларининг ало- жида ахамият касб этиши мазкур методни кенг Оламда Оллашни такозо этмокда. Бундан ташкари, тажрибада олинган МИЏОРИЙ маълумотлар ишончлилик даражасини ошириш учун хам киёслаш методи ишлатилади. Айникса, синалувчилардаги Узгаришларни кУндаланг кесим холатда олиб караш, тадкикот боскичини кесиб, яъни вактинча тУхтатиб, алолида тамил килиш ушбу методга борган сари диккатэътибор тобора ортиб бораётганлигидан далолат беради. Масалан, тажрибанинг биринчи боскичининг турли ёШДЩГИ ва жинсдаги одамларга таъсирини анимаш ва коказолар шулар жумласидандир.

Умумий ПСИХОЛОГИЯДа киёслаш методи билан бир каторда лонгипод (узлуксиз) методи хам кенг Оламда Олланилади. Ушбу методнинг бошка методлардан фаркли томони шундан иборатки, унинг ёрдамида бир ёки бир неча синалувчилар узок муддат, хатго ун йиллар давомида (А. Терменнинг 50 йиллик узлуксиз тажрибаси козирча рекорд хисобланади) текширилади. Лонгитюд методидан АКШлик А.Термен, немис психологи В.Штерн, француз Р.Заззо ва Ш.Бюлер, рус психологлари НА. Менчинская, А. НГвоздев, Н.СЛейтис, В.С.Мухина ва бошкалар куп даврлардан бери унумли фойдаланиб келадилар.

Мазкур метод оркали кар хил жинсли эгизаклар (Хасан-Хусан, Фотима-Зукра) ёки аралаш жинсли (Хасан-Зухра, Фотима-Хусан) Ошалоклар кузатилган. Шунинг учун бир талай тадкикотларнинг «она кундалиги» (Н.А.Менчинская, В.С.Мухина) деб номланиши бежиз эмас. Узок муддат давомида муайян бир шахсни (кичик гурухни) кузатиш синалувчида янгитдан пайдо булаётган фазилатларининг тараккиёт динамикаси, унинг хулк-атворидаги иллатлар (меъёрдаги хатти-каракатдан четга ОРИШ) ва уларнинг олдини олиш муаммолари юзасидан материал Йигиш, шунингдек, мураккаб психологик муносабатлар, ички ботанишлар, конуниятлар, механизмлар тУррисида мукаммал, ишончли, баркарор маыумотлар туплаш имконини яратади.

Лонгитюд методи ёрдамида субъектив омилларнинг узит хослигидан ташкари, синалувчига объектив (табиий) шарт-шароитларнинг, ижтимоий психологик мухитнинг таъсири хам Урганилади. Чунончи, эгизакларнинг узаро Ухшашлиги ва уларнинг тафовугланиши, таъсирланиши, хис-туйъуларининг Узгариши, шахслар Уртасидаги индивидуал фарклар (ишчанлиги, темпераменти, олий нерв фаолияти системаси ва хоказолар) юзасидан олинган маълумотлар лонгитюд методининг шарофати билан рУёбга чикади.

ХХ асрнинг иккинчи ярмида ХХ! асрнинг бошларида фан ва техниканинг тараккиёти психологик ТеКШИРИШЈИРНУ4Нг илмийлик дараэкаСИни янада ошириш учун (субъектив омиллар таъсирини камайтириш максадида) комплекс программа асосида бошка фанлар (медицина, физика, физиология, биология, социология, кибернетика, статистика, философия, логика) билан биргаликда тадкикот ишларини олиб боришни такозо килмокда. Бу вокелик фан оламида интеграция (ошилиш, уюшиш) жараёни юз бераётганлиги курсаткичи ифодасидир. Амалий хусусиятга молик илмий-текшириш ана шу кУпкиррали (комплекс) ёНДаШИШНИ талаб этмокда. Психология сохалари (психофизиология, космос, тиббиёт психологияси, мухандислиК ёки авиацион психология) Уртасида эса тадкикот объектига тизимли ёндашиш принципи амалга оширилмокда. Ушбу ижтимоий психологик вокелик сохалар дифференциясидан (ажралишидан) далолат бермокда. Комплекс метод ёрдамида Урганилаётгчдн объектдаги Узгаришлар турли сожавий нуктаи назаридан тамил килинади ёки уларга хар кил ёндашилади. Масалан, шахснинг муайян билимларни ЭГа-Л,лаШ хусусияти психологик жихатдан текширилаётган бУлинса, комплекс (кулёклама) ёндашиш таъсирида ана шу Узгартиришнинг фалсафий, мантикий, физиологик, ижтимоий, биологик хусусиятлари очиб берилади. Айтайлик, кексайишнинг биологик омилларини Урганиш кари кишидаги психологик, физиологик, мантикий жилатларининг очилишига хизмат килади.

Комплекс (кУпкиррали) программа (дастур) ёрдамида амалга оширилган ТИКИКОТНИНГ НтгИмСИ ИЛМШУНОСЛик учун мухим ахамиятга молик бУлиб, инсоншунос.лик муаммоларини хал КИЛИП.ща хам аложида ижобий роль Уйнашига шак-шубха йУк.

Илмий тадкикот метощларининг иккинчи гурухи амалий (эмпирик) методлар мажмуасидан иборат бУлиб, унинг таркибига кузатиш (узини узи кузатиш), эксперимент (табиий, лаборатория), тест (синаш), анкета (варака), сУров, социометрия, сухбат, интервью, фаолият жараёни ва максулини тамил КИЛИШ, таржимаи кол (биография), шахсий гувохнома, хужжат, турмуш фаолияти вокеаларини тамиллаги кабилар киради. Амалий методлар СИНЕМ, ТЖШИРИШ, диагнос (ташхис) ва прогноз (башорат) КИЛИШ вазифаларини бажаради. Инсоннинг турилишидан тортиб то умрининг охиригача давр оралш:ида содир бУладиган психологик Узгаришларни чухуррок, объектив равишда тадкик этиш учун навбати билан амалий (эмпирик) методлар гурухидан фойдаланиш самарали натижа беради. Чунки бир метод иккинчисини тУлдиришга хизмат килади.

Илмий тадКИКОТ методдарининг учинчи гурухи олинган натижаларни кайта ИШЈјаШГа мУлжалланган бУлиб, статистик (микдор) ва психологик сифат тамили турларга ажратилади. Психологик-педагогик тадкикотларда купинча куйидаги статистик методлардан фойдаланилади.

ТУплантн микдорларнинг статистик методлар ёрдамида ишлаб ЧИКИИјда куйидаги формулаларни Оллаш мумкин,

1)    М=У/п — Уртача арифметик кийматни топиш учун ишлатилади. М — йигинди, V — вариацион микдор, п — синалувчилар микдори ёки объектларнинг саногини билдиради.

2)     формуласи сон каторидаги Урта квадрат ОЕИШНИ хисоблашда ёки стандарт огишни аниклашда ишлатилади. (З — «сигма» квадрат ОЕИШ, С — дисперсия, «п» — микдор.

З) — микдорлар таркокдигини аНИКЈКШЈ учун Олланилади, баъзан у «С» — дисперсия деб аталади.

Психологик тажрибаларда олинган микдорнинг, Олланилган методиканинг ишончлилик даражасини аниклаш учун Стьюдент мезонидан фойдаланиш мумкин: Бунда t — ишончлилик белгиси, х-сон каторидаги юкори балл, Х — Уртача арифметик микдор, Р — квадрати ОРИШ аломати.

Психологик тажрибаларда Мёрдокнинг кУчиш фоизларини аникловчи формуласи: 100 Олланилади ва у синалувчиларнинг тугри жавоблари билан нотУгри жавобларини хисоблаш учун хизмат килади. Иккала микдорнинг нисбати бирининг ИККИНЧИсидан канчалик даражада юксакликка эга эканлигини кУрсатади. Бунда «С» — назорат, «Е» — экспериментал гурукни англатади.

Тафаккурнинг суз-мантик тежамкорлиги хусусиятини аникдашда Ю'йидаги формула кУлланилади (З.И.Калмикова тадкикотларида). — синалувчилар топширикни бажаргани учун олган баллар йигиндиси, ER — синалувчилар максимал даражада баллар тУплаши мумкин бУлган имкониятлар. Топширик ечими уч балли шкала билан улчанади. тугри ечгани учун «5» балл, Н0ТУЕРИ ечгани учун « О» балл Ойилади.

Юкоридаги статистик методлар тажрибалардан олинган кийматларнинг ишончлилик даражасини аник,лашга хизмат КИЛиИ. Лекин бунга Ухшаш методларнинг микдори каддан ташкари купдир. Биз уларнинг энг соддаларигагина тухталдик, холос.

ТУпланган материалларнинг психологик жихатдан сифат тахдили методи умумий психология учун алохида ахамият касб этади. Аникловчи, таркиб топтирувчи (тарбияловчи), текширувчи тажрибаларда олинган хар хил шаклдаги, куламдаги, мазмундаги маьлумотлар турли принцип, позиция, кУпкиррали (комплекс) ва яхлит (системали) ёндашишга асосланган холда суз-мантик ёрдами билан сифат тами-


ли Утказилади. Барча фикр ва муложазалар ишончли омиллар орка.ли далиллаб берилади, психологик конуният, конун, хусусият, хосса, холат, тараккиёт, оМОЛ0Т кандай узига хосликка эга эканлиги исботланади. Материал алохида гурухларга ва туркумларга ажратилади, шунингдек, психологик вцеЛИКНИНГ бошка жихатлари билан узвий сабабий бОЕЛИКЛИГИ, ички мураккаб муносабати баён килинади, синалувчилар эса муайян тоифаларга беркитилади хамда тадкикот юзасидан якуний хулоса чикарилади.

Илмий тадкикот метомарининг туртинчи гурухи шарклаш деб аталиб, генетик ва доналаш методларидан иборатдир. Генетик методи ёрдами билан тадкикот давомида тУпланган маьлумотлар яхлит холла максадга мувофик йУналишда шарманади. Мазкур методдан фойдаланишдан асосий максад, аввало, синалувчида янгитдан вужудга келган шахсга оид фазилатларнинг шаклланиши ва билиш жараёнлари Узгаришига тажриба натижаларига асосланган холда таъриф хамда тасниф беришдир. Шунинг билан бирга инсон рукиятида янгитдан вужудга келаётган шахс фазилати ва хусусиятининг намоён будиш даври, босКИЧИ камда баъзи бир машаккатли дакикага, лакзага, санага кУшимча шарк бериш имконияти тугилади.

Генетик методига асосланганда шахс рухиятига Узгаришлар билан тараккиёт боскичи Уртасида «вертикал» йУналишдаги алока манбаи аникланади. Доналаш методи ёрдами бИЈКIН ТЩЩИКОТ объектига кирган шахс психикасига алокадор барча Узгаришлар, узига хослик, узаро болгклик ва узаро таъсир, изчиллик, уйгунлик Уртасида «горизонтал» йУналишдаги муносабат Урганилади. Жумладан, бошка одамлар нугкини идрок килиш учун сезги, идрок, хотира, тафаккур жараёнларининг бир даврда бирга катнашиши бунга ёркин мисолдир. Мазкур жараёнда кар кайси билиш жараёнининг улуши доналанади ёки унинг ахамияти алохида таъкидланади, уларнинг узаро бОЕЛИКЛИГИ асослаб берилди.

Лекин тажрибада тУпланган маълумотларни шархлаш учун юкоридам методларнинг узи етарли эмас. Шунинг учун ушбу узилишга чек кУйиш максадида ЙИРИЛГаН материал махсус боскичларга ажратиб шарманади. Тадкикотнинг биринчи тайёрлов боскичида кашф килиниши лозим бУлган психологик конун тУррисидаги тахмин, гипотеза, фараз тамил кушинади. Тадкикотнинг иккинчи боскичида тажриба утказиш принципи, шароити, объектив ва субъектив омиллар юзасидан мулохаза юритилади. Учинчи боскичда эса олинган натижаларни кайта ИШЈИШ назарда тугилади ва у уз навбатида турпа даражадан тащкил топади: а) материални бирламчи тамил килиш: ало№да олинган ёки топилган омил, аломат, кУрсаткич, хусусият шарманади; б) Та№ЛИЛ килинган материал билан тадкикот гипотезасига алохида шарж берилади; в) ИККИЛтмЧИ тамил КИЛИШда баркарор, №кмрон далиллар ажратилади; г) иккиламчи синтезда эса психологик конуният, топилган далил, омил, тадкикот гипотезаси узаро бирлаштирилиб махсус хулоса чикарилади. ТУртинчи боскич шархлаш деб аталиб, хар бир факт, аломат, кУрсаткич, хосса психологик жихатдан суз-мантик оркали тамил килинии. Барча илмий-амалий мулохазалар далилланади, кеч бир шубхали уринларга, эътирозларга урин колдирилмайди. Охирги (туртинчи) боскичда тадкикотга якун ясалади, зарурий хулосалар чикарилади, амалий тавсиялар берилади, Урганилиши лозим булган муаммо ахамияти, унинг истикболи тУгрисида маслахатлар, тавсиялар берилади.

Семинар машгулоти учун мавзулар

Психология фанининг соха.лари тУррисида тушунча.

2. Психологиянинг методологияси. З. Психологиянинг асосий ПРИНЦИПЛарИ.

4.   Психологиянинг эмпирик методлари тавсифи.

5.   Психологиянинг методлари классификацияси.

Реферат учун мавзулар

Психология сохалари (тармочари) тавсифи.

2. Психологиянинг аСОСИЙ принциплари.

З. Психологиянинг тадкикет методлари.

Адабиётлар

I. Петровсхий А.В. История советской психологии.

«Просвещение», 1967.

2.  Рубинштейн СЛ. Проблемы общей психологии «Педагогика», 1973.

3.  Ярошевский М.Г. Психология в ХХ столетии. —М.:

«Политиздат», 1974.

4.  Еозиев Э.,г. Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002.

Ш БОБ. ОНГНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАВСИФИ

1. Онгнинг пайдо бУлиши ва унинг ижтимоий-тарихий мохияти

Инсон психикаси билан юксак ташкил топган хайвон психикаси орасида капа фаркка эга бУлган ижтимоий вокелик хукм суради. Хайвон уз тУдасидаги аъзоларига яккол холат билан боглик бУлган, бевосита фащулоддаги вазият билан чекланган ходисалар юзасидан «Узининг тили»да хабар узатиши одатий ходиса. Одам ундан фаркли Уларок нутк воситасида уз кабиладошларига ут,миш (хотирот), хозирги давр ва келажак тУгрисида маълумот (ахборот) бериш хамда ижтимоий турмуш тажрибиарини узатиш имкониятига эга. Инсониятнинг ижтимоий-тарихий тараккиётида тил туфайли акс эттириш (инъикос килиш) имкониятлари кайта 10'рилди, окибат натижада одам миясида атроф-мухит тимсоллари, хусусиятлари аникрок акс эта бошлади. Бунинг натижасида яккахол шахс кишилик дунёси томонидан орпирилган тажрибадан бахраманд була борди, шунингдек, унинг  учун номаълум хисобланган борлик ходисалари, холатлари, конуниятлари тУгрисидаги билимларга эгалик кила бошлади. Хис-туйг:улар, ички кечин,мтлар, таассуротлар, хаяжонга солувчи нафосат тимсоллар юзасидан завкланиши, марок олиш имкониятлари вужудга келди, уларнинг мазмуни, маъноси, мохияти бУйича узига узи хисобот бериш, ижобий ёки салбий таъсир этишини-бахолаш муаммоларини келтириб чикарди.

Хайвонот олами билан инсониятнинг хабар узатиш воситаси орасидаги Фарки тафаккурда хам уз аксини оПиИ. Чунки хар кандай психик функция бошка турдаги, шаклдаги, мазмундаги функциялар кобимда намоён бУлади ва муайян шарт-шароитлар вужудга келганида ривожланади. Юксак тараккий этган хайвонларда амалий (содда) тафаккур мавжуд бУлиб, чамалаш оркали мулжал ОЛИШГа, фавкулоддаги вазият юзага келтирган вазифани бажаришга йУналтирилгандир. Хайвонлар, аникроги маймунлар айрим лолларда «курол» Ясаки ва ундан муайян масала хал ЭТИШДа фойдаланиш ходисалари тажрибаларда кузатилган, лекин улардан биронтаси тафаккурни мавхум тарзда амалиётга татбик эта билмаган. Холбуки шундай экан, хайвонлар идрок килиш кУламидан ташкарига чикиш имкониятига эга эмас, бинобарин, у якколликдан мавкумликка ута олмайди, хатго бундай вазиятни акс эттириш имкони хам йУк. Хайвон ЯККОЛЛИК, бевосита ИДР0К КИлИШЛИКни кули бУлса, аксинча инсон мавхум фикрлашнинг гултожисидир. Инсон билан хайвон Уртасидаги бу борадаги тафовуг  мужассамлашади: а) шахснинг хулк-атвори, фаолияти якколликдан мавхум холатга утиш имкониятига эга; б) фавкулоддаги вазият муносабати туфайли вужудга келиши элтимол окибатни олдиндан пайкаш лаёкати мавжуд; в) кийинчиликлар учраса, уларни енгиШ учун кушимча воситалар Оллаш, Узгартиришлар киритиш билан ажралиб туради. Шунинг учун автомобиль ишдан чикса инсон уни созлайди, ёммр ёрса нарсаларни панага олади, айб иш килиб Ойса химояланиш йУл-йУрикларини Уйлайди, муаммо ечимини кидиради ва хоказо. Шахс фавкулоддаги вазиятнинг №ига айланмайди, аксинча у келажакни кура билишга кодир, акл-фаросат эса башорат килиш имкониятини яратади. Фаолият максулини олдиндан пайкаш, феы-атвор окибатини илгарилаб кетиб сезиш укувига эгалиги билан инсон устуворлик килади. Хайвонларнинг амалий тафаккури уларни яккол вазиятдан бевосита таъсиротга бУйсунишни такозо ЭпщИ. Шахсни мавхум фикрлашга нисбатан кобилияти муайян вазиятга бевосита богликликдан уни халос этади. Инсон бевосита мухим таъсирига. жавоб бериш билан каноатланиб колмасдан, балки уни кутаётган таъсирини хам бартараф этиш курбига эгадир. Инсон психикаси билан хайвон психикаси Уртасидаги биринчи Фарк шахснинг узи англаган кадриятга биноан онгли хатги-харакат килиш КОбИЛИЯТИ мавжудлигидир.

Шахснинг хайвондан иккинчи Фарки унинг мехнат юролларини яратиш ва саклашга пёкатли эканлиги бУлиб, ОЛДИНДаН тузилган режа бУйича уларни ясайди ва улардан муайян максадни амалга оширишда фойдаланади хамда кейинчалик Оллаш нИЯТИДа асраб олиб куяди. Улардан одамлар хамкорликда фойдаланади, хамкорлик фаолиятида эса ороллар яратилади, узарр тажриба алмашади, билимларни бошкаларга узатишади, умумий савияга ворислик туфайли юксалади.

Инсон психикасининг хайвондан яна бир фарми томони шундаки, унинг ижтимоий тажрибанинг бошкаларга узлуксиз равишда узатишида акс этади. Тажрибаларни инстинктив хагги-харакатлар тарзида узлаштириш ходисаси хам инсонга, хам хайвонга хос одатдир, лекин шахсий тажрибага кура ижтимоий тажрибанинг усгуворлиги одамнинг онгли мавжудодга айланишининг асосий манбаи хисобланади. Шахсни ижтимоий муносабат, ижтимоий тажриба шакллантиради, моддий ва маънавий куролларни эгаллаш натижасида унда юксак инсоний функциялар (ихтиёрий хотира, ихтиёрий диккат, мавкум тафаккур) вужудга келади ва ривожлана борщи. Субъект томонидан кишилик дунёсида яратилган маданИЙ меросни Узлаштирилиши, айрим узгартиришлар киритИЈIИШИ унинг камолотида сифат жихатидан юксак боскични юзага келтиради. Юксак функциялар, нуткий фаолиятнинг такомиллашуви, мехнатнинг хаётий эхтиёжга айланиши, эртанги хаёт тУгрисида мулохазалар тутилиши онгнинг ривожланиши учун мухим имкониятлар яратади. Шу боис инсон билан хайвон Уртасидаги тафовут тажрибанинг ворислик функцияси касб этиши билан якунланади. Жисмоний ва амий фаолият кундалик заруратга айланиши сабабли онг бевосита назорат функциясини бажара бошлайди, шунингдек, жамият, жамоа, табиат тУгрисидаги тасаввурларини тушуниши, англаш хам унинг тасарруфига айланади.

Борлик вокеликларини бир текис инъикос эпириш воситаси сифатида инсонда хис-туйгулар ривожлана бошлайди. Инсон билан хайвонот олами орасидаги яна бир тафовут хис-туйрулар оркали намоён бУлади. Лекин атроф-мухитдаги Узгаришларга нисбатан бефарклик жар иккала тоифадаги мавжудодларда хукм сурмайди, бирок ташки таъсирлар ижобий ёки салбий хиссий Озгатишни вужудга келтиради. Эмоционал холатлар хайвонларда устувор роль Уйнайди, узларининг уларга муносабатларини билдиради. Бирок хайвонлардан Фаркли Уларок одам Узининг юксак кис-туйь-улари (ахлокий, амий, нафосат, праксик — лаззатланиш) билан жамиятга ва табиатга нисбатан муносабатини билдиради, жумладан, кувонч, рам-гусса, мекр-мухаббат, ачиниш, хамдардлик, завкланиш, фахрланиш, ифтихор ва бошкалар. Табиат манзаралари, мехнат махсули, турмуш лахзалари, эзгулик, армон инсонни фаоликка ундайди, хар Бир сониядан максадга мувофик фойдаланиш холишлари мотив вазифасини бажаришга угади. Юксак хис-туйрулар инсон хулк-атворининг регуляторига айланади. Ундаги виждон, уят, масъуллик эса кадрият тарикасида хизмат килади. Хис-туйгуларни бошкариш, назорат КИЛИШ онглиликни такозо этади, кУзланган максадни амалга оширишни таъминлашга ёрдам беради.

Агарда Пси»каНИНГ тараккиёти биологик эволюцион конунлар таъсири билан рУй берган бУлса, инсон онгининг ривожланиши ижтимоий-тарихий тараккиёт конунлари туфайли амалга ошган. Хайвон билан одам психикасидаги яна бир тафовуг уларни ривожланиш шарт-шароитларида кУринади ва мухит, муносабат, таъсир оркали акс этади. Шахслараро муносабатга киришмасдан туриб, юксак кистуйгулар шаклланмайди, юксак психик функциялар ривокланмайди, инсон шахси камол топмайди. Одам факат ижтимоий мухитда, шахслараро муносабатда инсоний фазилатдарни эгаллаб, тил, акл, онг ёрдамида камол топади, холос. Шунга карамасдан, онг пайдо бУЛИШ4НИНГ биологик шарт-шароитлари мавжудлиги тУррисида мулоказа ЮРИТИШ мумкин. Чунки дастлабки ижтимоий муносабатларнинг биологик шарт-шароити ибтидоий жамиятдаги тудадан иборат эди. Шахснинг биологик шартланган жихатларидан ташкари, унинг ижтимоий омиллари хам мавжуд бУлиб, у муайян маънода ижтимоий муносабатлар максулидир. Бунга ижтимоий мухитдан ташкарида (Урмонда) шаклланган инсон фарзанддарининг киёфаси яккол мисолдир.

Мухитдаги кескин халокатли Узгаришлар туфайли инсон узининг моддий эхтиёжини кондириш максадида межнат фаолиятини кашф этди ва у ижтимоий муносабатларнинг ривожланишига, турмуш шартшароити яхшиланишига, онгнинг такомиллашувига, фикр алмашиш, ахборот узатиш имкониятининг тугилишига олиб келди. Тартибсиз тУдалардан кишилик жамияти пайдо бУлгунга кадар бир канча даврлар утди, одамнинг Оли мУьжизакор иш Ефролларини ясайдиган, уларни такомиллаштирадиган, кейинчалик фойдаланиши учун асрайдиган онгли мавжудодга усиб угди. Мехнат фаолиятида ода,МНИНГ онги акс ЭТТИРИШНИНГ юксак шаклини эгаллади, фаолиятнинг объектив хусусиятларини фарклаш, уларни максадга мувофиклаштириш туфайли атроф-мухитни Узгартириш, унга таъсир Угказиш юдрати, кобилияти, лаёкати вужудга кела бошлади. У факат юроллардан муваккат фойдаланишдан воз кечиб, авлољларга колдириш, асрашни онг таъсирида рУёбга чикара борди, бунинг натижасида инсоннинг хар хил шаелдаги фаолияти (жГЛИ фаолиятга айланди, узаро муносабатлар мазмуни, кула№ги кенгая бошлади, шахсий мехмат улуши жамоа эктиёжини КОНДИРИШНИНГ асосий манбаига айланди. Табиатга таъсир утказиги, уни Узгартириш тУгрисидаги максад уз функциясини Узгартирди, Ол эса янгидан-янги мУъжизалар ижодкоридан аста-секин. акс эпириш юролига, сезиш, пайкаш, пайпаслаш, кис этиш органи вазифасини бажаришга усиб угди.

Кишилик жамиятида мекнат фаолиятининг такомиллашуви, ШтхСлараро муносабатнинг янги шаклларининг пайдо бУлиши, тил ва нуткни вужудга келтиради, уларнинг барчасини максадга мувофик амалга оширишни таъминловчи онг жадал суръатлар билан ривожланди. Онг факат фаолият, хулк-атвор, муомала, хис-туйгулар регулятори эмас, балки яккахол шахснинг ижтимоий-психологик хусусиятларини тугри амалга ошишининг асосий манбаи ролини бажара бОШЈКЩИ.

Шундай килиб, инсоннинг онги ижтимоий-тарихий тараккиёт максули бУлиш билан бирга, у мехнат фаолиятида, ижтимоий тажрибани Узлаштиришда, хамкорликдаги узаро таъсирда, табиатга, жамиятга нисбатан муносабатлар мохиятида вужудга келган. Бунинг махсуласи, шати сифатида индивидуал, гурухий, этник (миллий), ижтимоий онг намоён бУлган ва уларнинг барчаси тараккиёт туфайли узининг янги боскичларига усиб утган хамда кейинчалик Фан, техника яралишига пухта замин козирлаган.

2. Онг мохияти

ПсихикМинг юкори боскичи факат инсонгагина хос бУлган, унинг энг юксак даражаси хисобланмиш онгда уз аксини топади. Онг психикани яхлит тарзда ифодаловчи юксак шакли кисобланиб, инсоннинг якка ва хамкорлик фаолиятининг (мулокот нутк* тил воситасида, ижтимоий-тарихий тараккиётнинг махсули сифатида юзага келгандир. У ижтимоий махсул бУлишидан ташкари, унга муайян муносабат билдириш максадни кузлаш, Узликни англаш кабиларни намоён этиш имкониятига эгадир. Куйидаги мулохазаларимизда онгнинг таркибий кисмларининг мохиятини ёритувчи ва уларнинг суришига таъсир этувчи омилларга доир айрим манбалар хусусиятини тавсифлашга каракат КИЛамиз. Одатда, инсон онги уни 'суршаб турган теварак-атроф какидаги билимлар мажмуасидан иборат бУлиб, унинг тузилиши таркибига шундай билиш жараёнлари кирадики, кайсики уларнинг бевосита ёрдами билан шахс уз ахборотлари кУламини узлуксиз равишда бойитиб боради. Инсондаги билимлар сезги, идрок, хотира, тафаккур, хаёл сингари билиш жараёнлари аста-секин улар атлашиниш даражасига кУтарилади, кейинчшшк эса муайян туркумларнинг таркибига киради, Харакатли хиссий туб маънодаги хиссий бИЛИШ боскичларига тааллукли сезги, идрок, апперцепция, таниш, билиб олиш ва тасаввур каби билиш жараёнлари кУмаги асосида мияга бевосита таъсир Утказувчиларнинг акс ЭПИРИШИ натижасида инсон онгида борликнинг мазкур дакикасида шахснинг тасаввурида уларнинг хиссий манзараси юзага келади. Хотира жараёни онгда Угмишдаги нарса ва ходисаларининг образ.ларини эсга туширса у ёки бу бош мия капа ярим шарларининг бУлимларида акс этган муайян изларни жонлантириш имкониятига эга бУлса, хаёл жараёни эса эхтиёж объекти хисобланган фавкјлоддаги давр №укмига кирмаган образлар моделини намоён этади. Билишнинг юксак даражаси бУлмиш тафаккур жараёни умумлашган, ижтимоий хусусиятли, билвосита ва суз оркали ифодаланувчи билимларга асосланган холда гавдаланувчи муаммолар ечимини хал этишни таъминлайди. Юкорида таъкидлаб Утилган билиш жараёнларининг униси ёки буниси акс эттириш имкониятидан махрум бУлиши, бузилиши ёки уларнинг кайсинисидир хусусияти батамом, кисман издан чИкИШИ онгни тубдан барбод эпириш сари етаклайди.

Онг психологик тавсифининг яна битгаси — бу унда субъект билан объект Уртасидаги аник фаркланишда уз ифодасини топади, яъни шахс «Мен» деган тушунчаси билан «Мен» эмас атамаси таркибига нималар ТеГИШЛИ, алокадор эканлигини аник билади. Тирик мавжудоллар оламида биринчи бУлиб, борликда реал уни куршаб турган теварак-атрофга нисбатан узини карама-карши кУйган, яратувчанлик куч-кувватига, Узгартирувчанлик ИМКОНИЯТИГа асосланган шахс узи учун, сифат жихатидан юксак даражадаги макон вужудга келтириш учун хайвонот дунёсини мангу тарк этган, худди шу боисдан жониворлар билан унинг Уртасидаги зиддият ва Пфовут онгида сакланиб келмокда. Табиатнинг таркибий кисми хисобланган инсон сут эмизувчилар оламида танко умни узи назорат килишга, Узини узи билишга, узини узи бошкариш имкониятига эга бУлган жонли зотдир, бинобарин, у психик фаолиятни ташкил килишга, максадга йУналтиришга, узини узи тадкик КИЛИШГа кодир мавжудоддир. Шахс уз хулк-атворини, бИЛИШ жараёнларини аклий ва ижодий фаолиятини, иродавий сифатларини, онгли равишда окилона бахолай олади хамда узини узи бошкара билади.

Хар кайси инсонда №VkN1 сурувчи «Мен»ликнинг «Мен эмас»ликдан ажратишга интилиш «умни намоён килиш, узини узи ифодалаш, кимлигини кашф этиш, узини узи такомиллаштириш, узига узи буйрук бериш, узига узи таъсир утказиш сингари жараёнларда» онтогенетик хаётнинг дастлабки тараккиёт палласидан, болаликнинг илк дакикаларидан бошлаб, то етукликнинг у ёки бу боскичларини эгаллаш давригача давом этиб, узини узи англашнинг юзага келиши билан якунланади. Лекин «Мен»лик муаммосининг бошка кирралари хусусиятлари, механизмлари,"таъсир этувчи омиллари, янги сифат даражалари узини узи англашнинг такомил боскичларида намоён бУлаверади, бу жараён комил инсон (жисмоний ва маънавий баркамоллик) даражасига эришгунга кадар давом этиши мумкин. Бирок юксак Камолот даражасига ЭРИШИШ шахснинг истеъдоди, салохияти, ишчанлик кобилияти, аклий ва ижодий фаолияти махсулдорлигига боглик булиб, барча инсонлар тараккиёт чУккисига эришади, деган маънони англатмайди, Чунки ижтимоий хаётдаги умумбашарий талаб, эхтиёж НеГИЗИда муайян худудий кулай (сензитив) хам объектив, хам субъектив шарт-шароитлар такозоси билан жалон Фани ва маданиятида кескин Узгаришлар яратишга кодир тарихий якка шахс дунёга келади. Бизнингча, комил ИнсОНИЙЛИКка эришишнинг узига хос ахлокий, аклий, иродавий, гоявий таркиблари мавжуд бУлиб, танланган идеалга интилиш, касбга содиклик, самовий мухаббат унинг негизини ТтиКИЛ килади. ТашКИ олам таассуротларидан муглако воз кечиш (юйибоналик), фикрий софликка эришиш (чилла), тана азоларини мусаффолаштириш (ортикча моддалардан тозалаш), комфортга тортилганлик оркали шахс олий даражага, яъни комилликка етиши мумкин, лекин бу боскич нисбий хусусият касб этади.

Онгнинг учинчи психологик тавсифи шахснинг максадини кузловчи фаолиятини таъминлашга оид таърифни ифодалаган бУлиб, унинг яна бир функцияси мазкур максадини яратишга йУналтирилганлиги билан бошкалардан Фарк килади. Ушбу жараёнда шахс фаолиятининг турли хусусиятли мотивлари тага келади, улар инсон томонидан чамалаб чиКилщш, бунинг натижасида мотивлар кураши намоён бУлади, бу Уринда устуворликка ЭРИШИШ етакчиликни таъминлайди, иродавий зур бериш окибатида муайян конун кабул килинади, харакатларни бажаришнинг изчиллиги кай йУсинда амалга ОШирилиши хисобга олинади, максадни карор топтиришга тусик вазифасини уговчи фикрий гоњлар (тусиклар) бартараф этилади ва унга мутаносиб узгаРИШ,лаР киритилади, самарадорликни ошириш учун баъзи бир тузатишлар амалга оширилади.

Максадни кУшювчи фаолиятнинг амалга 0ШИриј1ИШИ жараёнида, унинг мувофшоашувида, вокеликка йУналтирилишида объектив ва субъектив сабабларига кура айрим нуксонларга йУл КУЙИЛИШИ, бузилиши вужудга сЛИШИ онг функциясининг заифлашувини билдиради. Фаолият онгли муносабатни такозо этганлиги туфайли унинг таркибий кисмлари бажарилишида айрим камчиликка йУл кУйилса, бу холат онгнинг назорат функцияси издан чикканлигини англатади.

Онгнинг сунгги (тУртинчи) тавсифи унинг таркибига муайян даражадаги, маълум тизимга хос эмоционал (хиссий) муносабатлар камраб олинганлигини акс эпиради. Шахс онгига мукаррар равишда турли-туман хис-туйгулар (хар хил даражали, ижобий, салбий, баркарор, статик, динамик), кечинмалар, стресс, аффект холатлар тУгрисрщаГИ ахборотлар окими кириб кела бошлайди.

Шахснинг бошка кишиларга, табиатга, жамиятра, ашёларга нисбатан муносабатлари мавжуд мезонларга асосланса, муайян коидаларга бевосита амал килинса, хар бир нарсага окилона, одилона ва омилкорлик билан ёндашилса, онгнинг назорат функцияси кукм сураётганлигидан далолат беради.

Шахсдаги муьтадиллик, рухий соГЛОМЛИк онгнинг бошкарув имконияти мавжудлигини билдириб келиб, айрим лолларда хиссиётга берилиши эса унинг уз функциясини бажаришдан четлашганлигини намойиш килади. Турли хусусиятли муносабатлар онг назоратида амалга оширилса, шахс хулк-атворида, фаолиятида ва муомала жараёнида, кеч кандай нуксонлар, четга ОРИШлар содир бУлмайди. Шу нарсани таъкидлаб утиш Уринлики, патологик колатларни тамил килиш, онг мокиятининг генезисини атрофлича англаб ОЛишга хизмат килиши МУМКИН. Шу боисдан онгнинг заифлашуви Шахснинг хис-туйрулари ва муносабатларини Узгартиради: симпатия антипатия билан, 10'вонч кайру билан, оптимизм пессимизм билан вакти-вакти билан урин алмашиб туриши кузатилади.

Онгнинг юкорида таъкидлаб утилган барча функцияларини намоён бУлишининг мукаррар шарти тил ва нутк хисобланади. Шахс нугк фаолияти ёрдами билан билимларини Узгартиради, аждодлар томонидан ижтимоий-тарихий тараккиёти давомида тага келтирилган тажрибалар мажмуаси тилда мустахкамланади, у узининг тафаккури оркали хаёти ва фаолиятини бойитади. Тил алохида объектив тизим сифатида намоён бУлиб, унда ижтимоий-тарихий жараёнларда вужудга келган анъаналар, маросимлар, кадриятлар, гоялар мажмуаси тарикасида ижтимоий онгда акс эттирилгандир. Психологик талкинларга караганда, алохида, ЯККакол шахс ТОМОНИщш эгалланган тил бойликлари, коидалари маълум маънода унинг яККол, индивидуал онги сифатида юзага келади, шахсий хаёти ва фаолиятини муваффакиятли амалга оширишда мухим роль Уйнайди. Тил билан нутк борликни англашнинг алока 10'РОЛИ хамда воситаси функциясини бажариб, шахснинг бошка мавжудодларидан фаркдаш шарти хисобланади ва унда тил билан тафаккур бирлиги онг учун моддий негиз вазифасида иштирок этади, кайсидир маънода механизм ролини бажариши хам мумкин.

Шундай килиб, онтогенезда' онгнинг лайдо бУлиши («Мен» даврининг бОШЈИНИШИ), унинг тараккиёти, таркибий кисмлари, унда ижтимоий мухитнинг, зарур шарт-шароитларнинг роли, биологик ва ижтимоий шартланганликнинг таъсири, тарбиянинг устуворлиги тУррисидаги илмий тадкикот ишлари мазкур муаммонинг психологик тавсифини ишлаб чикишга мухим негиз яратди.

З. Онг психология категорияси сифатида

Психология фанининг асосий категориялари ичида (шахс, мотивация, фаолият, муомала ва хоказо) онг алохида урин эгаллайди ва у борликда инсоннинг юксањлик даражасини эгаллашга мучим замин, кафолат негизини яратади. Инсонни хайвонот оламидан ажралиб чиКИШИНИНг бош омили хам онг кисобланади, худди шу боисдан у тараккиёт ва камолотнинг энг зарур мезони, улчами сифатида мухим роль Уйнайди. Психологик нукгаи назардан онг олиб каралганда, у ижтимоий-тарихий (филогенетик) ва индивидуал (онтогенетик) тараккиётнинг махсули хисобланмиш инсонгагина хос бУлиб, психик акс эпиришнинг ва узини узи бошкаришнинг юксак даражаси саналади. Онг категорияси амалий жихатдан тавсиф килинганда: а) у хам хиссий, хам аклий образларнинг узлуксиз равишда Узгариб турувчи мажмуаси сифатида, б) бевосита субъектнинг олдида унинг «ички тажрибаси» тарикасида, в) амалий фаолиятдан кутилувчи махсулни олдиндан сезувчи (пайковчи) психологик ходиса тарзида хукм суради.

Онг муаммоси бир канча фанларнинг, жумладан, фалсафа (унинг асосий масаласи — бу онгнинг турмушга нисбатан муносабатидан иборатдир), мантик, лингвистика, этнография, антропология, социология, нейрофизиология, педагогика кабиларнинг тадКИКОТ предметига айлангандир.

Психология Фани индивидда онгнинг вужудга келиши, унинг тузилиши, ривожланиши ва кукм суришини тадкик килади. Онг предметга фаоллик, йУналганлик, интенциаллик хусусиятларига эга:

а) онг доимо ниманидир тушуниш сифатида; б) рефлексияга нисбатан кобилиятлилик; в) узини узи кузатиш, яъни узлигини англаш;

г) МОТИВаЦИ0Н — кадрий хусусият якКолликнинг ёки равшанликнинг турлича даражаси ёки боскичи эканлиги.

ПСИХОЛОГИК маълумотларга караганда, хар кайси индивиднинг онги ноёб, бетакрор, аммо у ихтиёрий эмас, чунки биринчи навбатда махсус тизимда хукм сурувчи тузилиш билан унга боглик бУлган ташки омиллар хамда кеч кандай алокаси бУлмаган омиллар шартлангандир. Худди шу туфайли онгни тадкик килинишнинг иккита мухим КИЙИНЧИлиги мавжуд: а) барча психологик холатлар индивиднинг куз Унгида шундай намоён бУладиким, бунда биринчидан, улар кай тарика англашилмокда (онгсизликнинг роли канчалик), иккинчидан, англаш даражасига етказишнинг махсус ташки ва ички машки натижасида инсон томонидан англашинилади, учинчидан, бевоситаликда онг функциясида янглишлик вужудга келади.

Узини кузатиш натижаларига кура, онг узининг яккол психологик узига хослигидан махрумдир, чунки унинг ягона аломати шундан иборатки, бунда унинг шарофати билан индивид олдида (у ёки бу аниклик, равшанлик даражасида) яккол психологик функциялар мокиятини юзага келтирувчи турли холатлар, ходисалар намоён бУлади. Худди шу боисдан онг психика суришининг сифатга эга бУлмаган умумий ШартИ (шароити) тарикасида талкин КИЛИНГан, бунинг натижасида у мажозий белгиланган.

Жалон психологияси Фани концепцияларида бу ходка аксарият лолларда «онгнинг нури», «онгнинг майдони», капо «психик функцияларнинг умумий хокими» каби тамил этилган, гохо у кайсидир психик функциялар билан гайритабиий равишда (КУШИМЧа диккат, тафаккур билан) айнийлаштирилган. Шу муносабати билан биринчи галда онгни ЯККОЛ Урганиш, текшириш тУгрисида уму,ман гап булиши мумкин эмас. Иккинчи холда эса ушбу масала унта мутаносиб функция билан алмаштирилади. Бундай талкинларнинг барчаси шундай фикрни тугдирадики, гУёки онг илмий психология Фани учун шунчаки кайд КИЛИНиШ, яъни фикция, холос (У.)Кеймс). Онгни тадКИК кИЛИШД,с1ГИ ИККИНЧИ КИЙИНЧИЛИК хам бевосита биринчисидан келиб чикади: а) онг бир катор психик функциялар каби ПЕПКИ фазода локализациялашмайди; б) онг психик функциялардан фаркли уларок вактни (замонни, даврни) муайян кисмларга ажрата олмайди. Тадкикотчилар онгни Урганиш учун оммабоп, содда психологик методларнинг Оллаганликлари туфайли унинг маьлум тавсифини топа олмадилар, жумладан, вактнинг аник бирликлари ёрдамида уни Улчаш, муайян вакт оралигида онгни солиштириц.1. Адабиётлар тахдилининг курсатишича, онгни конструктив тарзда талкин килишнинг мухим жабхаси К.И.Кант томонидан кУтарилган онгнинг баркарор, инвариант тузилиши ва схемаси мавжудлиги, узлуксиз равишда урин алмаштириб турувчи сенсор оким, ахборотлар ва унинг муайян даражада ташкил килувчанлиги тУгрисидаги юксак РОЯСИ кисобланади. Бир неча асрлар давомида айланиб келган ва бунда табиий-илмий материалистик ёндашув диний назарияларга карши кураш олиб борган. Онг Муам,МОСИНИНГ ечимида илмий диалектик материалистик татимот хал килувчи ахамиятга эга бУлди, бу борада Гегель роясига эътироз мухим ахамият касб згајДИ.

Мазкур таълимотга биноан, онгнинг тузилиши ижтимоий-маданий хусусият касб этиб, инсониятнинг тарихий тараккиёти давомида филогенетик тарзда, устувор индивидуалистик камкорлик жараёнида ижтимоий устувор индивидуалистик тузилишнинг таъсирида, энг аввало, пиллаб чикариш амалиёти негизида у шакллангандир. Илмий диалектик таъ.лимотдан келиб чиккан холда собик шуро психологиясида онгнинг онтогенезда шаиланиши тУгрисида умумлашган илмий назария ишлаб чикилган. Умумлашган назарияга биноан, индивид онгининг тузилиши онтогенезнинг илк даврида боланинг капалар билан муомала (мулокот) КИЛИШ фаолиятида Узлаштириш (эгаллаш, узиники килиб олиш, уз маънавий дунёсига айлантириш жараёни)нинг шарофати билан шаклланади. Бундай тарздаги узлаштиришнинг катьиятлик имконияти филогенетик, тарихий тараккиётнинг негизида хам мавжуддир. Предметли фаолиятнинг атрибути бУлмиш муомала, унинг тузилиши таркибида акс этувчи куйидаги асосий хусусиятларга, хоссаларга эгадир: 1) ижтимоий келиб чикиши ва тузилиши; 2) унинг ижтимоий регламентацияси; З) рухий юјроллар ва аломатлар билвоситалигида ифодаланиши; 4) ИККИ субъектнинг узаро алохидалиги ва бетакрорлиги; 5) объектга йУналганлиги кабилар.

Шахслараро муносабатда хамкорлик фаолиятининг тузилиши онг струкгурасини вужудга келтириб, унинг куйидаги асосий хусусиятларини анимашга хизмат килади: а) ижтимоий хусусияти, капо символик ва вербал тузилишга эга бУлган белгилар билвоситаланганлигини камраб олинганлиги; б) рефлексияга, яъни узини узи тушунишга нисбатан кобилиятлилик; в) иегки диалогизм, яъни иЧки нугкка, фикрлаш механизми негизига курилиши; г) предметлилик, яъни хар кандай психологик холат муайян яккол тасвирларга ва аломатларга эга бУлишлиги ва хоказо.

Энди онгнинг психологик тавсифидан келиб чиккан холда унинг шакллари юзасидан кискача мулохаза юритамиз. Онгнинг генетик жихатдан талкини онгсизлик бирламчилигини билдириб, у узига хос хусусиятга эга эканлигини, инсон фаолияти ва хатти-харакатида муайян даражада роль УЙнашини тан олишни такозо этади. Чунки инсон онгининг юксакрок щаюллари узок ижТимоий-тарихий тарамиётнинг кейинги даврида вужудга келгандир. Худди шу боисдан онгнинг пайдо бУлиши тУгрисида мулохаза юритилганда ижтимоий борлик, ижтимоий тараккиёт, уларга нисбатан муносабат услуби асосий мезонлар вазифасини бажариб келган ва хозир хам худди шундай бУлиб колаверади.

Психологик талкинга кура, онгсизлик, биринчидан, вокеликнинг ходисалари билан шартланган рухий жараёнлар, актлар ва холатларнинг мажмуаси; иккинчидан, ташки ва ички таъсирларга нисбатан субъектнинг узига кеч кандай хисобот бермаслиги; учинчидан, психик акс этгиришнинг шакли, яъни вокеликнинг образи: тасвири, тимсоли ва унга нисбатан субъектнинг муносабати рефлексиянинг махсус предмети сифатида вужудга келмаганлиги; тУртинчидан, кисмларга ажралмовчи яхлитлик таркибига эга эканлиги ва хоказо.

Онгсизликнинг онглиликдан фарки. шуки, унинг ТОМОНидан акс этгирилувчи вокелик субъектнинг кечинмалари билан, унинг борликка муносабати билан Ошилиб, аралашиб кетади. Шунинг учун онгсизликда субъект томонидан амалга оширилувчи хатти-харакатлар натижасини ихтиёрий равишда назорат килиш ва бахолаш имконияти мавжуд эмас. Онгсизликда вокелик субъектнинг Ухшашлик, айният сингари мантикий шаклларига асосланиб акс эпирилади.

Бу холат бевосита эмоционал лис Килиш, эмоционал юКиш ва идентификациялашга даидорлик туйгуси оркали турлича ходисалар Узининг тузилиши, мохияти жихатидан узига хосликдан кагъи назар бир тизимга бирлаштирилади, психологик объектлар Уртасидаги у ёки бу хусусиятли апоматлар Уртасидаги тафовутлар, мантикий карамакаршиликлар очилмасдан намоён бУлади, инъикос этилади.

Онгсизликда угмиш билан келажак купинча бир даврда кукм сураётгандай, гУёки улар бирон-бир психик актга бевосита бирлашган тарзда акс эттирилади, бунга туш куриш жараёни ёркин мисолдир. Онгсизлик борликни бола томонидан билишнинг илк шаклларида, ибтидоий тафаккурда, ИНТУИЦИЯда, аффектив холатларда, саросимага (паникага) ТУШИШДЩ гипноз холатида, туш куришда, одатий каракатларда, субсенсор идрокда, ихтиёрсиз эсда олиб Колишда, шунингдек, интилишларда, хиссиётда, хулк-атворда ифодасини топиб, уларнинг сабаблари ва окибатлари шахс томонидан тубдан англашилмайди. Одатда, онгсизликнинг намоён бУлишининг турт туркуми психологлар томонидан тан олиниб СЛИНМОКДа.

1. Устонглилик холатлари.

П. Фаолиятнинг англашилмаган Озгатувчилари. Англашилмаган мотивлар ва маъно англатувчи установкалар, одатда, улар шахсга оид маъно касб этиб, келажакка ХОХИШ, истак оркали шартлангандирлар. Бундай холатларнинг туркуми гипноз холатидан ЧИКЕфН субъектнинг хатти-харакатини Урганишда Олта киритилган, ушбу жараёнда унга аник каракат дастури оркали кучли таъсир Утказилган (масалан, бозорга бориш ва айтилган нарсаларни харид Килиш кабилар). К&йилган дасгурий топширикларни бажариш жараёнида инсон уз хулк-атвори сабабларини изохлай ва тушунтира олиш имкониятига эга бУлмайди. Мазкур ходисаларнинг психологик табиатини психоаналитик П0ЗИЦИЯСИ№Н туриб тушунтиришга каракат килган Зигмунд Фрейд «ОНГСИЗЛИКНИНГ динамик Кисилиши» терминини фанга олиб киради. З.Фрейд, онгсизлик деб, иж“гимоий нормалар талаби билан низоли колат, карама-каршилик туфайли онгга кира олмаган, амалга ошмай колган майллар кисилиш механизми ёрдами билан бегоналашиб, индивид янглиш айтган сузида, гапда янглишиб кетишида, туш кУришида ва хоказоларда акс этишини тушунади. Онгсизликнинг тунга Ухшаш тарзда намоён бУлиш хусусияти шундан иборатки, субъектнинг амалга ошмай колган майллари психотерапевтик холатлар билан сабабий богликлигини англаши мазкур майллар билан шартланган кечинмаларнинг йУколишига олиб келмайди (масалан, оркувнинг йУколишига), чунки англаниш субъект томонидан кандайдир у билан юз бермаётган, гуё шахсга алокасиз, бегона кодиса сифатида идрок килинади.

Хулк-атвордаги онгсизлик самарадорлиги уларни келтириб чикарувчи ходисалар шахснинг бошка одамлар билан хамкорликда бошидан кечиришида (масалан, психологик сеанс чогида) ёки гурухий психотерапия даврида Узгаларда кечишида содир бУлса индивидни КОНИКтиради. Чет эл ПСИХОЛОГИЯСИДа, энг аввало, З.фрейднинг психоанализида ва унинг издошлари карашларида онгсизликнинг юзага келишини тор маънода, чекланиб тушуниш унинг динамик жабхаларини ШЖ.ЛЛмИШИНИНГ бир томонлама тамил КИЛИШ билан шартланганлигидир. Чунки, онгсизликнинг ижтимоий-тарихий шартланганлигини тан олмаслик, онгсизликнинг инсон билан борликнинг узаро таъсиридан бевосита ажратиб олмаслик бир катор англашилмовчиликларга олиб келади, уларни дифференциялаш оркали шу контекстдагина унинг асл мохияти, функциялари шахс хулк-атворида очилиши мумкин, холос. Бундай чекланишлар собик шуро психологиясида установка назариясида, психологик ходисалар Урганишда фаолиятли ёндашувда психикани диалектик материалистик тушунишдан келиб ЧИК1фН холда англашилмаган мотивларнинг функциялари, табиати, маъно англатувчи установкалар инсон хаётида Ша,ХСИЙ маъно касб этувчи рояларида бартараф килиб борилди.

l l l. Фаолиятни бажариш усулларининг аНГЈИШИЛМОВЧИ регуляторлар (автоматлашган хулк-атвор стереотиплари ва операцион установкалар) уни КеЧИШИНИНГ баркарор ва йУналган хусусиятини таъминлайди. Улар автоматлашган ва ихтиёрсиз харакатлар регуляцияси негизида ётади (масалан, топширикни ечиш жараёни) ва англашилмаган ходисаларни олдиндан СезИШ, пайкаш образлари каракат усуллари билан шартланган бУлиб, турли вазиятлардаги утмиш тажрибаларига бевосита таянади. Автоматлашган одатий хулк-атвор йУлида кутилмаган тУсиклар пайдо бУлганда улар субъект томонидан аНГТТШИНИШИ мумкин. Англашилмаган автоматлашган хулкнинг психофизиологик механизмлари тУгрисидаги илмий тасаввур, назария Н.А. Бернштейннинг «Хагги-харакат тузилиш даражалари» концепциясида ишлаб чикилган.

IV. Субсенсор идрок КИЛИШНИнг вужудга келиши.

Онгсизликнинг табиати тУгрисидаги илмий тасаввурларнинг тобора Усии_М, уни пайдо бУлишининг узига хос хусусиятлари, келтириб чикарувчи механизмлари ва функциялари инсон хулк-атворининг регуляцияси, ИјаХС хаётининг ЯХлИТ объектив манзарасини яратишнинг зарур шарт-шароити хисобланди. Лекин бу муаммо хали тулаконли илмий маълумотларга эга эмас, худди шу сабабдан унинг психофизиологик асослари, механизмлари харакатга келтирувчи кучлар тУгрисида атрофлича мулохаза юритиш имкониятини бермайди.

4. Онгнинг тузилиши 1. Онгнинг таркиби:

а) образни кис килиш имконияти;

б) борликдаги нарсаларнинг кадр-КИЙмати;

в) атроф —мухит объектларининг маъно касб этиши.

2. Онгнинг функция.лари:

а) акс эттирувчанлиги;

б) ижодийликнинг вужудга келтирувчанлиги;

в) бахоловчанлиги;

г) бошкарувчанлиги;

д) рефлексивлиги;

е) маънавийлиги.

З. Узини узи англашнинг омиллари:

а) оилавий мухит таъсири;

б) миллий мухит ва миллий тил воситалари;

в) маърифий, маънавий, маданий куршов;

г) махсус хаётий вазиятлар ва фав№одда ходисалар.

4.   Онгнинг хислатлари:

а) борлик объектлари ва жамТят субъектлари билан муносабат урнатиш;

б) биосфера ва неосфера ходисаларини англаш (тушуниш, билиш);

в) табиий ва ижтимоий холатлар хамда ходисаларга хамдардлик (эмпатиянинг намоён бУлиши).

5.   Онгнинг хусусиятлари:

а) реактив.лиги;

б) сезгирлиги;

в) рефлексивлиги;

г) тараккиётнинг ихгиёрсизлиги (спонтанлиги);

д) полифониклиги;

е) диалогизмга мойиллиги.

б. Онгниниг турлари:

а) индивидуал;

б) гурухий;

в) жамоавий;

г) этник;

д) миллий;

е) ижтимоий.

Семинар машРУЛОТИ учун мавзулар

Онг пайдо бУлишининг ижтимоий-тарихий молияти.

2. Онг психологик категория сифатида. З. Онг тузилмаси тУг:рисида тушунча.

4.   Онгнинг шакллари юзасидан мулохазалар.

5.   Онгнинг турлари тавсифи.

б. Онгнинг ривожланиши узига хослиги.

Реферат учун мавзулар

Онгнинг вужудга КеЛИШИ ва ривожланиши.

2. Онг тУгрисида психологик назариялар. З. Онг турларининг психологик тавсифи.

4. Онгнинг онтогенезда Усищи т"рисида мулохазалар.

Адабиётлар

Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. —М.:

«Политиздат», 1975.

2.   Рубинштейн СЛ. Бытие и сознание. —М.: 1957.

3.   Розиев Э.Е Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002.

БОБ. ФАОЛИЯТНИНГ ПСИХОЛОГИК ТХЛКИНИ

1. Фаолият тУррисида умумий тушунча


Психология фанида хайвонларнинг хатти-харакати (уларнинг кайси тараккиёт боскичидан катъи назар), хулк-атворининг юзага келиши куп жихатдан уларни ю,ршаб турган макро, микро ва мизе мухитга бОЕЛИК. Уларнинг намоён бУлиши биологик (табиий) шартланган омиллар, воситалар томонидан белгиланади ва бошкарилиб турилади. Инсонни хайвонот ОЛамининг кусусиятлари билан киёслашга харакат килсак, у холда мутлако бошкача вокеликнинг ШОХИдИ бУлишимиз мумкин. Чунончи шахс узининг фаолЛИГИ билан хайвонот оламидан фарми Уларок ажралиб туради, мазкур харакатлантирувчи куч (фаоллик) илк болалик ёшидан эътиборан ижтимоий-тарихий тараккиёт давомида тУпланган инсониятнинг тажрибасига ва жамиятнинг конун-коидаларини эгаллашга йУналтирилган бУлади. Узок даврлар давом этган махсус жараённинг таъсирида СОДДа тарздаги хатти-харакатда фаоллик устуворлик килганлиги туфайли узининг юкори боскичига усиб утиб, янгича мазмун, мохият, шакл ва сифат кашф этган. Фаоллик негизида пайдо бУлувчи Узгача сифатни, узига хосликни эгаллаган хатти-харакатнинг юксак куриниши, факат инсонгагина тааллуклилиги оркали у психология фанида фаолият деб номлана бошланди. Фаолият фаолликнинг шахсга хос тури сифатида вужудга келиб, у Узининг психологик аломатлари билан хатги-харакатдан тафовутланади. Унинг фаркди аломатлари тавсифи юзасидан максадга мувофик мулохазалар юритиш айни муддаодир.

Биринчидан, фаолиятнинг мазмуни тула-тукис уни юзага келтирган табиий, биологик ва маънавий эхтиёж билан шартланмаганлиги туфайли унинг психологик механизми хам Узгача негизга Курилиши мумкин. Мабодо эхтиёж мотив (лотинча motiv туртки, харакатга келтирувчи деган маънони англатади) сифатида фаолиятга ички туртки бериб, уни жадаллаштиришга, фаоллаштиришга эришса, у вазиятда фаолиятнинг мазмуни, шакллари ижтимоий: шарт-шароит, талаблар, зарурият, тажриба кабилар билан белгиланади. Шуни алохида таъкидлаш угиш жоизки, инсонни межнат килишга ундаган мотив моддий овкатга нисбатан эхтиёж вужудга келиши туфайли турилиши ходисаси муайян даражада учраб туради. Аксарият лолларда ишчи дастгохни очликнинг олдини олиш учун эмас, балки жамият томонидан масъул ижтимоий вазифа сифатида белгиланганлиги сабабли бошкаришга карор килади. Бундан кУриниб турибдики, ишчининг мекнат фаолияти мазмуни моддий эхтиёж билан эмас, балки максад билан белгиланади, бу уз навбатида максаднинг ижтимоий НеГИЗИДа ётувчи тайёрлаш масъуллиги билан уйгунлашиб кетади. Модомики шундай экан, одам нима учун бундай йУсинда хагги-харакат амалга оширгани, унинг нимани кУзлаб иш килаётгани мос келмайди, чунки уни фаолликка ундовчи туртки, хохиш-исгак билан фаолиятни йУналтирувчи аник максад узаро мутаносиб эмас. Бинобарин, фаолият фаоллик манбаи КИСОбЛММИШ эхтиёж сифатида юзага келган тарзда фаолликнинг йУналтирувчиси тарикасидаги англанилган максад билан идора КИЛиНиИ.

Иккинчидан, фаолият муваффакиятини таъминлаш учун психика нарса ва кодисаларнинг хусусий объектив хоссаларини акс этгириши, Оилган максадга ЭРИШИШ йУл-йУрикларини аниклаб бериши жоиз.

Учинчидан, фаолият ШтсНИНГ хулк-атворини максадга каратилган каракатларни рУёбга чикариш, юзага келган эхтиёжларни ва ёрдамга мухтожлиги йУк фаолликнинг имконини берадиган бошкаришни уддалаши лозим. Шунинг учун фаолият билиш жараёнларисиз, иродавий зур беришсиз амалга оШИШИ амри махол, чунки у кар иккала омил бИЈПН узвий алокага киришганидагина яратувчанлик хусусиятини касб этади, холос.

Одатда, фаолиятга таъриф берилганда, биринчи галда англашилган максад билан бошкарИЛИШИ, сУнгра психик (ички) ва жисмоний (нИЩИ) фаолликдан иборат эканлиги таъкидлаб утилади. Лекин ушбу белгилар фаолият таърифини мукаммал тарзда очиб беришга ујрби етади, деган гап эмас, албатта.

Инсон фаоллигида англанилган максад мавжудлиги тУгрисида мулохаза юритиш учун кар хил хусусиятли бир канча омилларга мурожаат килишга тугри келади. Фаолиятнинг мотињлари, рУёбга чикариш воситалари, ахборот танлаш ва уни кайта ИШЈИШ англанилгдн ёки англанилмаган, баъзан англанилганлик нотукис, латго у нотУрри бУлиши мумкин. Жумладан: а) мактабгача ёшдаги бола Уйин фаолиятига нисбатан эхтиёжини голо англайди, холос; б) бошлангич синф мотивларини хамиша хам англаш юрбига эга бУлмайдл; в) усмир хам .хулк мотивларини НОТУКИС ва нотУгри англаши мумкин; г) хатго вбяга етган одам баъзан хулк мотивини ноурин хаспушлашга ИНТИЛщИ. Бундан ташкари, капо фаолиятни амалга оширишни режалаштириш, уни рУёбга чикариш учун карор кабул килиш, махсулани тахминлаш, хулоса чикариш хам англанилганлик кафолатига эга эмасдир. Чунки фаолиятни рУёбга чикарувчи харакатнинг аксарияти онг томонидан бошкарилмайди, жумладан, велосипед учиш, куй чалИШ, китоб Укиш, телефон Килиш одатий ходисадир.

Шуни уктириб утиш лозимки, фаолиятнинг жабкаларини онгда акс даражаси ва мукам,маллиги унинг англанилганлиги кУрсаткичи мезони хисобланади. Лекин фаолиятнинг англанганлиги даражаси кенг куламли бУлишига карамасдан, максадни кузлаш (англаш) унинг устувор белгиси вазифасини Уйнайверади. Фаолиятда максадни англаш иштирок этмаса, унда у ихтиёрсиз (импульсив) хатти-харакатга айланиб колади ва бундай холат купинча хиссиёт билан бошкарилади. газаб (аффект), кучли эктирос холатлари юз берган одам ихтиёрсиз каракат килади. Бирок хатти-харакат ихтиёрсизлиги унинг англанилмагаНЈIИ[МНи билдирмайди, аксинча бунда инсон мотивининг шахсиЙ жабхаси англанилган бУлади, унинг ижтимоий мазмуни эса камраб олинмайди.

2. Фаолиятнинг тузилиши

Вокеликка нисбатан муносабатнинг мухим шакли сифатидаги фаолият инсон билан уни куршаб турган олам (борлик) орасида бевосита алока Урнатади. Табиатга, нарсаларга узга одамлар таъсир курсатиши хам фаолиятнинг кудрати билан рУёбга чикади. Инсон фаолиятда нарсаларга нисбатан субъект сифатида, шахслараро муносабатда эса шахс тарикасида гавдаланади хамда имкониятларини юзага чикаришга мушарраф бУлади. Еунинг натижасида иккиёџама богланиш узлуксиз харакатга кириикиши, тугри ва тескари алока Урнатиши туфайли инсон нарсаларнинг, одамларнинг, табиат ва жамиятнинг узига хос хусусиятлари тУгрисида маьлумот туплайди. Хар хил хусусиятли узаро муносабатлар НеГИЗИјда фаолият субъекти учун нарсалар субъекглар сифатида, одамлар эса шахс тимсолида акс эта бошлайди.

Инсон фаолиятга йУналтирилган максадга эришиш учун шу йУлда харакат КИЛИШИ туфайли хусусий вазифаларни бажаришт•а киришади, У уз олдида турган максадни амалга ошириш учун маълум вакг оралимда у ёки бу амални бажаради. Бирор матнни компьютерда тайёрлаш учун инсон олдин уни электр токига улайди, экранни ишга созлайди, унинг тугмачаларини босиш оркали харф ва сУзларни теради, сунгра маълум маъно англатувчи матн пайдо бУлади.

Психологияда фаолиятнинг алохида бир хусусий вазифасини бажаришга мулжалланган, нисбатан тугалланган кисми (унсури), таркиби каракат деб номланади. Масалан, компьютер техникасидан фойдаланиш харакатлари амалга ошириладиган ишлардан таркиб топади. Харакатлар натижасида одам борликдаги нарсалар хусусияти, холати, фазовий жойлашувини узгартиради. Мазкур жараён нафакат каракат ёрдами билан, балки муайян саъй-харакатлар туфайли юзага келади. Дурадгор эшик ясамокчи бУлса, аввал муносиб материал танлайди, уларни Улчайди, унсурларини санайди, рандалайди, кисмларни бир-бирига жойлаштиради, ёпиштиради, унга пардоз беради, ошикмошик кокади, кесаки урнатади, очиб ёПИЛИШИНИ текширади ва кока30. Келтирилган мисолдан кУриниб турибдики, дурадгорнинг гавдаси, оёк-оллари, бошининг тутиши саъй-харакатлари билан бирга «танлаш», «ишлов бериш», «Урнатиш» амал кисмлари мажмуаси фаолиятни таркиб топтиради. Саъй-харакатнинг каракатдан фарџи тоМОНЛщ)И унинг аниклиги, максадга йУналганлиги, эпчиллиги, уйгунлиги сингари белгиларида уз ифодасини топади.

Инсон фаолиятида нарсаларни Ушлаштиришга йУналтирлган саъйхаракатлардан ташкари: а) тананинг фазовий холати; б) киёфанинг сакланиШИ (тик туриш, Угириш); в) жой алмашиш (юриш, югуриш); г) алока воситалари саъй-харакатлари катнашади. Одатда, алока воситалари таркибига: а) ифодали саъй-харакатлар (имо-ишора, пантомимика); б) маъноли ишоралар; в) нуткий саъй-харакатлар киритади. Саъй-харакатларнинг ушбу турларида таъкидлаб Угилганлардан ташкари мушаклар, хикилдок, товуш пайчалари, нафас олиш аъзолари иштирок этади. Демак, нарсаларни Узлаштиришга каратилган харакатнинг ИШГа ТУШИШИ муайян саъй-харакатлар тизимининг амалга ОШИРИЛИШИНИ англатади. Бу ходиса куп жикатдан каракатнинг максадига, таъсир Утказиладиган нарсаларнинг хусусиятларига ва харакатнинг амалга ошиши шарт-шароитларига борлик. Жумладан, а) КИТОбНИ олиш каламни олишдан бошкачарок тарздаги саъй-харакатни такозо этади; б) автомобилни хайдаш велосипедца учишга караганда айрича саъй-харакат талаб килади; в) эллик кг штангани кугаришда бир тоннага караганда кУпрок сарфланади; г) картонга капа [гтК-ЛНИ ёпиштиришга караганда кичик шаклни жойлаштириш кийин кечади.

Юкорида келтирилган мисоллар турлича объектларга тааллукли бУлишига карамай, уларда харакатнинг максади ягонадир. Объектларнинг турлича ЭКт-[ЛИГИ саьй-каракатларнинг олдига ва мушак фаолияти тузилишига хар хил талабларни, тизимни Ояди. Ушбу вокелик рус олимлари П.К.Анохин, НА. Бернштейн, Э.А.Асратянларнинг тадкикотларида далиллаб берилган. Уларнинг умумий мулохазаларига караганда, мушакларнинг фаолияти саъй-харакат вазифаси билан эмас, балки мазкур саъй-харакат рУй берадиган шарт-шароитлар билан бошкарилиши мумкин. Мушаклар бу Уринда саъй-харакатларнинг йУналишини ва тезлигини таъминлаш учун хизмат килади, хар хил каршиликларни (хажм, куч, вазн таъсири) муайян даражада сусайтиради.

Саъй-№ракатларнинг амалга оширилиши бетУхтов равишда назорат килинади, унинг махсуласи каракатнинг пировард максади билан киёсланади ва унга айрим тузатишлар киритилади, худди шу тарзда бошкарув бетиним такрорланаверади, харакатни назорат Килиш жараёни эса сезги аъзолари ёрдами билан вужудга келади. Саъй-харакатнинг сенсор (сезги аъзолари ёрдамида) назорат килишнинг исботи унинг ойнадаги уз аксига караб ЧИЗИШда уз ифодасини топади. Маълумки, ойнада каламнинг одам Оли каракат йУналиши бУйича эмас, балки карама-карши томонга харакатланаётгандай туюлади. Инсон куриш оркали машкданиши туфайли маълумотлардан фойдаЈИНИШ билан каракатни мувофиклаштиришни уддтлайди.

Саъй-харакатларнинг назорат КИЛИШ жараёни ва уларни бошкариш тескари штока принципига биноан рУёбга чикади. Ушбу ходисани амалга ошиш имконияти куйидаги омилларга бевосита ботик холда кечади: а) сезги аъзолари алока канали вазифасини бажарган такдирда; б) улар ахборот манбаи сифатида каракат ролини Уйнаганда; в) саъй-харакатларни акс этгирувчи аломатлар бу жараёнда хабар етказувчи сифатида катнашганида ва бошкалар. Таъкидлаб Угилган омиллар оркали амалга ошадиган тескари алоканинг бундай шаклини (куринишини) рус тадкикотчи П.К.Анохин тескари афферентация деб атаган. Афферентация (лотинча afforens келтирувчи деган маъно англатади) хамда ташки кУзратувчилардан хамда ички органлардан, ахборотни кабул килувчи хиссий аъзолардан марказий нерв системасига келиб тушувчи нерв импульсларининг доимий окимини билдиради. тугри алока-ахборотларининг ташкаридан кириб боришини англатиб келса, тескари афферентация унинг акс холатини акс эпиради. Саъй-харакатларнинг хаммаси хам органларнинг фаолиятини тушунтириш учун хизмат килади ва назорат (бошкарув) жараёни кандай кечишини тамил этиш имкониятига эга.

Нарсага йУналтирилган харакатнинг ишга тушиши муайян бир тизимга тааллукди саъй-№ракгларнинг натижага (махсулага) эрИШИшини таЪМИНјтаШ билан чекланиб КОЛМаЙДИ. Балки у (харакат), биРИНЧИ№Н, саъй-ларакатларнинг махсуласига мос равишда, иккинчидан, харакатлар объектнинг хусусиятларига мутаносибликда, учинчидан, саъй-№ракатларни лиссий назорат килишни амалга оширган йУсинда уларга баъзи бир тузатишлар киритади. Ушбу жараённи осонрок, тушуниш учун унинг негизи: а) ташки мухитнинг холати, б) мухитда харакатларнинг вужудга сЛИШИ, в) натижалар (махсулалар) турисида мияга ахборот берувчи хиссий мУлжалларни эгаллаш мужассамлаштиради. Масалан, хайдовчи автобусни тухтатиш тепкисини босиш кучини, унинг каракати тезлиги, шок кучанинг холати, автобуснинг вазни, каракат катнови, пиёдалар гавжумлиги билан сузсиз мослаштиради.

Холбуки шундай экан, фаолият таркибига кирувчи саъй-харакатлар тизими охир-окибатда мазкур харакатнинг максади билан назорат КИЛИнади, бахоланади ва тУгрилаб турилади. Максад мияда фаолиятнинг бУл:уси махсуласининг тимсоли, Узгарувчан андазаси тарзида вужудга келиши мумкин. Эзгу ниятга айланган бУлгуси андоза билан харакатнинг амалий натижаси киёсланади, уз навбатида андоза саъй-харакатни йУналтириб туради. Ана шу холатнинг турлича психофизиологик талкинлари мавжуд бУлиб, улар «бУлруси харакат моделлари», «саъй-харакат дастури», «максаднинг дастури», «мияда харакатнлнг узи олдиндан косил киладиган андозалари» сингари тушунчаларда уз ифодасини топади. Жумладан, уларнинг энг мухимлари: «каракат акцептори» ва «илгарилаб акс (П. К.Анохин), «каракатлантирувчи вазифа» ва «бУлруси эхтиёж андозаси» (Н.А.Бернштейн), «зарурий мохият» ва «келажак андозаси» (Миттельштедт, У Эшби) ва бошкалар. Санаб утилган тадкикотчиларнинг талкинлари илмий фараз (тахмин) тарзида берилганлиги туфайли улар мияда кандай акс этилиши мумкинлигини мукаммал билишга кодир эмасмиз. Лекин уларнинг мияда илгарилаб акс эттириш тУгрисидаги мулохазалари, бу борада тасаввурларнинг яратилиши психология Фани учун ижобий илмий вокелик бУлиб лисобланади.

2.1. Фаолиятнинг узига хослиги

Фаолият жахон психологияси фанининг асосий (фундаментал) тушунчаларидан бири кисобланиб, кУпинча психологик категория сифатида олиб каралади. Шунинг билан бирга ушбу тушунча хаддан зиёд кенг маъноли ва куп ахамиятли тарзда фойдаланилганлиги туфайли унинг мохияти ёйик бУлиб боради, натижада киймати асл мазмунини ЙУкотади. Худди шу боисдан псИХОЈ10"Ияда фаолият учун умумий кабул килинган дефиниция мавжуд эмас, фойдаланиб келинаётган тузилма, таъриф эса куп холларда танкидга учрайди. Колбуки шундай экан, семантик тамил Утказиш оркали фаолиятга нисбатан турлича карашларни умумлаштириш, узаро таккослаш зарурияти аникланган бУлар эди, бу эса уз навбатида унинг (фаолиятнинг) илмий психологик объектига айлантириши унга алокадор тушунчалар таркибини мукаммаллаштириш ИМКОНИЯтини вужудга келтиради.

Энциклопедия, изокли лурат ва лингвистик сУзликлардаги матумотлар, илмий матнлар тамилининг кУрсатишича, фаолият ТУШУНчаси фалсафа, физиология, социология, психология фанлари предметидан келиб чикиб, узаро кориШИШ окибатида мехнат, иш, активлик, хулк сингари турт хил тавсифга эга бУлган.

И.М.Сеченов физиологик органлар ва тизимлар фаоллиги ёки иши тУгрисида тасаввурга эга бУлган, шу сабабдан унинг асарларида «тафаккурнинг фаол шакли», «тафаккур фаолияти», «мия фаолияти», «мускул фаолияти» суз бирикмалари кенг кУламда жой эгаллаган. И.П.Пашов томонидан «олий нерв фаолияти», Н.А.Бернштейн эса

«физиология фаоллиги» атамасини фан оламига олиб кирган. Лекин Н.А. Бернштейн фаоллик, фаолият, иш, мехнат тушунчаларини маъносига кура фармаган бУлишига карамай, у аксарият холларда фаолликни фаолият маъносида кУллаган.

Психофизиологияда фаолият фаолликни физиологик маъноси сифатида талкин килинган бУлса, иш, межнат фаолияти «мехнат фаоллиги» мазмунида Олланади. Ижтимоий психологияда «фаолият-фаоллик-иш-мекнат», «фаолият-хулк», «мехнат-хулк-фаолият» КУРИНИШлари жуфтлиги учраб туради. СЛ. Рубинштейн онг ва фаолият бирлиги принципини илгари суриб ва атрофлича асослаб бериб, фаолият психологиясини яратиш заруриятини тушунтира олди. Унингча, межнат психологик эмас, балки «ижтимоий категория», психология эса «мекнат фаолиятининг психологик жабхаларини» тадкик этади. Психиклиликнинг намоён бУлиши ёки кукм суришининг объектив ШЕКли хулкда, фаолиятда ифодаланади (акс ЭггириШ каракати маъносида).

А.НЛеонтьев фаолиятнинг психологик назариясини яратиб, унинг асосий тушунчаси сифатида «предметли фаолият» суз бирикмасини фанга олиб кирди. Муаллиф томонидан «одамнинг киссий-амалий фаолияти» суз бирикмаси «ижтимоий инсон» сифатида талкин этилади. Унинг асарларида «фаолият», «хук» тушунчалари хар хил мазмунда ишлатилади, жумладан, «тескари алокалар воситасида хулкни бошкариш», «фаолиятнинг халкали ТУЗИЛИШИ», «фаолиятни бошкаРИО, «кулнинг ТУЮШ фаолияти», «перцептив фаолият», «рецептор ва эффектор аппаратларнинг камкорлик фаолияти» кабилар.

Б.Г.Ананьев фаолият психологиясини фаоллик психологияси маъносида тушунади. Унинг фикрича, билиш ва муомала фаолиятнинг бирламчи кУринишидир. Тадкикотчи «инсон фаолияти», «ташкилий иш», «ташкилотчилик фаолияти», «хулк жараёнининг алгоритмлари» атамаларидан кар хил маънода фойдаланади.

З. Фаолиятни интериоризациялаш ва экстериоризациялаш

Юкоридаги муло№залардан кУриниб турибдики, мияни илгарилаб акс эпириш имконияти ва хали амалга оширилмаган харакатнинг натижаси инсон психикасида кай тарзда инъикос этилиши кучли кизикиш уйротади. Бу ходисани изомашнинг ягона йУли — у хам бУлса борликнинг мухим кусусияти хисобланмиш конуниятнинг мавжудлигидир. Борликдаги карийб (неосфера лисобга олинмаганда) барча нарсалар, муносабатлар, хусусиятлар, шарт-шароитлар, тузилмалар бир-бири билан доимий борликликка эга бУлиб, муайян конуният асосида каракатланади, бир холатдан иккинчисига угади. Шунинг учун ИДИГИДам сув кайнатилса бунга айланади, харорат пасайса, у музлайди, каво исиганида эса муз эрий бошлайди, бахор кетидан ёз келади, нарсалар ишкаланса кизийди ва хоказо. Хуљди шу боис объект билан ходиса Уртасидаги Узгармас, баркарор муносабатлар, объектнинг мужим хусусиятлари ходисанинг конунияти дейилади. Уларда Узгармас хусусиятлар ва конуниятларнинг мавжудлиги Узгаришларни олдиндан пайкаш, харакатларни мувофик йУналтириш имконини вужудга келтиради. Ташки, яккол фаолият фаволоддаги даврда ички тимсолий (психик) фаолият тарзида кис этилади. Объектларга йУналтирилган яккол харакатлар уларнинг мухим хусусиятларига мУлжалланган тимсолий жараён билан алмаштирилади. Худди шу сабабдан ташки, яккол харакатдан, ички, тимсолий харакатга мана шу тарзда утиш жараёни интериоризация (ички тарзга айланиш) деб аталади. Интериоризация муаммоси рус олимлари Л.С.Виготский, А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин ва уларнинг шогирдлари томонидан турли жабхаларда тадкикот килинган. Интериоризация шарофати билан инсон психикаси муайян вакт оралимда унинг идрок майдонида йУк нарсаларнинг тимсоли (образи)дан фойдаланиш курбига эга бУлди. Шу нарса маълумки, бундай Узгаришларнинг мухим юроли бУлиб СУЗ, Узгариш воситаси сифатида нуткий фаолият хизмат килади. Шунинг учун сузларни тури ишлатишга одатланиш фавкулодда буюмларнинг мухим хусусиятларини ахборотидан фойдаланишнинг усулларини УзлашТИМШ демакдир.

Инсон фаолияти мураккаб ва узига хос жараён бУлиб, шунчаки эктиёжларни кондиришдан иборат эмас, балки купинча жамиятнинг максади ва талаблари билан белгИ„ланади. Худди шу боисдан филган максаднинг англанилганлиги ва унта ЭРИШИШ бУйича иш харакатлари тажрибаси билан боглик эканлиги инсон фаолиятининг узига хос белгиси бУлишини тасдиклайди.

Шунинг учун шахс фаолиятининг жисмоний (ташки) ва психик (ички) тузилмалари бир-бири билан уйгунлашганлиги кузга ташланади. Инсон фаолиятининг ташки жабхаси унинг атроф-мухитга таъсир кУрсатишга мУлжалланган саъй-№ракатлар ички (психик) жижатига боглик бУлиб, уларни мотивлаштиради, бИЛИШГа ундайди ва бошкаради. Шунингдек, ташки жабка уз навбатида: а) психик фаолият буюмлар ва жараёнлар хусусиятларини узида намоён килади; б) уларнинг максадга мувофик тарзда кайта Узгартирилишини амалга оширади; в) психик андозалар Ухшашлигини, натижалар ва харакатларнинг кугилмаларига мувофиџигини кУрсатади; г) уларни узлуксиз равишда йУналтириб ва назорат килиб туради. Шунга мувофик равИШДа ташки, ЯККОЛ фаолиятни хам ички (психик) фаолиятнинг экстериоризациялашуви (ташки тарзга аЙЈЮНИШИ) деб бахолаш максадга мувофик.

4. Фаолиятнинг Узлаштирилиши ва малакаларни эгаллаш

Психология фанида харакат тушунчаси тахлил килинганида у мотор (жисмоний) харакат, сенсор (лиссий) каракат ва марказий кисмга ажратилади. Шунга мувофик равишда ажратилган таркиблар харакатни амалга ОШИРИШ жараёнида бажарадиган ИШјларнИ ижро этиш, назорат килиш ва бошкариш билан шугулланади. Фаолият каракатларининг ижро этиш, назорат КИЛИШ ва бошкаришда Олланиладиган йУл-йУриклар унинг усуллари дейилади.

Одатда, харакатлар англанилган ёки англанилмаган тарзда амалга ОШИРИЛИШИ кузатилади. Харакатни бажаришда онг борган сари камрок иштирок этиши туфайли ишни амалга ошириш автоматлаша бошлайди, айрим майда-чуйда кисмларга нисбатан эътибор (назорат) камаяди. Шунинг учун инсон фаолиятида максадга йУналтирилган саъй-харакатларни ижро этиш ва бошкаришнинг муайян даражада автоматлашуви малака дейилади. Худди шу боисдан харакатларни бошкариш билан саъй-харакатларни бошкариш айнан бир нарса эмас, албатга. Чунки саъй-харакатларнинг юксак даражада автоматлашуви унинг уз таркибидаги харакатни онгли равишда идора килиш билан уйгунлашиб кетади. Патологик холатлардан ташкари, барча фаолият турлари онг билан бошкарилиб туради. Харакат таркибларининг автоматлашуви: биринчидан, онгли равишда йУналтирилган объектни алмаштиради. Иккинчидан, каракатнинг умумий максадларини, унинг ижро этилиши шарт-шароитларини, натижаларини назорат килишни, учинчидан, уларни бахолашни онг унинг тасарруфи доирасига киритади.

Мштаканинг ТУЗИЛИШИ. Харакатнинг кисман автоматлашуви туфайли унинг тузилишида айрим сифат Узгаришлари юз беради ва улар Оидагилардан ташкил топгандир:

Биринчидан, саъй-харакатларнинг ижро этилиши усуллари узгаради. Бунда бир катор содда саъй-№ракатлар ягона жараёнга (таркибга) кирувчи баъзи содда саъй-харакатлар Уртасида тусик ва узилиш рУй бермаган бита мураккаб саъй-харакат узаро бир-бирига ОШИлиб кетади, ортикчалари эса бартараф этилади.

Масалан, бола велосипедни учишга Урганаётган пайтида бир канча ортикча харакатларни амалга оширади: узини бир текис туга олмайди, педални бирини босиб, иккинчисини босмайди, ролни катгик тутади, йУлга диккатини таксимлай олмайди, Уриндикка нокулай утиради, бировнинг ёрдамига таянии. Малакали велосипед хайдовчиси харакатни силлик бажаради, ортикча уринишларга йУл Оймайди. Харакатларни Узлаштириш жараёнида: а) саъй-харакатлар таркиби;

б) саъй-харакатлар изчиллиги; в) саъй-ларакатлар уйгунлиги; г) уларнинг тезлиги режали кечишига шароит юзага келади.

Иккинчидан, харакатни сенсор (киссий) назорат килиш усуллари Узгаради. Даставвал, саъй-каракатлар амалга ошишини кУриш органи оркали назорат КИЛИШ кинестетик (мушаклар ёрдамида харакат) назорат билан алмашади. Чунончи, чархчи асбобнинг тезлигига эмас, балки кУпрок пичок тимга эътибор каратади. Саъй-харакатларнинг хусусиятини аникловчи кар хил Улчамларининг нисбатини балолаш имконини вужудга келтирадиган сенсор синтештар (юнонча synthesis уюшма демакдир) косил бУлади. каракат махсулларини назорат килишга алохида ахамият касб этадиган мУлжалларни фармаш ва ажратиш укувчанлиги инсонда ривожланади.

Учинчидан, каракатни марказдан туриб бошкариш усуллари узгариб боради. Харакат усулларини идрок этишдан диккат холи бУлиб, у унинг вазияти ва максуласига каратилгандир. ТОПШИРИК ечимлари, аклий фаолият жараёнлари тезкорликда, хамкорликда бажарила бошлайди. Жумладан, учувчи самолёт двигателининг ортикча куч билан ишлаётганини товушидан фахмлайди. Нарсаларни аниклашга сарфланадиган вакт камая боради. кулланишга мУлжалланган усулларнинг туркум тарзда онг ёрдамида олдиндан пайкаш (сезиш, фахмлаш, бИЛИШ) жараёни антиципация (лотинча anticipatio олдиндан фахмлаш, сезиш маьносини англатади) дейилади.

Шунинг учун каракат усулларидаги мазкур Узгаришнинг сири нимада ва улар кандай психологик механизмига эга, деган саволнинг турилиши табиийдир. Психологик механизм (таъминлаш) уз ичига изланиш уринишларини ва танлашни олади- Шахс у ёки бу каракат-


ни бажаришга уриниб кУради, капо ушбу жараённи назорат КИЛИб хам туради. Бу уз навбатида муваффакиятли уринишлар (саъй-харакатлар), узини оклаган чамалашлар, мУлжаллар инсон томонидан танланади ва аста-секин мустахкамланади. }флланганда фойда (наф) бермаган харакатлар самара берувчилари билан алмаштирилади. Бу холат муайян давр давомида такрорланади ёки машк КИЛИНади. Ана шундан келиб чиккан холда муайян харакатларини Узлаштириш максадида уларни онгли равишда назорат килишга ва Узгартиришга харакат кИлиНщш. Амалий иш харакатларини такрорламасдан туриб, турли хусусиятли малакаларни шакллантириб бУлмайди.

Малакани шакллантиришда бажарилаётган харакатларнинг нугк фаолиятида суз билан ифодаланиши ва харакатнинг тимсолини хаёлда мужассамлаштирилиши мухим ахамият касб этадй. Ана шу Осинда инсоннинг миакаси англашинилган тарзда автоматлашган хатгикаракат сифатида шаклланади. Малакаларни шакллантириш механизмига, принципига муайян одатий жабхаларга, усул ва воситалар танхусусиятига алохида эътибор КИЛИШ унинг муваффакиятли косил бУлишини таъминлайди. Бунинг учун куйидагиларга ахамият бериш максадга мувофик: а) усулларни танлаш, б) харакатда онг назорат функциясини камайтириш, в) максадни ойдинлаштириш, г) шартшароитни тасаввур этиш, д) малакани шакллантириш моделини хаёлда яратиш ва хоказо.

Психология фанида малакани шакллантиришнинг асосий боскичлари схемаси ишлаб чикилган, бунда асосий эътибор малаканинг хусусиятига, малаканинг максадига, харакатни бажариш усулларига каратилади. Шунингдек, малакаларнинг узаро таъсири муаммосига алохида ахамият берилади, чунки инсон малакалар тизимига амал килган холда янги малакани Узлаштиради. Олдин эгалланган малака, кейингисини таркиб ТОПИшита ёрдамлашади, гор унга халакит бериши хам мумкин. Харакатнинг автоматлашуви унинг максади, объекти, вазияти ва шарт-шароитлари билан белгиланади. Харакатнинг муваффакияти, самарадорлиги куп жихатдан сенсор назоратга хамда унинг Янги шароитига кУчишига боглик.

Малакаларнинг нотУрри (тескари) кучирилиши интерференция ходисасини вужудга келтиради. Фаолият куникма, малака, усул, жаракат, саъй-харакат, операция каби таркибий кисмлар туфайли муайян махсулларга эришади, моддий ва маънавий натижаларни хамда билимларни вужудга келтиради.

Психологик маълумотларнинг курсатишича, фаолият шахслараро муносабатлар тизими тарикасида, хамкорлик тарзида намоён бУлади. Фаолиятда инсон шахси (унинг хусусиятлари) акс этади ва айни бир даврда фаолият одам шаклини таркиб топтиради- Онг билан фаолият бирлиги принципига асосланиш оркали шахс камол топади, шахслараро муносабатга киришади, ижгимоий тажрибаларни Узлаштиради, узаро таъсир ёрдамида ижтимоийлашади. Инсон шахСИНИнг ИЖКЛЈИНИШИ Уйин, таълим, мехнат, спорт ва бошка фаолиятнинг турларида амалга ОикщИ. Фаоллик туфайли фаолиятни амалга ОШМРИШ жараёни юзага келади, хулк-атвор, муомала (коммуникация) воситасида эхтиёж, истак, ижтимоиЙ талаблар кондирилади, турли хусусиятли ахборотлар Узлаштирилиши натижасида шахс таркиб топа бошлайди.

1. Уйин фаолияти. Фаолиятнинг оддий шаклларидан бири Уйин хисобланади, лекин у тобора такомиллашиб, содда харакатлардан кейинчалик сюжетли, Р0ЛЈМ Уйинларга, хатго спортгача мураккаблашиб боради, атроф-мухитни акс эпиришида иштирок эта бошлайди. Инсоннинг борликни инъикос этишидаги дастлабки уриниш харакат оркали намоён бУлади. Харакатлар боланинг табиатга, уни куршаб турган КИШИЛИК дунёсига нисбатан муносабатини, улар тУгрисидаги илк таассуротлар, содда тасаввурлар, билимларни Узлаштиришни англатиб келади. Кейинчалик оддий харакатлар муайян маъно касб этиб, сюжетли ва РОЛЛИ Уйинларга айланади. Уйинлар миллий (этник) ва умумбашарий туркумлардан таркиб топган •бУлиб, ижтимоий хаётнинг барча жабка.ларини узида акс эттиради. Уйинлар такомиллашиб бориб спорт турларига, спорт фаолиятига усиб угади, жумладан, шахмат, дамино, футбол, шашка ва хоказо. Спорт Уйин фаолияти сифатида барча ёшдаги инсонларга хос бУлиб хисобланади.

Уйин фаолиятида бола ижтимоий вокеликни таклид, роль оркали ижро ЭТИШГа каракат килади ва шу йУсинда атроф-мухит тУгрисидаги, ижтимоиЙ турмушдаги шахслараро муносабатларни Узлаштира 60ради. Ижтимоий турмушдаги у ёки бу ходисани роль оркали ижро килади. СУЗ билан харакатнинг бирикуви натижасида Уйин фаолият тусини олади ва муайян маъно, ахборот бериш, узатиш имкониятига эга бУлади. Дастлабки Уйин айнан катталар хатги-харакатини такрорлаш, уларга таклид Килиш билан тавсифланади. Сюжетли Уйинлар борликнинг гол англанган, гохо англанмаган тарзда у ёки бу томонларини эгаллашга хизмат килади.

Уйин даставвал бола учун вакт утказиш, уни машгул Килиш функциясини бажарса, кейинчалик ижтимоий-тарихий тараккиёт намуналарини ифодалаш даражасига усиб Пади. Роллар, маъноли каракатлар, ибратли имо-ишоралар, тушунчалар бола шахсини шакллантирИШДа фаол иштирок этади. Бола тугилганидан то мактаб таьлимигача даврида унинг учун Уйин фаолияти етакчи фаолият ролини бажаради, шунингдек, Уйин дидактик тус касб этиши хам мумкин,

Болалар Уйинларининг дастлабки илмий тахдили рус олими Е.А.Покровский томонидан 1887 йилда амалга 0ШИРИЛГаН. Унинг фикрига кура, «уйин» тУррисидаги тушунчалар узига хосликни ва тафовугни у ёки бу халкка мансубликни билдиради.

Орадан ярим аср вакт Уггандан кейин, 1933 йилда «уйин» тушунчасининг этимологик тамилини амалга оширган ва унинг узига хос аломатларини таснифлашга каракат килган голланд олими Ф. Бойтендайк хисобланади. Бойтендайк УЙИННИНГ аломатлари каторига КУйидагиларни киритади: «у ёкка ва бу ёкка» харакат, ихтиёрсизлик ва эркинлик, кувонч ва эрмаклик. Бундай аломатлардан каноатланмаган муаллиф, унинг феноменини болалар фаолиятини кузатиш оркали аниклаш мумкин, чунки уйиннинг киймати ва ахамияти уларнинг Узлари томонидан окилона баколаш, деган хулосага келади.


Уйинни вужудга келиш тарихига илмий ёндашии.1 немис психологи В.Вундтга 1887 йилда насиб этди. Унинг мулохазаларига кура, Уйиннинг манбаи .№'зур КИЛИШ, рокатланишдан иборатдир. В. Вундт билдирган фикрлар ёйик хусусиятга эга бУлиб, Уйиннинг у ёки бу жихатларини ёритишга хизмат килади. Унинг фикрича, Уйин — бу болаларнинг мехнатидир. Кеч бир Уйин йукки, у жилдий межнатнинг у ёки бу шаклини прототипи бУлмасин, хамиша унинг вактдаги ва фазодаги хакикий холатини узида акс эпирмасин. Яшаш зарурати инсонни мехнат килишга мажбур килади. Мехнат оркали инсон уз куч-кудратини бахолашга Ургана боради, хузур килиш ва рожатланишининг манбаи эканлигига икрор бУлади. Унингча, Уйин мекнатнинг фойдали жихатини йУкотиб боради. Шунингдек, мехнат жараёнидаги энг ёкимлилик, унинг натижаси максадга айланади. В. Вундт мехнат предметини каракат усулларидан алохида кукм суришига ишора килади. Бу билан у психология тарихида устунлик килиб келаётган «уйин инсоннинг биологик жабхаси» деган гояга Ошимча тарикасида унта ижтимоий-тарихий жихатни киритади. В.Вундтнинг ушбу РОЯСИ психология Фани учун алохида ахамият касб этади ва Уйиннинг тадкикотига кенг имкониятлар очади.

Жалон психологияси фанида Уйин назариясига йирик улуш Ошган олимлардан бири К.Гроос хисобланади. Йигирманчи асрларнинг бошлари Уйин назарияси учун энг кулай ва сермахсул давр бУлган. У уз замондошлари Д.А.Колоцца ва ГСпенсерларнинг фикр ва мулоказаларига асосланган холда Уйин назариясини яратди. К.Гроос уз тясини умумлаштириб, уни «машклантириш назарияси» ёки узУзини тарбиялаш деб атайди ва уни куйидагича таснифлашга харакат килади:

[. Хар кайси тирик мавжудод ирсий берилувчанлик, майл хусусиятига эга бУлиб, унинг хулк-атворида максадга мувофиџикни касб эпиради. Юксак даражадаги жониворларнинг ТУРИЛИШИДМ берилган хислатлари каторига фаолиятга импульсив интилишни киритиШ мумкин, кайсики у жисмоний усиш даврида яккол намоён бУлади.

2. Юксак даражадаги мавжудодда, хусусан, ИНСОНДа ирсий жавоб харакатлари мураккаб хаётий муаммоларни бажаришга етарли эмасдир.

З. Хар кайси юксак тараккий этган мавжудод каётида болалик даври мавжуд бУлиб, у усиш ва ривожланиш хусусиятига эга. Лекин мустакил хаёт ва фаолиятни таъминлай олмайди. Чунки унга бундай имкониятни ота-онанинг парвариши яратади ва у туг•ма майл ва мойилликларга асосланади.

4. Болалик даври жаёт учун энг зарур шарт-шароитларга ва уларга мослашувни ЭГШ|ЈКШЈ максадига табиий равишда йУналган бУлади. Бирок ирсий жавоб каракатларга бевосита асосланмайди. Инсон зотига узундан-узун болалик даври берилади. Канчалик фаолият мукаммал бУлса, унга шунчалик купрок тайёргарлик жоиз.

5.        Болалик хусусиятига биноан хаётга кУникиш йУллари турлитумандир. куникиш ёки МОСМШЈИШ йУлининг энг табиийси ва шунинг билан энг зарури шундан иборатки, бунда фаолиятга нисбатан импульсив эхтиёжнинг мавжудлиги ирсий реакциялар уз-узича намоён бУлишига За,МИН хозирлайди. Бундай шароит ирсий харакатларга асосланган холда янги малакаларни эгаллашни вужудга келтиради. Аввало янги одатий харакатлар яралади.

6.        куникиш ёки мослашиш йУллари инсонни так.лид КИЛИШДа уз ифодасини топувчи наслий интилиш, майл оркали амалга оширилади. Бу нарса кекса авлоднинг кобилиятлари ва одатлари билан узвий 60FJlV1k равишда кечади.

7.        Шахсий ички КУЗЕШТИШ хусусиятига кура, ривожланувчи индивидуум кеч кандай максаднинг ташки кУринишисиз уз майли хамда интилишини намоён килади, мустахкамлайди ва Устиради. Бу Уйиннинг дастлабки нишоналаридан далолат беради.

К. Бюлер К.Грооснинг огохлик назариясини тан олиб, Уйин филогенезга тааллукли эканлигини таъкидлаб, унинг дрессура боскичи учун ого№ЛИК эКаН-ЛИ"Ини уктиради. У уйиннинг мохияти ва томонларини очИШда Узининг гедоналогик (кузур КИлИШ) реакциянинг бирламчи-, лиги назариясига асосланади. К.Бюлер З.Фрейднинг рохатланишга интилишдан иборат гоЯсИНИ эътироф этса-да, леКИН инсон фаолияти ва ривожи учун каракатлантирувчи эмас эканлигини уктиради.

Уйин назариясига узининг муносиб киссасини кУшган олимлардан бири — бу Бойтендайкдир. У К.Грооснинг ого,хлик назариясига икки хил мазмунда эътироз билдиради.

1.        Уйнай билмаган кайвонлар инстинкт даражасига кура заиф дейишга кеч кандай далил йУк. Чунки инстинктив фаолиятда машкланишнинг роли етарли юксак эмас. Шунинг учун фаолиятнинг инстинктив шакллари машкланишга ботик бУлмасдан, балки улардан ташкари мухитда такомиллашади.

2.        Машкланиш Уйиннинг мокиятида ётмайди, лекин унинг тайфгарлик машклари мавжуд бУлиб, улар Уйин дейилмайди.

Ф.Бойтендайк Уйин предметининг танишлиги ёки НотаНИШЈШГИ Уртасидаги муносабатини унинг образлилиги деб атайди. Образнинг аффектив ва гностика муносабати (нотаниш ёки хаётий) фантазияни келтириб чикаради. Бинобарин, антропоморфизм саховати сифатида фантазиялашган образлар, тасаввурлар вужудга келади.

Уйин назариясига оид илмий карашлар Э.Клапаред, Дж.Колларитс, Х, Шлосберг, Дж.Брунер каби корижий психологлар асарларида уз ифодасини топган.

Собик шуро психологиясида Уйин фаолияти назариясини ишлаб чиккан тадкикотчилардан бири Е.А.Аркин бУлиб кисобланади. Унинг фикрича, болалар Уйини ва уйинчоги Уйин назариясига негиз бУлиб хизмат кИЛиши мумкин. Уйинчоуџтар тарихига асосланиб, у уларни оидаги турларга ажратади:

1.        Овозли Уйинчоџар — тартарак, визиллагич, Онмроклар, шакилдоклар ва бошкалар;

2.        Харакатланувчи Уйинчоклар — бизбизак, копток, варрак, бильбок кабилар;

З. Курол (яров аслаха) Уйинчоклари — камалак (ёй), УК, бумеранг сингари;

4.  Образли Уйинчоклар — хайвонлар, жониворларнинг тасвири ва

Фирчокдар;

5.  Аркон Уйинлари — шакллар ясаш, сакраш ва хоказолар.

Уйинларнинг сюжети хилма-хиллигига карамай, уларни махсус гурукларга бириктириш имконияти мавжуддир. Масалан, психолог Е.А.Аркин Уйинларнинг Ю'йидаги таснифини таклиф килади:

1.        Ишлаб чикаришга (техникага) : саноат, кишлок хужалиги, юрилии], касб-»нарга оид Уйинлар;

2.        Маиший ва ижтимоий сиёсатга: богча, макгаб, кундалик турмушга оид Уйинлар;

З. Харбий: уруш-уруш Уйинлари;

4. Драмалаштирилган: кино, спектакль ва бошкаларга оид Уйинлар.

Д.Б.Эльконин мактабмча ёшдаги болаларга хос ролли Уйинларнинг сюжетига кура учта гурухга а;кра'ТИШНИ тавсия килади:

1.   Маиший мавзу сюжетига оид Уйинлар.

2.   ИШЛаб чикариш сюжетига таа.ллукли Уйинлар.

З. Ижтимоий-сиёсий сюжетли Уйинлар.

Д.Б.Эльконин харакатли Уйиннинг коидалари мазмуни узаро богЛИКЛИГИДан келиб чикиб, уларни беш гурухга ажратади:

1.   Харакатга пК.ЛИД килиш: тамидий-процессуал Уйинлар.

2.   Муайян сюжетни драмалаштирилган Уйинлар.

З. Сюжетли Уйинлар.

4. Сюжетсиз Уйинлар.

5, Аник максадга каратилган маищлардан иборат спорт Уйинлари.

Бошка халклардан, миллатлардан узбек миллий Уйинларнинг ва Уйин фаолиятини уюштиришнинг узига хос хусусиятлари Ю'йидагилардан иборат:

1.        Уйинда ёки Уйин фаолиятида узбек халкининг (кудудий хусусиятидан катьи назар) яшаш тарзи, интилии\и, хохиши, истаги, эзгу нияти, унинг мавсумийлиги, касб-корра тааллукли жихатлари, холатлари акс эпирилган бУлади. Эмоция, хиссиёт, характер, миллий киёфа, таъб, билиш жараёнлари, хулк-атвор, уларни намоён бУлиш тезлиги (суръати), давомийлиги, кечиши миллий хусусиятга эгадир. Нафакат миллий Уйинлар, балки халкнинг (миллатнинг, элатнинг) ракслари; Уларнинг сюжети, тезлиги, осойишталиги; унинг Ошиклари частотаси, тембри, амплитудаси, бадиий ижодиёти хусусиятлари умумий миллий калорити билан уйрунлашгандир.

2.        Миллий каракатли ва спорт Уйинларининг моКияти, мазмуни, маъно ифодалаши, манбаи, негизи, уларнинг инъикоси, уларда акс ЭТГИРИлувчи кечинмалари, сюжетда уз аКСИНИ топган шахслараро муносабат, муомала, характерологик ва шахс хусусиятларидан келиб чикади.

3.        Ижтимоий ва ИЖТИМOИЙ-психологик омил (сабаб, фактор)лардан ташкари миллиЙ Уйин фаолияти табиий, географик конуниятларга (ИКјтим, ёгингарчиј1ИК, жойлашиш сатжи, кулай ва нокулайлиги, Шамол, офатлар эхтимоллиги), хоссалари, уларга нисбатан хайРИХ0&ЛИК, катъий ёки беаёв кураш ёки сажда, ёлвориш,

илтижо килиш миллий идрок, тасаввур, иродавий кучга асосланади.

4.        Ижтимоий тажриба ва уни эгаллаш, шаклланган этник стереотипларга асосланиш натижасидан келиб чикувчи миллийлик, умумийлик, хусусийлик, алохидалик, ЯККцОЛЛИК, гурухийлик, жамоаВИЙЛИК, табиатга ва жамиятга муносабатни акс эттириш тарзида Уйин вужудга «„лИШИ мумкин.

5.        Табиат мУьжизалари, илохий кучларга ЭЪТИКОд, акл-заковатдан хайратланишни ифодаловчи сюжет ва мазмундан иборат бУлган миллий Уйинлар.

6.        Касбни ТасВИРЛОВЧИ, унга барол тиловчи, уни такомиллаштиришга олиб борувчи имконият, интилишни каракат ва хис-туйгу ёрдамида намоён этувчи, кадрият, маънавият, рухиятга асосланувчи миллий Уйинлар.

7.        Миллатлараро таъсир натижасида яралувчи, лекин миллийликнинг у Еки бу кирраларини саклаб колувчи байналмилал хусусиятли Уйинлар.

8.        Ижтимоий гармония таъсири, ижтимоий онг ривожи, маданият, фан ва техника максуласи сифатида тумлувчи янги тоифага хос миллий Уйинлар.

9.        Миллий Уйинлар кудудий Оринишлари, ТЖОМИЛЈЮШИШ имконияти, ёш даврлари хусусияти, жинсий тафовуги, мавсумийлиги, мавсумбоплиги, расм-русумга  билан ажралиб туради.

l(). Миллий Уйинлар муайян сюжет, мазмун, коида, муддатга асосланади. Улар унутилиш, янгиланиш, такомиллашиш хусусиятига эга бУлиб, куникма, малака ва одатларни МТ_ПЧТНТИРИШНИ такозо килади. Бу нарса ижти,моий тажрибани авлодлар томонидан узлаштириш тарикасида юзага келиб туради. Окибат натижада мангулик хусусиятни касб этади, шахсни у ёки бу йУсинда камол топишига уз таъсирини Утказувчи Уйинлар ТУРИЈКЩИ.

Жахон психологияси фанида Уйинлар юзасилан мулохаза ЮРИТИЛганда аксарият колларда уларни оилавий турмушга,

10'рилишга, саноат сохасига, сиёсатга, харбийга, касбга тааллукли эканлигига караб гурухларга ажратилади. Энг кадимий миллий Уйинлар каторига харакатли ва спорт Уйинлари киритилади хамда халкнинг кенгтаркалган, севимли Уйинлари булиб хнсобланади. Улар узининг сюжети, мазмуни, роли билан бир-бирларидан кескин тафовугланиб туради. Баъзи холларда харакатли Уйинлар бир даврнинг узида хам спорт Уйинлари бУлиб хисобланади. Ёинки спорт Уйин.лари харакатли Уйинлар каторига киритилиши мумкин.

            2. Таълим. Таклим хам жараён, хам фаолият сифатида инсоннинг хаётида мухим роль Уйнайди ва муайян давр учун етакчи фаолият сифатида гавдаланиши мумкин. Таълим бошкача суз билан айтганда, Укитувчи билан Укувчининг субъект-субъект муносабатидаги хамкорлик фаолияти хисобланади. Аксарият холларда Укитувчи ахборот узатувчи (коммуникатор), у№чи эса уни кабул КИЛУВЧИ объект сифатида талкин этилади, лекин иккиёклама каракат туфайли маыумот инсонга англашинилади, узаро таъсир, узаро англашув, тушунув, узаро субъектларнинг бир-бирига зарурийлиги, ТакозочаНЈШГИ хамкорликнинг муваффакияти кафолати саналади. Таю им укув фаолияти, амий фаолият, бИЛИШ фаолияти турткиси вазифасини утайди, чунки кар кайси фаолиятнинг шакли аџий мехнат туфайли амалга ошади. Таълимнинг бошка фаолият турларидан Фарки унинг махсулининг узига хослиги, барча боскичларгтга онгли ёндашувда ва муносабатда бУлишдир. Таыим Кув фаолияти ёки жараён сифатида мустакил изланишни, ижодий муносабатни, турли вазият (аудитория ва ундан ташкарида)ни, хар хил боскични (бошлангич, урта, махсус, олий таюим) узида мужассамлаштиради. Мустакил билим олиш ва мутолаа киЛИШ хам укув фаолиятининг муайян кУринишлари бУлиб, шахсий, илмий, ижодий ИШтНИШНИНГ махсули хисобланади.

Таълим-тарбия билан уйгунлашган тарзда намоён бУлади , субъектга объектив таъсир Угказиш туфайли билимлар эгалланади, муайян шахсий фазилатлар таркиб топади. Таьлимнинг .мохиятига (матнда F051, таассурот, мазмун, сюжет, тимсол оркали) тарбиявий таъсир утказиш дастурий асосда, иерархик (юнонча hierarchia — изчиллик) тарзда сингдирилади. Таьлим муайян гурух ва жамоани шакллантиради, шахслараро муносабат маромлари билан таништиради, шахсий фазилатларнинг таркиб топишига, субъектнинг ижтимоийлашувига сезиларли таъсир утказади.

Таыимнинг яна бир мухим функцияси шутки, у турли ёшдаги одамларни касб танлашга йУналтиради, касбиЙ тайёргарликни амалга оширишга, мутахассис сифатида шаклланишга мулим таъсир Утказади. Таълим ижтимоий жихатдан шахсларни шаюллантириш, ихтисос кУникмалари билан куроллантириш, у ёки бу сохада мугахассис бУлиб фаолият кУрсатишга хизмат килади. Мустакил фикрлаш, психологик имкониятларни рУёбга чикариш, баркамолликни эгаллаш борасида ижтимоий каётнинг турли жабкаларида таълим етакчи фаолият тарикасида муким роль Уйнайди.

Таълим талабага муайян кУламда ва даражада билим, куникма ва малака беришга, шунингдек, шахснинг аклий фаолиятини ривожлантиришга каратилган мураккаб жараён хисобланади. У икки томонлама хусусиятга эга бУлиб, Укитувчи (таълим беради) ва талаба (таълим олади)ларнинг хамкорликдаги фаолияти натижасида амалга оширилади, шунинг билан бирга мазкур жараён педагогик салохиятли, касбий улов.ли, етук инсон бошчилигида фан асослари эгалланади. Таълимнинг муваффакияти, биринчидан, Укитувчи билан талабалар жамоасининг хамкорликдаги фаолиятининг фаол тарзда Утишига, иккинчидан, нималардан сабок беришга, ким томонидан ташкил килинишга, уни кандай методлар билан амалга оширишга ва кимларни Укитишга куп жихатдан богликдир. Бинобарин, укитувчи билан талабтларнинг хамкорликдаги фаолиятининг уйгунлик, ижодий изланиш, фаоллик касб этиши муваффакият гаровидир.

Хозирги даврда фан ва техниканинг ривожи, ахборот ва билим куламининг кенгайиши, олий мактаб талабалари ОЛДИГа мустакил били,м олиш вазифасини юкламокда. Мазкур масъулият педагогларга хам бевосита алокадор бУлиб, факат талабаларга билим бериш, кУникма ва малакаларни шакллантириш билан каноатланмасдан, балки фаол ва мустакил равишда уларни эгаллашга Ургатишни такозо этади. Ана шу тарика таълим тушунчасидан укиш (Урмниш) атамаси ажралиб чиккан. Укиш ёки Урганиш талаба фаолияти бУлиб, билим, куникма, малака ва одатлар шаклида ифодаланиб, инсониятнинг ижтимоийтарихий тажрибаларини Узлаштириш хамда улардан амалий экгиёжни КОНДИРИШ учун фойдаланиш англашилади.

Халк таълими тизимида укиш Укитувчи рахбарлигидаги Укитиш жараёнининг бир томонини тавсифлайди, холос. УщишдагИ муваффакиятни таъминловчи асосий омил — бу талабанинг мустакиллигидир. Мустакиллик таълимнинг объектив укув материали, Укитиш сурьати, методи, дарсликлар ва субъектив мотив, кизикиш, майл, установка, караш ва бошка сабабларига таъсир килади. Бу Уринда таъсир Угказиш, таъсирланиш, узини узи «лга олиш, узига узи буйрук бериш холатлари мухим роль Уйнайди.

Педагогик психологияда таълим укитиш, укиш, Урганиш билан бир каторда УЗЛЕШ]ТИРИШ тушунчаси хам Олланилади. Таълим амалиётида укиш ва Укитиш олдига Ойиладиган асосий вазифа — бу билимларни, куникма ва малакаларни Узлаштиришдан иборатдир. Узлаштириш жараёни билиш фаолиятининг ажралмас кисми бУлиб, педагогик-психологик таъсирлар талабалар онгида кай йУсинда тасаввур образлари, фикр ва мулохазалар булаётганлиги, уларнинг амалий фаолиятида кандай шаклда •акс этаётганлиги, психик усишга, илмий дунёкараш ва эътикодларни эгаллашга ёрдам бераётганлигини акс этгирувчи мураккаб жараён хисобланади.

Билимларни Узлаштиришнинг самарадорлиги Урганилаётган материалнинг мазмунига, муайян тизимда узатилаётганига, педагогик махоратига, унинг шахсий хусусиятига, укитиш методикасига, талабаларнинг индивидуал-типологик хусусиятларига ва кизикишига бевосита богликдир.

Укув материтлларни узлаштиришда идрок жараёни алохида ахамият касб этади. Генетик нуктаи назардан ушбу масалага ёндашсак, мавтушунчаларга нисбатан аник материаллар осонрок идрок килинади. Даставвал билиш жараёни атроф-мухитни амалий жахатлан инсон томонидан Урганиш тарикасида намоён бУлганлиги туфайли уз кадриятини самаб келмокда.

Таьлим жараёнида аник тасаввурлилик, тасвирий кУргазмалилик, «жонли мушохада»лик материалларнинг урни НИХОЯТДа мухимдир. Узлаштирилаётган укув материалларининг маыум кисми хиссий аъзоларимиз томонидан акс эпирилади. Талабалар билимларни ЭГа-ЛЛаГГ1 пайтида аник нарсалар, объектлар, ходисалар, жисмларни ёки уларнинг рамзий тасвирларини кузатиш натижасида аник тасаввур образларини яратадилар.


Психологик нуктаи назардан кУргазмалилик табиий-предметли, тасвирий ва жонли нугкли ёки «жонли мушожада»лик турларига ажрати.лади.

Укитишда янги мавзу аудиторияда тажриба угказиш ёки баъзи объектларга саёхат уюштириш билан боглик равишда олиб борилади. Мазкур холат материални талаба томонидан пухта Узлаштириш учун кенг имконият яратади. Тажриба майдонларида, жонли бурчакларда Угказиладиган маш:улотлар ана шулар каторига киради. Тасвирий кУргазмалилик расмлар, муляжлар, диапозитињлар, кинокартиналар, чизмалар, чизгилар, жадваллар, диаграммалар, картиналар ва символли белгилар ёрдамида намойиш килинали. Жонли нутк кУргазмалилигида Укитувчи талабаларда аник образларни, тасаввурларни уйготадиган ёркин, канотли иборалардан («тараккиёт дунёни ларзага келтирди», «камбаг:аллик киши кадлини букади») унумли фойдалана-

ДИ.

Бирок хиссий идрок килишдан меъёридан ортикча ф0йдаланиш талаба аклий тараккиётини сустлашишга олиб келиши, мавкум тафаккурга салбий таъсир утказиши мумкин. Бунинг натижасида мустакил фикрлаш, мулохаза юритиш, мунозарага киришиш ривождан оркада колади. Бундан келиб чиккан колпа талабаларнинг кузатувчанлигИНИ такомиллаштириш, тараккий эпириш максадга мувофикдир.


Кузатувчанликни талабаларда шакллантириш учун Укитувчи уларга аник ва муайян максад Ойишни, яхлит нарсадан бУлак ва кисмларни ажратишни, объектларни узаро таккослашни, улардан мухи,м ва номухим белгиларни ажратишни ургатади. Кузатиш ёрдамида Урганилган нарса ва ходистлар талабалар томонидан расмлар, чизмалар, эсдаликлар, мулохазалар тарзида кайд килиб борилади, Фаол максадга йУналтири.лган, узлуксиз кузатиш замирида уларда кузатувчанлик хусусияти таркиб топали.

Билимларни Узлаштиришнинг мухи,м томонларидан бири — бу укув материалини тушунишдан иборат бУлиб, уларнинг узаро богликлиги, фанлараро алокаси, муайян сохаларга ва тизимларга татллук.лилигини англаш боскичига кУтарилади. Талаба Урганилаётган материалларни Угилган мавзулар билан мураккаб ички богланишга эга эканлишни, конунгшт таьрифини, сабаб-окибат муносабатларини келиб ЧИКИШИНи тушунтириш имкониятига эга бУл,моги зарур. Бу нарсаларни оддий идрок Килиш ёки кузатиш оркали англаб бУлмайди, шунинг учун фикрлаш, мулохаза ЮРИТИШ, ИЖОДИЙ изланиш, яъни тафаккур кудрати билан аникланади.

Укув материалларини узлаштириш учун талабалар матндаги хар бир тушунчаларни англаб етмоги зарур. Масалан: «китоб» — умумий тушунча, яъни бунда бир жинсдан булган куп нарса ва ходисалар гавдаланади; «Самарканд» — якка тушунча, чунки якка ном хакида маыумот беради; «дарахт» — аник тушунча, бу ерда а.локида олинган бир бутун нарсага алокадорлик акс эттирилмокда; «сиёсат» — тушунча. Хатто талаба «гулзор» сузини тушунчаларга тааллукџш ланлигини исботлаб, далиллаб бермоги шарт- Бундан ташкари, улар тУпланма тушунчалар якка «Республика Педагогик адабиётлари кутубхонаси» хамда умумий «хуля», «синф», «ёшлар» турларига ажратиЛИШИНИ тушунтириб беришлари лозим.

Билимларни англаш ва уларни мустакиЛ Узлаштириш жараёнида фикр юритиш жараёнларидан унумли фойдаланмщлари даркор. Масалан: М{1ТННИ анализ ва синтез килиш, таккослаш, классификацияЛети, умумлаштириш, ТИЗИМЈТШТИРИШ ва хоказо. Анализ нарса ва ходиса.ларни фикран таркибий кисмларга ажратишдан иборат бУлиб, унда бутуннинг бУлакларга нисбатан муносабати аникланади. Синтез эса, аксинча, фикр объекти булган нарса ва ходисаларнинг таркибий кисмларини фикран бир бугун килиб Ошишдир.

Ургднилаётган нарса ва ходисалардан уларнинг мухим белгиларини, сифат ёки хусусиятларини фикран ажратиб олиб, ана шу белги, сифат ёки хусусиятларни мусгакил фикр объектига айлантириши,

[01

мавкумлаштириши айни муддаодир. Шунингдек, улар Узлаштирилаётган нарса ва кодисаларнинг муким ва Ухшаш белгиларига кура бир гурухга бирлаштиришни уддасидан чик,моклари лозим. Бундан ташкари, талаба уьсув материалларида учрайдиган нарса ва ходисалардаги хосса, белги, аломатларни топиш ва шу умумийлик асосида уларни фикран бирлаштириш, яъни умумлаштириш зарур.

Талаба Узлаштирилган билимлари юзасидан мустакил равишда кукм чикариш имкониятига эришмоклари керак. Нарса ва кодисаларнинг белги ва хусусиятлари хакида тасдиклаб ёки инкор килиб айтилган фикр хукм дейилади. Таълимда, одатда, кукмларнинг якка, умумий, ЭХТиМОЛЛИК каби турлари куп Олланилади. Масалан: «Алишер НавоИй — узбек адабий тилининг асоСЧисИДИр» (якка хукм). «Узбекистон фукаролари мехнат килиш, билим олиш куьокдарига эгадирлар» (умумий мм), «Эхтимол, Ю'ёш тизимидаги сайёраларнинг кУплаб йУлдошлари бордир» (эктимоллик №укм) ва бошкалар. Шунингдек, улар укиш жараёнида тез-тез «Мавзуларни уз вактида такрорлаш — пухла эслаб колишнинг гарови», «Машаккат билан тупланган илм зое кетмайди», «Гох каво очилиб кетади, гохо унинг юзини булут КоплаЙДИ», деган хукмлардан жуда Уринли фойдалана бошлайдилар. Бу холат Укишга онгли муносабатнинг тимсоли бУлиб хисобланади.

Хулоса чикариш шундай тафаккур шаиидирки, бу ЦиКЛ воситаси билан талаба икки ва ундан ортик Янги »о,гкм Косил килади. Хулоса чикариш индуктив, дедуктив ва аналогия турларига булинади. Индуктив хулоса чикаришда фикрнинг йУналиши хусусийдан умумий томон борщи. Масалан: «БИРИШИ боскич талабалари шанбаликда фаол ИШТИРОК этдилар», «Шанбаликда иккинчи боскич талабалари хам катнашдилар», «Шанбаликда магистрлар хам четда турмадилар».

Талаба юкоридаги жукмлардан янги умумий хукм чикаради: Университетимизнинг хамма талабалари шанбаликда фаол ИШТИРОК килдилар.

Дедуктив хулоса чикаришда фикрнинг йУналиши умумийдан хусусий томон боради. Масалан: «Мамлакатимиз ахолиси ер куррасида тинчлик учун курашмокдалар», «Университетимиз жамоаси хам тинчлик ишига Ол Ойганлар», «Факультетимиз талабалари хам тинчлик тарафдоридирлар» ,

Аналогия йУли билан хулоса чикаришда фикрнинг йУналиши хусусийдан хусусий томонга каратилади. Масалан: «Каво Узгариб, авзойи бузилмокда», «Утган Йили хам шундай лаводан кейин совук шамол эсиб, кор ёккан эди», «Об-лаво худди шундай Узгариб турибди, албатта яна кор ёрса керак». Худди шу аналогик йУл билан талабалар бошка ходисалар тУррисида хам хулоса чикаришлари мумкин. Мустакил хулоса чикариш Узлаштирилган материалларни тушунишдан далолат беради.

Шунингдек, талабалар олдида муаммоли вазиятлар вужудга келтирилганда, уларнинг ечимини мустакил равишда топишлари керак. Айтайлик, мана бундай вазият майдонга келди део. «Мустакил билим олиш учун талабада кандай имкониятлар бУлиши керак?» Мазкур муаммо ечимини топиш учун, биринчи навбатда, унинг мохиятини англаш, ечиш йУлларини ва воситаларини топиш, йУл ва воситаларни татбик Килиш, ечимни текшириш каби мураккаб фаолиятни амалга 0ШИРИШ зарур. Ана шундан сунг талабада материалларни Узлаштиришга онгли ёНДаШИШ вужудга келади.

Шунинг билан бирга улар нарса ва ходисаларнинг мохиятини акс эттирувчи тушунчаларга таяниб фикр юритишдан (мавхум тафаккурдан), назарий мулохаза билдиришдан (назарий тафаккурдан) фойдаланишлари керак. Чунки, тушунчаларни англаш фикр юритишнинг турли кУринишларидан мустакил равишда  такозо этади.

Таълим жараёнида КТНГЈКГШИЛГ{ТН билимлар, эгалланган куникма ва малакалар талаба хотирасида сак,ланади. Укув материалини эсда олиб КоЛИн], эсда сак,лаш, эсга тушириш учун хотиранинг бир неча хил воситаларидан фойдаланилади. Дастлаб билимлар, ахборотлар талаба онгига ассоциатив йУл билан кириб боради. Жумладан, Урганилаётган нарса ва ходисаларнинг узаро Ухшашлиги, ёУЩОШЛИГИ, карамакаршилиги мавжуд бУлганлиги сабабли улар енгилрок Узлаштирадилар. Баъзан конун ва коидалар маъносига тушунмай, механик равиШда ёд олинади. Лекин ундай материаллар эсда пухта сакланмайди. Ана шунинг учун уюјв материаллари МОКИЯТИНИ имкони борича мантикий йУл билан эсда олиб колиш юксак самаралар беради. Айникса, эсда олиб колиШНинг ОМИЛКОР усулларидан фойдаланиш Узлаштириш сифатини ОШИРЦИ. Чунончи, маъносига кура матндаги сУзларни фикран гуру№лаш, матндан таянч нукталарини топиш, матн бУйича режа тузиш, Угилган мавзуларни идрок килган холда янги мавзуни такрорлаш яхши натижалар беради.

Укитувчи талабаларда эсда олиб колиШ установкаларини косил Килишда кайси материални узок муддат саклашни, Кайси туркумдаги материални- сидиргасига эмас, балки мохиятини тушуниб олишни, нималарни айнан эсда олиб колишни, кандай ахборотларни уз сузи билан ифодалаган ХОЛДа хотирасига Жойлагпнинг йУл ва воситаларини тушунтириб бериши лозим. Установкалар таьлим жараёнида объектив омил ва кундапик зарурият эканлигини талаба англаб еТИШИ шарт. Улардаги оддий установкалар аста-секин ижтимоий установкага усиб угиб, ШЕIХСда кадриятни вужудга келтиради.

Билиш жараёнининг баркарорлиги, маз,мундорлиги ва ТаЗИМЛИЛИги бевосита диккатга боглик. Диккат пассив, кучсиз бУлган вазиятда билиш жараёни секинлашади ва тормомашади. Талабаларнинг диккати узок вакт давомида муайян вазифага каратилган таџирдагина билиш жараёни амалга ошади. Диккат фаоллигига кура ихтиёрсиз, ихтиёрий, ихтиёрийдан кейинги, объектга караб ташки, ички, фаолият Шаклига караб индивидуал, гурухий ва жамоавий турларга булинади.

Ихтиёрсиз диккат таыим жараёнида мухим ахамият касб этади. Лекин, Укитишда диккатнинг факат мана шу турига асосланиб иш тугиш максадга мувофик эмас. Маълумки, уга кизикарли маърузалар талаба фикр юритишига, кийинчиликларни енгишига салбий таъсир Ки,'кщи. Шунинг учун сабок бериш жараёнида Опрок ихтиёрий диккатга таяниш яхши натижа беради, чунки, иродавий диккат билан хиссий кизикишнинг бирлашуви диккатни ЦИКЛЈКМТИРИШНИНГ мухим шарти жисобланади.

Шу нарсани алохида таъкидлаб утиш керакки, иродавий диккатдан узок фурсат фойдаланиш унинг чалмшига олиб келади. Бинобарин, аудиторияда диккатнинг жар кайси туридан фойдаланиш зарур. Айникса, бу Уринда икгиёрийдан кейинги ањгоматлашган диккат тури алохида ахамиятга эга.

Таълим жараёнида кизикишнинг роли РОЯТ мухим. Чунки кизикишлар талабаларнинг укишга нисбатан муносабатини, предметларининг мазмунига кура МоЙИЛЛИК кучини акс эпиради. МойИЛЛИК кучи уларда юзага келган билиш эхтиёжларига жавоб реакциЯсини билдиради, билишга чанкоклик кисларини КОНДИРИШ воситаларини излаб топишга йУлланма беради.

олий мактаб олдидаги долзарб вазифалардан бири — бу барча талабаларни билиш фаолиятига етаиовчи, олий мактабдан ташкари вактда хам изчил мазмундаги тургун кизикишларни бошкариш йУлларини кУрсатиб беришдир. Уз навбатида талаба уни кабул килишга психологик жижатдан тайф туришлари керак. кизикишлар, одатлар, бевосита ва бавосита, бекарор, кенг ва тор, умумий ва махсус турларга бУлинади. У синчковлик, кизикувчанлик, билишга кизикиш, тургун кизикиш боскичларини босиб Утади. Киска муддатли синчковликка эга бУлган талабалар дарсда олган билимларини оддийгина идрок КИЛИШ билан кифояланадилар. Уларнинг ички мохиятини очиб бе-


рИШга уринмайдилар. Кизикувчанликка эга бУлганлар предмет, вокеа ва ходисаларни узаро жамлаб, умумий хулоса чикаришга каракат киладилар. Лекин бундай каракатларни амалга ОШИРИШ чуњр мазмунга эга эмаслиги намоён бУлади. Билишга кизикиш пайдо бУлган талабалар Узлаштирилган билимларни амалиётга татбик килишга интиладилар. Уларнинг интилишлари баркарор хусусият касб этиб, нарса ва ходисалар мо\иятини англаб олишга каратилгандир. Тургун кизикишни эгаллаган талабаларга билимларни амалиётга татбик килишщж, максадни аник ёритишдан ташкари барча нарса ва ходисаларнинг узаро муносабатларини тушунтириб беришда хамма вакт ижодий муносабат, ижодий ёндашиш характерлидир. Уларда ташаббускорлик, ижодий ИЗЛЕЖИШ, ТИРИШКОКЛИК, катьийлик каби шахс сифатлари мавжуддир.

Талаба Кизикишини стабиллаштириш учун фикр юритиш фаолиятининг барча кУринишларига эътибор кИлИш, хиссий холатини кузатиш, аудиторияда уз хохишича нималар билан шугулланишини аник„тюШ, аудиториядан ташкари вактларда нималар билан машрул булишини ва буш вактларда кандай нарса билан банд эканлигини белги.лаш зарур.

Олий таълим жараёнида талабаларнинг иродавий зур беришлари уларнинг топширикларни еЧИШГа интилишларида, узига узи буйрук беришида, узини узи Олга олишида уз ифодасини топади.

Узлаштиришнинг самарадорлиги талабаларнинг иродавий зур бериши, маънавий экгиёжи ва англашилган Кув мотивига бевосита 60ГЈIИК. Модомики шундай экан, уларни КИЙИНЧИЛИКЈЮРНИ енгишга Ургатиш, айрим пайтда дуч келадиган муваффакиятсизликлар олдида довдираб колмасдан, балки улдрни УЗИНИ узи идора килишга Ургатиш айни муддаодир. Бунинг учун уларда кийинчиликларни енга олиш кувини, узини узи олга олиш фазилатини шакллантириш максадга мувофик.

Олий мактабда талабаларни таыимий иш усуллари, индивидуал ИШЈКТШ услуби билан, кУникмалари ва малакалари билан куроллантириш Укитиш самарадорлигини оширади, узини узи бошкариш укувини таркиб топтиради, ижодий фикр юритиш, мустакил билим олиш имкониятини яратади. Шунингдек, олий таълим жараёнида Укитувчи билан талаба мулокотини окилона ташкил килиш, уларнинг индивидуал-типологик ва ёш давр хусусиятларига, интеллектуал имкониятларига эътибор бериш олий таыим тизимини такомиллаштиришга хизмат килади.

З. Мехнат фаолияти. Инсоният Узининг мекнати туфайли онгли мавжудодга айланган, жамиятда мУл-кулчиликни яратган, табиатда эса айрим Узгартиришларни амалга оширган, борлик тУгрисидаги маълумотларни эгаллашга мушарраф бУлган. Мехнат фаолиятининг таркибида мехнат, иш-харакат ётади. Уларнинг хар кайсиси муайян улушни амалга ошириш туфайли фаолият махсули вужудга келади, у моддий ёки маънавий кУринишда бУлиши мумкин.

Аждодларимиз томонидан яратилган касб-кор кУникмаларини авлодларга Ургатиш мехнат фаолияти ёрдамида амалга оширилади. Касбий малакаларни Ш{КЛМНТИРИШ, такомилаштириш, махсулот яратиш ва ундан максадга мувофик равишда фойдаланиш мехнат фаолияти орка.ли рУёбга чикарилади. Мехнат фаолиятида ама.лий Оникмалар баркарорлашади, назарий фикр, гоя, мулохаза вужудга келади. Фаолият билан онг бирлиги мавжуд бУлганлиги сабабли шахс таркиб топади, хам ахлокан, хам аклан ривожланади. Межнат фаолияти индивидуал хусусият касб этса-да, лекин унинг мохияти ИЖТИМОИЙДИр. Инсон шахсий эхтиёжини кондириш учун мехнат КИЛади, у ёки бу махсулот ишлаб чикарилади, окибат натижада одам ижтимоий жамият фаровонлиги учун уз шахсий улушини кУшади.

Мехнат фаолияти яшаш, эхтиёжни кондириш, келажак учун мулкУлчилик вужудга келтириш, яратилган махсулларни (меъморчилик, санъат, маданият асарларини) сачаш, асращ, мерос сифатида колдириш функцияларини бажаради. Шунинг учун мехнат фаолияти ун минглаб касб-кор профессиограммасига асосланган холда турли ШЕКЛда ташкил килинади ва муайян режа, максадни рУёбга чикариш учун хар хил вазиятларда амалга оширилади,

Мехнат маиший ва ишлаб чикариш турларига ажратилган холда имкониятга, лаёкатга, кобилиятга, салохиятга караб таксимланади. Шунинг учун мехнат фаолиятининг ёодда кУринишлари илк бола.лик ёшидан кузга ташланади, бу Уринда дастёрлик, кУмаклашиш холатлари назарда тугилади. Кейинчалик яхлит мехнат фаолияти ташкил килинади ва муайян максад амалга оширилади, унинг махсули (натижаси) моддий кУринишга эга бУлади.

Межнат турлари  ишлаб чикариш сохалари мохиятидан келиб чиккан холда пайдо бУлади ва ижтимоий талаб, эхтиёжни кондириш учун хизмат килади. Мехнат фаолияти шахсни рабатлантиради (маош, мактов) ва касбий шаклланишининг янги кирраларини рУёбга чикаришга замин хозирлайди..Натижада кобилиятли, салохиятли мутахассис, махоратли, новатор касб эгаси боскичларига эришишга шахсни сафарбар этади. Мехнат фаолияти кишида праксик

(лаззатланиш) хиссини шакллантиради, бургун имкониятини ишга туи_шргтшга мощшй, маънавий негиз яратади.

Фаолиятнинг асосий жабхалари тузилиши:

субъекти морфологияси

Фаолиятнингмотивацияси функцияси динамикаси хар хИЛлиГИ

инсоният (инсон) жамият

Фаолият субъекти ижтимоиЙ турух индивид, шахс, яккол одам рухий жараён физиологик тизим

Фаолият тузилишининг таснифи:

мантикий фазовий

Оддийларзамоний стохастик (юнонча stochasis — фаросат)

эхтимоллар алгоритми

Тузилмалармураккаблар(мантикий стохастик> мантикий-фазовий мантикиЙ СТОХасТИК замоний

Фаолиятни билиш:

морфология фаолият сифатидаКув илмийаксиология праксиология онтология

Билиш:

                               моделлар              тадкикот Г— лаборатория

1— ярим табиий

моделларда ёкимоделлаштириш лойихалаш Е ИШЛаб чикин]

моделлар  бахолаш Г— экспериментал, ранг-баранглиги          эксперт хисоблапл Фаолият тузилиши:

1)        морфология — юнонча тогрће — «шакл», ТУЗИЛИШ тугрисидаги таълимот, соха;

2)        аксиология — ЮН0Нча axios — «кадр», яъни кадрият тУгрисидаги таълимот;

З) праксиология — юноша praxitikos — фаолиятни, амалий самарадорлик назарияси;

4) онтология — юнонча antos — «мохият», турмуш тУгрисидаги таълимот.

5. Касбий фаолиятпи психологик бахолаш тести

Сизга тавсия килинаётган тест саволлари педагогик фаолиятнинг психологик диагностикасига баришланган. Шунинг билан бирга бу маълумотлар мамлакатимиздаги халк таълими тизимини ТЕКОМИЛЛШЈтиришда мухим ахамият касб этади.

Шахсий ва касбий сифатларингиз хакидаги маълумотлар. Сиз учун куйидаги жараёнлар фойдали бУлади:

а) аттестацияга тайёрланиш кезида;

б) шахсий-касбий сифатларни ривожлантиришда ва уз устингизда ишлашни такомиллаштиришда;

в) хаёт фаолиятингизни кандай ТтпКИЛ Килишни белгилаб берувчи Узингизни «Мен» — концепция бУйича (узингиз хакидаги тасаввурни) бахолашингизда.

Ушбу тажрибада иштирок этганингиз учун сизга олдиндан уз миннатдорчилигимизни билдирамиз.

Хар бир фикрга «ХА» (+) ёки ЛУК» (—) белгисини 0ЙИГIЛ билан жавоб беришингиз мумкин.

1.    Танишларимнинг кУплари мени ёктиришса керак, деб уйлайман.

2.    Камдан-кам гапим ишимга тугри келмайди.

З. КУпчилик одамлар Узларига Ухшаш томонларини менда куришса керак, деб Уйлайман.

4.        Мен Узимни бахолашга каракат килганимда, энг аввало, камчиликларимни кУраман.

5.        Мен шахс сифатида одамларни узимга жалб кила оламан, деб Уйлайман,

б. Узимга мени ёктирган одамнинг кузи билан караганимда, шахсий образи хакикатдан канчалик узоџиги туфайли нохуш хислар тугилади.

7.    Баъзан узини узи аяшни гунох эмас, деб хисоблайман.

8.    Менинг «МЕН»им узим учун хар доим кизикарлидир.

9. Шахсий хаётимда менга жаДД[1Н зиёд калбан якин бУлган одамларим бУлган.

10.          Узимни узим мрмат килишим учун уз имкониятимни янада ишга солишим жоиз.

11.          Узимни узим жуда ёмон курган вакгим бУлган ва у бир марта эмас. 12. Мен тусатдан ПаЙДО булган хохишимга тула ишонаман.

13.     Узим хам шахсиятимдаги куп нарсњларни Узгартиришни истайман,

14.     Мен учун шахсий «МЕН»им алохида хислатларни курматга сазовордек бУлиб туюлмайди.

15.     Менинг хаётимда хамма нарса орзу килганимдек бУлишини сидкидилдан хохлайман.

16.     Мен бировга таъна тошини  кура, энг аввало, узимни айблайман.

17.     ТУсатдан танишган одам учун кУпрок ёкимли шахсдай туюлама н,

18.     Мен купинча уз режаларимни ва хапи-харакатларимни ОллабКувватлайман.


19.     Шахсий заифликларим менда газаб туйрусига Ухшаш кечинмани уйготади.

20.     Мабодо мен рухан икки киши бУлиб колсам, у холда узимнинг иккинчим билан кизикдрли сукбат килган бУлардим.

21.     Узимнинг баъзи бир хислатларим менга бегонадек бУлиб туюлади.

22.     Кимнингдир шахсиятида менга Ухшаш томони борлигини лис килолмайман.

23.     Уйлаган режамни амалга ошириш учун кобилиятим ва имкониятим етарли.

24.     Мен купинча уз устимдан кулмаган холда узим билан узим хазиллашаман.

25.     Инсоннинг шахсий хаётида киладиган энг аклли иши — бу уз такдирига узи тан беришидир.

26.     Биринчи карашда бегона одам менга караганда Узгалар хусусиятларини топганга ухшайди.

27.     Агар мен бирор ваъда килган бУлсам, афсуски, бу худ.ДИ айтганимдай иш тутаман, деган суз эмас.

28.     Узимга нисбатан муносабатимни дустлик муносабати, деб атаса бУлади.

29.     Шахсий камчиликларга мурувватлилик — бу табиий холдир.

30.     Севган одамим учун кизикарли манба бУлишлик менинг оЛИМдан келмайди.

31.     Калбимнинг тубида мен билан кандайдир муддат фалокат юз бераётгандай туюлади.

32.     Мен уз танишларимнинг купчилигига ёкимтой бУлиб туюлсам керак.

33.     Мени севадиган одамимнинг кузи билан узимга караш жуда щади.

34.     Менда хохиш-истак пайдо бУлганда, аввало узимдан-узим «бу акдданми?» деб сУрайман.

35.     Баъзан менга шундай бУлиб туюладики, кандайдир дОНИШМанд рукий дунёни кура олганида эди, узимнинг канчалик кашшок жанЛИГИМНИ дархол англаган булар эдим.

36. Голо узимдан узим фахрланам.

37.    Мен Узимни бахолайман, десам бУлади,

38.    Мен хакикатан нуфузли одам эканлигимга бутун калбим билан кеч ишонгим келмайди.

39.    Бегона одамларнинг ёрдамисиз мен куп нарсаларни уддалай олмайман.


40.    Баъзан мен узимни узим тушуна олмайман.

41.    Максадга йУналганлик, иродавий сифат ва №ватнинг етарли эмаслиги менга жуда халал беради.

42.    Бошкалар мени етарли даражада юкори бахоласалар керак, деб Уйлайман.

43.    Менинг шахсимда кандайдир бошкаларни ута ёктирмаслик ту:рисига Ухшаш нимадир бор.

44. купчилик танишларим мени унчалик жиддий одам, деб кабул килмайдилар.

45. Менда доимо фратувчилик хисси мавжуд бУлганлиги туфайли узимдан узим кувонаман.

46.                   Мен Узимни узим курмат киламан, деб айта оламан.

47.                   Хатто менга салбий хислатлар кам бегона эмас.

48.                   Асосан, мен кандаЙ мавжуд бУлсам, худди шу нарса мени КониКтиради.

49.                   Мени бошктлар чинакамига сева олмасалар керак.  

50.                   Менинг орзуларим ва режаларим ушалишига амалий ифода етишмайди.

51.                   Агар менинг рухан иккинчи «Мен»им бУлганида эди, у мулокотда мен учун энг зерикарли шерик бУлар эди.

52.                   Уйлайманки, хар кандай аклли ва билимли инсон билан умумий тил топишса бУлади.

53.                   Мендаги рулий кечинмалар мен учун тушунарлидир.

54.                   Менинг ижобий фазилатларим нуксонни ёпиб кетади.

55.                   Мени виждонсишшкда айблайдиган одамлар топилмаса керак.

56.                   Менда КУНГИЛМЗЛИК содир бУлса, узимга-узим «килмишинга яраша-да», деб айтаман.

57.                   Умуман мен уз такдиримга бефарк эмасман, деб айта оламан.

1-илова

Жавоб варакаси

Жав об

Феномен устун

 

ха

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

х

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 1.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

15,

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

16.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

18.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19,

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

20.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

21.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

22.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

24.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

25.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

26,

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

27,

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

28.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

29.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

30.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

31.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

32.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

33.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

36.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

37.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

38.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

39.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 12

40.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

41.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

42,

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

43.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

44.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

45.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

46.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

47.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

48.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

49.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

50.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

51,

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

52.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

53.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

54.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

55.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

56.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

57.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Натижалар тахлили:

«ХА»(+)  деб жавоб берилганидан катьи назар, жавобингизни калитга мослиги 12 балл бако олишингиз учун имкон бера-

1. Узимнинг «Мен»идан «Рози» ёки «Норози» бу%лиш интеграл хисси устуни. «ХА» — 2, 5, 23, 27, 33, 42, 46, . 48, 52, 53, 57.

лук» - 6, 9, в, 14, 16, 18, 30, 35, 38, 39, 41, 43, 45, 49, 50, 56.

Натижалар тахлили:

0—10 балл — Сиз купрок уз «Мен»ингиздан норозисиз.

11—20 балл — Сиз узингиз хакингизда жуда юкори фикрда эмассиз, шунингдек, узингизга ижобий муносабатингиз сакланган.

21—28 балл. Узингиз какингизда жуда юкори фикрдасиз, уз «Мен»ИНГИЗда тула розисиз, баъзан бу холат узликка таНКИДИЙ ёндашмасликни ва уз атрофингиздагиларга карши Ойишни юзага келтириши мумкин.

П. Узини узи .»рмат Килиш устуни. «ХА» - 2, 23, 53, 57.

лук» — 8, в, 25, 27, 31, 38, 39, 40, 41, 50.

0—5 балл — Сизда мустакилликка, шахсий кучга, кобилият ва имкониятларга ишонч етарли эмас.

6—10 балл — Сиз узингизни етарли даражада хурмат килсангизда, лекин хар калай узингизга ишонмаслик, Узингизга тушунмаслик, из-

ПЗ

чилликцан четлашиш, шахсий имкониятларга шубка билан караш холати баъзида учраб туради.

11—14 балл — Сиз узингизни юксак даражада №рмат киласиз.

Сиз узингизга ИШОНаСИЗ ва мустакилсиз. Ш. Узини узи ёктириш устуни.

«ХА» — 12, 18, 28, 29, 37, 46, 48, 54. лук» —4, 9, п, [6, 19, 24, 45, 56.

0—5 балл — Сиз Опрок Узингизга «душман»га карагандек карайсиз, Узингизга танбех беришга, гунохкор деб кис килишга, узингизни айблашга мойиллик бор.

6—11 балл — Умуман олганда, Узингизни Оллаб-кувватлайсиз, ижобий бахолайсиз, Узингизга ишонасиз, шу билан бирга узингизни айблашга тайёрсиз.

11—16 балл — Сиз уз «Мен»ингиз билан «дустона муносабатдасиз. Бундай холда уз хисларингизни ва умумий хулкингизни юксак даражада назорат килишингиз зарур.

1V. Атрофдагилардан кутилаётган муносабат устуни. «ХА» - 1, 5, 10, 15, 42, 55.

лук» - з, 26, 30, 32, 43, 44, 49.

0—4 балл — Сиз атрофингиздаги одамлардан салбий муносабатни кутасиз, хатго мехри-мухаббати сиз учун зарур инсонлардан хам яхши муносабат кугмайсиз. Сиз Узингизга яхшиликни чинакам раво кУрмайсиз. Вахоланки, УЗИНГИЗНИ бошкаларга Ухшамайдиган, алохида шахс деб хисоблайсиз. Бу холат сизга узликни »рмат кИЛИШНИ оширадиган вазифаларни 0ГЩИНГизта к&йишга тУскинлик килади.

5—6 балл — Атрофингиздаги одамлар орасида сизга салбий муносабатда бУладигани борлигини билсангиз хам, лекин уларнинг барчаси ижобий муносабатдалар, деб Уйлайсиз. Бу холат сизда уларнинг муносабатларига муносиб бУлишга, ижтимоий амок меъёрларига риоя КИЛИШГа, ташки киёфангизга эътибор беришм, узингизни назорат КИЛИШГа интилишни вужудга келтиради.

10—13 балл — Атрофингиздаги одамларнинг сизга ижобий муносабатда эканликларига тула ИШOНасИ3. Бу ишониш сизга узингизга нисбатан »рматингизни тобора орттирщщ. Сиз шахсингизни кадр-кимматлигига ишонасиз ва фаолиятингизнинг самарали бУлиши атрофингиздаги одамлардан кугаётган муносабатингизга ботик. Атрофингиздагиларнинг сиз хакингиздаги тасаввурлари сакланиб колиши учун доимо уз устингизда ишлашингиз зарур. V. Уз шахсиятига кизикиш усгуни.

«ХА» — 7, 17, 20, 33, 34, 52. «йУк» — 14, 51.

114


0—2 балл — Сиз узингизга (кисман уз фикрингизга ва хисларингита) узингиз якин эмассиз (реал «Мен» ва идеал «Мен») афсуски, сизда узингизнинг шахс сифатида бошкалар учун кизикарсиз эканЛИГингиз хакидаги фикр мавжуд,

3—6 балл— Сиз узингиз билан «тенглик» асосида муомала кила оласиз, бошкалар учун кизикарли эканлигингизни эътироф этмайсиз. Шунингдек, сиз узингизни атрофдагилар учун кизикарли эканлигингизга хар доим хам ишонавермайсиз.

Уйлаб куринг, бу балки сизни умуман кандай бУлиш кераклигини билмаслигингиз билан богликдир. Эхтимол, сиз у ёки бу сифатларингизни кай даражада ривожланмаганлигини биларсиз ва ШУНИНГ учун атрофдагилар учун сизнинг «Мен»ингиз кизикарли эканлигига шубхангиз мавжуддир.

7—8 балл — Сиз УЗИНГИЗНИ бошка.лар учун ва узингиз учун кизикарли эканлигингизга ишонасиз. Бу сизнинг фаолиятингизни самарали бУлишира олиб келади.

Vl. Узига узи ишонч устуни.

«ХА» — 2, 23, 34, 42, 46.

ЛУК» — 32, 43, 44.

0—2 балл — Сиз уз «Мен»ингизни салбий баколашни кутишга тайёрсиз.

3—6 балл — Сиз атрофдаги одамларнинг Узингизга нисбатан муносабатлари, фикрлари ва хапи-харакатларини танкидий реал бахолайдиган одамсиз. Узингизга нисбатан бУладиган ички турткиларингиз сизнинг шахсий сифатларингиз ва хулкингиздан келиб чикади.

7—8 балл — Сиз уз «Мен»ингизни атрофдагилар томонидан купрок ижобий бахоланишни кутасиз. Бу холат сизни уз «Мен»ингизга ижобий йУнтлтиради, фаолиятингизни жащшлаштиради.

Vll. Узгалардан кутилаётган муносабат устуни.

«Ха»-1, 5, Ш, 52, 55.

432, 44.

0—2 балл — Сиз уз «Мен»ингизни салбий бахолаш кугилмасига тайёрсиз.

3—6 балл — атрофдаги одамларнинг узингизга нисбатан муносабати, фикри ва хатги-харакатини танкидий хамда реал бахолайдиган одамсиз. Узингизга нисбатан йУналтирилган ички турткиларингиз сизни шахсий сифатларингиз ва сифатларидан келиб чикади.

7—8 балл — Сиз уз «Мен»ингизни атрофдагилар томонидан купрок ижобий баколанишини кутасиз. Бу сизни уз «Мен»ингизга ижобий йУналтиради ва фаолиятингизни жадаллаштиради.

МП. Узини узи кабул Килиш устуни,

«ХА» — 12, 18, 28, 47, 48, 54. ЛУК» — 21.

0—2 балл — Узингиз бутун вужудингиз билан Узингизга ёкмайсиз. Шахсий ва касбий сифатларингиз устида Уйлаб куришингиз хамда уз устингизда ишлашингиз зарур.

3—5 балл — Узингиз хакингиздаги фикрларингизда карама-каршилик.лар мавжуд. Узингизнинг «Мен»ингизда нима сизга ,маыол ва нима номаыол эканлигини аниманг. Уз «Мен»ингиз устида ишлашингиз Узингизга нисбатан ижобий интилишларингиз ШаКЛЛаниШГа олиб келади.

6—7 балл — Узингизни кабул килиш улчовингиз етарли даражада юкори. Бу узингизни намоён Килиш эктиёжингиз борлигини билдириб, уз «Мен»ингизга нисбатан ижобий муносабатингизни куллабџвватлайди.

1,Х. Узига узи рахбарлик килиш устуни. «ХА» - 50, 57.

лук» - 25, 27, 31, 35, 36.

0—2 балл — Сиз узингизга айтишингиз зарур: «Афсуски, мени бирор айтган ГаПИМ, айнан шундай хатти-каракат Килишимни билдирмайди».

3—5 балл — Сиз муваффакиятга фаолиятингиздаги маълум изчилликни таъминловчи инки муносиблик оркали эришасиз. Шунга карамай, сизнинг «Мен»ингизда баъзи психологик келишмовчилик хар калай бор. Нима учун? Эхтимол, хар доим хам хулкингизда изчиллик бУлмаслиги ва уни етарли назорат килинмаслиги, режаларнинг нореаллиги бунга сабабдир,

6—7 балл — Сизда фаолиятга нисбатан изчиллик, уз кобилиятингиз ва имкониятингизга иШОнч, узини тушуниш, узини назорат килиш етарли даражада намоён бУлади. Х. Узини айблаш устуни.

«ХА» - З, 4, 9, Н, 16, 24, 25, 56.

0—2 балл — Сизда Узингизга кеч кандай танбекингиз йУк. Узингиздан кунглингиз тУклиги содир бУлаётган ходисалар учун жавобгарликни сокит килишни ва жавобгарликни ташки омилларга юклашга мойилликни келтириб чикаради. Узингизга танкидий карашга каракат Килинг.

3—6 балл — Сизни жар доим хам Узингиздан кунглингиз тУлавермайди ва бу узингиздаги мавжуд хислатларингизга мос келади. Купинча одамда узини узи бахолаш карама-каршиликлардан иборат бУлади. Шунингдек, узини психологик химоя килиш, уз айбини эътироф этишдан ташкари ташки сабаблар оркали узини оклашдан холи эмассиз.

7—8 балл — Сиз узингизни танкид киласиз, виждонлисиз, узингизни камситишга, «айбдор» деб кис КИЛИШГа, узига узи танбех беришга моЙИЛЛИК бор. Бу холат уз имкониятларингизни паст бахолашни вужудга келтирганлиги туфайли хар доим сизнинг фаолиятингизга ижобий таъсир этмайди.

М. Узига узи кизикишни ифодалайдиган •усгун. «ХА» - 17, 20, 33. лук» - 26, 30, 49, 51.

0—2 балл — Сиз узингиз учун кизикарли эмассиз, чунки У3ИНГИ3НИНГ купгина шахсий хусусиятларингизни салбий бахолайсиз. Бу сиз учун бошкаларга хам кизикарсиз бУлишингиз омили лисобланади.

3—5 балл — Сиз атрофингиздаги одамлар учун хам, узингиз учун хам маълум даражада кизикарлисиз. Вахоланки, сизда шахсий хусусиятларингиздан ва иш сифатларингиздан коникмаслик бор. Бу камчиликларингиз устида ИШЈИШ ва сизни узингизга танкидий муносабатда бУлишингиз узингизни такомиллаштиришингизнинг асосий йУлидир.

6—7 балл — Сизнинг «Мен»ингиз сизни етарли безовта килади. Сиздаги узига узи кизикиш ЮКсаК даражага эга бУлиб, узини узи севишга айланган. Умуман олганда, бу ёмон эмас, агар ушбу фаолиятни бажарилиши жараёнида намоён бУладиган юкори даражадаги макорат билан уйгунлашган бУлса, зотан атрофингиздаги одамларнинг сизга нисбатан танкидий муносабатлари ва узингизга юкори бахо беришингиз заминида юзага келиши мумкин бУлган низоларни олдиндан бИЈIИ11ШНГИ3 сизга халакит бермайди. КУпрок инсонпарварлик Ва фаолиятингиздаги назорат сиз учун факат фойдалидир.

Xll. Узини узи тушуниш устуни. «ХА» - 53.

лук» — 6, 8, в, 15, 22, 40.

0—2 балл — Сизда аник ички изчиллик, ёркин тасаввурлар, хислар ва гоялар йУк. Узингиз билан узингиз ёмон муносабатдасиз.

3—5 балл — Узингиз билан узингиз юкори даражада келишасиз деб айтиб бУлмайди. Лекин сизда узингизни тушунмаслик намоён бУлмайди. Узингизга ижобий муносабатни кјвватлаш тактикаси сизни хаётинмзда хокимлик килади.

6—7 балл — Сиз узингиз билан рухан келишган холда ЯШаЙСИЗ.

Шундай килиб, сизнинг тУплаган Йириндингиз оидаги ракамни ташкил килса:

О баллдан 52 баллгача. Бу кУрсаткич узингизга салбий муносабатда


ЭКЖЛИГингизнИ билдиради, Бу холат нисбатан баркарор бУлган, озми ёки купми даражада англанган, индивиднинг узи хакидаги тасаввурларининг бетакрор тизими сифатида кис килинган. «Мен-концепцияси»ни салбий йУналишда намоён бУлишига таъсир килади. Валоланки, бунинг заминида, сизни атрофдагилар билан узаро таъсирингиз ва узингизга муносабатингиз шаклланади. «Мен-концепцияси-ички карама каршиликларда хал бУлмаган ШахсИЙ «Мен»нинг яхлит образидир.

Салбий «Мен-концепцияси»га эга бУлган одамлар ортикча валималилиги, тез хафа бУлиши, узини камситишига ва эътироф этишга мойиллиги билан ажралиб турадилар. Улар учун мулокот билан, ижтимоий шахсий масалалар билан бОЕЛИК бУлган кийинчиликлар характерлидир.

Юкорида баён этилганлар уларнинг педагогик фаолиятига салбий таъсир Утказмай иложи йУк. Шунингдек, «Мен-концепцияси» билан касбий фаолият самарадорлиги Уртасидаги муносабатни уларнинг узаро борлаНИШ тизимини Урганмасдан туриб, аник айтиб бУлмайди.

53 баллдан 105 баллгача. Бу кУрсаткич касб эгасининг «Мен концепцияси»ни ва узига муносабати ижобий эканини кУрсатади. Атрофингиздагилар орасида сиз етарли даражада обрУлисиз. Битирувчиларингиз сизни узок вакггача унугишмайди. КУЛ остингиздагилар хотирасида шундай киёфада саманиб коласиз; «Ха, бизнинг бОШЛИЕИмиз хаккониЙ, рахмдил эди, одамларга к:амхУрлик киларди». «У уз касбини яхши биларди, муомалани ЯшИ ташкил килар эди, кугаринки рухини саклаб коларди». «Унинг гурухида илик, ёкимли шароит мавжуд бУлиб, хамма кизикиб ишларди». «Бизни деб, у жуда куп танбех ва гап “ЭШИПТРДИ, биз уни тушунардик ва Узимизни тузатишга каракат килардик». «У бекорчиларни ёктирмас эди ва камдан кам узидан чикаради» ва хоказо.

Одатда, одамлар билан муомала КИЛИШНИ биладиган бундай касб эгаси обрУли бУлади. Шу билан бирга, эгилувчанлигини ва эксперимент утказишга нисбатан КИЗИКИШНИ мустахкамлаш, максадга музофик бУлиши, узига ижобий муносабатни ва узини хакконий бако-лаШНИ такомиллаштиради.

106 баллдан 134 баллгача. Касб эгасининг «Мен-концепцияси» ва узига муносабати жуда ёкади. Турган гап, бундай касб эгалари уз хулки ва фаолияти натижалари ижобий бУлишига ишонадилар, лекин хар доим шундай эмас.

Узингизни юкори даражада идрок этишингиз, шахсларни камситиш, уялтириш узига ишончини ЙУКОТИШИ мумкин. Баъзан узига юкори бако берадиган касб эгаси локайдлигини намоён килиб, хаддан ташкари МКМРОНЛИКНИ яхши Оради. Шундай килиб, касб эгасининг узига юкори бако бериши У»љчиларнинг «Мен-концепцияси» бошлик учун салбий бУлишига олиб келади. Балки узингизга нисбатан талабчанликни, хурматни, ички кедишувчанликни бУшаштирмай, макорат даражасини эгаллагандирсиз, кул „остингиздагиларни хам имконият ва билимларини тугри бахолашга ва уларни муваффакиятга, ижобий «Мен-концепцияси»га унданг.

б. Инсон хаёти ва фаолиятини Узгартирувчи асосий омиллар

Жалон психологиясида хулк-атвор, муомала ва фаолият муваффакиятини таъминловчи омилларнинг энг мухиии тарикасида инсоннинг эмоционал хаёти ётиши аксарият назариётчи психологлар томонидан таъкидлаб Утилади. Бу талкиннинг хакконийлигига кеч кандай эътирозлар бУлиши мумкин эмас, ЧУНКИ мазкур омил экспериментал психологиянинг мустакил соха сифатида вужудга келишидан эътиборан устувор, далил такозо килмайдиган атрибут сингари тадКИоТ предмети мохиятига сингиб кетган. Шуни алохида таъкидлаб утиш лозимки, инсон муомаласининг, хулк-атворднинг КеЧИШИ, фаолиятининг муваффакиятли, сермахсуд якунланиши. куп жихатдан шахснинг эмоционал холатларига (эмоциональ тон, кайфият, стресс, аффект ва коказо), ИЗОХЈЮНИШИ мураккаб бУлган .румйкечинмаларга, юксак хис-туйруларга бог,ЛИК.

Уйин, мехнат, укув, муомала ва бола фаолият турларининг муваффакиятли УСЧИШИ, шахслараро муносабатларда хулк-атворнинг намоён бУлиши ИЖОбИЙ психологик холат сифатида бахоланса, эмоция ва жиссиётнинг баркарор, максадга йУналган тарзда хук,м суриш эХтимоли эътироф этилади. Хис-туйгуларнннг мустахкамлиги, баркарорлиги, мукаммаллиги сифатларининг мавжудлиги уларнинг динамик стереотиплар типига айланганлигидан далолат беради, фаолият ва хулкнинг шахс томонидан онгли равишда Бошкариш услуби Шаклланганлигини билдиради. Табиатнингтаркибий кисмлари ва жамиятнинг аъзолари 6WklH турли шаклдаги, хар хил хусусиятли муносабатга КИРИШИШИ, улар билан муомала КИЛИШ маромларининг даврий (муваккат тарзда) Узгаришни вужудга келтиради. Ана шу Узгариш туфайли муваффакият ва муваффакиятсизлик, омад ва омадсизлик, оптимизм ва пессимизм, романтика ва реалия, симпатия ва антипатия, прогресс ва регресс, ЖУШКИНЛИК ва тушкунлик, фаоллик ва сустлик каби биринчиси ижобий (позитив) иккинчиси эса салбий (негатив) рухий ходиса келиб чикади. Фаолият ва хулкнинг амалиётда бир текис кечишини ТаЪМИНЛОВЧИ ЭМ0ЦИОнаЛ холат баркарорлигининг бузилиши унга киёс килинган муваффакиятнинг бирламчи омили тУгрисидаги илмий маълумотларни шубка остида колдиради. Бинобарин, жамики нарсанинг бошланмч асоси, манбаи эмоция деган тЯНИ, унинг кийматини умумий фонда бирмунча кадрсизлантиради, лекин ИККИНЧИ даражали омилга айлантириб юбормайди. Омилларнинг бирламчи ва иккиламчи, устувор ва етакчи, умумий ва хусусий, объектив ва субъектив, мухим ва НОМУХИМ мезонлар, шюматлар, Улчамлар ёрдами билан бахоланиши ушбу психологик масшта мохиятини окилона талкин килиш заруриятини вужудга келтиради. Холбуки шундай экан, уларнинг мохиятини, келтириб чикарувчи сабабларини, каракатлантирувчи кучларини муайян далилларга асосланиб тамил КИЛИШ муаМ\40СИ майдонга келади.

Инсон фаолияти ва хулкининг муайян конуниятларга асосланган колда амалга ошиши хам объектив, хам субъектив шарт-шароитларга борлик. Табиий омилларни келтириб чикарувчи объектив (ташки) шарт-шароитлар, яъни микро ва макро мухит, моддий борлик, ёрдамчи воситаларнинг мавжудлиги, уларнинг юксак талабларга жавоб бера олиш имк0нияти, ташки ф:атувчиларнинг безарарлиги, вакт ва фазовий Улчовларнинг мувофикдиги, мутаносиблиги кабилардан таркиб топади.

Хулк ва фаолиятнинг намоён бУлиши учун табиий шарт-шароитлар тизими яхлит холда ИШТИРОК этиши, уларнинг муваффакиятини таъминловчи ОМИЛЈИР мажмуаси тарикасида хизмат килиши мумкин. Табиий шарт-шароитлардаги тУкисликдан Ташкари айрим етишмовчиликлар ва узилишларнинг содир бУлиши нуксонларни келтириб чикаради, бунинг окибатида рухий кечинмалар фаоллиги, ИЈЏЩМЛИги, максадга йУналганлиги бузилади.

Табиий шарт-шароитлар мухит таъсирида, инсон рухий оламида бир катор кескин кам сифат, хам микдор Узгаришлари вужудга келади, улар янгиланишларда, янги фазилатлар, хислатлар турилишида намоён бУлади. Шуни алохида таъкищлаб утиш жоизки, табиий мухитнинг таркиби бУлмиш географик мухит бу борада мухим роль Уйнайди, купинча у, биринчидан, биологик шартланган шахс сифатларига таъсир этиб, фенотипларни генотипларга айлантиради (худущий мухит, рельеф, стихия КУТИЛИШИ: зилзила, кор кучкиси, довул, сув тошкини, оёк етмас корли тоњлар ва хоказо). Иккинчидан, онтогенезда ШаХС характерологик хусусиятларининг табиий равишда шаклланишига таъсир Утказади, шунинг билан бирга микро мухит билан генлар, ирсий белгилар, аломатлар Уртасида уйрунликни таъминлаб турувчи механизм вазифасини бажаради.

Объектив (табиий) шарт-шароитлардан ташкари, инсон омили билан узвий борлиуџгиги субъектив (шахсга оид, унинг киёфасига борлик) шарт-шароитлар муомаланинг, фаолиятнинг, хулкнинг ижтимоий турмушда самарии амалга ошишини узлуксиз равишда таъминлаб туради. Субъектив шарт-шароитларнинг каторига шахснинг баркарорлиги, характернинг мустахкамлиги, эктиёж, мотив, маслак, салокиятнинг пухталиги, узини узи бошкариш услубининг катъий равишда шаклланганлиги, биологик шартланган хислатлар эса узаро уйгунлашганлиги кабилар киради.

Одатда, объектив (табиий) ва субъектив (шахсга оид) шарт-шароитлардаги узгаришлар туфайли ижобий (позитив) ёки салбий (негатив) хусусиятли психологик холатлар, ходисалар, хислатлар, кечинмалар устуворлиги тага келиб, моддий асос функциясини бажарувчи олий нерв фаолиятини, марказий асаб тизимининг ритмикасини, ишчанлик кобилиятини пасайтиради. Бунинг окибатида фаолият, хулк ва муомала амалга ОШИШИда одатий саъй-харакатлар, операциялар, маромлар бузила бошлайди, фатолодда асабийлик, рухий нуксонийлик, конуниятдан четга Омшлик, нохуш кечинмалар хокимлиги етакчилик килади. Худди шу сабабдан, фаолият, хулк ва муомаланинг муваффакияти шубка остида колиши мумкин, чунки махсулдорлик, собиткадамлилик, максадга йУналганлик сифатларининг доминантлиги йУколади, натижада ушалмаган эзгу ниятлар армон тарикасида юксак сафида даврий сурИИ.ща давом этаверади.

Инсоннинг табиатга ва жамиятга нисбатан муносабати тасодифларсиз, фавкулоддаги вазиятларсиз амалга ошиши мумкин эмас, чунки эхтимоллар даражасидаги кутилишнинг йУклиги режасиз вазиятларни Ша,ХСНИНГ идрок майдонида келтириб чикаради. Хаёт ва фаолият стратегияси ва тактикасининг экстремал тарзда Узгариши индивидуал ва ижтимоий хусусиятли вазиятларнинг пайдо бУлишига олиб кеЛщш. Вазиятлар стихияли, хаотик (бетартиб, тасодиф) хатги-каракатларни вужудга келтириб, текис, одатий, даврий, баркарор хусусиятлар ритмикасини издан чикаради, натижада инсоннинг мотивацион, эмоционал, когнитив, регулятив, хулкий, иродавий “ГУ3ИЛИШИ таркибларининг функцияси бузилади. Шахс ТУЗИЛИШИГа фавујлоддаги вазиятларнинг ички ларзаси фаолият, хулк ва муомаланинг онглилик холатидан онгсизликка утишини такозо этади, бинобарин, муваффаКИЯТсизЛИК реалияга айланади.

 ХУш, нима учун шахс тасодифларнинг олдини олишга тайёр эмас ёки купинча у бу борца кучсизлик, ожизлик килади?

Ушбу муаммо еЧИМРЖИ жуда содда тарзда хал килиш хам мумкин:

1)       ШЕТХС онгли зот, яратувчилик №ратига эга бУлишидан катьи назар — у табиатнинг таркибий кисми, инстинктлар, шартсиз рефлекслар таъсирига берилувчандир;

2)       циХСНИНГ тана аъзолари (организми) фавыулоддаги ходисалар ва вазиятларга мослашган эмас (стихия, халокат, тасодиф, стресс, аффект, хавф-хатар — риск);

З) Шахс комиллик даражасига эришмаганлиги туфайли сабабий борланиш окибатларини, фобия билан боглик хис-туйгуларни олдиндан сезиш, пайкаш, уларга нисбатан акс таъсир бериш имконияти йУк;

4) шахсда иккинчи киёфанинг шаклланмаганлиги (тест, тренинг, тренировка билан юролланмаганлиги) унинг хавф-хатар ырбонига айлантириши шубхасиз.

Жалон психологияси фанининг маълумотларига караганда, муваффакиятсизликдан кеч ким химояланган эмас, чунки ижтимоий иммунитет жуда кучсиз аксил таъсир кУрсатиш ИМКОНИЯТИГа эга. Маыумки, жисмоний, ахлокий ва аклий баркамоллик туб маънодаги комил инсон тУгрисида мулоказа юритишга имкон беради ва таркибларнинг тула мутаносиблиги, уйгунлашганлиги, узаро такозо этувчанлиги асосий мезон вазифасини бажаради. Комиллик даражаси субъектнинг маънавий дунёсига айланмас экан, у такдирда кеч ким тасодифлар, фавкулоддаги вазиятлар шахс одатий ходиса сифатида осойишта кабул килинмайди.

Муваффакият гарови (кафолати) функциясини бажарувчи омилларнинг генезиси тугрисидаги фикр юритилганда, энг аввало, уларнинг бирламчилигини, асосий манба эканлигини назарда тутиш назарий хамда методологик муаммолар ечимини окилона топишга пухта негиз хозирлайди, бОШЈИНГИЧ каракат нуктасини белгилаб беришга хизмат килади. Назарий мулохазаларга биноан, фаолият, хулк ва муомаланинг бир текис, самарали кечиши генетик нуктаи назардан куйидагиларга ботик:

1.        Объектив (табиий) ва субъектив (шахсга оид) шарт-шароитлар мавжудлигига.

2.        Объектив ва субъектив шарт-шароитлар хукм суришини узгартирувчи тасодифий ва фавкулоддаги вазиятлар таъсирчанлигига, устуворлигига.

З. Эмоция ва хиссиётнинг ижобий (позитив), салбий (негатив) хусусият касб этишига.

4.   Инсоннинг шахслилик ва характерологик хусусиятларининг баркарорлигига (бекарорлигига).

5.   Шахснинг комиллик даражасига эришганлигига ва хоказо.

Шахснинг каёт ва фаолиятда муваффакиятга эришиш, максадга мувофик саъй-харакатларни унга йУналтириш учун куйидагиларга эътибор килиш зарурларнинг заруратидир:

1)        объектив ва субъектив шарт-шароитлар Узгарса, уларга тузаТИШЈИР (коррекция) КИРИТИШГа тайёргарликка;

2)        фавкулоддаги вазиятларга куникиш учун шахсга тренинг ёрдами билан таъсир Утказишга, унда иккинчи киёфани шакллантириш-

З) организмнинг хар кандай стихияларга чидамлилигини орпиришга;

4)   комилликка интилиш хис-туйгуларини такомиллаштиришга;

5)   шахс имкониятларини рУёбга ЧИКИШИГа кУмаклашишга (узини узи кашф Килиш, узига узи буйрук бериш, узини узи такомиллаштириги, узини узи бахолаш, узини узи назорат КИЛИШ, узини узи бошКщ)ИШ, узига узи таскин бериш, узини узи Олга олиш ва хоказо).

Инсон хаётини ва фаолиятини Узгартирувчи асосий омиллар мавжуд бУлиб, улар муайян даражада шахснинг таъсирига берилувчандирлар.


7. Реориентация психологик муаммо сифатида

Психология фанида касб танлашга йУллаш (профориентация) атамаси кадим замондан Олланилиб келинади. Лекин ижтимоий хаётнинг кейинги даврларида бошка бир атама фанимизга кириб келди, у реориентация (кайта йУллаш) деб аталиб, инсонни янги бир мослашмага (кУникмага), касбга йУналтиришни билдириб келади.

Кайта касбга йУллаш (реориентация) ута инсонпарварлик (гуманистик) тЯНИ касбини Узгартирувчи ёки ишсиз Колган шахс рухиятига сингдиришни англатади. Ишлаб чикаришга автомат ьорилмаларнинг (электрон мосламаларнинг, роботларнинг) кириб келиши иш Уринларининг кискаришига олиб келади. Муассаса, таШКИЛ0Т, корхона рентабеллигининг пасайиши хам ходимларга нисбатан эхтиёжнинг камайишини келтириб чикаради. Маьлумки, бозор иктисодиёти ракобатга асосланади, шунинг учун тестларга бардош берувчи, ЮКори малакали, макоратли, билимдон, комил инсонгина синовлардан муваффакиятли уга олади, холос. Уртамиёна даражадаги мутахассислар эса иш Урнини йУкотиб, вактинча ишсизлар рУйхатига киради.

Ишсизлик, иш Урнини Окотиш аёлларда укинчли (аянчли) кистуйгулар кобимда уга мураккаб кечади, гУёки трагедия, халокат, жудолик вужудга келганда хам экстравертлик, хам интровертлик хусусиятлари уйгунлашгандай юз беради. Эркаюлар эса бундай вазиятларга матонат билан, иложи борича хиссиётларга берилмасдан, амзаковат маромларига тортилганлик туйгуси устуворлигида намоён булади. Эркакларда ачиниш, хафахонлик кечинмтлари тарзида хукм суриши, аста-секин унинг таъсир кучи пасайиши кузатилади. Бунда ИНСОННИНГ рухий кечинмалари кескин Узгаришининг асосий омиллари сифатида унинг иш даври ва ёши ижтимоий муаммо майдонига чикади. ЁШНИНГ улгайиши янги мухит, узгача шароит, нотаниш жамоа ва унинг нуфузи каби масалалар ечимига салбий муносабатни келтириб чикаради. Мазкур объектга узок давр мехнат фаолиятини багишлаш хам фрустрация холатини харакатлантирувчи сафида асосий роль Уйнаши мумкин. Хуллас, хар иккала омил хам фрустрациянинг манбаи вазифасини угайди (бажаради), нохуш муваккат кечинмалар вужудга келиши, кечиши, ривожланиши жараёнларини узлуксиз равишда бажариб туради.

Хозирги замон мехнат биржаларида реориентация (кайта касбга йУллаш) ИШЛ ГДРИ олиб борилиши марказлаштирилган. Махсус ходимлар компьютер хотирасига жойлаштирилган шахар, туман бУйича ихтисослар ёки ихтисослараро мутахассислар рУйхати (зарурияти, эктиёжи, талаби) билан иш излаб келган мухтож и_ЮХС таништирилади. Аксарият мехнат биржаларида психологлар етишмаганлиги туфайли тасодифий ходим иш билан таъминлаш, буш Уринларни тулдириш билан шурулланади, холос. Аслида эса бу хизмат катор омилларни Т“ШИРИШ, Урганишни такозо этади, илмий психологик конуниятлар асосида иш юритишни талаб килади, чунончи:

Шахснинг фазилатлари, характерологик хислатлари.

2. Хиссий жабхалари ва иродавий сифатлари. З. Инсоннинг когнитив ва регулятив имкониятлари.

4.   Эхтиёжи, мотиви, мотивацияси, мотивировкаси.

5.   Касбий майли, КИзИКИши, лаёкати.

6.   Профессиограмма талабларига мослиги, касбий ярорлигик

7.   Иктидори (ИСТеЪДОДИ), кобилияти, салохияти.

8.   Касбий билимлари, кУникмалари, малакалари, махорати.

9.   У мумий С{тВИЯСИ, дунёкараши, маслам (эътИКОдИ).

Ш. Саломатлиги, жинсий хусусиятлари, ёши.

11.    Изланувчанлиги, ижодий имкониятлари, инновацияга нисбатан муносабати.

12.    Ижтимоий етуклиги, ташкилотчилик кобилияти.

13.    Экстравертлиги ва интровертлиги.

14.    Юксак инсоний туйгуларга (ах.локий, акдий, нафосат, праксик) эгалиги.

15.    Фидоийлик, альтруистик, ватанпарварлик фазилатлари устуворлиги ва бошкалар.

Юкорида санаб Утилган мезонлар бУйича Текшртриги ишлари бир неча методлар, методикалар оркали КУЙ серияли тажрибалар негизида амалга оширилади. Бунинг учун тестлардан кобилиятга, шахсга, ижодиётга, хотирага шахслараро муносабатга (оид), махсус ишлаб ЧИКИЛГан материаллардан, максадли вазиятлардан, кийинлаштирилган топшириклардан, муаммолардан, психологик тренинглардан, психодрамалардан ва бошкалардан фойдаланилади.

Олинган натижалар сифат ва микдор жижатдан тамил килингандан кейин муайян хулосалар чикарилади. Хулосалар асосида реориентация субъекти розилигида ишга мухтож шахс таклиф килинган касбга йУналтирилади. Иш жойнинг масофаси, унинг экологияси, сангигиенаси, маоши, истикболи, муаммоли жилатлари юзасидан мукаммал фикр алмашинилади, токи шартнома конуний №ужжат эканлиги (кийматига) зарар келтирмасин (баъзан келишувдан воз КеЧИШ холатлари хам юз бериб туради). Психологик кузатишларнинг кУрсатишига караганда, реориентация (касб танлашга йуллаш) каби боскичлардан ташкил топган бУлиб, улар киска фурсатда (муддатда) утиши билан узаро муайян даражада тафовутланади. Жумладан, касбий маориф, касбга йУллаш, касбга саралаш, касбий мослашиш тезкорликда, мукам,мал, узига хос хусусиятлари билан тавсифланади. Айникса, касбий мослашиш даври узига хос тарзда кечади, бир боскич иккинчиси билан силлик узвий богланиб кетади. Касбнинг моддий (иктйсодий) томони, иж“гимоий фаоллик (нуфузга эгалик), маънавий таъМинлангаНЛИК (рулий кутаринкилик хиссиётининг устуворлиги) инсоннинг кайтадан ижтимоий хаётдан уз Урнини топиш имконини яратади, унинг умрини узайтиради, рукий имкониятлари, захиралари, потенцияси, резерви ишга тушишига пухта НеГИ3 хозирлайди.

Реориентация (кайта касбга йУллаш) гуманистик психология тамойилларини турмушга татбик этишга зарур шарт-шароитлар яратади. Инсон омилини кадрлашга, бутун ИМКОНИЯТ.лаРИНИ рУёбга чикаришга, эзгу ният, орзу хавас,  ушалишига негиз вужудга келтиради. куп профилли касб-кунар эгалари сафини кенгайтиришга хизмат килади, комилликка интилиш туйгусини жонлантиради, зарур билимлар, малакалар билан Еф'роллантиришга туртки беради.

Реориентация инсон имкониятини кайтадан синашнинг манбаи хисобланиб, узини узи кашф КИЛИШИ, узини узи бошкариши, узини ,узи ташкиллаштириш, узини узи бахолаш, узини узи рефлекциялаш, узини узи индентификациялаш Каби 1.паХС фазилатларини рУёбга чикаришга хизмат КИ-лади.

Семинар маппулоти учун мавзулар Фаолият тУгрисида умумий тушунча.

2. Фаолиятнинг тузилиши тавсифи. З. Фаолиятнинг узига хослиги.

4.   Фаолиятни интериоризациялаш ва экстериоризациялаш.

5.   Фаолиятнинг Узлаштирилиши ва малакаларни эгаллаш.

б. Профессиограмма ва психограмма тУррисида тушунча.

7.   Фаолият  мохияти.

8.   Реориентациянинг психоЛОГИК тавсифи.

Реферат учун мавзулар Фаолиятнинг психологик тавсифи.

Фаолият турлари тУгрисида тушунча.

Фаолият тузилиши бУйича психологик назариялар.

Фаолият МОТИВшИЯСИ талкини.

Профессиограмма, профессиография, психограмма юзасидан мулохазалар.

Адабиётлар

1.  Валлон А. От действия к мысли. —М.: 1956.

2.  Левитов Н.Д. Психология труда. —М.: 1963.

З. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. -м.

«Политиздат», 1975.

4.   Эльконин Д.Б. Психология игры. —М.: 1989.

5.   Розиев Э.Е Оаолият ва хулк-атвор мотивацияси.

«Университет», 2003.

6.   Розиев Э.Е. Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002.

иккинчи БУлим. ШАХС

V БОБ. ШАХС ТУЕРИСИДА УМУМИЙ ТУШУНЧА

1. Умумий тушунча

Психология фанида инсон зотига хослик масаласи индивид (лотинча individ — ажралмас, алохида зот деган маъно англатади), шахс, индивидуаллик (яккахоллик) тушунчалари оркали акс эпирилади. Катта ёшдаги рулий СОРТОМ (эси-ыуши жойида) одамлар хам, чакалок хам, нутки йУк, оддий малакаларни Узлаштира олмайдиган акли заифлар хам индивидлар деб аталади. Бирок булардан биринчисинигина шахс деб аташ анъана тусига кириб колган, чунки уша зотгина иж“гимоий мавжудод, ижтимоиЙ муносабатлар махсули, ижгимоий тараккиётнинг фаол катнашчиси була олади- Индивид сифатида ёрут дунёга келган одам ижтимоий мухит таъсирида кейинчалик шахсга айланади, шунинг учун бу жараён ижтимоий-тарихий хусусиятга эгадир. Илк болалик чориданок индивид МУаЙЯН ижтимоий муносабатлар тизими доирасига тортилади, бундай шахслараро мУносабатлар тарзи тарихий шаклланган бУлиб, у ёШЛИпщаНОк шу тайёр (аждодлар яратган) ижтимоий муносабат, муомала, мулокот тизими билан таниша боради. Ижтимоий Куршов фила аъзолари, махалла акли, жамоатчилик, ишлаб чикариш жамоаси), ИЖТИмоиЙ гурух ичида (кишиларнинг орушида, уларнинг калб тУрисида) одамнинг бундан кейинги ривожланиши уни шахс сифатида шакллантирувчи, унинг онги ва иродасининг хусусиятларига мутлако 60FJIVik бУлмаган хар хил хусусиятли муносабатлар мажмуасини вужудга келтиради.

Жалон психологияси фанида онда-сонда учраб турадиган шахсни ижтимоий мухитнинг суст махсули деб тушунтириш ва унда фаолликни инкор этиш уга бахсли фикрдир. Шуни алохида таъкидлаб ут,иш керакки, шахснинг ижтимоий тажрибани Узлаштириш жараёни одамнинг узича амалга ошираётган фаолиятига ва унинг билан кандай максад кузлаётганига нисбатан муносабатини акс эпирувчи рукий дунёси оркали намоён бУлади. Одатда, фаоллик шахсга хос хуляатвор, фаолият, муомала мотињларида, установкаларида, амалий куникмаларида кузга ташланади. Бошкача суз билан айтганда, фаоллик шахснинг атроф-мухитдаги вокеликни эгаллашга интилган саъйхаракатларда вужудга келади. Шахснинг фаоллиги унинг уз истикболи учун йул-йурик танлашда, уни Узлаштиришда, хаётда уз мавкеи ва Урнини топишда гавдаланади.

Бир хил турмуш шароитлари шахс фаоллигининг турли шаклларини яратиш хамда хар хил хаётий вазиятни вужудга келтириш имкониятига эга. Хаётда бирон бир танбех беришнинг узи кимдадир рухий кисни уйротса, бошка бирининг сиртига хам юкмаслиги учрайди. Шундай килиб, одамга таъсир килувчи барча ташки Озратувчилар ижтимоий шарт-шароитларга, фаолиятнинг ички тарбиявий кисмлари (томонлари, жихатлари, жабкалари, таркиблари) тузилиијИ ЙИРИНдиси билан бойитилиши эвазига шахс деган тушунча косил бУлади.

Шахснинг энг муки,м хусусиятли жикатларидан бири — бу унинг индивидуаллигидир, яъни яккахоллигидир, ИНДИВИДУ&ЛЛИК деганда, инсоннинг шахсий психологик хусусиятларининг бетакрор бирикмаси тушунилади. Индивидуаллик таркибига характер, темперамент, психик жараёнлар, колатлар, кодисалар, кукмрон хусусиятлар йимндиси, ирода, фаолиятлар мотивлари, инсон маслам, дунёкараши, иктидори, кар хил шаклдаги реакциялар, кобилиятлари ва шу кабилар киради. Психик хусусиятларнинг бирикмасини айнан ухшаш тарзда акс эпирувчи инсон мавжуд эмас. Масалан, цин одамдан айрилганлиги кайру-алам, унинг билан бирга эса хаётда тиклаб бУлмовчи ва бошкаларда такрорланувчи фазилатлар мураккаб вокеликнинг мангуликка йУналиши билан ИЗО№аш мумкин. Шахс УЗИНИНГ кадр-кимМаТИ ва нуксонлари билан ижтимоий турмушда фаол иштирок килиши, таьлим ва тарбия ёрдамида юзага келган Узининг кучли ва кучсиз жикатлари билан яккол, бетакрор олий зотдир.

Одам жамиятда турли гурухдар фаолиятида•катнашар экан, кУпинча, уларда хар хил вазифаларни (функцияларни) бажаради, узаро кеч бир Ухшамаган ролларни ижро этади. Масалан, ота-онанинг, оиланинг «эгови», инжик, «зУравон» бола уз тенгюрлари даврасида эхтиёткорона каракат килиб, узини тамоман бошкача тугади. Шунингдек, жид.дий, талабчан ва хизмат вактида бошкаларга Ошилмайдиган саёжат даврида, мехнат фаолиятида, хашар ва хамкорликда, улфатчиЛИКДа  ва кизикчига аЙЈКШИШИ мумкин. Юкорида келирилган масалалардан бипа одамнинг узи турли вазиятларда мазмун жижатдан бир-бирига карама-карши ролларни бажаради. Аксарият лолларда одам турли-туман вазиятларга, шароитларга мос, уларга мутаносиб бУлган жихатларни (жабхаларни) намоён килади, унинг оилада, хизмат вазифасида, жамоатчилик орасида, спорт мусобакасида ва шу сингариларида уз зиммасига олган ролларни бир-бирига карама-карши эмас, балки узаро хамоханг тарзда Уйнайди. Ана шу инсон фазилатларининг, хислатларининг, сифатларининг бир-бирига мослиги шахснинг яхлитлигини кУрсатувчи аломатлардан бири бУлиб, ундаги карама-каршилик, зиддият ва шаклланиб улгирмаган хусусиятларнинг кУрсаткичи унинг турли вазиятларда бажариладиган ролларнинг узаро бир-бирига зидлиги ёки номуганосиблиги кисобланади.

Инсон жамиятнинг турли гурухдарида одамларнинг уз зиммасига олган вазифалари ва роллари канчалик ранг-баранг бУлмасин, турмушдаги мавкеи куп маъно, куп киррали хусусиятга эга бУлишидан катьи назар, инсон шахсига тула мос келадиган хакикий тавсиф бериш имконияти сактланиб колади. Унга бериладиган тавсиф факат унинг Уйнайдиган асосий ролларини, эгаллаган мавкеининг индивидуаллигини намоён килувчи мотињларини аниклаш билан эмас, балки унинг ишлаб чикаришга, моддий бойлиюларни Узлаштиришга нисбатан муносабатини Урганиш оркали берилади. Узбекистонда инсон шахсига бериладиган асосий тавсиф унинг асосида гуманистик, мустакил, кукукиЙ жамият Куриш жараёнига нисбатан ва бу ижтимоий жараёнда фаол катьташиИ.1И каби мухим мезонларга асосланади.

Жалон психология фанининг илгор тараккийпарвар, гуманистик тадкикотчиларининг тажрибасида кУрсатилишича, циХСНИНГ психологик тузилиши, психологик хусусиятлари, характер хислати, темперамент хусусиятлари, иродавий сифатлари, аклий кобилиятлари, истеъдод даражалари, баркарор кизикишлари, кукмрон мотивлари, киссиёти ва шу кабиларнинг бирикмаси (мажмуаси) хар бир яккол, аложида одамда бетакрор, баркарор, туррун бирликни •гаШКИЛ этади. Бу эса, уз навбатида ШЕ хсни психологик тузилишининг нисбийлиги, катьийлиги, стереотиллиги тутрисидаги фикрни катьий тасдиклашга имкон яратади.

Психик холатлар, ходисалар (киссиёт, ХОХИШ, орзу, тафаккур ва шу кабилар) узлуксиз равишда Ургариб туриши, ижтимоий гуру»ларда, хаётий вазиятларда одам уз зиммасига олган ролларига алокадор хулк-атворнинг Узгариши, ёшнИ улгайиб бориши хам шахснинг психологик киёфаси (миллийлик, этник таъсир асосида) муайян даражада баркарорликни саклайди. Мазкур нисбий баркарорллк одам катнашадиган унинг шароитлари, жисмоний хусусиятларининг киёфаси билан уп:унликда шакллантирувчи ижтимоий муносабатлар Йигиндисининг ДОИМИЙлиги билан узвий боглџкдир. Бирок биз кайд килиб утган доимийлик нисбий хусусиятга эгадир. Чунки шахсни психик тузилишининг Узгариши жалон психологларининг бир катор тадкикотларида Урганилган. Бу Узгаришлар одамнинг яшаШ мухити, амалга оширадиган фаолиятида намоён бУдувчи хисобланиб, улар ижтимоиЙ таъсир, тарбия шароитига бевоситамлокадордир.

Демак, шахснинг нисбатан баркарор ва нисбатан Узгарувчан хусусиятлари инсон хислатларининг яхлитлиги ва узаро борликлигидан,


таркиб топувчи мураккаб бирликдан иборатдир. Одатда, шахсни психологик жихатдан Урганиш уз тађкибига икки асосий илмий муаммони камраб олади.

2. «Эндопсихика» ва «Экзоисихика» хакида тушунча

Юкорида таъкищлаб утилган илмий муаммолардан биринчиси бир шахсни бошка одамлардан ажратиб турадиган индивидуал ТУЗИЛИШИга эга эканлигидир. Ушбу яккол психологик муаммони хал Килиш шахснинг мазкур тузилишининг ички шароитларида ифодаланувчи хулк-атворни олдиндан башорат килиш имкониятини яратади. Мазкур масаланинг ойилиши даставвал таыим ва тарбия эхтиёкларидан, ТагикилоТЧиликка оид фаолият сохалари ва бошка эхтиёжлар замиридан келиб чикади. Лекин бу масалани илмий асосда хал Килиш бошка муаммони, яъни шахсни тоифаларга ажратиш (типология), унинг энг мухим, мукаммал тузилишини аниклаш билан борлиџир. Дархакикат, шахс типологияси, шахсни типологик тамил килишнинг энг нозик, ибратли жихатларини чеклаб утиш, у хакида етарли даражада тула тасаввурга эга бУлишни хокласак, унинг энг умумий тасвирини умумлашган тарзда таъкидлаб утиш лозим.

Шахс тузилиши билан боглик бУлган иккинчи масала эса бундай Ђ'ЗилишнинГ бир канча таркибий кисмларга ажратишни такозо этади, бинобарин, ушбу бУлањларнинг ЙИРИНДИСИ яхлит инсон шахсиьщ вужудга келтиради. Жалон психологияси фанида психологлар шахсни психологик тузилишининг таркибий кисмларини турли мохиятига асосланиб туркумларга ажратишни (классификациялашни) тавсия этмокцалар.

Хозирги замон жахон психологиясида биологик (табиий) ва ижтимоий (социал) омил (фактор)нинг, ВокеЛИКНИНГ ТТЬСИРИ остида шаклланган инсон шахсида ИККИТа мухим кисм бУлганлигини тасдиџовчи назария юксак мавкени эгаллаб турибди. Мазкур назарияга бИНОан «ички психик» («эндопсихик» — юнонча «эндо» ички деган маънони билдиради) кисмларга ажратилади, деган тЯНИ илгари сурилади. Ушбу талкинга кура «эндопсихика» шахснинг психик тузилишининг ички кисмлари сифатида психик элементлар ва функцияларнинг узаро борликлиги акс эттирилади. Унинг негизида инсоннинг нерв-психологик тузилиши билан «эндопсихио айнан бир нарса деган тушунчани тасДИКЈКШ.1 ётади, .гУёки у одам шахсининг ички механизмини юзага келтиради. Психик тузилишнинг «экзопсихик» кисми бУлса шахснинг ташки мухитига нисбатан муносабатини, шахсга карамакарши бУлган барча жидатларини, шахслараро ва объектив муносаба-

ВО

тини белгилайди. «Эндопсихика» уз навбатида шахснинг таъсирланиши, хотира, тафаккур, хаёл каби билиш жараёнларининг хусусиятларини, иродавий зур бериш хислатларини, ихтиёрсиз харакатларни ва шу каби фазилатларни акс этгиради. «Экзопсихика» эса уз таркибида шахс муносабатларининг тизимини ва унинг КИЗИКИШЈЮРИ, маймари, идеаллари, маслам, устунлик килувчи, ИКМРОН хиссиётларини, эгаллаган билимларни, тажрибаларни ва шу сингариларни камраб олади. Табиий ОМИЛГа (асосга) эга бУлган «эндопсихика» биологик шарт-шароитларга борликдир, аксинча, «экзопсихика» ижтимоИй вокеликлар таъсири остида тага келади, таркиб топади ва такомиллашиб боради.

Шахснинг таркиб ТОПИШИ бир катор омилларга бОГЛИК деган назариянинг намояндалари бУлмиш хозирги замон узок чет эл (АКИ], Англия, Франция, Германия, Швецария ва бошкалар) психологлари окибат натижасида ШаХСНинг тузилишини уша иккита асосий омилларга, яъни биологик ва ижтимоий (социал) вокеликларнинг таъсирига ботик бУлган тузилишининг мавжудлигидан манфаатдордирлар. Объект-субъект муносабатини белгилайди. «Эндопсихика» уз навбатида Ша№НИНГ таъсирланиши, идрок, тасаввур, хотира, тафаккур, хаёл жараёнларининг хусусиятларини, иродавий зур бериш хислатларини, ихтиёрсиз (идеомотор) харакатларини ва шу каби фазилатларини акс эттиради. «Экзопсихика» эса уз таркибига хос муносабатларининг тизимини ва унинг кизикишлари, майллари, идеаллари, установкалари, маслам, устунлик килувчи, кукмрон хиссиётларини, эгалланган билимларни камрайди.

Психология фанида кескин„ кайта куриш жадал суръатлар билан давом этаётган бир даврда юкорида тамил килинган «ш (икки) омиллик концепциясига кандай муносабатда бУлиш максадга мувофик?

Жумладан, диалектик материализм дарраларининг ибораси билан айтганда, инсон шахсининг мохияти барча ижтимоий муносабатлар йигиндисидан иборат, бу ифодага уга кескин эътироз билдиришга хожат йУк. Чунки шахс ижтимоий мавжудод бУлганлиги (микромухит махсули эканлиги тан олинмаса-да) учун унда табиий-биологик тузилиш аломатлари сакланиб колиши табиий холдир. Масалан, и-КТХС тузилишида биологик ва икгимоий (социал) омилларни бирламчи деб эътироф флиш муаммонинг бир томони (уларни хисобга олиш, албатта зарур), лекин иккинчи томони уларнинг узаро муносабатларини кай тарзда тушунишда уз ифодасини топади. КУпгина психологларнинг фикрича, бизнинг нуктаи назаримизча, Ош омиллик назариянинг бахсли жабхаси шундан иборатки, бу назария ижтимоИй омил билан биологик вокеликни, мухит билан биологик тузилишни, «экзопсихика» билан «Э1-Щ0ПсИХИКа»НИ механик равишда бирбирига карама-карши Ояди, узаро таъсир ЭТИш муаммосига локайдлик билан муносабатда бУлади. Мазкур концепция вакиллари шахснинг ШаклланишИ ва унинг тузилишига таъсир килувчи табиий ва ижтимоий омиллар ички имкониятлари мавжуд эканлигини хисобга олмайдилар.

Таъкидлаб Угилган фикрларни тасди№џташ максадида улар утказган тажрибаларига мурожаат киламиз. КУШ омиллик назария тадкикотчилари тажрибаларида 80—130 см баландликдаги одамларнинг шахс хислатларини таркиб топтириш Урганилган. Бунинг Натижасщша улар шахснинг тузилишида куп хислатлари Ухшашлиги топилган. Бундай одамларнинг бУйи паст (пакана) бУлишларидан ташкари, уларнинг тузилишида кеч кандай нуксон ва камчилик йУк ЭТНЛИГИ аникданган. Бундай тоифага кирувчи кишиларда болаларга хос кулгини, кеч бир танкидсиз оптимизмни, уга соддаликни, муайян даражада киссий (эмоционал) зУрикишни талаб киладиган вазиятга нисбатан чидам.лиликни, уят хиссининг камрок ЭКаНЛИГИНИ учратиш мумкиндир. Шахснинг хислатларига на «эндопсихика», на «экзопсихика» кисмларини киритиш мумкин эмас. Чунки шахснинг сифатлари мигм одамларнинг психик хусусиятларининг махсули бУлиб, улар бУйига нисбатан уз тенгкурлари Уртасидаги Фарк аникланган даврдан эътиборан шундай бир ижтимоиЙ вазиятда пайдо бУлиши, таркиб топишининг такомиллашиши табиийдир. Шуни алохида таъкидлаб утиш жоизки, теварак-атрофдагиларнинг мити одамларга бУйдор кишиларга караганда бошка муносабати, уларнинг писанд килмаслиги, камситилиши, улар хам барча каби нарсаларни кис килиш, орзу КИЛИШ, ажабланиш, хайрон КоЛИШ сабабли уларда ШаХсниНГ узига хос тузилиши вужудга келади. Бундай яккол Вокејшк уларнинг рухий эзилишини, баъзан бошкаларга, хатго Узларига нисбатан тажовузкорона .йУл тугишларини никоблайди, холос. Мабодо биз митти одамлар (лилипутлар) Узлари билан бап-баровар бУйли кишилар мухитида ЯШаЙди деб тасаввур килсак, у холда уларда хам теварак-атрофдаги бошка одамлардаги каби мутлако бошкача ШаХСИЙ фазилатлар, хусусиятлар, хислатлар, сифатлар мужассамлашиши мумкин бУлар эди.

Тараккийпарвар (гуманистик) психология фанида таъкидланганидек, Шт{С тузилишидаги табиий, органик жижатлар ва холатлар унинг ижтимоий шарт-шароитларига борлик таркибий кисмларидир. Шахс тузилишидаги табиий (анатомик-физиологик ва бошка сифатлар) ва ижтимоий омиллар яхлит бирликни ТаШКИЛ килади ва улар леч махал ихтиёрсиз равишда бир-бирига карама-карши 1фйилишига йУл Оймаслик керак.

Шундай килиб, илмий психология (материалистик деб аташдан сакланиш максадида) фанида барча категорияларга умумбашарий, умуминсоний тамойил нуктаи назардан ёНдашиш шахс тузИЛИШИда табиий (биологик) ва ижтимоий (социал) омиллар ролини тан олади, инсон Ша,ХСИДаГИ биологик ва ижтимоий вокеликларни атиги шуларнинг негизида карама-карши ОЙИШГа таНКИДИЙ муносабатда бУлади.

Шахс муаммосини диалектик материализм позициясида туриб ХИМОЯ килувчи СОбик совет психоЛОГИЯСИ ва бошка тараккийпарвар йУналиш вакиллари шахснинг фаоллиги теварак-атрофдаги олам билан бУладиган узаро муносабат жараёнида фаолият вужудга клиши мумкин деган таълимотга асосланади. Шахсни фаоллигининг манбаи унинг эхтиёжлари хисобланиб, худди шу эхтиёжлар одамни муайян тарзда ва маълум йУналишда каракат килишга ундайди. Худди шу боисдан эхтиёж шахс фаоллигининг манбаи сифатида юзага келади ва унинг ЯККОЛ турмуш шароитига бор-ликлигини акс этгирувчи холатдир.

Эктиёжларда шахснинг яккол ижтимоий турмуш шароитларига бог:ликлиги мотивлар тизими (мотивация) сифатида узининг фаол жабхалари билан ифодаланади. Мотивлар маълум эхтиёжларни кондиришга каратилган фаолиятга нисбатан моликликдир, деган таърифланишга мутлакс мосдир. Психология фанида кизикишлар деганда, одамларнинг билиш жараёнига йУналтирилган эхтиёжларнинг хиссий акс этишидир. БИЛИШ эхтиёжларини шахс томонидан кондиРИМШИ унинг билимларидаги узилишларини тУлдиришга, таълим вазиятларига тугри мослашишга хамда уларни тушунишга зарур имкониятлар яратади ва ёрдам беради.

ЭЪтИКод ОДа,мнинг шахсий карашлари, хулк-атвор тамойиллари, илмий дунёкарашларига асосланиб каракат КИЛИШГа ундовчи англаШИЛГаН эхтиёжлар мажмуидир. ЭЪТИКОД шаклида юзага келадиган эхтиёжларнинг мазмунини одамни 10'ршаб турган табиат ва у яшайдиган жамият хакидаги билимлар хамда уларни муайян даражада шахс ТОМОНИ№Н англаш косил килади ва аста-секин турли ташки таъсирлар ёрдамида такомиллашиб боради.

Инсонда вужудга келадиган тилаклар саъй-харакатлар мотивлари кисобланиб, бу мотивларда айнан шу вазиятда бевосита ЯККОЛ НЕТМОён бУлмаган турмуш ва ривожланиш шароитларида эхтиёжлар ифодаланади.

Шахснинг психик тараккиётининг каракатлантирувчи кучлари

инсоннинг хаёти-фаолияти давомида Узгариб турувчи эхтиёжлари билан уларни кондиришнинг хакикий имкониятлари Уртасидаги карама-каршиликлар бУлиб хисобланади. Булар тУррисида жахондаги илмий психологик адабиётларда бир катор кимматли ва бой материаллар мавжуддир.

Одатда, шахсни ривожлантириш, шакллантириш, таркиб топтириш, камолотга еТКа-ЗИШ мавжуд карама-каршиликларни, ЗИддИЯТЛИ вазиятларни енгиш, иродавий зур бериш, зУрикиш, танглик, жиддийлик холатларини бошкариш, Узини Олга олиш оркали ушбу фаолиятни амалга ОШИРИШНИНГ окилона, ОМИЛК0Р воситаларини (йУллари, усуллари, операциялари, кУникмалари, укувлари, малакалари, одатлари, каракатлари, саъй-каракатлари кабиларни) Узлаштириш, эгаллаш натижасида вужудга келади. Буларнинг барчаси имитация (таклид), идентификађия, рефлексия, стереотипизация, таълим, укитиш, укиш, Урганиш, Ургатиш, сабок олиш, Узлаштириш, мустакил билим олиш жараёнида ЮЗЕ1Га келтирилади. Мазкур холатда анил фаолият оркали эхтиёжни КОНДИРИШ конуний равишда янада юксакрок, юкори боскичдаги янги хусусиятга эга бУлган эхтиёжни тутдира-

Шундай килиб, эхтиёжларнинг турилиши, тараккиёти, уларни саралаш ва шакллантириш хамда мустакил, демократик, хукукий жамият кишисига хос булган миллий, №удий маънавият, рухият ва кадриятларнинг конуниятларига, хоссаларига, механизмларига асосланган шаркона, Узбекона юксак ах,ЛOКИЙ хисларга эга инсонларни вояга етказиш республикамиз психолог олимларининг олдида турган аСОСИЙ вазифаларидан биридир. Бунинг учун психологлар куп тажрибаларда синалган (ишончли, валидли, репрезентатив) тестлар, методлар (инновацион хусусиятли), методикалар (уларнинг инвариантлари, вариациялари, модификациялари), муайян касбий малакалар, услубий уороллар (курсатмалар, тавсиялар, ишламалар, модуль ва рейтинг тизимлари), замонавий техник воситалар билан тУла-тУкис юролланишлари, назарий ва амалий билимларни ЭГа-ЛЛаШЈ1аРИ, олинган натижаларни куп киррали (сифат, микдор, корреляцион, дисперсион, фактор ва хоказо) тамил кила билишлари, чую.р таллин кила ОЛИШЛщ)и мутлако зарурдир. Чунки буларсиз шахсни комил инсон сифатида шакллантириш, камол ТОПТИРИШ мумкин эмас, бинобарин, иккиёклама узаро таъсир бундай имконият яратишга кодир.

3. Чет эл психологиясида шахс назариялари

Жалон психологияси фанида шахснинг камолоти, унинг ривожланиши тУгрисида хилма-хил назариялар яратилган бУлиб, тадКИКОТЧИлар инсон шахсини Урганишда турлича позицияда турадилар ва муаммо МОКИЯТИНИ ёритишда узига хос ёндашишга эгадирлар. Мазкур назариялар каторига биогенетик, социогенетик, психогенетик, когнитивистик, психоаналистик, бихевиористик кабиларни киритиш мумкин. Куйида санаб утилган назариялар ва уларнинг айрим намояндалари томонидан шахсни ривожлантиришнинг принциплари турисидаги карашларига тУхталиб угамиз.

Биогенетик назариянинг негизида инсоннинг биологик етилиши бош омил сифатида кабул килинган бУлиб, колган жараёнларнинг тараккиёти ихтиёрий хусусият касб этиб, улар билан узаро ШУНЧЖИ алока тан олинади, холос. Мазкур назарияга биноан, тараккиётнинг бош максади — биологик детерминантларига (анимовчиларига) каратилади ва уларнинг мохиятидан СОЦИаЛ-ПСИ,Х0ЛОГИК хусусиятлар келтирилиб чикарилади.

Тараккиёт жараёнининг узи, даставвал биологик етилишнинг универсал боскичи сифатида шархланади ва талкин килинади.

Биогенетик конунни Ф.Мюллер ва Э.Геккеллар кашф килишган. Биогенетик конуният органнинг тараккиёти назариясини ташвикот килганда хамда антидарвинчиларга карши курашда муайян даражада тарихий роль Уйнаган. Бирок органнинг индивидуал ва тарихий тараккиёти муносабатл рини тушунтиришда ]фпол хатоларга йУл Ойган. Жумладан, биогенетик конунга кура, шахс психологиясининг индивидуал тараккиёти (онтогенез) бурун инсоният тарихий тараккиётининг (филогенез) асосий боскичларини кискача такрорлайди, деган роя ётади.

Немис психологи В.Штерннинг фикрича, чакалок (янги турилган бола) кали у одам эмас, балки факат суг эмизувчи хайвондир, у олти ойликдан ошгач, психик тараккиёти жихатидан факат маймунлар даражасига тенглашади, икки ёшида эса оддий одам холига келади, беш ёшларда ибтидоий пода колатидаги одамлар даражасига етади, мактаб давридан бошлаб ибтидоий даврни бОШИдаН кечиради, кичик мактаб ёшида Урта аср кишилар онгига ва нихоят етукли даврдагина (16—18 ёшларда) у козирги замон КИШИЈКТРИнинг маданий даражасига эришади.

Биогенетик назариянинг йирик намояндаларидан бири бУЈ1МИШ америкалик психолог С.Холл психологик тараккиётнинг бош конуни деб «рекапитуляция конуни»ни (филогенезни кискача такрорлашни) кисоблайди. Унинг фикрича, онтогенездаги индивидуал тараккиёт филогенезнинг мучим боскичларини такрорлайди. Олимнинг талки-

нига биноан, гудаклик хайвонларга хос тараккиёт палласини кайтаришдан бошка нарса эмас. Болалик даври эса кадимги одамларнинг асосий машгулоти бУлган овчилик ва баликчилик даврига айнан мос келади. 8—12 ёш оралигида усиш даври Усмиролди ёшидан иборат бУлиб, ёввойиликнинг охири ва ЦИВИЛИЗшИЯНИНГ бошланишидаги камолот чУккисига хамохангдир. Успиринлик эса жинсий етИЛИШЩТН (12—13) бошланиб, то етуюшк даври кириб келгунга кадар (22—25 ёшгача) давом этиб, у романтизмга эквивалентдир. С.Холлнинг талкинига Караганда, бу даврлар «бУрон ва тазйикдар», ички ва ташки низолар (конфликт)дан иборат бУлиб, уларнинг кечиши давомида одамда «индивидуаллик туйгу»си вужудга келади. Шахсни ривожланишининг ушбу назарияси уз даврида бир талай танкидий мулолазалар манбаи вазифасини угади, чунки инсон зотидаги ривожланиш боскичлари филогенезни айнан такрорламайди ва такрорлаши хам мумкин эмас.

Биогенетик концепциянинг бошка бир тури немис «конституцион психологияси» (инсоннинг тана тузилишига асослаган назария) намояндалари томонидан игплаб чикилган. Э.Кречмер шахс (психологияси) типологияси негизига бир канча биологик омилларни (масалан, тана тузилишининг типи ва бОШКа-лаРНИ) киритиб, инсоннинг жисмоний типи билан УсИШинИНГ хусусияти Уртасида узвий 60FJWlkлик мавжуд, деб тахмин килади. Э.Кречмер одамларни иккита капа гурухга ажратади ва унинг бир бошка циклоид тоифасига хос (тез О3Еалувчи, КИС-ТУЙЕУСИ ута баркарор), иккинчи учида эса шизоид тоифасига (одамови, муносабатга КИЙИН киришувчи, кис-туйЕуси чекланган) хос одамлар туришини айтади. Бу тахминини у шахс ривожланиши даврига кУчиришга каракат килади, натижада Усмирларда циклоид хусусиятлари (Уга Озралувчанлик, тажовузкорлик, аффектив табиатлилик) , илк Успиринларда эса шизоидлик хусусиятлари булади, дея хулоса чикаради. Лекин ИНСОНДа биологик шартланган сифатлар хамиша етакчи ва кал КИЛУВЧИ роль Уйнай олмайди, чунки шахснинг индивидуал-типологик хусусиятлари бир-бирига айнан мос тушмайдњ

Биогенетик назариянинг намояндалари америкалик психологлар А.Гезелл ва С.Холл тараккиётнинг биологик моделига чамалаб иш курадилар, бу жараёнда мувозанат, интеграция ва янгиланиш цикллари узаро урин алмашиниб туради, деган хулосага келадилар.

Психология тарихида биологизмнинг энг яккол кУриниши Зигмунд Фрейднинг 111axc талкинида уз ифодасини топган. Унинг таълимотига биноан, шахснинг барча хатти-харакатлари (хулки) онгсиз биологик майллар ёки инстинктлар билан шартланган, айникса, биринчи навбатда, у жинсий (сексуал) майлига (либидога) борликдир. Бунга Ухшаш биологизаторлик омиллари инсон хулкини белгиловчи бирдан-бир мезон ёки бетакрор туртки ролини бажара олмайди.

Биогенетик назариянинг карама-карши кУриниши — бу аксил ютбга жойлашган СОЦИОГЕН<ГИК назария кисобланади. Социогенетик ёндашишга биноан, шахсда рУй берадиган Узгаришлар жамиятнинг тузилиши, ижтимоийлашиш (социализация) усуллари, уни юршаб турган одамлар билан узаро муносабати воситаларидан келиб чиккан холда тушунтирилади. Ижтимоийлашув назариясига кура, инсон биологик тур сифатида тугилиб, хаётнинг ижтимоий шарт-шароитларининг бевосита таъсири остида шахсга айланади.

Рарбий Европанинг энг мучим нуфузли назарияларидан бири — бу роллар назариясидир. Ушбу назариянинг мохиятига биноан жамият узининг кар бир аъзосига статус (хак-»кук) деб номланган Хаттикаракат (хулк)нинг баркарор усуллари мажмуасини таклиф килади. Инсон ижтимоий мухитда бажариши шарт бУлган махсус роллари шахснинг хулк-атвор хусусиятида, Узгалар билан муносабат, мулокот Урнатишида сезиларли из колдиради.

АКШда кенг таркалган назариялардан яна биттаси — бу индивидуал тажриба ва билимларни эгаллаш (мустакил Узлаштириш) назариясидир. Мазкур назарияга биноан шахснинг хаёти ва унинг вокеликка нисбатан муносабати купинча кУникмаларни эгаллаш ва билимларни Узлаштиришнинг самараси Озгатувчини узлуксиз равишда мустахкамланиб боришнинг максу.лидир. (Э.Торндайк, Б.Скиннер ва коказо).

К.Левин томонидан пВСИЯ КИЛИНГан «фазовий зарурат майдони» назарияси психология Фани учун (Уз даврида) мухим ахамият касб этади. К.Левиннинг назариясига кура индивиднинг хулки (хатги-каракати) психологик куч вазифасини уговчи иштиёк (интилиш), максад (ният)лар билан бошкарилиб турилади ва улар фазовий зарурат майдонининг кулами ва таянч нуктасига йУналтирилган бУлади.

Юкорида тамил КИЛИНган (шарманган) хар бир назария шахснинг ижтимоий хулки (хатги -харакати)ни Узгалар учун ёпик ёки мак дуд мухит хусусиятларидан келиб чиккан холда тушунтиради, бу Уринда одам хохлаЙдими ёки йУкми бундан катьи назар мазкур шароитга мослашмоги (КУНИКМОЕИ) зарур, деган акидага амал килинади.

Бизнингча, барча назарияларда инсон хаётининг ижтимоий-тарихий вазиятлари ва объектив шарт-шароитлари муглако эътиборга олинмаганга Ухшайди.

Психологияда психогенетик ёндашиш хам мавжуд бУлиб, у биогенетик, социогенетик омилларнинг кимматини камситмайди, балки психик жараёнлар тараккиётининг биринчи даражали ахамиятга эга деб жисоблайди. Ушбу ёндашишнинг учта мустакил йУналишга ажратиб тамил КИЛИШ мумкин, чунки уларнинг хар бири уз мохияти, максули ва жараён сифатида кечиши билан узаро тафовутланади.

Психиканинг иррационал (амий билиШ жараёнларидан ташкари) таркибий кисмлари бУлмиш эмоция, майл ва шу кабилар ёрдамида шахс хулкини тамил килувчи назария психодинамика дейилади. Мазкур назариянинг йирик намояндаларидан бири — бу америкалик психолог Э.Эриксондир. У шахс ривожини 8 та даврга ажратади ва уларнинг хар каЙсиси узига хос бетакрор хусусиятга эгадир.

Биринчи давр — гудаклик. Ушбу даврда гудакда онгсизликка асосланган ташки дунёга нисбатан туйгуси вужудга келади. Бунинг бош сабабчиси ота-онанинг мехр-мухаббати, тмхУрлиги ва жонкуярлигининг нишонасидир. Агарда гУдакда ишонч негизи пайдо бУлмаса, балки борликка нисбатан ишончсизлик жисси турилса, у такдирда вояга етган одамларда махдущтик, УМИДСИЗ.ЛИК шакггида акс этувчи хавф вужудга келиши, эктимол.

Иккинчи даврда, яъни илк болаликда жонзодда ярим мустаккиллик ва шахсий кадр-киммат туйруси шаклланади ёки аксинча, уларнинг карама-каршиси бУлмиш уят ва шубка дисси косил бУлади. Болада мустакилликнинг УСИШИ, уз танасини бошкаришга кенг имконият яратиб, бУлгусида шахс хусусиятларига айланувчи тартиб ва интизом, масъулият, жавобгарлик, курмат туйруларини таркиб топтиришга пухта замин хозирлайди.

Учинчи давр — Уйин ёши деб аталиб, 5 ёшдан 7 ёшгача бУлган болаларни узига камраб олади. Мазкур даврда ташаббус туйгуси, кайсидир ишни амалга 0ШИрИШ ва бажариш майлини таркиб топтиради. Мабодо унда хохиш-исгакни рУёбга чикаришнинг йУли тусиб Ойилса, ушбу холатда бола узини айбдор деб хисоблайди. Мазкур ёш даврида давра, яъни гурухий Уйин, тенгюрлари билан мулокотга КИк)ИШИШ жараёнлари мухим ахамият касб этади, натижада боланинг турли роллар синаб кУришига, хаёлоти Усишига ИМКОН яратилади. Худди шу даврда болада адолат туйгуси, уни тушуниш майли турила бошлайди.

туртинчи давр — мактаб ёши деб номланиб, ундаги асосий узгаришлар кУзлаган максадга эриШИШ кобилияти, уддабуронлик ва махсулдорликка интилиш туйруси билан ажралиб туради. Унинг энг мухим кадрияти — омилкорлик ва махсулдорликдан иборатдир. Ушбу ёш даврининг салбий жилатлари (иллатлари) хам кузга ташланади ва уларнинг каторига ИЖОбИЙ хислатлари етарли даражада бУлмаганлиги, онги хаётнинг барча кирраларини камраб ололмаслиги, муаммоларни ечишда акл-заковатнинг еТИШМаС-лиги, билимларни Узлаштиришда колоклиги (сустлиги) ва хоказо. Худди шу даврда шахсда мехнатга нисбатан индивидуал муносабати шакллана бошлайди.

Бешинчи давр — успиринлик — узининг бетакрор хислати, индивидуаллиги ва бошка одамлар билан кескин тафовугланиши билан тавсифланади. Шунингдек, УСМИРЛИК шахс сифатида ноаниклик, муайян Р0ЈIНИНГ уддаламаслик, катьиятсизлик сингари нуксонларга (иллатларга) эгадир. Мазкур даврнинг энг мухим хусусияти «ролни кечиктириш»нинг Узгариши кисобланиб, бирмунча тараккиёт боскичига кутарилишининг дакикасидир. Унда ижтимоиЙ хаётда бажараётган ролларининг кулами кенгаяди, лекин уларнинг барчасини жиддий эгаллаш имконияти мавжуд бУлмайди, вахоланки бу кезда успирин ролларда узини синаб куриш билан чекланади, холос. Эриксон Успиринларда уз-узини англашнинг психологик механизмларини батафсил ттџлил килади, унда вактни янгича кис Килиш, психосексуал кизИКИШ, патоген (КаСа.ЛЛИК Озратувчи) жараёнлар ва уларнинг турли куринишлари намоён бУлишини шармайди.

Олтинчи давр — ёшлик бошка одамга (жинсга) нисбатан психологик интим якинлашув кобилияти (укуви) ва эхтиёжи вужудга келиши билан ажралиб туради. Айникса, жинсий майл бу сохада алохида урин тутади. Бундан ташкари, ёшлик танхолик ва ОДтиОВИЛИК каби бехосият хусусиятлари билан тафовугланади.

Етинчи давр — етуклик даври деб аталиб, хаёт ва фаолиятнинг барча сокаларида (мекнатга, ижодиётга, гамхУрликда, пушт колдиришда, тажриба узатишда ва бошкаларда) ма№улдорлик туйруси унга узлуксиз равишда хамрох бУлади ва эзгу ниятларнинг амалга ошишида туртки вазифасини бажаради. Шунингдек, мазкур даврда айрим жихатларда туркунлик туйгуси нуксон (иллат) сифатида ,Ђ'КМ суриши эхтимолдан холи эмас.

Саккизинчи давр, яъни карилик инсон тарикасида уз бурчини уддалай олганлиги, турмушнинг кенг камровлиги, ундан каноатланганлиги (коникканлиги) туйгулари билан тавсифланади. Салбий хусусият сифатида ушбу ёшда даётдан, фаолиятдан ноумидлилик, улардан кУнгил совиш хис-туйгуларини таъкидлаб угиш Уринлидир. Донолик, софлик, гунохлардан форир бУлишлик бу ёшдаги одамларнинг энг мухим жихати, саховати хиёобланади, бинобарин, хар бир аломда олинган холатга нисбатан Ша.ХСИЯТ ва умумият нуктаи назаридан караш уларнинг олий киммати саналади.

Э.Шпрангер «Успиринлик даври психологияси» деган асарида кизларнинг 13 ёшдан 19 ёшгача, йигитларнинг эса 14 ёшдан 22 ёшгача КИРИТИШНИ тавсия КИЛади. Ушбу ёш даврида юз берадиган асосий Узгаришлар Э.Шпрангер бУйича:

а) шахсий «Мен»ни кашф кИЛИШ;

б) рефлексиянинг усиши; в) узининг индивидуаллигини англаш (тушуниш) ва шахсий хусусиятларини эътироф килиш;

г) хаётий эзгу режа.ларининг пайдо бУлиши;

д) уз шахсий турмушини англаган холда куриш установкаси ва хоказо. Унинг фикрича, 14—17 ёшларда вужудга келадиган инкирознинг мохияти уларга капаларнинг болаларча муносабатидан ютулиш туйгусини тумлишидан иборатдир. 17—21 ёШЛРНИНГ яна бир хусусияти — узининг тенгкурлари ва жамоатчилик юршовидан «узилиш инкирози» ва танхолик туйгусининг пайдо бУлишидир. Бу холатни тарихий шартланганлик шарт-шароитлар ва омиллар вужудга келтиради.

Э.Шпрангер, К.Бюлер, А.Маслоу ва бошкалар персонологик назариянинг Йирик намояндалари бУлиб хисобланадилар.

Когнитивистик йУншшшнинг асосчилари каторига Ж.Пиаже, Дж. Келли ва бошкаларни киритиш мумкин.

Ж.Пиаже интеллект назарияси ИККИТа мухим жихатга ажратилган бУлиб, у интеллект функциялари ва интеллектнинг даврлари тамимотини уз ичига камраб олади. Интеллектнинг асосий функциялари каторига уюшкоклик (тартиблилик) ва адаптация (мослашиш, кУникиш)дан иборат бУлиб, интеллектнинг функционал инвариантлиги деб юритилади.

Муаллиф шахсда интеллект ривожланишининг куйидаги боскич• ларга ажратади:

1)   сенсомотор интеллекти (тутилишдан то 2 ёшгача);

2)   операциялардан илгариги тафаккур даври (2 ёшдан то 7 ёшга-

З) конкрет операциялар даври (7—8 ёшдан П— [2 ёшгача); 4) формал (расмий) операциялар даври.

Ж.Пиаженинг рояларини давом эттирган психологларнинг бир гурухини когнитив-генетик назарияга бириктириш мумкин. Бу Оналишнинг намояндалари каторига Л.Колберг, Д.Бромлей, Дж.Биррер, А.Валлон, Г Гримм ва бошкалар киради.

Француз психологи А.Валлон нуктаи назарича, шахснинг ривожланиши кјйидаги боскичларга ажратилади:


1)   хомиланинг она корнидаги даври;

2)   импульсив каракат даври — тутилгандан то 6 ойликгача;

З) эмоционал (хис-туйгу) даври — 6 ойликдан то 1 ёшгача;

4)        сенсомотор (идрок билан харакатнинг уйгунлашуви) даври — 1 ёшдан то З ёшгача;

5)        персонализм (шахсга айланиш) даври — З ёшдан то 5 ёшгача; 6) фарклаш даври — 6 ёшдан то 11 ёшгача;

7) жинсий етилиш ва успиринлик даври — 12 ёшдан то [8 ёшгача. Яна бир франциялик йирик психолог Заззо уз ватанидаги таьлим ва тарбия тизимининг тамойилларидан келиб чиккан холда, мазкур муаммога бошкачарок ёндашиб ва уни узига хос талкин килиб, инсоннинг улрайиб боришини куйидаги боскичларга ажратишни тавсия килади:

1.   Биринчи боскич — боланинг турилганидан 3 ёшигача.

2.   Иккинчи боскич — З ёшидан 6 ёшигача.

З. Учинчи боскич — 6 ёШИДаН 9 ёшигача.

4.  туртинчи боскич — 9 ёШИДаН 12 ёшигача.

5.  Бешинчи боскич — 12 ёшидан то 15 ёшигача.

6.  Олтинчи бОСКИЧ — 15 ёшидан 18 ёшигача.

Схемадан кУриниб турибдики, Р.Заззо шахс ривожланишининг боскичларига индивидуаллик сифатида таркиб топиш, такомИЛЈИШИШ назариясидан келиб чикиб ёндашгани шахс шакллаНИШИ палласининг юкори нуктаси, яъни ижтимоийлашуви билан чекланишга олиб келган. Шунинг учун унинг таълимоти инсоннинг онтогенезда такомиллашуви, Узгариши, рИВ0ЖЈИНИ1_ии хусусиятлари ва конуниятлари тУгрисида мулохаза юритиш имконини бермайди.

Г Гримм шахс ривожланиши куйидаги боскичлардан иборат эканлигини тавсия килади:

1)       чакалоклик — турилганидан то 10 кунгача;

2)       гудаклик — 10 кунликдан то 1 ёшигача; З) ИЛК болалик — I ёшдан то 2 ёшигача;

4)   биринчи болалик даври — З ёшдан то 7 ёшигача;

5)   иккинчи болалик даври — 8 ёшдан то 12 ёшигача;

6) Усмирлик даври 13 ёшдан то 16 ёшигача урил болалар, 12 ёшдан

15 ёшигача кизлар;

7) успиринлик даври — 17 ёшдан то 21 ёшгача йигитлар, 16 ёшдан

20 ёшгача кизлар (бокиралар);

8)       етуклик даври: биринчи боскич — 22 ёшдан 35 ёшгача эркаклар, 21 ёшдан 35 ёшгача аёллар, ИККИНЧИ боскич — 36 ёшдан 60 ёшгача эркаклар, 36 ёшдан 55 ёшгача аёллар;

9)       кексайиш (ёши кайтган давр) — 61 ёшдан то 75 ёшгача эркаклар, 55 ёшдан то 75 ёшгача аёллар;

10)   карилик даври — 76 ёшдан то 90 ёшигача (жинсий тафовут

1 1) узок умр кУрувчилар 91 ёшдан бошлаб то чексизликкача.

Дж. Биррон шахс ривожланишини Оидагича тасаввур этади:

1)  гУдањлик — турилгандан то 2 ёшгача;

2)  мактаболди давр — 2 ёшдан то 5 ёшгача; З) болалик даври — 5 ёшдан то 12 ёшгача;

4)        Успиринлик даври — 12 ёшдан то 17 ёшгача;

5)        илу. етуњлик даври — 17 ёшдан то 20 ёшгача;

6)        етуклик даври — 20 ёшдан то 50 ёшгача;

7)        етуклик даврининг охири — 50 ёшдан то 75 ёшгача; 8) карилик даври 76 ёшдан бошлаб.

Д.Бромлейнинг таснифи бошкаларникига мутлако Ухшамайди, чунки унда шахснинг ривокланиши муайян даврларга ва боскичларга ажратилган: биринчи давр — она корнидаги муддатни уз ичига камраб ОлДИ (зигота-эмбрион-хомила-турилиш), ИККИНЧИ давр (60лалик): а) гУдаклик — турилгандан то [8 ойликкача, б) мактабгача боскичдан олдинги — 19 ойликдан то 5 ёшгача,.в) мактаб болалик — 5 ёшдан 11—13 ёшгача, учинчи давр (Успиринлик) — 1) илк успиринлик — 1 ёшдан то 15 ёшгача, 2) Успирцнлик — 15 ёшдан то 21 ёшгача, туртинчи давр (етуиик) — 1) илк етуклик даври — 21 ёшдан то 25 ёшгача, 2) Урта етуютик даври — 25 ёшдан то 40 ёшгача, З) етукликнинг сунгги боскичи — 40 ёшдан то 55 ёшгача, бешинчи давр (карилик) — 1) истефо боскичи — 55 ёшдан то 65 ёшгача, 2) карилик боскичи — 65 ёшдан то 75 ёшгача, З) энг кексалик даври — 76 ёшдан то чексизликкача.

Шундай килиб, биз чет эл психологиясида шахс ривожланишининг йУналишлари ва назарияларини кискача шархлаб угдик. Килинган таџиллардан кУриниб турибдики, Европа мамлакатлари ва АКШ психологлари орасида бу сохада бита умумий назария кали ишлаб чикилмаган. Бунинг бош сабаби шахснинг тузилиши, уни шаклланиш конуниятлари, унинг камолотида объектив ва субъектив таъсирларнинг роли, микро ва макромухитнинг таъсири, ривожланишнинг таянч манбалари бУйича умумийликнинг йукдиги, аник методологияга ва илмий платформага асосланмаганликдир.

4. Собик шуро психологиясида шахс ривожланиши назариялари шаржлари

Собик шуро психологиясида шахснинг ривожланиши муаммоси Л.С.Виготский, П.П.Блонский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович сингари йирик психологларнинг асарларида уз аксини топа бошлаган. Кейинчалик ушбу масала билан шугулланувчилар сафи кенгайиб борди. Худди шу боисдан шахснинг ТУЗИЛИШи, илмий манбаи, ривожланишнинг узига хослиги бУйича ёндашувда, муайян даражада тафовугга эга. Хозирги даврда шахснинг РИВОЖЈЮНИШИ юзасидан мулохаза юритилганда олимларнинг илмий карашларини муайян гурухга ажратиш ва ундан сунг уларнинг мохиятини очиш максадга мувофик. Бизнингча, онтогенезда шахс тараккиётини бир неча боскичларга ажратиш ва уларнинг хар бирига алохида илмий психологик таъриф бериш нуктаи назаридан ёндашиш куйидаги назария ва йУналишларни ТЕШКИЛ килади. Жумладан, ривожланишдаги инкирозга биноан (Л.С.Виготский), мотивацион ёндашиш (Л.И.Божович), фаолиятга кура муносабат (Д. Б.Эльконин), шахснинг ижгимоийлашуви хусусиятига эътиборан (А, В.Петровский), шахсни тугган позициясини кисобга олиб (Д. И.фельдштейн) ва хоказо.

Л.С.ВиготскиЙ жалон психологлари шахснинг тузилиши ва ривожланишига оид назарияларни танкидий тамил КИЛИб, камолотни вужудга келтирувчи рухий ЯНГИЈЮНИШЈИРЈЩН келиб чиккан холда жараённи куйидаги боскичларга ажратади.

1.       Чакалоклик даври инкирози (кризиси).

2.       Гудаиик даври — 2 ойдан ёшгача. Бир ЯШЕТРЛИК инкироз. З. Илу. болалик даври — ёшДан З ёшгача. З яшарлик инкироз.

4. Мактабгача ёшдаги давр — З ёшдан 7 ёшгача. 7 яшарлик инкироз. 5. Мактаб ёши даври — 8 ёшдан 12 ёшгача. 13 ЯШщ)ЛИК инкироз.

6. Пубертат (жинсий етилиш) даври — 14 ёшдан 18 ёшгача. 17 яшарлик инкироз.

Л .С.Виготский уз асарларида ривожланишнинг хар бир даврининг узига хос хусусиятларига чуют илмий таъриф бера олган. ТадКИКOТчи шахснинг ривожланишида энг мухим рухий янгиланишлар юзасидан хам илмий, хам амалий ахамият касб этувчи мулохазалар билдирган. Бирок унинг фикрлари ичида ута мунозарали, бахсбоб Уринлар талайгина. Хозирги замон психология фанида Л.С.Виготскийнинг шахснинг ривожланиши назарияси илмий, тарихий, ижгимоиЙ ахамият касб этади, тараккиётни келтириб чикарувчи инкирозларнинг роли тУгрисидаги мулохазалари ва олра сурган Е0ЯЈЮРИ шу куннинг талаби билан хамохангдир.

Собик шуро психологиясининг Йирик намояндаси, Л.С.Виготскийнинг шогирди Л.И.Божович ииХС ШЖЛЈЮНИШИНИ муайян даврларга бУлишда мотивларга асосланади, Шунинг учун бу ёндашувни М0“ТИВаЦИОН деб ЮРИТИШ мумкин. Л.И.Божович мулохазасига биноан, шахснинг ШаКЛЛЕ[НИШи ушбу даражалардан иборат: биринчи боскич — чакалоклик — тутилгандан то ёшгача, иккинчи боскич — М0ПтВшИОН тасаввур — ёшдан 3 ёшгача, учинчи бОСКИЧ — «Мен»ни англаш даври — 3 ёшдан 7 ёшгача, тУртинчи боскич — ИЖ-тимоиЙ жонзод эканлигини англаш даври — 7 ёшдан П ёшгача, бешинчи боскич: а) уз-узини англаш даври — 12 ёшдан 14 ёшгача, б) уз Урнини белгилаб олиш (топиш) даври — 15 ёШдаН 17 ёшгача.

Л. И.Божович шахс шаклланишининг хар бир боскичини психологик тавсифини бериб, уларни келтириб чикарувчи омиллар, манбалар, турткилар, механизмлар негизини очиб беришга каракат килган. Олима фикрининг йУналиши ШИХС психологияси билан узвий 60FJMk бУлиб, мотивацион ёндашувга бевосита Тц,ЛИЛ ва шарк бУйсундирилган.

Д.Б.Элькониннинг шахс шаклланиши классификацияси етакчи фаолият назариясига (А.Н.Леонтьев таълимотига) асосланиб, кар бир тараккиёт палласида у ёки бу куринишдаги фаолият устунлик Килиш эхтимолига суянади. Инсоннинг шахс сифатида камол топиши жараёнидаги етакчи фаолият роли ушбу назариянинг асосини ташкил килади.

Д.Б.Эльконин шахс шаклланишини куйидаги боскичларга ажратади:

1)       гудаклик даври — турилгандан то 1 ёшгача; асосий фаолият — бевосита эмоционал мулокот;

2)       илк болалик даври — Г ёшдан то З ёшгача; асосий фаолият — предмет бутан манипуляция (нозик каракат) Килиш;

 З) мактабгача даври — З ёшдан то 7 ёшгача; асосий фаолият — ролли Уйинлар, асОсИЙ фаолият — Укиш;

4)       кичик Усмирлик даври — 10 ёшдан то 15 ёшгача; асосий фаолияти — шахсий ички (интим) мулокот;

5)       капа усмирлик ёки илк Успиринлик ёш даври — 16 ёшдан то 17 ёшгача; асосий фаолият — Укиш-касб танлаш.

Д.Б.Элькониннинг шахс шаклланиши боскичлари муайян куламдаги психологлар томонидан илик карши олинишига карамасдан, маклум даражада мунозарабоб уринлар йУк эмаслиги эътироф килинди. Бизнингча, хар бир даврнинг узига хос хусусиятлари факат алохида

ОЛИНГЕIН фаолият доираси таъсири билан чегараланиб колмаслиги, балки оралик боскичлари хам мавжудлиги ва ундан келиб чиккан холда рухий янгиланишлаРДа хам Узгариш бУлиши эхтимолдан холи эмас. Шунга карамасдан, Д.Б.Элькониннинг мазкур назарияси психология фанида, айникса, ёш даврлари психологиясида энг оммабоплардан бири бУлиб колмоџа.

Болалар психологияси фанининг йирик намояндаси А.А.Люблинская шахс тараккиётини муайян боскичларга ажратишда педагогик психология П0ЗИЦИЯСИД{1Н турган холда фаолият нуктаи назардан унга ёндашади, маълум даврларга ажратади ва уларни атрофлича шармаб беришга интилади.

1.   Чакалоклик даври — тугилгандан то бир ойликкача.

2.   Кичик макгабгача даври — 1 ойдан то ёшгача.

З. Мактабгача ёшдан олдинги давр — 1 ёшдан то З ёшгача.

4.   Мактабгача ёш даври — З ёшдан то 7 ёШМЧа.

5.   Кичик мактаб ёшидаги Укувчилик даври — 7 ёшдан то 11 (12) ёшгача.

б. Урта синф Укувчиси даври (Усмирлик) — 13 ёшдан то 15 ёшгача. 7. Юкори синф Укувчиси даври — 15 ёшдан то 18 ёшгача.

Педагогик психологиянинг таникли намояндаси В.А.Кругецкий инсоннинг онтогенетик тараккиётини мана бундай боскичлардан таркиб топиш эхтимоли мавжудлигини асослаб беришга каракат килади:

1.    Чакалоклик (тугилгандан то 10 кунликкача).

2.    Гудаклик даври (10 кунликдан то ёшгача).

З. Илк болалик даври (l ёшдан то З ёшгача).

4.  Борчагача бУлган ёш давр (З ёшдан то 5 ёшгача).

5.  Борча ёш даври (5 ёшдан то•7 ёшгача).

Ъ. Кичик мактаб ёши даври (7 ёшдан то 11 ёШгача).

7. Усмирлик ёши даври (ll ёшдан то 15 ёшгача).

Негадир мухллифларнинг аксарияти онтогенезда шахснинг ривожланишини колган боскичларини кисобга олмайдилар.

Хозирги замбн психологиясининг таникли ВжИЛИ А.В.Петровский инсон тараккиётига шахсни таркиб топтиришнинг социал-психологик нуктаи назардан ёндашиб, узига хос оригинал классификациясини яратади. Ушбу назария негизида юксалиш, етукликка интилиш РОЯСИ ётганлиги сабабли болалик, Усмирлик, успиринлик даврлари ётади, холос. А.В.Петровскийгача ПСИХОЛОГЈ№Р тараккиётнинг бир текис жихатини олиб Урганган бУлсалар, бундан Уларок у шахс шаклланишининг просоциал (ижтимоий коидаларга риоя килиб) ва асоциал (аксижтимоий) боскичлари мавжуд бУлиши МУМКИНЛИГИНИ дал иллаб беришга харакат килади. Шунинг учун тараккиёт учта макрофазадан иборат экаНЛИГИНИ шар»лаб, унинг биринчи тури болалик даврига тугри келиб, ижтимоий мухитга МОСЛтпИШ, куникиш (адаптация), иккинчиси — Усмирларга хос индивидуаллашиш (индивидуализация), учинчиси — Успиринлик, яъни етукликка интилиш даврида индивидуал холатларни мувофиклаштириш (бирлаштириш) хусусиятлари билан тавсифланади. А.В.Петровскггй шахснинг шаклланишини Ю'йидаги боскичлардан иборат бУлишини таъкидлаб угади:

1.   Илк болалик (мактабгача ёшидан олјЛИНГИ давр) — турилгандан то З ёшгача.

2.   Бори ёши даври — З ёшдан то 7 ёшгач..

З. Кичик мактаб ёшидаги ую•вчи даври — 7 ёшдан то 11 ёштча.

4.   Урта синф Уујвчиси (Усмирлик) даври — ёшдан то 15 ёшгача„

5.   Юкори синф укувчиси (ил Успиринлик) даври — 15 ёшдан то Р ёшгача.

А. В, Петровскийнинг классификацияси канчалик такомил даражада бУлмасин, тараккиётнинг оралик боскичлари, уларнинг узига хос хусусиятлари мавжудлигини эътироф этишга мойилдир. Чунки ижтимоий коидаларга биноан Усишми ёки аксилижтимоийми, унта карамасдан, хар икки йУналишнинг хам оралик жабкалари бУлиШИ элтимолдан холи эмас, лекин бу РОЯНИ чуюррок шармаб бериш жоиз.

Д.И.Фельдштейн классификацияси хам шахсга ижтимоий ёндашувга асосланган бУлса хам, „текин у А.В.Петровскийникидан кескин Фарк килади. Д.И.Фельдштейннинг фикрича, инсонни шахс сифатида ШЖ.ЛЈШНИШ жараёнида иккита катта тараккиёт боскичини босиб угади, улардан бири — «Мен жамият ичида» деган иборат бУлиб, у узига куйидаги ёш боскичларини камраб олади:

1)       илк болалик — ёшдан З ёшгача,

2)       кичик мактаб ёшидаги Укувчиси даври — 6 ёшдан то 9 ёшгача, З) юкори синф Укувчиси даври — 15 ёшдан то 17 ёшгача.

Шахс тараккиётидаги иккинчи позиция «Мен ва жамият» деб номланиб, у куйидаги ёш боскичларига тааллуџидир:

1)       гУдаклик — тугилгандан то 1 ёшгача;

2)       мактабгача ёшдаги болалар — З ёшдан б ёшгача; З) Усмирлар — 10 ёшдан то 15 ёшгача.

Д.И.Фельдштейн бОШКа тадкикотчилардан фарыли Уларок, усмирлик даврини уч боскичга ажратади. Унинг мулохазасига кура, биринчи боскич (10—11 ёш) узига муносабатни кашф килишдан иборат бУлиб, узини иЮХС сифатида кис килиш ва катъий карорга сЛИШ билан ЯКУНЈТНЦИ. Иккинчи боскич 12—13 ёшдаги Усмирларни уз ичига олиб, бир томондан, узини шахс сифатида тан олиш, иккинчи томондан, узига салбий муносабатда бУлиш хусусиятига эга. Учинчи боскич 14—15 ёшли капа ёшдаги капа Усмирлардан иборат бУлиб, тезкорликда уз-узини бахолашга мойил муносабати билан тавсифланади.

Болаларда «Мен жамият ичида» позицияси илк болалик, кичик мактаб ёшидаги, ЮКОРИ синф Уу€увчилик даврларида фаоллик кенг куламда КУ,лоч ёяди, чунки мазкур тараккиёт боскичида фаолиятнинг амалий предметли жихатлари жадал усища бУлади. Уларда «Мен ва жамият» позицияси вужудга келиши мактабгача тарбия ёши, усмирлик даврларига тугри келиб, улар томонидан ижтимоий хатти-харакатларнинг нормалари ва коидаларини Узлаштириш, шахслараро муносабат Урнатиш, узаро мулокотга КИРИШИШ хусусияти билан тавсифланади. Ана шу мураккаб социал-психологик холатларга асосланган холда Д. И.Фельдштейн боланинг ижтимоий тараккиётида унинг жамиятга нисбатан муносабатининг асосий (бош) ва оралик тоифаларга ажратади. Болада жамиятга нисбатан оралик муносабатнинг шаклланиши ИЖТИМОИЙПШУВ, индивидуаллашувнинг таркибий кисмларини эгаллаш ва бир даврдан иккинчисига утиши натижасида юзага келади. Асосий (бош) муносабат — шахснинг ривожланишида кескин силжиш нукталарининг пайдо бУлиши, ички сифат Узгаришларининг вужудга КеаГIИШИ ва унда янги хислатларни таркиб топишининг махсулидир.

Шуни алохида таъкидлаб утиш керакки, Д. И.фельдштейннинг Ша,ХС ривожланиши назарияси онтогенезда юз берадирдн барча психологик холат ва фазилатни изомаб бериш ИМКОНИятш-а эга эмас. Лекин у таълим-тарбия сифатини 0ШИРИШГа ва такомиллаштириш жараёни (фаолиягги)га ижобий таъсир Утказиш хусусияти билан амалий ахамият касб этади.

Шундай килиб, хамдустлик мамлакатлари психологлари томонидан бир катор пухта илмий-методологик негизга эга бУлган шахснинг ривожланиши назариялари ишлаб чикилган. Уларнинг аксарияти онтогенезда шахснинг шаклланиши конуниятларини очишга муайян хисса булиб хизмат килади, амалий ва назарий муаммоларни ечишда кенг кУламда кулланилади. Аммо онтогенезда шахснинг шаклланиши ва ривожланиши хусусиятларини акс эпирувчи назария яратиш мавруди етиб келди.

5. Собик шуро психологиясида шахс таърифи

Умумий психология фанида шахснинг [ГЮКЛЈИНИШИ ва ривожланиши конуниятлари хамда уларнинг механизмлари тадкик этилади.


Бу борада психологлар томонидан шахсга нисбатан турлича таъриф берилган ва унинг тузилишини узига хос тарзда тасаввур КИЛИШГан. Куйида муаллифларнинг айримларига кискача тУхталиб Утамиз.

ХГ,Ковалевнинг фикрича, шахс — бу ижтимоий муносабатларнинг хам объекти, хам субъектидир. А.Н.Леонтьев ушбу масалага бошкачарок ёндашиб, унта шундай таъриф беради: ИјаХС — бу фаолият субъектидир. К.К.Платоновнинг талкинига биноан: жамиятда уз ролини англовчи, ишга лаёкатли, ярокли аъзоси шахс дейилади. Бу муаммо мохиятини чукуррок очишга каракат килган СЛ. Рубинштейн таърифича, шахс — бу ташки таъсирлар йУналишини Узгартирувчи ички шарт-шароитлар мажмуасидир.

Психология фанида бир-бирига якин, лекин айният бУлмаган тушунчштар Олланилиб келинади, чунончи: одам, шахс, ИНЩ4ВРЩУ'Ш1лик. Уларнинг мохиятини аникрок изоклаб бериш учун хар бирининг психологик табиатини тахлил КИЛИШ максадга мувофик.

1.       Одам: сут эмизувчилар синфига дахлдорлик, биологик жонзод экаНЛИГИ одамнинг узига хос хусусиятидир. Тик юришлик, Олларнинг мехнат фаолиятига МОСЈЮШТНЛИГИ, юксак тараккий этган мияга эгалиги, сут эмизувчилар таснифига кириши унинг узига хос томонларини акс эттиради. Ижтимоий жонзод сифатида одам онг билан '€уролланганлиги туфайли борликни онгли акс эттириш обилиятидан ташкари уз КИЗИКИШЈИРИ ва эхтиёжларига мутаносиб тарзда уни Узгартириш имкониятига хам эгадир.

2.       Шахе. Мехнат туфайли хайвонот оламидан ажралиб ЧиК№Н ва жамиятда ривожланувчи, тил ёрдами билан, бошка кишилар билан мулокот (муомала)га киришувчи одам шахсга айланади. Ижтимоий мохияти шахснинг асосий тавсифи хисобланади.

З. Индивидуаллик. Хар кайси инсон бетакрор узига хос хусусиятларга эга. Шахснинг узига хос кирраларининг мужассамлашуви индивидуалликни вужудга келтиради. Индивидуал шахснинг интеллектуал, эмоционал ва иродавий сохаларида намоён бУлади.

Собик совет психологиясида энг куп таркалган шахснинг тузилишига оид материаллар билан кискача танишиб утамиз.

СЛ. Рубинштейн бУйича шахс куйидаги ТУЗИЛИШГа эга:

1.        Йуналганлик — эхгиёжлар, кизикишлар, идеаллар, эътикодлар, фаоЛИЯТ ва хулкнинг устувор мотињлари камда дунёкарашларда ифодаланади.

2.        Билимлар, кУникмалар, малакалар — каёт ва фаолият жараёнида эгалланади.

З. Индивидуал типологик хусусиятлар — темперамент, характер, кобилиятларда акс этади.

К.К.Платонов таълимотига кура, шахс тУ'ЗИЛИИји куйидаги шаклга эга:

1. ЙУналганлик остгузилиши — шахснинг ахлокий киёфаси ва муносабатларини бирлаштиради. Ундан каракатчанлик, баркарорлик, жадаллик, кулам (хажм) даражаларини фарклаш лозим.

П. Ижтимоий тажриба остгузилиши — таълим воситасида, шахсий тажрибада эгалланган билимлар, кУникмалар ва одатларни камраб олади.

Ш. Психологик акс эпириш шакллари осттузилиши — ижтимоий турмуш жараёнида шаклланувчи бИЛИШ жараёнларининг индивидуал хусусиятлари.

lV. Биологик шартланган остгузилиш — мия морфологик ва физиологик хусусиятларига муайян даражада 60ГЈIИК бУлган патологик узгаришларни, ёш, жинс хусусиятларини ва унинг ТиПолоГик хосиятларини бирлаштиради.

А. Г. Ковалев талкинига биноан, шахс мана бундай тузилишга эга: 1. Йуналганлик — вокеликка нисбатан инсон муносабатинй аниклайди, унта узаро таъсир этувчи хар хил хусусиятли гоявий ва амалий установкалар, КИЗИКИШЛщ), экгиёжлар киради.

Устувор йУналганлик шахснинг барча психик фаолиятини белгилайди.

2. Имкониятлар — фаолиятнинг муваффакиятли амалга ошишини таъминловчи тизим. Узаро таъсир этувчи ва узаро 60FJIl4k бУлган турлича кобилиятлар.

З. Характер. Ижтимоий мухитда плаХСНИнг хулк-атвор услубини анимаЙДИ. Одамнинг рухий хаёти ШаКЈIИ ва мазмуни унда намоён бУлади. Характер тизимидан иродавий ва маънавий сифатлар ажратилади.

4. Машклар тизими. Хаёт ва фаолият, каракат ва хулк-атворни тузатиш (коррекциялаш), узини узи назорат килиш, узини узи бошкаришни таъминлайди.

б. Шахснинг психологик тузилиши моделлари таллили

Психология фанида системали ёндашувга оид тадкикотларнинг кУрсатишига караганда, хар кайси тизимнинг тавсифи сифатида унинг тузилиши кабул килинади. Одатда, яъни структура — бу объектнинг бир катор таркиблари Уртасидаги унинг яхлитлиги, узига узининг айниятлашувини таъминловчи баркарор ички алокалар мажмуасидир.

Биз шахс структураси, яъни тузилиши муаммосини баён, талкин

КИ-пишда таянч ва жабка, компонент тушунча тарикасида яхлит тузилишнинг нисбий мустакил кисмидан, тамилнинг бирлиги сифатида элемент тушунчасидан (атамасидан), кар кандай контекстлардан яхлитлик хусусиятини акс эпирмаса хам улардан фойдтланамиз. Бундай тафовут (фарк) Ul[lXC хусусиятларини яхлит колда мукаммал очиш учун таркибий тизимли ва элементли-тизимли даражаларини намоён этиш учун муглако зарур.

Шахснинг тузилиши тУгрисидаги муаммо узининг долзарблиги билан фаннингтадкикот доирасидан, предметидан ташкари чикади. Шахс тузилишига оид илмий тасаввурларнинг яратилиши, ишлаб чикилиши яхлит назариянинг зарурий шарти хисобланиб, инсоннинг ижтимоий мохияти кирраларини очиш имкониятига эгадир. Худди шу боисдан психологияга фалсафа, педагогика, тиббиёт сингари фанларнинг намояндалари томонидан уни мухокама Килиш намоён бУлаётганлиги туфайли унга КИЗИКИШНИНГ юксаклигидан далолат бермокда.

Психология Фани шахс структурасининг моделини яратишга бошка фанлардан изчилрок киришади, унинг табиатини акс эпириш имкониятига эришади, натижада у психология муаммолари мажмуасида марказий урин эгаллади. Психология олимлари томонидан тадкикот килинаётган долзарб муаммолар билан шахс тузилишига оид масала у ёки бу жабкаси оркали узвий бомикликка эга. Бу контекстда хулк мотивацияси, шахснинг типологиясини ишлаб чиКиш, шахсга таъсир Утказишнинг самарали йУл-йУрикдарини КИДИРИШНИ эслатиб УгишНИНГ узи кифоя.

Психология фанида шахсга структуравий ёндашиш бУйича энг салмокџти илмий изланишлар амалга оширилганлиги конуний холат бУлиб, хилма-хил шахс структурасининг модели яратилганлиги фикримизнинг ёркин далилидир. Бу борада Б.Г.Ананьевнинг фикрича, психологик ходисаларни аьџт (интеллект), киссиёт (эмоция) ва иродага ажратилиши инсон ПСИХОЛОГИЯСИДа структуравий ёНјЩШИШ тажрибасининг дастлабки куриниши бУлиб, унинг хакчиллиги купгина психологлар томонидан тан олинишидир. Б.Г.Ананьев структуравий ёндашишнинг бошка вариантлари тарикасида турлича психик ходисалар билан карама-карши алокаларнинг эътироф этилиши — психик актларнинг психик функциялар, онгнинг онгсизлик, тенденцияларнинг потенция,лар билан  таъкидлайди. Л.С.Виготскийнинг мулохазасига кура, инсоннинг психик функцияларини юксак, маданий, куйи, табиий турларга ажратишни киритиш мумкин, чунки уларнинг негИЗИДа таълим билан инсоннинг олий нерв фаолиятида биринчи ва иккинчи сигналлар систрмаси узаро таъсирининг ифодаланиши ётади.

Хозирги даврда психология фанида психологик ходисаларни психик жараёнларга, холатларга, шахснинг хусусиятларига ажратиш кабул киј1ИНГанлиги мухим ахамиятга эга. Бундай ёндашувнинг мавжудлиги БГАнаньев томонидан структуравий концепциянинг бир тажрибаси сифатида каралади. Бу вокелик «ходисаларни бир катор жабкалари билан тулдиришга интилиш психофизиологик хусусият касб этиб, психик жараёнлар учун дастлабки материалларни тУплаш имкониятИнИ (идрок, тафаккур, эмоция, ирода) беради». Унинг фикрича, дастлабки материаллар, бир томондан, психик функциялар (сенсор, мне,МИК), хулкнинг, ИККИНЧИ томондан, элементар мотивлари (эктиёж, установка) хисобланади. Олимнинг мулохазасича, бу «шимчалар «генетик маъно касб этиб, физиологиядан мия механизмларини умумпсихологик ва нейрогуморал регуляторларини камраб олиш псиХОЛОГИЯГа Угишга имкон беради». Лекин ушбу структуравий ёндашувнинг махсус психологик деб карашдан катьи назар, хозирги замон синтетик инсоншунослиги учун умумий ахамиятли жижатни юксакликка кУтаришга кодир эмас.

Юкорида таъкидлаб Угилган психик ХО,диса-ларнинг турли куриНИШЈТРИНИ феноменларга ажратишнинг конунийлиги бУйича бакс юритмасдан туриб, жумладан жараёнларга, холатларга, хусусиятларга бУлинишдан куз юмиб, ушбу категориялар, уларнинг турлича талкини шахс структурасининг таркибий кисмларига Тењ-лаШП1РИШ мумкин эмаслигини кайд этиш зарур. Чунки улар соф психологик аснода вакт ва фазо улчами бУйича аникликка эга эмасдирлар. Шунинг учун БТАнаньев томонидан киритилган илмий Ошимчалар умумпсихо„логик вазиятни кескин Узгартирищ имкониятига эга бУлмаса-да, унинг айрим томонларини тУлдиришга эга.

Шахс тузилишининг моделини ишлаб чикишдаги мухим кийинчиликларнинг энг асосий сабаби кар хил нуктаи назарлар мавжудлигида ёркин намоён бУлади, улар «шахснинг тузилишига кура, субстанционал ва идеал, ирсий ва эгаллаганлик, ижтимоий ва психологик, соматик ва психологик томонларига эга» (В.М.Баншиков). Мулохазадан кУриниб турибдики, бунда Ша№нинг «субстанционал томони»ни ирсий, турмушда эгаллаганлик, соматик жабхалар билан таккослаганда мустакил структуравий таркиб сифатида алохида реалликка эга эмас. Бундай талкин бирон-бир психологик ходисани турлича нуктаи назардан изомаш билан боглик бУлиб, яккахол, яъни индивидуал вокелик (реаллик) устида гап бораётганлигини билдиради.

Психология фанида Олланилиб келинаётган ва нисбатан баркарорлашган шахсни йУналганликка, темпераментга, характер ва кобилиятларга бУлиш етарли даражада кескин эьтирозларга сабаб бУлаётгани йУк. Шунинг учун КУпгина психологлар умумий тизимнинг мажмуасини ташкил килувчи мураккаб хусусиятларнинг тузилиши сифатида карайдилар ва шахснинг яхлит тавсифини ифодалайди, деб тушунадилар. А.Г.Ковалевнинг фикрича, темперамент табиий (ирсий) хусусиятларнинг тизимини билдириб келади, йУналганлик — эктиёж, КизиКиш, идеаллар тизими, кобилиятлар — интеллектуал, иродавий ва эмоционал хислатлар ансамбли, характер — хулк-атвор усулларининг ва муносабатларининг синтезидир.

Юкоридагилардан кУриниб турибдики, ШахСНИНГ мураккаб тузилишга эга бУлган куп киррали хусусиятлари, фазилатлари, хислатлари узаро бир-бирларининг ичига сингиб кетганлиги натижасида табиий, эмоционал эхтиёжлар, муносабатлар, хулк-атвор усуллари турисидаги муложазалар умумлашмалар умумлашмасидир. Чунки кизикишлар ва идеалларни интеллектуал, ЭМоЦИоНШт, иродавий хусусиятларисиз тасаввур КИЛИШ мумкин бУлмаганидай, муносабатлар ва хуляатвор усуллари хам алокида кукм суриши райритабиий колатдир.

Б.Д.Паригиннинг фикрича, шахснинг статик тузилишга фидагилар КираДИ*.

1)   умуминсоний психологик хусусиятлар;

2)   миллий, касбий, ИКТиСОДиЙ, сиёсий, синфий бирликка алокадор ижтимоий узига хос хусусиятлар;

З) шахснинг индивидуал бетакрор хусусиятлари. Бизнингча, олим томонидан таъкидлаб Утилган хусусиятларнинг хар кайсиси шахс психикасида мавжуд булиб, улар алолида хислатлар гуруки кУринишига эга эмасдирлар.

Юкорида тамил КИЛИНГаН моделларнинг кеч кайсиси системали ёндашув доирасидаги хозирги замон ШиС структураси тугрисидаги моделга мос келмас эди. Ушбу моделларнинг таркиб (жабха)ларида нисбий мустакил бирлик хусусияти акс топмаганлиги туфайли бир вазиятда улар узаро тобе элементларга, иккинчи ходисаларда эса такрорий хислатлар кУринишига Ухшаб кетади. Шунингдещ, шахс тузилиши умуман муайян назарий ёки амалий ахамиятга эга «гомон (жабка)лари билан ажралиб турмайди. Шунинг учун таъкидланган кеч бир модель психологик мохиятини узида акс эпирувчи, жамият аъзоси сифатидаги инсоннинг типиклик ва индивидуаллик киёфаларини тамил килишнИ таъминлай олмайди.

Узок чет эл психологларининг LljaXC тузилишининг мохиятини очиб беришга каратилган купгина ёндашувлари хам юксак кУрсаткичларга эришмаганлиги туфайли бу масалани ёритиш учун кескин Узгариш киритилмади. Г.ОЛЛПОРТ, Г.Мюррей, Р.Линтон, К. Роджерс, А. Маслоу ва бОШКа олимларнинг яккол ИТХСНИНг психологик мохиятини тушунчалар тизими ёрдами билан хаспУшлаши ижобий изланиш тарзида узига тортади, лекин унда и_юХС «кундалик турмушимизда биз билган шахснинг айнан тимсолидир», деб таърифланади.

Мазкур ижобий эзгу ниятларни амалиётда карор топтиришга шахснинг тизими ташкилий томонини бахолай олмаслик ва ички омиллар ролини бир томонлама ОРТТириш ХОЈТТИ тУскинлик КИ,лади. Жумладан, Р.Линтон шахс ТузиЛИШИНИ «индивидуумга алокадор психик холатлар ва ходисалар «гаШКИјлиЙ агрегати», деб талкин килишни таклиф килади, бунинг натижасида уларнинг шунчаки ЙИМНДИСИ юзага келади, холос.

Таниџи АКШ психологи Г.()ллпортнинг фикрича, шахс «ички тизим», «динамик Курилма», «Мен», «кандайдир метапсихологик Мен» узида олдиндан максад ва диспозИЦИЯНИ акс эттирувчи, инсон тафаккури ва хулк-атворида мутаносиб равишда карор топтирувчи жонзотдир». Худди шу боисдан шахснинг синфий-тарихий жихатдан яккол бахоланиши очилмай колади, ижтимоий тамил Урнини психологик талкин эгаллайди чамамда.

Психологлардан Т.Парсонс, Г.Мид ва бошкалар «шахснинг ролли тузилиши» номли КОНЦмЦИЯНИ ишлаб чикиб, одамнинг яхлит субъектив дунёсини, унинг психологик киёфасини диккат марказидан, идрок майдонидан четда колдирадилар.

Шунга карамасдан, собик шуро файласуфлари ва ПСИХологларИ шахснинг структурасига бирёклама ёндашишга баркам беришга интилдилар, унинг жамиятда бажарадиган ролини адолатли бахолаб, ижтимоий, ИЖТИМОИЙ-ПСИХО-логик, психологик тизимларда ролнинг турли контекстда максадга мувофик бажарилишини кУрсатиб утдилар, Бу контекстдаги асосий ёки бош муаммо ролларни интернализациялашнинг яккол психологик механизмлари, улар билан бог:лик бУлган нормалари, роллар уртасидаги психологик фармар, шахс тузИЛИШИДа мустахкам жой олган, унга нисбатан ташки омиллар; кузратувчилар тарзида сакланувчилар кисобланади.

Чет эл психологиясида олимлар диккатини кейинги йилларда шахс моделининг психоЛOГИК омиллари тортмокда, уларнинг асосий вариантлари Г.Айзенк, Р. Кэттелл концепциялари билан бевосита ботикдир. Мазкур концепциялар куп ёки оз микдордаги «омиллар» (Айзенкда улар 2—3 та, Кэттеллда эса 20 тадан зиёд)га асосланган булиб, улар муайян даражада умумлашган индивидуалликнинг ёки шахс киёфасини ифодаловчи, психологик хусусиятларни акс эттирувчи рухий тизимни кайд килишга суянади. Аммо туб маънодаги шахснинг психологик КОНЦепцияси хам индивидуаллик киёфаларини хакикий ижтимоий-психологик мохиятини очиш имкониятига эга эмас, чуни хусусиятларнинг конуний равишдаги узаро алокалари тавсиф килинмай колинган.

Таъкидланган парадокс системаси ёндашув позицияси оркали изохланиши мумкин, лекин яхлит ТизиМНИнГ тавсифисиз айрим КомПонентларнинг мазмундор таснифини амалга ошириш имконияти йУк. Дархакикат шунинг учун «инсоннинг ижтимоий-психологик хусусиятлари ёки алохида психологик тизимдан келиб чиккан холда мажмуа» деб аташга суяниб иш юритиш оркам кеч кандай «шахс тузилияратиб бУлмайди.

Шахснинг динамик тузилишидаги моделлари собик совет психологлари тахмин килган кийинчилиюЩ)нинг олдини ОЛИШ мазмунида ифодаланган.

Б.Д.Паригиннинг катъий асосланиб айтишига кура, шахснинг динамик структурасининг етакчи (фаркланувчи) аломати яКК0л вакт оралимга бОЕЛИКЛИГИ, ШиХС фаолияти ёки психиканинг муайян холатига алокадорлигидир. Шахснинг динамик структурасининг икки асосий жабкага тааллуклигига, яъни психик холатларга ва хулкка ишора килган Б,Д.Паригиннинг мулохазасича, шахснинг кайфияти ёки психологик жикатдан узининг тайёргарлик хислати юксак ахамиятли ЯНГИЖТНИШДИР.

Олимнинг талкинига кура, психологик тайёргарлик — бу интеграл структуравий тузилмадан иборат бУлиб, муайян вакт оралигида инсон психикасининг жисмли йУналганлик даражаси ва тоналлигини тавсифлайди. Психологик тайёргарлик узининг тузилиши бУйича уч хил жабхани камраб олади (константли, долзарбли, вазиятли) ва фаолиятда мухим функцияларни бажаради: а) муайян вакт бирлигида индивид томонидан кайта ишланувчи ва идрок килинувчи барча жорий ахборотларнинг аккумуляторщ б) инсон фаоллигининг тонизатори ва регулятори; в) фаолият ва ахборотни кабул Килиш установкаси; г) шахснинг кадриятга йУналганлик омили хисобланади, Инсон хаёти ва фаолиятининг у ёки бу лахзаларида психикасининг (компонентлари) таркибий кисмлари билан содир булишликнинг психик тайёргарлиги синтетик равишда бирлашгандир. Бу муаммо паригинчасича, психик тайёргарлик психик холатларнинг доминантлиги деган тушунчага ЯКинлашиб колади. Вахоланки, шахснинг динамик ва статик тузилиши муносабатини хисобга олмайди, психологик тайфгарликнинг микдорий тавсифи йУлларини кУрсатиб Утмайди, натижада унинг кУлами чексизга айланиб колади.

КК. Платонов ТОМОНИ,даН илгари сурилган шахснинг динамик функционал ТУЗИЛИШИ (структураси) капа кизикиш уйротади. Олим шахс хусусиятларининг барча бойлигини камраб олуши, куп боскичли МОДиИНИ яратишга интилади. Шахс ТУзилишининг элементлари бУлиб, унинг хоссалари, хусусиятлари, киёфаси хисобланади. К.К.Платонов шахс ТУЗИЛИШИНИНГ турли томонлари билан узаро алокадор турт тузилишга ажратади:

1) шахснинг ахлокий киёфаси муносабати ва йУналганлик бирлаштирувчи ижтимоий шартланган остгуЗИЛИШ.

Бу ОСТТУЗИЛИШГа штокадор ШахсНИНГ хислатлари табиий майлларга бевосита богликлиги йУк ва тарбиявий йУл билан шакллантирилади;

2) тажрибанинг оспузилиши; унга таълимий йУл билан эгалланган билимлар, малакалар, кУникмалар, одатлар киради, аммо бу нарса шахс киёфасининг бИОЛОГИК шартланган таъсири остида кечади (К. К. Платонов).


З) шахснинг индивидуал хусусиятлари билан ШаРТ„лаНIЧIН баъзи психик жараёнлар (хотира типи, эмоционал каракат баркарорлиги кУрсаткичи, машкданиш Оли) билан шакллантирилади. Биологик гиаРТЈЮНГаН хусусиятларнинг таъсири янада аникрок кузга ташланади;

4) биологик шартланган осттузилиш биопсихик хусусиятларни, фазилатлар, темперамент...(шахснинг типологик хусусиятларини), жинсий ва ёш хусусиятлар, шунингдек, инсоннинг патологик Узгаришини бирлаштиради. Бу оспузилиш Мт.ШЏиНТИг)ИШ оркали шакллантирилади, миянинг морфологик ва физиологик хусусиятларига борлик. К.К.Платоновнинг фикрича, бу остгузилишга шахс киёфаси (хусусиятлари)нинг асосий жаб№шарини киритиш МУМКИН.

Кискача тамил килинган К. К. Платоновнинг ЦјаХС тузилишига оид концепцияси (назарияси) кенг куламдаги таьлим ва тарбшгамалиёти билан жипс алокаси туфайли узига тортади. Аммо муаллиф бу борада шахс ва инсон тУгрисидаги мулохаза юритганда унинг реал хусусиятлари ва холатларини яккол очиб бермайди. Маълумки, хозирги замонда бир-биридан сезиларли, деярли фарк,ланувчи талкинлар мкм сурмокда, кези келганда бакс предметини сунъий равишда Узгариш холлари учраб туради. Унинг асарларини Урганиш жараёнида, шахс тузилиши тУррисидаги мулохазаларда, шахснинг бу муаммоси функЦИОНал психологик — педагогик жабха эканлиги ойдинлашиб борщи, тренировка, машкланиш, таыим олиш йУли билан унда у ёки бу хислатлар шакллантирилади.

К. К.Платонов «шахснинг томонлари ва унинг осггузилиши» тушунчаларини синоним сифатида Олланилганлигини таъкидлаб, уни уоидагича изохдаб беради: «Шахснинг моддий жабхалари тУррисида эмас, балки функционал томонларининг узаро таъсири тУррисида гап боради». Бундан кУриниб турибдики, шахснинг компонентлари, унинг хусусиятлари, тузилиши НИМаНИ билдиради, деган муаммога жавоб топиб бУлмайди.

Юкорида таъкидлаб Утилган ходисаларни (вактни фазовий) баколаки онтологик аснода уз еЧИМИНИ топа олмайди. Чунки структура яхлит тузилма бУлганлиги туфайли у кеч качон жабка, томон ва жихатларнинг шунчаки мажмуасидан иборат бУлмаслиги равшан. Бинобарин, остгузилиш тушунчасини талкин килишда умумий кабул КИЛИНган коидага кура нисбий жихатдан мустакил таркиблардан тузилганидан катьи назар, у бундан кенгрок яхлитликнинг кисми бУлиб кисобланади. Ана шу фикрдан келиб чиккан холда кјйидагиларни куз Унгига келтириш мувофик: биринчидан, шахснинг ижтимоий сифатлари уз холича сурмайди, балки яккол нерв системасида кайд КИЛИНади, яъни табиий-биологик механизмлар ёрдами билан амалга ОШЦИ. Иккинчидан, биологик шартланган шахс сифатларининг аксарияти фило ва онтогенезда бевосита ижтимоий Шарт-шароитларНИНГ татьсири остида шаклланади. Шунинг учун биологик шартланганликнинг ижтимоийликдан ажратишни узи ута мураккаб бУлиб, амалий ждатдан генотип билан фенотип Уртасида демаркацион (французча demarcation — к.тљиЙ чегара) чизик утктзиш мумкин эмас. УЧИНЧИдан, на биологик, на ижтимоий шартланган сифатлар, фазилатлар, хислатлар инсон томонидан эгалланаётган тажрибадан ташкарида намоён бУлиши кузатилмайди. Шунингдек, инсоннинг Узлаштирадиган билимлари, малакалари, кУникмалари, одатларининг узига хослиги унинг шахсидаги нуксонлар компенсацияси купинча ахлокий йуналганлик ва майлларга бортик. ТУртинчидан, алохида олинган билим жараёнларининг типологик хусусиятлари билан шартланган шахс фазилатларини узаро бир-биридан ажратиб тамил КИЛИШ хам райритабиий холатдир. Юкоридаги мулохазаларнинг барчаси шахсда намоён бУладиган хислатларида уз таъсирини, изини колдиради.

Худди шу боисдан К.К.Платонов томонидан тавсия килинган осттузилишнинг табиий яккол шахс тузилмаси мажмуаси сифатида кабул килиш уга бахслидир. К.К.Платонов бУйича шахснинг турт «остгузилиги» жабкалари хисобланади, чунки турли контекстдаги уларнинг хар кайсисига шахс фазилати тарикасида караш ва ШУНДа унинг интеграл тизимини бахолаш мумкин.

В.С.Мерлин хам шахснинг тузилиши масаласига алохида ахамият берган олимлардан бири саналади. Унингча, Шт<СНИНГ кисмларига ажратиб талкин килинмайдиган жабха (компонент) — бу унинг мслатларидир. Уларнинг хар бири муайян йУналганлик мохиятини узида мужассамлаштирган бУлиб, шахс муносабатини акс этгиради. Шунга биноан шахснинг тузилиши деганда ВС. Мерлин инсоннинг уз-узига, узгаларга, межнатга у ёки бу муносабатини узида бирлаштирувчи шахс хусусиятларинингташкилий ва узаро алокадорлигини англатувчи узига хос «симптомокомплекс»ни тушунади.

Олимнинг муаммога бундай ёндашуви гУёки жуда Уринли, тула ашёвий далилий тасаввурни вужудга келтиради. Шахс трилиши муаммосини узил-кесил хал Килиниши, ечимини топиш учун айрим шартларга риоя этилиши лозим. Биринчидан, «ијаХСНИНГ муносабати» тушунчаси мохиятини яккол очиш, иккинчидан, шахснинг хусусиятлари тугрисидаги тасаввурларни деталлаштирган холда ишлаб чИкИш даркор. В.С.Мерлиннинг фактлар констатациясига биноан «симптомокомплекс» шахс тузилишининг баёний ва статик тавсифини билдиради, холос», холбуки шундай экан «мазкур ижтимоий шароитларда п,кТХС ТУЗИЛИШИнинг ривожланиши ва юзага келиши конуниятлари» Урнатилиши жоиз.

КУпгина психологларнинг карашларида шахснинг ижтимоий-психологик тавсифи киёфасининг ТУЗИЛИШида етакчи роль Уйнаши ва кайд этиши таъкидланади. Шу жумладан, тадКИКОТЧИ Н.И.Рейнвальднинг фикрича, ШаХСНИНГ тузИ.ЛИШи ва унинг хар бир киёфаси (хислати) уч мезон асосида тамил КИЛИНИШИ жоиз:

1)  ориентировканинг даражаси ва англанганлик хусусиятига;

2)  у ёки бу эхтиёжий холатларни харакатлантиришнинг хусусияти хамда ташкилийлиги;

З) пайдо бУлишнинг жадаллиги, жиддиЙЛИГИ ва зУрикишга, яъни инсоннинг ЭМ0ЦИОНш1 иродавий, бИЛИШГа оид сифатлари нуктаи назарига ва бошкалар.

Н. И. Рейнвальднинг изоклашича, фаолиятнинг регуляциясида психик функцияларни умумлашган гурухлаштириш уларнинг уч Улчовли (мезонли) таснифининг акл (интеллект), лиссиёт (эмоция) ва ирода мохияти зиммасига ТУШИШИ шахс тузилишини темперамент, характер ва кобилиятларга, иккинчи томондан эса экстраверсия, интроверсия омилларига ажратишга баржам беради.

Н.И,Рейнвальднинг ушбу ёндашуви А.Р.Луриянинг мия фаолия-

тининг уч блокли роли таснифига бевосита мос тушади, чунончи, акл (интеллект) куп холларда информацион блок оркали амалга ошади, ирода (ташкилийлилик) программалаштириш блоки билан, хилма-хил эмоционал холатлар (хиссиёт) юзага келишининг негизида «энергетик» блок ётади. Акл, хиссиёт, ирода ва уларни рУёбга чикарувчи миянинг блоклари, харакатлантирувчиларни эмас, балки узаро узвий 60FJIV1k бУлган инсоннинг атроф-мухитга нисбатан муносабатининг уч лахзасини англатади.

Хуллас, карашларнинг ранг-баранглиги муаммо ечимининг хар хил вариантлари, инвариантлари, модификациялари, модуллари ва моделлари бир даврнинг узида кукм суришини таъминлайди хамда системали ёндашув мажмуаси юзага келиши учун пухта негиз, механизм ва баркарор манба хозирлайди.

7. ХМ аср одамлари

Одамзод муаммоси азалий долзарблиги билан бошка инсоншунослик категориларидан кескин ажралиб турган ва бундан кейинги инсоннинг ижтимоий-тарихий тараккиётида хам худди шундай юксак нуфузга эга бУлиб колаверади. Жамият мавжуд экан, унинг кудрати, харакатлантирувчи кучи, моддий ва маънавий махсулот яратувчиси бУлмиш инсоннинг ахлоки, акл-идроки, юксак хис-туйгуси, иродавий фазилати, КОбИЛИЯТИ ва салохияти юзасидан янги маълумотларга эга бУлиш масаласи уз мавкеини асло йУкотмайди. Худди шу боисдан инсон шахси, унинг камолоти, унта таъсир этувчи ички ва ташки омиллар, фаолият, тажриба ва интилишнинг роли масалалари XXl асрда тщщикот этилишга мукгождир.

Инсон ШахсИНИ Урганиш масаласи билан фалсафа, психология, педагогика, социология, филология, тарих каби ижтимоий ва гуманитар фанлар шутулланади. Хозирги даврда инсон муаммоси аник, гуманитар, ижтимоий фанларнинг умумий тадкикот объектига айланиб бормокда ва бу жараён кейинги асрда янада жадаллашади. Шунга карамасдан, бир томондан, инсонни Урганишда дифференциация ходисаси юз бермоџа, иккинчи томондан, инсон тараккиётининг синтетик (бирикув) тавсифи бУйича интеграция холати кузга Таилланмокда. Инсон бир катор фанларнинг тадкикот объекти эканлиги ЙИГИК, ихчам, яхлит тарзда тасаввур этиш учун уни биосоциал ва социобиологик жижатдан Урганиш максадга мувофи1ф Маыумки, инсон хаёти ва фаолиятининг операционал (усул, услуб, УЮ'В, операция, куникма, малака, одат) механизми унинг онтогенезида функционал (харакатлантирувчи) механизмга усиб Угади, бинобарин, унда комилликнинг белгилари, аломатлари шаклланади, натижада у жисмоний ва маънавий камолот чУккисининг муайян даражасига эришади.

Муаммони инсон — жамият — табиат — турмуш муносабатлари нуктаи назаридан текширган жалон психологиясининг намояндалари Ш.Бюлер, А. Маслоу, К. Роджерс, Р.Оллпорт, В.Джемс, А. Гезелл, Л. Термен, Ж.Пиаже, А. Валлон, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Виготский, А.Н.Леонтьев, Б.Г.Ананьев каби олимлар одамнинг улар билан хар хил турдаги ва Оринишдаги каузал, структуравий, операционал, мотивацион, когнитив, фазовий ва маконий алокалар тизими мавжудлигини таъкидлаб Уггандир.

Жалон психологиясидаги турли назарияларга асосланган холда, биринчидан, инсон у ёки бу алокалар тизимига биноан биологик эволоция махсули сифатида Урганилади. Иккинчидан, ижтимоий-тарихий жараённинг хам объекти, хам субъекти тарикасида инсон шахси тадкикот килинади. Учинчидан, индивид (одамзод) муайян даражада ва кУламда Узгарувчан, биологик тараккиётнинг генетик дастурига асосланувчи алохида хусусиятли жонзод тарзида илмий жихатдан текширилади.

Бизнингча, инсоннинг жамият ишлаб чикаришининг етакчи ва асосий таркиби, бИЛИШ, коммуникация ва бошкарув жараёнининг субъекти, тарбиялаш ва тарбияланиш предмети сифатида тадкик этилиши мухим ахамиятга эга. Худди шу боисдан инсон ва унинг борлик, иж“гимоий жамият билан куп киррали, мураккаб муносабатга хамда алокага киришиши кјйидаги тарзда намоён бУлиши мумкин:

1.   Табиатнинг биотик ва абиотик омиллари — инсон.

2.   Жамият ва унинг тарихшТтараккиёти — инсон.

З. Инсон — техника, технология.

4.   Инсон — маданият, маънавият, кадрият ва рухият.

5.   Инсон ва жамият — ер ва фазо.

ХХ! асрда хам одам индивид, шахс, субъект, комил инсон сифатида психологик илмий тушунчалар негизида талкин КИЛИНИШДа давом эттирилади, лекин хар бир тушунча мохиятида ва кУламида сифат Узгаришлари юз бериши мумкин, чунки ташки ва ички омиллар, таъсир этувчилар, таъсирланувчилар устуворлиги йУкола боради.

Одамга индивид сифатида тавсиф беришда унинг ёш даври, жинсий ва индивидуал-типологик хусусиятларига асосланилади. Ёш даврнинг сифатлари онтогенетик, эволюция боскичларида изчил равишда намоён бУлади ва такомиллашув жараёнида уз ифодасини топади, жинсий диморфизм хусусияти эса уларга мутлако мос тушади. Индивиднинг индивидуал-типологик хусусиятига конституцион (тананинг тузилиши, биокимёвий индивидуаллик, яъни яккахоллик) холатлар, симметрия ва асимметрия жуфт рецепторлари, эффекторлари функЦИЯсИ киради. Бу хусусиятлар, холатлар, ходисалар, механизмлар ва хоссалар бирламчи хисобланиб, кужайра ва молекуляр тузилишнинг барча даражаларида иштирок этади.

Жахон психологияси тУплаган назарий ва амалий маыумотларга кура, ёщ, жинсий ва индивидуал-типологик хусусиятлар сенсор (субсенсор, субцептив), мнемик (хотира), вербал (суз оркали) ва мантик психофизиологик функцияларининг динамикаси хамда органик эктиёжлар тузилишини анимайди. Индивиднинг бу хусусиятларини иккиламчи деб атаб, уларнинг интеграцияси темперамент хусусиятларида ва тужа майлларда ифодаланишини таъкидлаб утиш максадга мувофик. Чунки юкоридаги сифатлар онтогенетик эволюция жараёндан иборат бУлиб, улар филогенетик дастурга асосланиб кукм суради. Еш даврга оид ва индивидуал Узгарувчанлик инсониятнинг ижтимоий-тарихий тараккиёти таъсири остида хар хил кУриЙишларда намоён бУлиши мумкин. Индивиднинг динамик хусусиятларига шахснинг ижтимоий мухитда вужудга келган сифатлари таъсир этиб, унинг индивидуал Узгарувчилиги омилини янада кучйтиради.

Инсоннинг шахс сифатида тавсифланишининг мучим психологик лахзаси унинг динамик хусусиятлари хисобланиб, жамиятдаги статуси (иктисодий, сиёсий, хукукий, мафкуравий негизга 60FJMk, яъни унинг жамиятда эгаллаган урни, нуфузи, мавкеи билан белгиланади) оркали ифодаланади. Статуснинг негизида эса камиша узлуксиз равишда узаро алокалар тизими ётади. Инсон бажариши лозим булган гурухий фаолият ва яккахол турмушга, касб-№унарга алокадор, ятьни касабавий, оиладаги хамда жамоадаги рОЛНИНГ ижтимоий функцияси, унинг муайян максадга, кадриятга, маънавиятга йУналганлиги, шахсни фаоллаштиради, натижада у барча жабхаларда иштирок этиш имкониятига эга бУлади. Статус, роль, кадриятга йУналганлик шахс хусусиятлари, сифатлари, фазилатлари, хосиятлари ва хислатларининг бирламчиларини ташкил этади, унинг тузилишида асос бУлиб хизмат килади. Шахснинг тавсифи фаолият, хулк мотивацияси хусусияти ва ижтимоий феы-атвор (оддий стереотипдан тортиб, то халк донишмандлиги намуналари) тузилишини белгилаб, унинг таркибидан иккиламчи аломатлар, белгилар сифатида жой эгаллайди. Шахснинг бирламчи ва иккиламчи сифатларининг узаро таъсирини бирлаштирувчи юксак самара тарзида инсон характери ва майллари юзага ке- лади. Инсоннинг шахс хислатларини ривожлантирувчи, уларни такомиллаштирувчи ва баркарорлаштирувчи асосий шак.л — унинг жамиятдаги хаёт Оли, муайян из КОЛДИРИШИ ва ижтимоий таржимаи холи хисобланади. Шахснинг халкига килган ХИЗ,маТИ унинг эъзозланишига, хатгоки миллий маънавий бОЙЛИК, тафаккур гулшани ва сарчашмаси даражасига кугарилиши мумкин.

Инсоннинг фаолият субъекти сифатидаги асосий тавсифлари каторига унинг бу сокадаги тараккиётнинг максули — онги (объектив фаолиятнинг инъикоси сифатида (ва фаолияти) вокеликнинг Узгартирувчиси тарикасида) киради. Инсон амалий фаолиятнинг субъекти тарзида унинг и_ЮХсиЙ фазилатлари ва хислатларини тавсифлабгина колмайди, балки мекнатнинг техник воситалари ва технологияси, уларнинг кучайтирувчанлик, тезлаштирувчанлик ва яратувчанлик функциялари сифатида тага келади. Амалий фаолият умуминсоний ва якка шахс тажрибасининг бир кисми тарикасида, эгалланилган, Узлаштирилган, пупа тажрибадан фойдаланиш сингари намоён бУлади. Назарий фаолиятнинг субъекти бУлмиш инсон узининг билимлари, касбий кУникмалари, амий малакалари билан тавсифланади, КЕЙСИ ки улар узига хос аломатлар тизими билан бевосита богликдир. Аклий фаолият ижодиёт даражасига усиб утиши натижасида ижодий максуллар, янгиликлар, конуниятлар вужудга келади ва жамият тарамиётини харакатлантиругчи кучига айланади. Аждодлар мероси ва авлодлар салохияти махсулларининг узвий богланиши назарий ва амалий фаолиятнинг узаро уйЕунлашувини такозо этади, вахоланки, кар иккала фаолият турида ижодийлик аломати, махсули иштирок килади, фан ва техника ривожини таъминлайди. Фаолият тажрибалар билан узвий борланса, унинг самарадорлиги, максадга йУналганлиги, амалга ОШИШ имконияти юксак босКичга кУгарилади.

Инсон хаётида ижтимоий ходиса сифатида армон мухим роль Уйнайди, уни фаолликка чорлайди, каракат килишга асосий туртки вазифасини бажаради. Армон инсон учун гУёки ушалмаган орзу, рамгин туй»тларнинг жонлашуви, комфортга интилишга даъват этувчи лиссиёт, ижтимоиЙ ва яккалол турмушни бахолаш мезони, фаолликка етакловчи мотив, эзгу ниятлар огушига тортувчи доимий туртки, локайдликнинг олдини олувчи ички рухий имкониятдир. Шахс учун эйдетик образлар канчалик ахамият касб этса, баркарор из колдирса, армон хам худди шундай хусусиятга эга бУлиб, улардан фарми Уларок доИМИЙлиГи, устуворлиги, максадга унд0ВЧИЛИГИ билан юкорирок нуфузга эга.

Инсоннинг субъектив хислатлари интеграциясининг юксак шакли ижодиёт (креация) хисобланиб, умумлашган имкониятлар тарзида кобилиятлар (истеъдод, ИКтидор), талант ва салохият вужудга келади.

Одамнинг субъектив хусусиятлари, хислатлари ривожининг асосий шакллари рухан тайёргарлик, старт, кульминация ва финиш саналиб, инсоннинг жамиятдаги ишлаб чикариш ва ИЖОДИёТ фаолиятларини белгилайди. Мазкур турт 60сКич, турт мезон, тараккиётни бахолаш тизими узига хос хусусиятлари, имкониятлари, суръати, давомийлиги билан бир-бирларидан хам сифат, хам микдор жихатдан ажралиб туради.

Жалон психологияси фанида инсон сифатлари (хислатлари, фазилатлари, хосиятлари)ни индивидуал, шахсга оид ва субъектив гурухларга аЖРатИЈIИШИ анъанавий ва касбий хусусиятга эга, чунки улар одамнинг яхлитлиги, бир бутунлиги, алохидалиги тавсифидан иборат бУлиб, бир даврнинг узида хам табиат, хам жамият жонзоди эканлигини англатади, Мазкур яхлитликнинг марзИ ипХСНИНГ ТУЗИЛИШИдир, унда нафакат инсоннинг асосий хислатлари узаро кесишади ва умумлашади, балки унинг ижтимоий ва шахсий кУникмалари муайян таркибга келтирилади, коидавий хусусият касб этади.

Бизнингча, индивид, шахс, субъект тараккиётининг тадкикотида 'фйидаги ижтимоий-психологик холатларга эътибор Килиниши заРУР:

1.        Инсон ривожининг детерминатори кисобланган асосий омиллар ва шарт-шароитлар (ижтимоий, ИКТИСОдИЙ, кукукий, мафкуравий, педагогик ва ЯниШ мухитининг омиллари).

2.        Инсоннинг шахсий узига тааллукли, асосий тавсифлар, унинг ривожланиши ички конуниятлари, механизмлари, эволюцион негизда камол топиш боскичлари, баркарорлашуви ва инволюция (Усишдан кайтиш даври хусусиятлари).

З. Инсонни тлит, мукаммал тузилишининг асосий таркиблари, уларнинг узаро алокалари, Ша,ХСНИНГ ташки таъсирларга жавоби ва муносабати, тараккиёт жараёнида уларнинг мугтасил равишда такоМИЛЛШУВИ каби факторлар.

Уч хил хусусиятли тадкикот дастурининг таркибий кисмлари инсоннинг амалий, назарий ва ижодий фаолиятининг мезонлари кисобланади. Чунки бевосита фаолиятни амалга ОШИРИШ жараёнида ЯИјаШ мухитини ва ИЖИмоий-тарихий тажрибани эгаллашнинг хам ИНТериоризация, хам экстеррюргваЦИЯ даврлари тага келади.

ХХ] асрда индивид, инсон, шахс, субъект ва комил инсонни Урганиш турли йУналишларда, вазиятларда, ёш хусусиятлари, алохида ёндашиш негизида, узига хос тахлилга, методологик асосга суяниб олиб 60РИЛИЦ]И максадга мувофик. Чунки жалон психологияси фанида тУпланган назарий ва амалий хусусиятли материалларни мафкуравий нукгаи назардан тамил хамда танкид килмасдан, балки уларни холисона балолаш, илмий жихатдан таллин килиш жоиз. Бинобарин, турли психологик илмий мактаблар томонидан тУпланган натижаларнинг окил жихатларини танлаШ ва тадкикотнинг бОШЛаНМЧ нуктасини белгилашда улардан омилкорлик билан фойдаланиш купгина илмий кайтадан текширувларнинг олдини олади.

МустаКИЛЛИК, истиклол шарофати билан шахсга оид карашлар, муло№залар мохияти, унинг мазмуни ва шаклида Узгаришлар юз берадиким, бунинг натижасида эркин фикрлаш, очик шаклдаги илмий фаралларни илгари суриш имконияти турилади. Республикамизда юз бераётган туб Узгарищлар халкимиз, МИЛЛсгИМИЗ рукиятини сифат жихатдан янги боскичга кУтарди, она юрт мадхи, аждодлар меросидан рурурланиш, маънавият дурдоналаридан фахрланиш хислари вужудга келади. [Затан ва ватанпарварлик тушунчалари Узининг какикиЙ, чинакам маъносини касб этади. Кишилардаги ута сабр-токатлилик, итоаткорлик, ташаббускорликнинг еТИШМаСЛИГИ урнини эркинлик, ИЖОДИёТ, мехнат, батамом истиклолга эришиш зарурияти, оиланинг бутлиги, тукислигища уларнинг истикболи каби сифатлар, фазилатлар, юксак туйгулар, хислатлар эгаллай бошлайди. Бунинг натижасида Ша№да табиатга ва жамиятга нисбатан идеал, реал, рационал ва ижодий (креатив) муносабати Узгармокда, капо айрим Уринларда борлик ва вокеликдан бегоналашиш, узоклашиш ва яКИНЈЮШИШ ХолТглари рУй бермокда. Бу холатлар ижтимоий хусусият касб этиб, умумбашарий ахамиятга эга, чунки жахон мамлакатлари ЦивилИ3ЩИЯЛаШИШ даражалари тенглашмокца. Худди шу сабабли ижтимоий гармония тарикасида юкоридаги илМий ижтимоий-психологик тушунчалар катор (тараккиёт кУрсаткичи узаро уйгунликка эга бУлган) мамлакатларга бир текис ёйилиб, хает ва фаолиятнинг турли катламларига кириб бормокда. Мазкур аср одамларида эса ахЛОКИЙ, жисмоний ва акдий комиллик белгилари, кУрсаткичлари камда боскичларининг мезонлари, уларнинг ОЈЩИГа кУйиладиган талабларнинг мохияти узгаради.

Демакки, табиатга ва жамиятга нисбатан севинч, севги, мекр-мухаббат юксж хислари, ватанпарварлик ва Ватан туйгусининг таркиблари, негизи, уларни харакатлантирувчи механизмлари бошкача ёндашишни Тако•зо этади, замон руки ва нафасига мослашишни талаб килади. Инсониятнинг бундай юксак хис-туйрулари, аНГЈИШИЛГаН мотивлари шаХСНИНГ укиш, мехнат, спорт ва Уйин фаолиятларида, бИЛИШ хамда муомала жараёнларида вужудга келиши мумкин. Борликка ва жамиятга нисбатан муносабатнинг Узгариши, унинг иерар-


кияси, шакллари, макоми ва мокиятида намоён бУлади, уларга йУналтирилган аввалги, эски услубдаги мотивация уз ахамиятини нисбий жихатдан йУкотади.

Хозирги кунда ва келажакда ЦјаХСГа субъектив муносабат муаммосини ижтимоиЙ жихатдан турмушда карор топтириш учун:

1.        Одам (индивид) — инсон — шахс — индивидуаллик — субъект — КОМИЛЛИК (баркамоллик) иерархиясига риоя КИлиш.

2.        Шахсга нисбатан субъектив муносабат, яъни унда робот сифатида мажбурийлик тамойилига асосланиб (барча хусусиятларни бир текис шакллантириш мумкин, деган хато назариядан воз кечиш) инсон №РШИЛИК кУрсатишини хисобга олувчи ёндашишни йУлга оЙшп, субъект — субъект алокасини вужудга келтириш.

З. Хар кандай субъект — шахс, лекин кар кайси Ll.raxc субъект эмаслиги муаммосини ечиш. Бунинг учун мустакил фикрлашга эга бУлиш, шахсий позицияни химоя кила олиш, РОЯНИ амалга ошириш йУлида тусикларни писанд килмаслик, мустахкам ишонч, кагьий маслак, иймон негизида асосланиш, интилишда иродавий баркарорлик устуворлигига ЭРИШИШ. Дунёкараш ва уни хаётга татбик килишнинг объектив ва субъектив шарт-шароитлари мавжущгигига икрор бУлиш ,хамда уни тан олиш ва хоказо.

Бизнингча, индивид, шахс, субъект ва комил инсон тУррисида мулохазалар юритилганда уларнинг онгсизлик, онгостлилик, онглилик ва уга (супер) онглилик холатлари билан узвий алокадорлигини унутмаслик лозим. Юкорида келтирилган атамалар онгли мавжудодга тааллукди эканлиги жалон психологияси фанининг илмий манбаларида атрофлича талкин килинган, лекин уларнинг иерархияси, мохияти баёнида турлича ёндашув хукмрондир. Мазкур максадни чулоррок ОЧИШГа йУналтирилган назариялар ута бахсли бУлиб, унинг заминида факат онг ётиши тасдикланади, холос. Аслида эса инсон ихтиёрий диккат, ихтиёрий хотира ва муайян максадга асосланиб, бирон-бир фаолият инсон томонидан ТЕШКИЛ килингандагина онг шахснинг ушбу фаолиятини регулятори (бошкарувчи) вазифасини бажаради. Бирок одам функционал Холтгининг Узгариши билан онгЈШЛИКДаН онгсизлик (ихтиёрсизлик)ка Утиши, ижод, ташаббус унинг учун муомала, фаолият негизига айланса, у колда ШаХС онгости (мувофиклашув) холатига аста кириб бориши мумкин. Худди шу боисдан шахс бир даврнинг узида хар учала холат (онглилик, онгсизлик, онгостлилик) КУКМИ остида яшаши, фаолият кУрсатиши, ижод килиши, муомалага киришиши мумкин. Хар учала колатнинг омили негизида шахснинг камолоти вужудга келади, уларнинг хар УфЙсиси бу жараёнга узига хос улуш Опади. Онг холатлари табиий равишда бирбири билан узлуксиз тарзда урин алмаштириб туради, чунки инсон ихтиёрсиз, ихтиёрий ва ихтиёрийдан КеЙИНГИ боскичлар хукми билан яшайди ва фаолият кУрсатади.

ХХ] асрда яшовчи инсон онгли, онгости ва онгсизлик холатларидан ташкари, уз-узини англаш имкониятига эга бУлади. Худди шу боисдан уз-узини англашнинг ксуйидаги таркибий кисмларга ажратиш максадга мувофикдир:

1)        Угмишдаги «Мен» («узлик»);

2)        козирги «Мен» («узлик»); З) бУл:уси «Мен» («узлик»); 4) идеал «Мен» («Узлик»);

5) динамик «Мен» («Узлик»).

Уз-узини англаш жараёни миллий узлигини англаш билан узвий боглик бУлиб, муайян вакт, муддат УГИШИНИ, яъни маълум даврни такозо этади, лекин у хам эволюцион, хам революцион йУл таъсирида амалга ошиши мумкин. Уз-узини аНГЈЮШ борлик ва жамиятни инъикос этишнинг юкори боскичи саналиб, пировард натижа сифатида юзага КелаДИ, инсоннинг донишмандлигини НатиоЙИШ килади. Уз-узини англаш беш таркибдан иборат бУлиб, у ута мураккаб жараён хисобланиб, унинг таркиблари бирин-кетин англашиниш имкониятига эга эмас. Чунки инсонда УЗИНИНГ хаёти ва фаолияти ютуклари, нуксонларини, хулк-атвор кУникмаларини, акл-идрок даражаларини, ички имконият захираларини, кадрият хамда маънавият кУрсатКИЧ,ларИНИ окилона бахолашга курби етишмайди. Шахсда танкид ва уз-узини танкид, бахолаш ва уз-узини бахолаш, ТжШщ)ИШ ва уз-узини текшириш, назорат килиш ва Уз-Узини назорат килищ, бошкариш ва уз-узини бошкариш, такомиллаштириш ва уз-узини ТЖОМИЛЈКТШТИриш, ривожлантириш ва уз-узини ривожлантириш мутаносиблиги максадга жавоб бера олмайди, Индивидуал ва ижтимоий онгни тобора ривожланиб бориши мазкур мутаносибликни амалга ОШИРИШНИ таъминлайди, бу эса муайян муддатни талаб килади.

Инсон уз-узини англаш жараёнида купинча реалликдан бошлайди, хозирги ва фащулоддаги холатни тамил килади, шахсий имконияти билан таккослайди, маълум мезон ёки намуна, ибрат танлаб, унга тенглашишга интилади. Кейинчалик эса келажак, истикбол режалари уни кизикгиради, узининг нималарга кодирЛИГИ юзасидан мулохаза юритади ва бу борада муайян карор кабул КИЛИШГа ЭРИШади, лекин унинг онглилиги ёки окиллилигига шубхаланади. Уни бир неча марта тамил килиш, киёслаш, унга Узгартиришлар КИМТИШ, янгилаш орка,ти бУл:уси «Мен»ига аниклик киритади ва фаоллик механизмига айлантиради.

Уз-узини аНГЈИШНИНГ навбатдаги боскичида шахс Утмишини тахлил КИЛади, ундаги Ы'сурли ва ибратли жихатларни узаро киёслаб устуворликни топишра ИНТИЛцИ, бу борща айрим силжишларга эришади. Ижтимоий хаётдан у узига идеал бУлувчи шахсни танлайди ва ундаги ижобий хислатлар, хусусиятлар ва Оринишларни, кУрсаткичларни узида мужассамлаштира боради. Шахс уз-узини англаШ давоМИДа динамик харакатсиз кеч бир нарсани рУёбга чикара олмаслигига икрор бУлади, натижада узлуксиз каракатлар аста-секин, бирданига, таваккалига амалга ОШИРИШ лозимлигини тушуниб етади. Динамик холатни бахолаш, текшириш, назорат КИЛИШ, бошкариш натижасида динамик «Мен» шакллана бошлайди. Уз-узини англашнинг беш таркибий Кисми бир текис инсоннинг маънавий дунёсига айланса, демакки, унда мукаммаллик, баркамоллик даражаси вужудга келганлигидан далолатдир.

Уз-узини англаш шахснинг фазилатига айланиши учун муайян давр, вакт, муддат талаб килади, ШУНИНГ учун Уочилар, талабалар ва республикамизнинг бошка фукаролари бИЛТН дастурий тадбир-чоралар угказиш оркали кУзланган максадга ЭРИШИШ мумкин.

ХМ аср одамлари комилликни эгалловчи, яъни комил инсонликка интилувчи шахслардан таркиб топиши лозим. Комилликнинг бир нечта мезонлари мавжуд бУлиб, унда жисмоний баркамоллик, ах.локий баркамоллик, бетакрорлик, акл-заковатлилик сингари шахснинг ижтимоий-тарбиявий таркиблари уз ифодасини топали. Комилликнинг узига хос боскичлари, объектив ва субъектив хусусиятли шартшароитлари, омиллари мавжудцир. Комил инсон имконияти чексиз, уз иктидори, исгеъдоди, салохияти, кобилияти, донишмандлиги, комусийлиги билан уз замондошларидан сезиларли даражада илгарилаб кетувчи, бетакрор, ута (супер) (жгли, биосфера ва неосфера муносабатларини англовчи (жгли зотдир (онглиликнинг онглилиги устувордир). Бизнингча, бу даражага барча фукаролар эрШЈИШ эга эмас, чунки букинг хам объектив, хам субъектив омиллари, шартшароитлари мавжуддир. Худди шу сабабдан шунчаки интилиш, майл, лаёкат билан юксак камолот чУККИСИГа эришиб бУлмайди, мазкур ижтимоий холатни чукуррок тадкикот килиш фаразларимизни ё тасдимайди ёки инкор килади.

ХМ асрда яшовчи одамлар инсонпарварлик рояларини акс эпирувчи кишиларнинг тимсоли сифатида хаёт ва фаолиятда уз-узини назорат КИЛИШ, Уз-узини бахолаш, уз-узига буйрук бериш, уз-узини

166

ифодалай олиш, уз-узини камол топтириш, уз-узини кашф килиш имкониятларига эга бУлмоклари лозим, бу эса уз навбатида муайян тарихий даврни такозо этади.

Бир ижтимоий жамиятнинг иккинчиси билан алмашиш, шунингдек, мустакиллик ва унинг неъматлари республикамиз фукароларида туб Узгаришларни вужудга келтиришга мухим замин хозирлашда давом этади. Миллий туйЂ', миллий киёфа, миллий характер, миллий таъб, миллий куй ва ракс, миллий маънавият, кадрият таъсири остида Узининг туб мохиятини акс этгира бошлайди. Лекин бу имкониятдан тула фойдаланиш учун барча халк етарли даражада тайёр эмас, чунки хар бир шахс рухиятида эхтиёж билан имконият Уртасида муайян карама-каршиликлар хукм суради. Хар бир инсон Узининг бирданига тенглик аломатини }фйиб бУлмайди, чунки шахслар орасида тафовутлар мавжуд бУлганлиги туфайли «сунъий»ликка йУл 14'йиш одатдан ташкари холатдир.

УТМИШНИНГ бой мероси, унинг ижтимоий-тарихий анъаналари, расм-русумлари, маросимлари миллий истиклол туфайли уз эгаларига кайтарилишига карамай, халк унинг хукмдорига айланишига рукий жихатдан тайёр эмасдир. Фукароларнинг ижтимоий онги астасекин узгариб бориши натижасида улардаги этнопсихОЛOГИК хусусиятлар тиклана бошлайди, миллийлик, умумбашарийлик хислатлари Уртасида адолатлилик, тенг хулокдилик алокалари Урнатила боради. Байналмилалчилик миллийлик, миллий бирлик хусусиятлари билан УЙГУ'НЈКIШИШДа давом этса, миллатлараро муносабат узаро тущунув, узаро якинлик, узаро мослик негизига курилади.

ХМ асрда шахсни шакллантиришда, ахлок-одоб коидаларини ижтимоий турмушда карор топтиришда дин, шу жумладан, ислом хам узининг ижобий таъсирини Утказишда давом этади. Диний билимларнинг мохиятига тушунувчилар сафи кенгаяди, уларга риоя килувчилар, итоатгУйлар кУлами ортади, унинг атрибугларини кабул килувчилар микдори купаяди. Куръони Карим, хадислар таъсири ШаХСНИ шакллантиришда мухим воситага ва харакатлантирувчи кучга айланади, иймон фаоллик тушунчасидан харакат, хулк регулятори вазифасини бажаришга усиб угади, ИНСОНЈЮР Уртасида поклик, ростгУйлик, самимийлик, камдардлик, узаро ёрдам туйеулари, нисбий тенгликни келтириб чикаришга ХИЗМат килади. Шахслараро муносабатда тенглик, жинсий тафовутни одил баколаш, какчиллик каби умуминсоний хусусиятларни таркиб топтиришда диний адабиётларнинг роли янада ортади, тобора оммавийлашаверади. Лекин дин билан фаннинг бир-бирига карама-карши оЙИШ вазиятига баркам бериш ижтимоий-тарихий тараккиётнинг кафолати хисобланади, бунга аЖДОДларимиз (Ибн Сино, Ал-Форобий, Беруний, Улу“ек ва бошкалар) тажрибаси ёркин мисолдир.

Ер куррасида ижтимоий гармониянинг (мувофиклашувнинг) мав жудлиги, ёшлар Уртасида рарб цивилизациясига (кийиниш, ракс, КУШИК, хулк-атвор, бегоналашиш, айрим хирсларга) нисбатан муваккат КизиКиш, интилиш, эхтиёжнинг кукм суриши миллийликни 25— 30 йилга кеЧИКТИРИШ хавфини тутдиради. Миллийликнинг кучайиши етуклик даврига тугри келади, лекин шу вакт оралирида куп нарсалар бой берилган бУлади, бирок мазкур узилишни тиклаш учун авлодлар Уртасида умумий бирлик, миллий стереотип яратилиши зарур.

ХМ аср бошида хам республикамиз фукароларининг онгидаги, фикрлаш воситасидаги, турмуш тарзидаги тафовуглар мавжудлиги учун улар Уртасида табакаланиш саманиб колади. ЭКОЛОГИК маданият, биосфера ва неосферага зарар келтирувчи илмий-тадкикотлар инсон акл-заковати билан бошкарилади, ажал куроллари Урнини хайрихохлик, узаро ёрдам, умумбашарий хусусиятлар эгаллайди, жамият ва табиатни асраш одамларнинг эътикодига айлана боради. Фазовий алокалар кенгайиши натижасида фан ва техника махсулларига муайян аникликлар киритилади, уларнинг ривожланишида интеграция жараёни юзага келади, тадкикотлар гурухий ва жамоавий фаолият негизида амалга оширилади, бу эса миллатларнинг узаро якинлашишига мухим имкон яратади, миллатлараро муносабат тенглик асосига wpvmca, бир миллат салохияти иккинчисига таъсир Утказади, маънавият намуналари бИЛаН халкларнинг бОЙИШИ шахс камолоти учун мухим негиз козирлайди.

Миллатлараро рухий мухитнинг яратилиши — фан ва техниканинг ривожига ижобий таъсир этади, мугахассислар тайёрлаш сифатини замон талаби даражасига кУгаради. Миллатлараро фикр алмашув, тюкрибалар билан Уртоклашув ХМ аср одамларининг мукаммаллик даражаси юксалишига беминнат хизмат килади.

ХМ асрда хам одамларнинг камолоти негизи сифатида оила, мактаб, ижтимоий мухит, ишлаб чикариш уз мавкеини саклаб колаверади. Шахсни тарбиялаш куйидаги манбалар асосида амалга оширилиши мумкин:

1) муайян тизимли, узлуксиз тарбиявий, дастурий таъсир оркали; 2) идеал, намуна тимсолида уз-узини тарбиялаш, такомиллаштириш; З) ижгимоий мухитдаги шахслараро муносабатда тамил КИЛИШ, ибрат олиш воситалари ёрдами билан хулк-одоб, фикрлаш малакаларини эгаллаш;

[68

4) аждодларимиз яратган бадиий, фалсафий, санъат асарларини Узлаштириш оркали Янги хислатларни Узлаштириш кабилар.

Таыим ва тарбия жараёнида республиканинг тарихи, маданияти, узок аждодларимиздан етишиб чиккан жахонгашта кишилар, илмфан арбоблари, мутафаккир, маърифатпарварлар тугрисида билим урутини сочиш ёшларда гурур ва ифтихор туйгуларини вужудга келтиради. Узбекистоннинг фан ва техникаси, унумдор тупроги, сахий ва захматкаш халки, фойдшш казилмалари, жалон ва умумхалк бозоридаги пахтаси, ипаги, коракУли СТЛМОЕМНИНГ берилиши — уларда миллий онгни Устиради, миллий уз-узини англашни такомиллаштиради, ижтимоий фаолликни жадаллаштиради, уларни ижодий изланишлар сари етаклайди, аклни пешлаш машклари вазифасини бокаради.

Ёшлар уртасида миллий орасталик, соч Устириш, тараш, уриш ва кийиниш маданияти, ворислик масъулияти, миллий таъб хамда дидга мувофик равишда иш юритиш хакида маслахатлар, курсатмалар бериш, амалий укуњлар билан куроллантириш юкори самара беради.

 Ота-боболаримиздан халкимизга мерос Колган сахийлик, межмондустлик, ростгУйлик, тантилик, садокатлилик, поклик, одоблилик фазилатлари миллий характернинг энг мухи,м жижати кисобланади. Ушбу хислатларни таълим-тарбия жараёнида ёш авлод онгида шакллантириш, улар рухиятини халк дурдоналари билан бойитиш, миллий кадриятлардан окилона фойдаланишга эътиборни каратиш максадга мувофик.

Ахлок ва одобли бУлиш, ота-оналар ва катталарга »о.рмат, самимийлик, иноклик, кадр-киммат, виждонлилик, иффатлилик, узаро ёрдам каби инсоний хислатлар узбек халки маънавиятининг рамзи саналади. Миллий маънавий бойлигимизни Укувчилар чукур эгаллашлари учун унинг бебако дурдоналарини кенг куламда НтлОЙИШ КИЛИШИМИЗ, булар тУгрисида ёшлар онгига муайян билимларни сингдириШИМиз зарур.

Одамларнинг бир-бирига мехр-окибат, окилона муносабати, тугри мулокоти, илтифоти, эктироми халкимизнинг ички гузаллигини, бой маънавий ва рухий киёфасини ифодалайди. Халкимизнинг хакикий инсонпарварлиги, маънавий гузаллиги, ватан, жамият манфаати йУлида жон фидо килишида, инсон осойишталти, бахт-саодати учун кайг•уришида уз ифодасини топади. Пок калбли, софдил, диёнатли, виждонли, иродали халкимизнинг олижаноблиги, унинг танишга хам, бегонага хам бегараз ёрдам Фини чУзишида намоён бУлади. Халхимизнинг ажойиб фазилатларидан бири — дустликка садокатдир.


ДУстлик бор жойда мехру-мухаббат, вафо, садокат, адолат, хакикат карор топади. Бу эса уз навбатида инсоннинг маънавияти ва румятига, акл-заковатига тетиклик бахш этади, уни яхшилик, самимийлик сари етаклайди.

Узбек оиласида тарбия мохияти, мазмуни, тарбиянинг кундалик ва истикбол режаси, болаларга таъсир Утказиш воситаларини танлаш ва улардан фойдаланиш узига хос хусусиятга эга, чунки унинг асосида халк анъаналари ётади.

Узбек халкининг этнопсихологик хусусиятларидан унумли фойдалантиш — ХМ асрда Яикшл насиб этан одамларни баркамол шахс сифатида таркиб топтиришда мухим роль Уйнайди. Худди шу боисдан хам халкимизнинг миллий рухиятидаги бундай урф-одатлар, анъаналар, удумлар келажак авлодга обида, мерос тарикасида колдирилиши мукаддас бурчдир.

Юкорида санаб Утилган ажойиб миллий фазилатларимизнинг барчасини келажак аждодларимиз шахсиятида шакллантириш имкониятига умид киламан, Уйлайманки, улугвор инсоннинг эзгу нияти, албатга рУёбга чиКщи.

8. Узини узи англаш

Хозирги замон психология фанининг методологик ва назарий муаммолари каторида Олланиладиган асосий категориялар, тушунчалар, таърифларга аникликлар киритишдан, тезаурус, контекст нуктаи назаридан уларни Та-ЛКИН килишдан иборатдир. Ушбу мулохазалар мокиятини узини узи англаш, ахлок, маънавият, тараккиёт, динамика ва шахсга оид тушунчалар тугрисидаги карашлар ташкил эта-ди. Мазкур тушунчалар узаро иерархик тузилмага эга бУлиб, бири ИККиНчисИНИ такозо этади ва узига хос муайян тизимни вужудга келтиради, мажмуанинг марказида эса инсон (шахс, субъект, комил инсон) туради.

Шу фикрни алохида таъкидлаб утиш жоизки, психология фанида ахлокий узини узи англаш рухий жараён, ходиса, вокелик, хусусият сифатида алохида Урганилмаганлиги туфайли уни тамил КИЛИШ узини узи англаш, ахлок, миллий характер, маънавият, кадрият категориялари билан бевосита бортик равишда амалга оширилади.

Бизнингча, ажратиб кУрсатилган категориялар, тушунчаларни узига хос тарзда ёритиш психологияни асосий ва устувор атамаси саналмиш шахсни ЯККОЛ англаш имкониятини яратади, ахлокий узини узи англашнинг ижтимоий-психологик вокелик тарикасида аник намоён бУлишини Урганишни кафолатлайди.

Ахлокий Умни узи англаш «умни узи англаш»нинг хусусий (аложида) куриниши, жаб№си бУлганлиги туфайли унинг рухий тузилиши, табиати, узига хослиги, таркиб топиши, ривожланиши ва такомиллашуви, объектив, субъектив, ички хамда ташки шарт-шароитлари, энг аввало, узини узи англаш жараёнининг ички хусусиятларига куп жихатдан ботик.

Психология фанида унинг назарий, амалий ва татбикий томонлари муайян даражада Урганилган, хозир хам ИЗлании_1ЈИР давом эпирилмокда, чунончи, Л.С.Виготский, С.Л.Рубинштейн, В.С.Мерлин, А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович, А.Г.Спиркин, Е.В.Шорохова, И.И.Чеснакова, П.Р.Чамата, К.А.Абулханова-Славская, В.В.Столин, ЭГ. Еозиев, Б.Т№аффаров ва бошкалар.

Хозирги замон психология фанида узини узи аНГЛаШНИНГ табиатини тушунтиришда, талкин КИЛИШДа икки хил караш, ёндашиш мавжуд бУлиб, улар бир-биридан кескин даражада тафовугланиб туради. Биринчи ёндашишга караганда, узини узи англаш — бу уз йУналишини Узгартирган онгнинг айнан Узидир, худди шу боис у ИНСОУ' онгининг махсус куриниши демакдир. Ушбу талкин собик совет психологиясида кенг таркалган назария бУлиб Л.С.Виготский, А.Н.Леонтьев, ЕВ. Шорохова, И.И.Чеснакова, В.В.Столин ва уларнинг шогирдлари томонидан илмий-амалий жилатдан тадкик килиб келинмокда.

Бу сохадаги иккинчи мулохаза С.Л.Рубинштейннинг илмий ИШЛарида уз ифодасини топган бУлиб, кейинги даврларда унинг шогирди К.А.Абулханова-Славская томонидан Утказилган изланишларда цзчил равишда ривожлантирилмокда. Унинг фикрига биноан, онг ва узини узи англаш жисмоний реал хамда юридик шахсга тааллукли хусусиятлардан иборат бУлиб, улар унинг хаёти ва фаолиятини восита ёки «курол» сифатида таъминлаб турувчи рухий жараёндир. Бизнингча, иккинчи ёндашиш Умни узи англашнинг табиати юзасидан тугри (адектив) маълумот бериш ИМКОНИЯТИГа эга, бинобарин, методологик нуктаи назардан уни илмий-назарий ва амалий-татбикий жикатдан тадкикот килиш юксак кУрсаткичлар бериши мумкин.

Юкоридаги узини узи англашнинг рухий табиати хакидаги икки хил муносабатнинг мавжудлиги унинг пайдо бУлиши сабабларини, йУналиш объектини, тадкикот предметини турлича ёритилишга олиб келади. Биринчи ёндашашга кура, узини узи англашни вужудга келишининг бош сабаби инсон билан жамият Уртасидаги муносабатнинг узаро номутаносиблигидир. Инсон муайян жамиятда, микро ва мизе мухитда яшар экан, у худди шу МУХИТДа (макро, микро, мизе) мавжуд бУлган конун-коидаларга ва таргиб-интизомга бУйсунишга камда шулар асосида, уларнинг негизида уз хулк-атвори, муносабатларини идора килишга, бошкаришга мажбурдир. Уз хулк-атворини ва муносабатларини узи идора килиш жараёни (куви) эса, уларни юзага келтирувчи эктиёжларни, ХоХИШ истакларни, мотив ва майлларни; максад ва кизикишларни (имитация, идентификация, рефлексия боскичлари кечишини) бошкаришдан иборатдир. Бундай кУринишдаги, тузилишдаги, мазмундаги англаш ва уни идора килиш психологик нуктаи назардан эхтиёжнинг индивидуал онгдаги ифодасини хамда улар Уртасидаги бУладиган муносабатларни тартибга солишни такозо этади. Унинг пайдо бУлишининг бош сабаби хам, йУналиш объекти хам онгдир, яъни у онгнинг ички баркарорлиги натижасида юзага келади ва баркарорликни (ички мувофиџикни) шакллантириш учун хизмат кила-

Шу нарсани таъкидлаш Уринлики, биринчи ёндашишнинг намояндалари талкинида онгнинг ички бекарорлигини вужудга келтирувчи элементлар (таркиблар, рухий тузилма кисмјщри) юзасидан оладиган маьлумотларга каратади. Бундай маълумотлар инсон томонидан Узлаштирилгандан кейин бир хил мазмунга эга бУлмаганликлари туфайли узаро карама-каршиликка учрайди, уларнинг узаро мутаносиблигини таъминлаш учун инсон ижтимоиЙ онгига мурожаат килади ва шу йУл оркали маънолар Уртасидаги зиддиятни бартараф этади. Худди шу боисдан хам Л.С.Виготскийнинг п_юХСИЙ фикрича, У3ИНИ узи англаш турли хил маънолар Уртасида бирликни (умумийликни) вужудга келтириш жараёни сифатида ва узлаштирилган онг тарикасида намоён бУладњ

А.Н.Леонтьев талкинига караганда, индивидуал (якка шахсга оид) онгдаги мохият билан мазмун Уртасидаги зиддият узини узи англашнинг сабабчисидир. А.НЛеонтьевнинг шопщјди В.В. Столиннинг уктиришича, узини узи англашнинг асосида (негизида) «менлик»нинг мазмунлари Уртасидаги зиддият ётади.

БТАнаньев изланишларида акс этишича, узини узи англашнинг пайдо бУлиши омили — одамнинг индивидуал хосияти, фаолият субъектлилиги шахслилик хусусиятларининг таркиб  нотекислик ва гетерохронликдир. Унинг мулоказасига кура, Узини узи англаш ана шу учала хусусиятни узаро мувофиклаштиради ва худди шу тарика онгнинг индивидуаллигини таъминлаб туради.

Амалга ОШИРИЛГЕIН ПсИХоЛоГИК тамилдан кУриниб турибдики, биринчи ёндашувда Узини узи англаш хулк-атворни ва муносабатларни белгиловчи камда идора килувчи мустакил субъектга айланади, натижада реал инсон тщдкиКот марказидан узоклашади, унинг Урнини онг ва Узини узи англаш эгаллайди. Бизнингча, узини узи англашни бу тарзда тушуниш (ва тушунтириш) унинг психологик табиатини атрофлича, тулик ёритишга имкон бермайди ва назарий жижатдан нотугри (ноадекват) хулоса чикаришга, шошилинч карор кабул КИЛИШга олиб келади.

Иккинчи йУналишнинг асосчиси СЛ. Рубинштейннинг тадкикотларига асосланиб, биз узини узи англаш муаммосини тадкик этишга асосий диккат-эътиборни, энг аввало, унинг субъектига, яъни инсонга — шахсга каратиш максадга мувофик, деб хисолаймиз. Ушбу фикрни бошкача суз билан ифодалаганда, узини узи англашни шамлантиришнинг манбаи онг ва ундаги зиддият бУлмасдан, балки инсоннинг таркиб топиши ва ривокланиши саналади. Рухий фаолиятнинг махсус холдаги (вазиятдаги) объектив шарт-шароитлар сифатида одамларнинг каёти, умумий яшаш шароити деб ёзади СЛ.Рубинштейн, — акс ЭТТИРИШ фаолиятининг шарти хакида гап кетганда, одамНИНГ турлича намоён булишининг, умумий шартлари ичидан худди мана шу инъикос этиш фаолиятининг махсус шартини ажратиб олишимиз зарур бУлади. Узини узи англашнинг пайдо бУлишини таъминловчи махсус шартни аниклаш унинг субъекти тУррисидаги муаммони хал килишни, муайян йУл-йУриклар ва окилона усулларга асосланувчи ечимни талаб килади.

Жалон психологияси фанида тУпланган маълумотлардан маълумки, инсон (шахс) узини узи аНГЈЮШИ учун худди шу узини узи англаш хусусиятининг (жараёнининг) еубъекти бУлиши мукаррар.

Шахснинг хозирги замон тузилиши

ШАХС

онг


Узини-Узи АНГЛАШ

Билим

КУникма Малака

Ахлокий Дунёкарашга йУналганлик Эмоционал йУналганлик

Интуиция Эвристика жараёнлар

Эхтиёжлар

 

Мотивлар

 

Фаолият ва

Хулк услуби

 

Темперамент

 

Характер

Асосий (фундаментал) эхтиёжлар иерархияси

Шахснинг асосий эхтиёжлари

9. Аждоддар комил инсон тутрисида

Комил инсон муаммоси инсониятнинг азалий эзгу нияти бУлиб, ижгимоий-тарихий тараккиёт даврининг барча боскичларида узининг бирламчилиги, уга долзарблиги билан алохида ижтимоий, маънавий, иктисодий, сиёсий, кукукий ахамият касб этиб келган. Маънавий меросимиз бУлмиш «Авесто»дан бошлаб комиллик масаласи тадкикот предметига айланган ва бу нарса то хозирги давргача кишилик дунёсининг серкирра олимлари, маърифатпарварларини чуют кизиктириб келган жамда унинг бетакрор нуфузи бундан кейин хам асрлар оша шахслар акл-заковатининг марказидан пухта жой эгаллаганича колаверади.

Шуни алохида таъкидлаб утиш жоизки, табиат билан жамият Уртасида кукм суриб турувчи алокалар ва муносабатларни амалга оширувчи, унинг (табиатнинг) неъматларини тартибга келтиришда фаол иштирок этувчи онгли маррур зот хамда оламнинг сирлари, ажойи2 ботларини тушунишга интилувчи кенг савияли, юксак даражага эришувчи, бетакрор комил инсон масаласи хар бир давр учун ута ахамиятли, кийматли хисобланган.

Маънавият ва маърифат масаласи давлат сиёсатининг диккат марказида турганлиги тарихийлик тамойилига бевосита асосланган холда нарса ва ходисаларга тугри ёндашиш, уларни ОКИЛOНа, одилона, омилкорлик билан эксперт бахолаш, сохта талкиндан, бузилган таллилдан батамом тозалаш, теран фикрлар, донишмандлик махсулалари сарчашмаларидан халкимизга маънавий озука бериш умумбашарий вокелик тантанасига айланади.

Энг камида уч минг ЙИЛЛИКФЗМа илмий-тарихий манбага эгалйк, кукмронлик килган аждодларимиз ЖцОН маданиятига (ЦИвИлизагщиясига) салмокди лисса Ошганликлари юзасидан кУплаб илмий асарлар яратилган ва изланишлар хозир хам жадал суръатда давом ЭПИрилмокда. Аммо биз Урта Осиё УЙрониш даври ва ундан кейинги асрларда ижод этган алломалар, дахолар таълимотини тамил килмокчи эмасмиз, бинобарин, эзгу ниятлар халк ижодиёти, амалиёти мохияти билан коришиб кетган кадриятларнинг илмий илдизини ОЧИШГа каракат киламиз, холос.

Аждодларимиз инсонни комилликка ЭРИШИШИНИНГ боскичлари, манбалари, асослари, омиллари, механизмлари юзасидан кенг куламли мулохазалар юритиш билан кифояланиб колмасдан, балки уни харакатлантирувчи кучига объектив (табиий) ва субъектив (шахсга оид) шарт-шароитлари хакида хам илмий-амалий хусусиятли т:оялар яратганлар ва атрофлича тахлиллаб беришга харакат килганлар. Аждод.ларимизнинг вакиллари кайси таълимотга (диний ёки дунёвий) ва илмий платформага (илмий мактабга, назарияга) асосланганлигидан катьи назар, амалиёт — лакикат мезони эканлигидан келиб чикиб, унинг бирламчи, устувор мезон, улчам сифатида миллий Узликни англашнинг суръатини ошириш учун Урганилишга лойикдир.

Организм (тана ва унинг аъзолари)нинг муьтадил равишда ишлаши ИНСОннинг барча рулий холатлари, додисалари, хусусиятлари, хислатлари, механизмлари, конуниятлари, шунингдек, акс эпириш имконияти, хулк-атвори, турлича фаолият кУринишлари жукм суришини максадга мувофик амалга ошишини таъминлаб туради. Модомики шундай экан, функция (физиологик холат сифатида), аъзоларнинг узаро муваффикулашган тарзда каракат КИЛИШИ бирламчи, яъни табиий — биологик негизини Ташки,Л килиб, унинг негизида инъикос этиш имкониятининг муайян даражалари, боскичлари, фазалари хамда узаро таъсир (интеракцион), узатув (коммуникатив); перцептив (стереотиплик), индентификацион (рефлексив), интериоризацион, экстериоризацион вазиятлари, ЭКСФОПОЛЯЦИЯ шакллари, микро, макро хамда мизе мухитларга алокадорлиги умумий колатнинг хусусий вазиятларга кУчиши куп жихатдан таъкидлаб утилган бирламчиликка бОРЛИКДИР. Маыумки, тана аъзоларининг функционал хусусиятлари уларга келиб тушадиган озукалар сифати, тузилишига, кабул Килиш муддатига, бошкача суз билан айтганда нутратив (Ички) холатлар мажмуасига ботик бУлиб, муайян мезонлар, меъёрларга риоя килинган холдагина муътадил ИШЈЮШИ мумкин, холос. Ижтимоийтарихий тараккиёт давомида инсонларнинг организмларида у ёки бу тарздаги Узгаришлар юз бериб келмокда, бунинг натижасида уларнинг капалашуви ёки кичиклашуви, ПИШИК.гјаи.[УЕ3И ва мУртлашуви билан антропогенетик, фоногенотипик, морфологик, конституцион тузилишларга маълум таъсирини Угказади. Организмнинг таркибларини юзага келтирувчи моддалар (заррачалар) нисбатининг (архикортекс, палеокорт.екс, неокортекс кисмларй орасидаги муносабат камайиши ёки (тИШИ) табиий равишда Узгариши уларнинг тириклик, ташки таъсирларга чидамлилиги (мУртлиги), функцияси, яъни ички тузилишининг узитча хос томонларини келтириб чикаради. Биосфера билан неосфера Уртасидаги ушлуксиз равишдаги алокаларнинг мавжудлиги бир текис, муайян конуният асосида каракатланищ билан бир каторда нотекис (гайритабиий, хаотик) каракатлар хам амалга ошиб туришлигини илмий жихатдан тан олиш зарур эканлигини такозо этмокда. Аждодларимиз осмон жисмлари каракатларини кузатиб у ёки бу тарздаги фалокиёт илми — муъжизаси турисида башорат (прогноз) килишлари негизида хам кандайдир эмас, балки аник, амалий кузатишлар (визуал тафаккур) махсуласи маълум давр ва даврийлик конунияти асосида харакатланишнинг хам сабаби, хам окибати мужассамлашганлигидан далолат беради. Мунажжимларнинг башоратлари мутлак хакикат бУлмаса-да, лекин уларнинг мазмунида (коса тагида нимкоса деганларидай) маыум даражада ОКИЛЛИК, аждодлардан авлодларга ворислик сифатида утувчи ижтимоий, илмий-амалий тажриба ётишини унутмаслик жоиз. Хурофат тарикасида хар кандай ГОЯНИ танкид килишдек осон мул йУк, аммо инкор сиёсий, синфий ёрлиџар асосига Курилиши ижтимоий тараккиёт (прогресс), ижтимоий маданият (цивилизация, социокультура) учун салбий (негатив) окибатларни олиб келади, экаД&ЛЛИК (интенсификация) Урнини тухталиш (тормозлаш) эгаллайди, натижада илмий гоялар бакси эски колиндаги измларнинг (материализм ва идеализм) муросасиз кураши талкини билан урин а-ЛМТИИШ хавфи ТУРИЛЦИ. Бундай нохуш илмий сафсаталарнинг олдини олиш учун ижтимоий-тарихий тараккиёт даврида инсоният томонидан тУпланган .ХИЛ,ма-ХИЛ карашлар, ёндашишлар, талкинлар, тавсифлар, таълимотлар, стереотиплар, хуллас барча маънавий бойликларни чук_ур Урганиш, тамил КИЛИШ оркали омилкор томонларини топиш ва улардан одилона фойдаланмоџик даркор. Шу мулоказали фикрни такрор-такрор таъкидлаш жоизки, табиатдаги хох конуний, хох райритабиий (хаотик) харакат бУлишдан катьи назар, биосферага хар хил заррачалар, моддалар борлик бУйича кенг таркалиши, осмон жисмларининг узаро бир-бирига якинлашуви хаддан зиёд харорат КУгариЈШП_1И, исси1џ1икнинг меъёридан ортикча такСИМмНИШИ, нурлар (нурланиш) кУпайишига олиб кЛИШИ, уларнинг окибатида табиий офатлар (кУргиликлар) пайдо бУлиши мумкин. Худди шу боисдан аждодларимизнинг маънавиятида давр узи учун зарур алломаларни ва бетакрор шахсларни бир асрда ёки ундан хам ортик даврда (муддатда) яратади, деган башорат орик мушохада эмас, балки табиатдаги Узгаришлар, муносабатлар, мувофиюшклар, мурожаатлар, инсон камолоти учун энг Ю'јлай (сензитив) моддалар билан таъминлаш турисидаги (унинг марзидаги) табиий майл, лаёкат, истеъдод, иктидор, салохият кабиларнинг бакувват каракатчан нишоналари, аломатлари имконияти юзасидан илмий роя ётади. Шунинг учун халк, этнос, улис Уртасида дохий, дахо жар куни ТУРИЛ,маЙдИ, балки унта нисбатан жуда кучли эхтиёж сезилгач, ижтимоий зарурият устуворлик килганда, эволюцион конуният эса имкон берганда, вазият пишиб етилганда ихтиёрсиз равишда содир бУлади.

Аждодларимиз фарзанднинг турилиши лахзасига, кунига, ойига, йилига, кафтасига, мавсумига, ота-онанинг ёшига катьиЙ ахамият берганлар. Шунингдек, поклик, халоллик фарзандлар камолоти учун мухим негиз эканлиги аждодларимиз таыимотининг устувор Оналиши хисобланади. Улар комилликка турлича та-ГГКИН беришига карамай, негизида энг мучим ва асосий учта мезон ётИШИ (жисмоний, ахлокий, амий) тан ОЛИНщщ, лекин бу даражаларга эришиш йУл ва воситалари айрича эканлиги таъкидлаб утилади.

Ижтимоий хаётда тараккиёт (прогресс)ни келтириб чикарувчи омиллар ва тамойиллар тугрисидаги таьлимотларга нисбатан муносабатлар Узгариб бориши бир катор хар хил хусусиятли методологик муаммоларни юзага келтиради. Бизнингча, хар кайси муаммо тараккиётни харакатлантирувчи кучининг мохияти ва мазмуни билан узвий ботик бУлиб, унинг ижтимоий каётда тутган урни, биосфера билан неосфера алокаси, уларда батартиб (текис харакат) ва бетартиб (хаос) каракатланиш эхтимоли мавжудлиги хакидаги мулохазалар авж олиб бормокда.

Психология фанида унинг моддий асослари юзасидан мулохаза юритилганда биосфера ва неосферада харакатлар батартиб амалга ошади, бунинг натижасида табиий конуниятлар вокелик, холат ва ходисаларни бевосита бошкариб туради, яъни регуляция килади, деб тушунтирилган. Бирок биосферада хам, неосферада хам бетаргиб (хаос) харакат суриши мумкинлиги хакидаги омиллар диккат марказидан муайян даражада узоклашган. Натижада объектив ва субъектив сабаблар окибатни келтириб чикариши тан олиниб, окибат сабабнинг (сабабийликнинг) юксак мотиви сифатида вужудга келтириши психологиянинг тадкикот предметига, хатго киритилмаган. Фазовий алокалар нафакат стихиялар келтириши билан тавсифланади, балки табиатга ва инсонларга ижобий таъсир этувчи заррачалар, моддалар, нурлар ёйиш, бойитиш имкониятига эга. Ер куррасига баъзи бир касалликлар (инфарт, рак, инсульт ва локазолар) таркалишининг асосий омили кисобланса, иккинчи томондан, мия, тана аъзолари таркибларига мос заррачаларнинг муайян шаклда муваккат идрок ,маЙДОНита тУпланиши туфайли тез фикрлаш, кашфиёт (интиуция негизида), ижодий (креация) илом вужудга келиши МУМКИНЛИГИНИ гипотетик тарзда изохлашга, далиллашга имкон тугилади. Худи шу ходисага асосланиб идрок майдонига (инсон турган чекланган фазода) кириб келган заррачалар мия таркибига мутаносиб равишда «сунъий мия»ни муваккат тарзда кОсил килади. Моддий инсондаги мия билан унинг атрофидаги «сунъий Уртасида алока Урнатилади, идрок майдони узаро туташган занжир реакциясини пайдо килади, натижада икки манбага асосланувчи фикрлаш жараёни ИШт тушади. Иккиёклама тугаш тафаккур манбаларининг жадал (интенсив) каракати туфайли билиш жараёнларининг самарадорлиги ва махсуласи икки баравар купаяди. Бизнинг худди шу фактик ходиса интуициянинг моддий асоси бУлиб хизмат килиши мумкин. Маълум вакт Уггандан кейин идрок майдонидаги «сунъий мия» заррачалари хавога таркалади, иккинчи стимулятор худди шу тарика уз функциясини бажариб бУлади. Мазкур ходисанинг такрорланиши кашфиёт, ижодий илхом кучайишига олиб келади, фикрлаш махсулдорлиги механизми ролини адо этади.

Стихиялар хакида хам манфий, хаотик харакатларнинг маълум йУналишда, муайян фазода ва маконда муваккат хук,м суриши эктимолини далиллаш мумкин. Баъзи Уринлардаги фалулоддаги ходисалар, холатлар, кечинмалар, омадсизликлар ёки омад кулиб бокиши каби ВОКеликни тушунтиришда хам иккиёџама стимулятор (гож мусбат, гож манфий) таркибининг дадиллик, хаёлпаришонлик, фрустрация, эйфория (кайфият кучайиши) камраб олиши, бир томондан, инсонга кувонч туйгусини, иккинчи томондан, омадсизлик, бахтсизликни келтиради. Сунъий кучайтиргич ёки сусайтиргичлар таъсирини илмий асосда тушунтириш психология Фани жавоб бера олмайдиган бирон-бир ходиса йУк эканлигидан далолат беради.

Психология фанида куп йиллар давомида ишлаб чикариш кучлари билан ишлаб ЧИУфРИШ муносабатлари Уртасидаги мувофиџик, мутаносиблик тараккиётни белгилайди, деган роя фанимиз методологиясида кукм суриб келар эди. Вахоланки, ишлаб чикариш кучлари (инсонлар: хизматчилар, ишчилар) билан ишлаб чикариш муносабатлари Уртасидаги мувофиклик, мослик тараккиётни эмас, балки баркарорлик (стабиллашув)ни келтириб чикаради, холос- Бинобарин, баркарорлашув Усишни (прогрессни) билдириб келмасдан, балки унинг бир текис маромда кечаётганлигини (махсулот, хом ашё тайёрланилаётганлигини) англатади, демак, бу холат умумий тараккиётни эмас, балки мул-кулчиликни, серобчиликни билдиради.

Иккинчи томондан ишчилар синфига нисбатан берилган юксак бало хам тараккиётни каракатлантирувчи кучи турисидаги муаммога адекват тарздаги жавоб вазифасини бажара ОЛМаЙДИ. Чунки ишчилар синфи УЮШГТ-[, ил:ор бУлишига карамасдан, бу макро гурд ижтимоИй хаётда мул-кулчиликни яратиш, яъни моддий неъматлар, мехнат аслахалари ишлаб чикариш билан чеклангандир. Лекин ушбу синф янгилик вужудга келтириш, кашфиёт килиШ билан асло шутулланган эмас ва бу нарсани амалга ошириш имконияти бу ижтимоиЙ гурухда муглако заифдир.

Бизнингча, тараккиётни юзага келтирувчи асосий омил — бу шахслар (олимлар, конструкторлар, меъморлар, салохиятли давлат арбоблари) бУлиб, улар биосфера ва неосферанинг инсоният учун номаълум, янги кирраларини очиш, Фанни ривожлантириш, техника ва технология ишлаб чикаришга кодирдирлар.

Психология фанида инсон омили узлуксиз равишда таъкидланиб турилишига карамасдан, у тараккиётни харакатлантирувчи кучи эканлиги батамом тан олинмаган, Худди шу боис индивидуаллик ва умумийлик («Биз» ва «Мен») устувор роль Уйнаши бирламчи вокелик сифатида талкин килинган.

Бугунги кунда инсон омили, комил инсон психологиясининг бош максадига айланиб, унинг хусусиятлари, фазилатлари, хислатлари, хосиятлари, сифатлари, ички имкониятлари, истеъдод аломатлари канча эрта рУёбга чикарилса, демак, тараккиётни юзага келтирувчи супер шахсларни шакллантириш шунчалик тезлашади, Инсон камолоти Ы.'йидаги боскичлардан иборат: муртаклик — одам — инсон — шахс — субъект — комил инсон. Инсон КОМИЛЛИК сари канча тезкор каракат килса, у КамОЛ0ТНИ эртарок эгаллайди, тараккиётни жадаллаштиришга муносиб усса Ошади.

10. Баркамол инсонни бахолаш тести (ЭЛ.)

1. Шахс хакида умумий тушунча.

Ф.И.Ш.

жинси

П.Шахснинг йУналганлиги.

 

Фазилатлар номи

Кучсиз

Уртача

Кучли

Ута кучли

1

2

з

4

5

6

2

З 4 5 б 7

8

9

10

ИЙмон-ЭЪТИКOДЛИЛИК

Собиткадамлилик

Хамиятлилик

Бераразлик ХакгУйлик

Камтарлик

Адолатлилик

Инсонпарварлик

Фидоийлик

Ватанпарварлик

1

1

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

З

З

3

З

З

З

4

4

4

4

4

4

4

4

4

5

Ш. Шахснинг умумий хусусиятлари.

 

 

 

 

 

 

2

З 4

5

6

7

8

9

[0

Мулокотманшшк

Ташаббускорлик Харакатчанлик

Зукколик

Синчковлуж

М екнатсеварлик

Катьиятлилик

Кулайлиликка интилувчанлик Муста киллик Узини бошкарувчанлик

IV. Шахснинг узига хос хусусиятлари.

 

 

 

 

 

 

2

З

4

5

6

7 8 9

10

Узгаларнинг психологик хусусиятлари ва холатларини тез илгашга кобиллик

Узгалар ички кечинмалари ва хисларини Узиникидай кабул килишга мойиллик

Узга кечинмалар хатги-харакатлари ва хулкатворини тамил ЭТИШГа кобилиятлилик

Узини каёлан Узганинг Урнига куя билишга укувчанлик

Узгаларнинг шахсий хусусиятларини инобатга олган холда уларга окиЛона муносабат билдиришга лаёкатлилик

Шахслараро муносабатларни пайкай олувчанлик

Илор тажрибаларни осон укиб олишга зекнлилик

Вазият катнашчилари билан умумий тил топишга зукколик

Шахслараро муомалада шахсиЙ позицияга эгалик

Хулы, фаолият ва муомалада одоблилик

 

У. Ижтимоий таъсир этувчанлик.

 

 

 

 

 

 

2

З

4

5

6

7

8

9

10

Бошкалар эътикодли кишиларга, узига хос омилларга ва мантикий далиллашга таъсир ужазишга топкирлик

Узининг хиссиёт ва эмоцияси билан Узгаларга таъсир этишга у.вчанлик

Ишда ва Укишда муваффакиятга эришувда узига

ИшОНЧ уйготувчанлик

Узига ва Узгаларга нисбатан талабчанлик Вокеликнинг мухим ва номухим, ижобий хамда салбий томонларига холисона бако берувчанлик

Танкидий фикрларни мантикан бахолашг бУлган кобиллик

Танкидий фикрларга нисбатан бет:аразлик Вазият ва шароитни тугри чамалацща мантикий мукаммаллик

Фикр алмашишда нуткий кобилиятлилик Миллий роя ва миллий мафкурасига садокатлилик

1

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

з з

з з

з

з з

з З

з

4

4

4

4

4

4

4

4

4

4

И. Ташкилотчиликка кобилиятлилик.

1

2

з

4

5

 

2

З

4

5

6

7

8

9

10

Ташкилотчиликка нисбатан эктиёжни семшлик

Ташкилотчилик фаолиятини суистеъмол килмаслик

Фаолият мокиятига мустакил кира билишлик Уз зиммасига жавобгарлик ва масъулият туйгу-

сини ОЛИШЛИК

Ташкилотчилик фаолиятини завк-шавк билан адо эТИШЛИК

Ташкилотчилик жараёнида Узидан коникиш хиссини инъикос КИЛИШЛИК

Ташкилотчиликни уддалашга бУлган лаёкатлилик

Вазият ва шароитга нисбатан ташкилотчиликда муваффакиятлилик ёки баркарорлик

ТаШКИЛ0ТЧИЛИКда тезкорлик ва самарадорлик сифатларида уйгунлик

Ташкилотчикда ижодийлик ва акл заковатлилик

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

З

з З

з

з з З

з

з

з

4

4

4

4

4

4

4

4

4

4

ИТ. Ташкилотчилик «обилиятининг индивищал фарцдари.

1

2

з

4

5

6

2

3

4

5

Ташкилотчиликка нисбатан кобилиятлилик:

а) кУпгина фаолият турларига;

б) факат ягона фаолият турига

Фаолият иштирокчиларининг ёш даврлари 69йича ПШКИЛоТЧИЛИК кобилиятида тафовутчилик:

а) узидан капа ёшдагиларга

б) узининг тснп«рларига

Шахслараро муносабатга мутаносиблик

а) дистанция (бавосита) шаиига;

б) контакт (бевосита) кУринишга;

в) кар иккаласи хам;

Фаолиятни бошкариш услуби бУйича:

а) каракатли давомий;

б) фаол, ЖоНЛИ;

в) сусткаш, хотиржам

Бошкарув психологиясига кура:

а) демократив;

б) либерал;

в) автократив;

г) аралаш

г

1

1

2

2

2

2

2

з

з

З

з

з

4

4

4

4

4

Баркамол (КОМИЛ) инсонни бахолаш тести биз ТОМОНИМИЗЈЩН ишлаб ЧИКИЛГан бУлиб, у еттита блокдан ташкил топгандир. Хар бир блок КОМИЛ инсоннинг муайян фазилатлари ва хусусиятларини аниклашга хизмат килади камда узига хос функцияни бажаради. Етгита блокнинг бештаси асосий блоюхисобланиб, уларнинг хар кайсиси 10 тадан фазилат (хислат)ни камрагандир. Биринчи ва етгинчи блоклар ёрдамчи деб номланиб, узига хос мураккаб тузилишларга эги бУлиб, шахснинг индивидуал хусусиятлари серкирралигини чукуррок ечиш учун ёрдам беради. Ушбу тест 1995 йилдан бери амалиётга татбик этиб келинади, худди шу боисдан унинг ишончлилиги, валидлиги ва репрезентативлигига кеч кандай шак-шубха йУк.

Тест мохиятидан экой олган кар бир вазият «Кучсиз», «Уртача», «Кучли», «Ута кучли» шкалаларга асосланиб жавоб беришга мУлжалланган. Берилган тартибдаги вазият «1», «2», «З», «4» баллар билан бахоланади хамда «З», «4», «5», «б» графалар билан белгиланади. Бир даврнинг узида иккита вазиятни белгилаш катъиян ман этилади ва варака бузилган деб тан олинади.

Асосий блокларда комил инсонга мутаносиб деб тавсия килинаётган фазилат (хислат) бор ёки йУкдигини аник.лаш билан бирга, унинг устуворлиги синалувчи томонидан таъкидлаб Утилиши кутилади. Биринчи блок вазиятларига бако (балл) Ойилмайди, шунинг учун у синалувчи тУррисида маыумот ОЛИШГа хизмат килади, холос. Биринчи блок «Шахс хакида умумий маълумот» деб номланиб, иштирокчининг фамилияси, исми шарифи, жинси, ёши, иш ва укиш жойи юзаСИдм материал тУплашга имкон беради.

Методиканинг иккинчи блоки «Шахснинг ижммоий шартларган хусусиятлари» деб аталиб, унта фазилатни узида мужассамлаштиради (иймон-эътикодлилик, собиткадамлилик, хамиятлилик, бегаразлик, хакгУйлик, камтарлик, адолатлилик, инсонпарварлик, фидоийлик, ватанпарварлик). Учинчи блок «Шахснинг умумий хусусиятлари» деб номланиб, у Ю“йидаги хислатларни камраб олади: мулокотмандлик, ташаббускорлик, харакатчанлик, зукколик, синчковлик, мехнатсеварлик, катьиятлилик, кулайликка ИНТИЛУВЧ?ЈНЛИК, мустакиллик, узини бошкарувчанлик. Методиканинг туртинчи блоки «Шахснинт узига хос хусусиятлари»дан иборат бУлиб, «Узга КИШИЈТРНИНГ психологик хусусиятлари ва холатларини тез илрашга КОбИЛЛИО, «Узгалар ички кечинмалари ва хисларини узиникидай кабул килишга мойиллик» сингари унта мураккаб вазият хамда холатларга нисбатан муносабатни холисона билдиришга (аникдашга) каратилган шахс учун бетакрор хусусиятлар бУйича маыумотлар тУплашга хизмат килади. Хатто унинг таркибига «Шахслараро муомалада шахсиЙ позицияга эгалик», «Хулк, фаолият ва муомалада одоблилик» каби узига хосликни узида мужассамлаштиришга йУналтирилган холатлар мавжуддир. Шахснинг узига хос хусусиятларининг роли, ахамияти тугрисидаги маълумотлар тадкикот учун канчалар мухим эканлигини такрорлаш айни муддаодир.

Бешинчи блок «Ижтимоий таъсир этувчанлик»дан ташкил топган• бУлиб, ржтимоий вокеликка нисбатан шахснинг муносабатини узида акс эттиради. Узидан кУриниб турибдики, ижтимоий таъсир этувчанлик шахснинг фаоллиги, узининг «Мен»ллгини юксак даражада лис КИлИШни англатиб келади. Худди шу боис, ушбу блок ёрдамида комилликнинг мураккаб кУрсаткичини ёритиш имконияти вужудга келиши мумкин. Бу восита оркали «Мен»лик бутан «Биз»лик Уртасидаги масофа, оралик, уга кискарганлигини аниклаш борасида маьлумот тУпласа бУлади. Мазкур блокнинг баъзи бир таркибларидан намуна келтИРИШ фикримизни далиллашга ёрдам беради. Чунончи, «Бошка ЭЪТИКОдЛИ кишиларга, узига хос омилларга ва мантикий дтлиллашга таъсир утказишга топкирлик», «Узининг хиссиёти ва эмоцияси билан Узгаларга таъсир этишга учвчанлик» ёки «Миллий роя ва миллий истик.тгол мафкурасига садокатлилик» шулар жумласидандир.

Олтинчи блок «Ташкилотчиликка кобилиятлилик» деб аталиб, у уз таркибига унта вазиятни камраб олган. Ташкилотчилик шахснинг муайян кобилияти сифатида полимодаллик (куп кУринишлик) хусусиятига эга. Шунинг учун унинг турли хусусиятлари, таркиблари, кУринишлари, боскичлари, шањллари юзасидан муайян даражада маълумот тУплаш МУХИМ ахамият касб этишига кеч кандай шак-шубха йУк. Улардан айрим намуналар келтириш туфайли кУзланган макса,д сари силжишни рУёбга чикариш мумкин. Жумладан, «Ташкилотчиликка нисбатан эхтиёж (ички омил), «ТашкИЛОТЧИЛИК фаолиятини суистеъмол (ташки омил) ёки «Ташкилотчиликда ижодийлик ва акл-заковатлилик» шулар сарасига киради. Унга нисбатан лаёкатлилик, муваффакиятлилик ёки баркарорлик сифатларининг мавжудлиги унинг мураккаб таркиблардан тузилганлигидан далолат беради.

Ва нихоят методиканинг яна бир ёрдамчи блоки (еттинчи) бошкалардан фар№џти Уларок «Ташкилотчиликка «обилиятининт индивидуал фарклари» мохиятини оцишга багишлангандир. Ушбу блок Оидам таркиблардан иборатдир.

1.   Ташкилотчиликка нисбатан КОбИЛИЯТЛИЛИГИ.•

а) купгина фаолият турларига;

б) факат ягона фаолият турларига.

2.   Фаолият иштирокчиларининг ёш даврлари бУйича ташкилотчилик кобилиятида тафовутчанлик:

а) Узидан катга ёшдагиларга;

б) узининг тенпорларига.

З. Шахслараро муносабатга мутаносиблик:

а) дистанция;

б) контакт;

в) кар иккаласи хам.

4.   Фаолиятини 60ШКариШ услуби бУйича:

а) харакатли давомий;

б) фаол, жонли;

в) сусткаш, хотиржам.

5.   Бошкарув типологиясига кура:

а) демократив;

б) либерал;

в) автократив;

г) аралаш.

КУриниб турибдики, мазкур блок шахснинг индивидуал фарџари тУгрисида аник маълумот олиш имкониятига эга бУлиб, хакикатга ЯКИНЈИШРIШ, адолатга нисбатан интилиш, уни карор топтириш учун иродавий зур беришлик мезонлари оркали етуклик (комиллик) боскичларига эришганлик юзасидан материаллар туплаш мумкин.

Тула.лигича ушбу методикадан фойдаланиш эвазига комиллик мезонларига нисбатан хозирги замон кишилари муносабатлари бУйича амалий натижаларни умумлаштириш, туплаш имконияти юзага келаДИ.

Синалувчилар томонидан тУпланадиган максимал балл «220», минимал «1 Ш», шунингдек, «55»балл, «165» балл микдорларини узида мужассамлаштиради. Бундан ташкари, хар кайси блок ва унинг хар бир вазиятига нисбатан муносабатини  максадида математик статистика формулаларидан фойдаланилган холда ишончлилик, валидлик, репрезентативлик мезонларини Урнатиш мумкин. Эмпирик маълумотларнинг Уртача арифметик киймати, квадрат ОБИШИ, корреляция, дисперсия, стьюдент мезони оркали ишончлилик даражаси Урнатилади. Хар бир блок юзасидан микдор ва сифат Та№ИЈТИни утказиш натижаларининг КИЙМаТИНИ белгилайди, микдорлар, вазиятлар Уртасидаги муносабатларни аникдайди камда комиллик белгиларини эътироф этиш юзасидан мулохазалар умумлаштирилади.

Семинар маштулоти учун мавзулар Шахс тУгрисида умумий тушунча.

2. «Эндопсихика» ва «Экзопсихика» какида мулохазалар. З. Узок чет эл психологиясида шахс тУгрисидаги назариялар.

4.     Собик Иттифок психологиясида ШаХСНИНГ Урганилиши.

5.     Психология фанида шахс таърифи.

6.     Шахс тузилиши моделлари тамили.

7.     ХХ1 аср одамлари талкини.

8.     Психология фанида Узини узи англаш муаммоси.

9.     Аждодларимиз комил инсон тУгрисида.

10. Комил инсоннинг замонавий назарияси.

11. Баркамол инсонни бахолаш тести тавсифи.

12. Шахснинг хозирги замон ТУЗИЛИШИ.

Реферат учун мавзулар Шахс тУррисида умумий тушунча.

2. узок чет эл психологиясида шахсни Урганиш назариялари. З. Рус психологиясида шахснинг ТщдКИКОТ этилиши.

4.   Шахс тузилишининг замонавий моделлари.

5.   Узини узи англаш психологик муаммо.

б. Комил инсон тУррисида психологик карашлар.

7.   Комил инсоннинг психологик концепцияси.

8.   Камол инсонни тадкикот этишнинг замонавий методикаси.

Адабиётлар

Асмолов А.Г. Психология личности. —М.: МГУ, 1990.

2. Ковалев А.Г. Психология личности. —М., 1970.

З. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. —М.

«Политиздат», 1975.

4.  Рубинштейн СЛ. Проблемы общей психологии. — М.

«Педагогика», 1973.

5.  Хрестоматия по личности. —М.:МГУ, 1977.

6.  Еозиев Э.Е Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002.

учинчи БУЛИМ

ШАХСНИНГ ИЧКИ РЕГУЛЯЦИЯСИ

 БОБ. ИЧКИ РЕГУЛЯЦИЯ ТХРКИБЛАРИ ТУЕРИСИДА умумий ТУШУНЧА

1. Эхтиёж фрисидаги тушунча

1.1. Эхтиёжлар фаолликнинг манбаи сифатида

Психологик нукгаи назардан борлик турисида мулохаза юритилганда, тирик мавжудодларнинг (оддий ТУЗИЛИШГа эга бУлганидан тортиб, то мураккабигача) теварак-атроф билан хаётий ахамиятгд эга булган, турли хусусиятли ботанищларни таъминлаб турувчи фаолияти (кайси даражаси, шакли эканлигидан катъи назар) уларнинг барчаси учун умумий булган хусусият хисобланади. Уларнинг фаоллиги туфайли мураккаб тузилишли фаолият юзага келиб (онгликнинг махсули сифатида), турли-туман М0ХРШТЛИ, хар хил куринишдаги эхтиёжлар (уларнинг тоифаларга алокадорлиги, келиб ЧИКИШИ жихатидан биологик, моддий, маънавий ва бошкалар)ни КОНДИРИШ учун хизмат килади. Худди шу боисдан фаоллик фаолиятининг асосий механизмларидан биринчи бУлиб, тирик мавжудодларнинг уз имконияти даражасида ташки олам таъсир ларига жавоб КИЛИШ укувчанлигининг таркиби саналади.

Борликдаги жонли мавжудодларнинг узигахос тарзда, муайян йУнаЛИШда, маълум даражадаги куч билан хатти-ларакатни амалга оширишга ундовчи эхтиёжлар улар учун фаоллик манбаи вазифасини бажаради. Психологик манбаларга асосланиб фикр юритганимизда, эхтиёж — жонли мавжудод хаёт кечиришининг яккол шарт-шароитларига унинг шуларга тобе эканлигини ифода этувчи ва мазкур шартшароитларга нисбатан фаоллигини намоён килувчи холат тарикасида  ифодаланади.

Инсоннинг фаоллиги бошка мавжудодлардан туб даражада хам моКият, хам шат жижатдан тафовутга эга бУлиб, юзага келган эктиёжларнинг турли вазиятларда кондирилишида уз ифодасини топади. Жумладан, мавжудодлар ва хайвонлар Узларининг танаси ва унинг аъзолари тузилишига, инстинктларнинг турли-туманлигига биноан, уз Улжасини тугиб олишга нисбатан интилишни вужудга келтирувчи табиий имконияти уни олдиндан пайкаш сезГИрјШГИ оркали ЗУД-ЛИК билан фаол каракат килај1И. Хайвонлар эхтиёжларининг кондирилиши жараёни канчалик максадга мувофик равишда кечган бУлса, бу эса уз навбатида, уларнинг куршаб олган яшаш мухитига енгиллик билан мослашувини таъминлайди. Масалан, асалари хатти-№ракатининг тута, ирсий дастури унинг гулшира (нектар) ЙИГИШ эхтиёжлари билан чекланиб колмасдан, балки бу эктиёжларни кондириш объектлари (гулларнинг навлари, уларнинг узок ва якинлиги, кайси томонда ЖОЙЈИШГанјмги, мул-куллиги кабилар хам) акс этади. Шу боисдан мавжудодларнинг эхтиёкларида уларнинг фаоллиги омили сифатида табиий аломатлар, инстинктлар, шартсиз рефлекслар ва коказолар бевосита катнашади.

Лекин инсонларнинг фаоллиги ва уларнинг фаоллиги манбаи кисобланмиш инсоний эктиёж.лар тубдан бошкача манзарага эга бУлиб, биологик шартланганликдан ташкари, моддий ва маънавий финишлардан иборатдир. Одамнинг эхтиёжи унга ТаъјТИМ ва тарбия бериш жараёнида шаклланади, яъни инсоният томонидан яратилган ижтимоий тажриба, куникма малака, одат, маънавият, кадриятлар билан якиндан танишиш, уларни Узлаштириш оркали амалга

Табиат томонидан вужудга келтирилган жисм, нарса, бутом инсон учун биологик эхгиёжни кондирувчи улжа маъносини ва ахамиятини йУкотади. Одам бошка мавжудодлардан фаркди Уларок, ижтимоийтарихий тараккиёт даврининг хусусий эхтиёжларига хизмат килувчи муайян буюмни зарурият талабига биноан тубдан кайта Узгартиришга, такомиллаштиришга кодир ОНГЛИ зотдир. Худди шу боисдан одамнинг уз эхтиёжларини кондириш жараёни ИЖТИМ0ИЙ-тариХИЙ тараккиёт даражаси билан Улчанадиган фаолият шакли ва турини эгаллашнинг фаол, муайян максадга йУналтирилганлиги, маълум режага асосланган ижодий кУриниши сифатида алохида ахамият касб этади.

«Инсониятга хос бУлган элтиёкларнинг мазмуни, шакли ва кондирилиши» усули ижтимоий-тарихий тараккиёт даврида ривожланиб, Узгариб ва такомиллашиб боради. Хозирги замон кишисининг ЭКТИёжлари ва уларнинг конДИрИЛИШИ аждодларникидан хам, авлодларникидан хам тубдан фаркланади, ЛжИН этнопсихологик хусусиятлар таъсири уз ахамиуттинИ етарли даражада йУкотмайди. Шахснинг эктиёжларини тула-тукис кондириш уни комил инсон сифатида камол топтиришнинг энг мухим шартларидан бири хисобланса-да, лекин бу унинг усгувор эканлигини билдирмайди, чунки бошка таъсирчан омиллар хам мавжуддир. Камолотга эришишнинг мухим шарт-шароити хисобланмиш мекнат инсоннинг эхтиёжига айланмаса, у уз эктиёжларининг енгил, осон йУллар билан кондиришга харакат килса, инкирозга учрайди. Енгил йУл билан уз эхтиёжларини кондириш ижтимоий конун ва коидаларга зид хулк-атвор манбаига айланишига, жиноий хатти-харакат келиб ЧИКИШИГа, текинхУрлик иллатининг намоён бУлишига замин хозирлайди.

Ху.кий, демократик жамият кишиси шахсини шакллантиришга нисбатан Ойилаётган энг мухим талаблардан бири унда мекнат килиш эхтиёжини, мехнатдан фахрланиш туйрусини ва ундан лаззатланиш киссини таркиб топтиришдан иборатдир. Межнатга нисбатан эхтиёжнинг вужудга Ке.ЛИШИ саноатда ва кишлок хУжалигида ишлаб чикаришни ривожлантириш, ишлаб чикариш жараёнларини автоматлаштириш, мехнат Килиш шароитларини ЯХШИЈИШ, мекнат фаолияти умумдорлигини ошириш, иш вактидан окилона фойдаланиш имкониятини яратади ва факат межнатдагина уз имкониятини намоён этувчи, бунёдкор, ватанпарвар, фидоий шахсларни шакллантиради. Кишиларнинг иктисодий эхгиёжларини кондИРУВЧИ, баъзан омр ва зерикарли туюлган мехнат тури ватанпарвар, комил инсонликка интилувчи шахс учун юлзонч, коникиш, хатго рожат-фарорат хис-туйруларининг манбаига айланиши мумкин.

Юксак малакали мутахассислар тайёрлашга каратилган «Таълим турисида»ги конунда ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да укувчилар ва талабаларнинг мехнат тарбияси ва касбга йУналтирилишига алохида ахамият берилгандир. Республика фукароларида маънавий эхгиёжларни вужудга келтириш ва шакллантириш истиклол шарофати билан МУХИМ ахамият касб этиб, ижтимоий тарбиянинг мухим бугинига айланди. Ху.кий, демократик жамиятнинг асосий вазифаларидан бири инсоний эктиёжларни таркиб топтириш, уларни баркамол шахс камолотига йУналтириш, маънавиятни эгаллаш билан узвий боглаб амалга оширишдан иборатдир.

1.2. Эктиёжларнинг турлари

Инсон бир даврнинг узида хам индивидуаллик, хам ижтимоийликни акс эттирган бУлганлиги сабабли унинг эктиёжлари шахсий ва ижтимоий хусусиятга эгадир. Бошкача суз билан айтганда, ундаги тор МаЪНOЛИ шахсий хусусиятга эга бУлгандай туйт:у уйротувчи (табиат инъомига алокадор) эхтиёжларни кондириш жараёни хам ижтимоИй камкорлик фаолиятининг махсули (дехконлар, ишчилару ходимлар ва бошка касбдаги) одамларнинг саъй-харакати, хамкорликдаги мехнатининг моддий тарздаги ифодаланишидан фойдаланишида акс этади.

Ушбу масалага бошкача тарзда ёндашилса, унда уз эктиёжларини кондирИШ учун ижтимоий мухит негизида яратилган воситалар ва усуллардан фойдаланилади, натижада у ёки бу шароитга нисбатан эхтиёж кис этади.[, Масалан, ёрочдан болтага даста ясаш учун унда хохиш мавжудлигининг узи етарли эмас, балки бир катор шарт-щароитлар, дастгох, дурадгорлик асбоблари бУЛИШИ лозим, унинг сифатига нисбатан эхтиёж хам турилади. Худди шу боисдан унда уз хохиш-истакларини рУёбга чикарадиган талаб билан имкониятга каратилган эхтиёж вужудга келади. Инсондаги тор маънодаги эхтиёжлар унинг шахсий талабларини К0НДИРИШ билан чекланиб колмасдан, балки камкорлик фаолиятида юзага келувчи жамоавий эхтиёжлар яккахоллигига оид хусусият касб этади. Айтайлик, маъруза Укишга таклиф килинган Укитувчининг машгулотга пупа тайёргарлиги уз предметининг ута фидойиси эканлиги учун эмас, балки жамоа нуфузига дор туширмаслик масъулияти, ижтимоий бурч хиссига нисбатан эктиёж сезганлиги туфайли амалга ошади. Шахсий эхтиёж гурухий, жамоавий муносабатлар уйгунлашиб кетганлиги сабабли узаро коришик хусусиятга эга бУлади. Хар кандай индивидуал фаолиятга нисбатан эхтиёжнинг турилиши ижтимоий аломат, умумийлик, хамкорлик хусусиятини касб этиб, фаолиятга ёндашувда яккахоллик умумийЛИКНИ, умумийлик эса алохидаликни узлуксиз равишда бетУхтов акс эттириб туради.

Психология фанида эхтиёжларни таснифлаш уларни келиб чикиши ва уз предметинињг хусусиятига биноан амалга оширилади.

Одатда, Узларининг келиб ЧИКИШИГа биноан эхтиёжлар табиий ва маданий турга ажратилади.

Табиий эхтиёжларда инсон фаолиятининг фаоллиги, уз шахсий хаётини химоя килиш, уз авлоди хаётини саклаш, уни Оллаб-кувватлаш учун зарурий шарт-шароитларга тортилганлик, тобелик акс этади. Табиий эхтиёжлар таркибига одамларни овкатланиш, ташналикни кондириш, жинсий мойиллик, ухлаш, ИССИК ва совукдан асраниш, мусаффо хавога интилиш, тана аъзоларига дам бериш кабилар киради. Табиий эхтиёжлар узок вакт давомида кондирилмаса, унинг окибатида инсон халокатга махкум бУлади, уз сулоласи хаёти ва фаолиятини хавф остига колдиради.

Табиий эхтиёжлар ИНСОНДа хайвонот аждодларникига ва ибтидоиЙ жамоа аъзолариникига Ухшаш бУлса-да, лекин улар узининг психологик мохиятига кура мавжудодларникидан хам сифат, хам микдор жихатдан тафовутланади. Эхтиёжларни кондирилиш усуллари, шакли, куроли тобора такомиллашиб боришдан ташкари, уларнинг моХИЯТИ, мазмуни хам Узгариб бормокда, мисол учун хозирги замон кишиси эрамиздан олдинги аждодларимизга нисбатан бошкача тарзда уз эхгиёжларини рУёбга чикаради ва уларни кондиришга интилади. Уй рУзгор буюмларининг Узгариши эхтиёжларини кондириш йУллари такомиллашувидан дарак беради. Шунинг учун инсонларнинг табиий эхтиёжлари ИЖТИМОИЙ-ПРИХИЙ хусусиятга эга, чунки улар ижтимоий-тарихий тараккиёт махсулидан иборатдир.

Инсон фаолиятининг фаоллиги инсоният маданиятини махсули билан боњликлигини ифодалаб, маданий эхтиёжларни юзага келтиради. Маданий эхтиёклар, маданият тУррисида мулохаза юритилганда унинг ижтимоий илдизлари кишилик тарихининг дастлабки манбалари билан узвий борланиб кетишини таъкидлаб утиш лозим. Лекин табиий эхтиёж.лар маданий эхтиёжлар билан узаро уйгунлашган бУлиб, биринчиси ИККИНЧИСИНИ такозо этади, чунки улар бири-бирининг НеГИ3ИД{1Н келиб чикади. Худди шу боисдан мцаний эхтиёжлар объектига табиий эхтиёжларини кондирувчи уй-рузрор буюмлар, мекнат фаолияти оркали бошка кишилар билан бошаниш воситалари, маданий алокалар Урнатиш усуллари, шахслараро муомалага киришиш услублари, ижтимоий турмуш заруриятига айланган нарсалар, укиш ва тажриба ортгириш йУллари киради. Одатда, жамият таълим ва тарбия тизимини эгаллаш, халк анъаналари, маросимлари, байрамлари, одатлари, расм-русумлари, хулк-атвор кУникмаларини УЗЛ'ДШТИРИШ жараёнида• ранг-баранг маданий эхтиёжлар вужудга келади, янгича маъно касб эта бОШЛаЙДИ. Юкорида таъкидлаб Угганимиздек, табиий эхтиёжлар кондирилмаса, улар инсонни халокат ёкасига етаклайди, бирок маданий эхтиёжларнинг кондирилмаслиги ундай окибатларга олиб келмайди, аммо одамда маданий фазилатларнинг шаклланишига путур етказади, унинг камолотини секинлаштиради.

Шу нарсани таъкидлаб утиш жоизки, маданий эхтиёжлар узининг даражасига кура, жамият томонидан уз аъзолари олдига Ойилаётган талаблар билан ботиклигига биноан, улар узаро бир-бирларидан кескин тафовут килади. Масалан, хозирги замон ёшларининг билим олишга нисбатан тинимсиз изланишини, яъни билим олиш эхтиёжининг мохиятини энг сунгги мода бУйича КИЙИНИШГа одатланган худди шу ёшдаги тенгдошининг эхтиёжларини бир хил мезон билан Улчаш ва бахолаш адолатдан эмас. Чунки эхтиёжларнинг мохиятига, уларни кондириш учун амалга ОШИРИШ куда тутилган фаолият натижасига, уларнинг хусусиятига ижтимоий ёки индивидуал йУналганлигига биноан, хар кайсиси алохида-алохида бахоланади, Ижтимоий жамият томонидан уз фукаролари олдига Ойилаётган талабларига, жамиятнинг »кук асосларига, халк анъаналарига, юриш-туриш коидаларига, маънавият ва кадрият тизимига, маслак ва дунёкараш мохиятига мос тушадиган эхгиёжлар юксак онглилик, ижтимоий фаоллик, маънавий камолот учун хизмат кетлаДИ, жамият тараккиётргнинг мухим мезонларидан бири бУлиб маданий эктиёжларни ТУГИЛИШ ва уларни кондирилиш даражаси ва маънавиятни эгаллашдаги роли хисобланаДИ.

Психология фанида эхтиёжлар уз предметининг хусусиятига кура моддий ва маънавий турларга ажратилади, уларни келтириб чикарувчи механизмлар манбаи турлича эканлиги эътироф этилади.

Инсоннинг овкатланиш, кийиниш, уй-жойига эга бУлиш, маиший турмуш ашёларига интилиш, комфорт ХИССИНИ КОНДИРИШ билан боглик маданият предметларига нисбатан эхтиёж сезиш моддий эктиёжлар мажмуасини тага келтиради. Маънавий маданиятни яратиш ва Узлаштириш, шахснинг уз фикр мулохазалари ва хис-туйгулари бУйича ботика одамлар билан муомалага киришиш камда ахборат алМаШТИРИШ, бадиий ва илмий адабиётлар билан иНИгиИШ, махаллий матбуотни Укишт кино ва театр кУриш, мусика тинглаш кабиларга эхтиёж сезиш, яъни ижтимоий онг махсулига тобелик манавий эктиёжлар тизимини вужудга келтиради.

Маънавий экгиёжлар моддий эхтиёжлар билан узвий ботик бУлиб, вужудга келган маънавий эхтиёжларни кондириц.1 жараёни моддий эктиёжларнинг таркибига кирувчи моддий нарсалар ёрдамида амалга оширилади, чунончи, китоб, ёзув КОРОЗИ ва бошкалар.

Эхтиёжларнинг турлари хакида фикр билдирганда яна шу нарсага эътибор бериш керакки, келиб чикишига биноан табиий турга тааллукли эхтиёж уз предметига кура моддий гурухга, ХУДДИ шу мезонлар бУйича бир даврнинг узида маданий эхтиёжнинг моддий ёки маънавий эхтиёж туркумига КИРИТИШ мумкин. Шу тарика эхтиёжнинг келиб чикиши ва предмети хусусияти бУйича икки мезонга асосланиб муайян гурукларга ажратиладџ. Инсон онгининг тарихий тараккиётига нисбатан ва экгиёжларнинг объектига бУлган муносабатига биноан, кар хил таснифланади ва худди шу мезонларга кура улар рангбаранг турларга ажратилади. Уларнинг изчиллиги, баркарорлиги, доимийлиги, кУлами, ахамиятлилиги, предметлилиги, ижтимоийлиги, индивидуаллиги каби хусусиятлари билан узаро бир-биридан. Фаркланади.

Эктиёжлар инсон фаолияти ва хулк-атвор мотивлари билан жипс алокада бУлади.

1.3. Инсон эхтиёжларининг ривожланиши

Муайян мухитда яшовчи хайвоннинг у ёки бу тарздаги хатги-харакати аник эхтиёжни кондиришга каратилган бУлади. Шу боисдан эктиёж хайвонни фаолликка ундаш билан чекланиб колмасдан, балки фаолликнинг турлари, шакли, харакатлантирувчи кучига хам уз таъсирини кУрсатади. Хайвонда овкатланиш эхтиёжини ТУРИЛИШИ унда фаолликни вужудга келтиради, натижада сулак бешлари ИШЛаЙ бошлайди, утка КУЩИРИШ, уни пойлаш, тугиш ва истеъмол КИЛИШ билан 60€ЛИК холатлар мажмуаси юзага келади. Мазкур жараёнлар И.ТРТЛИ рефлекслар, фаолликни келтириб чикарувчи янги ъ$зровчилар ва унга мувофик бУлган Янги харакатлар билан ботаниши МУМКИН, бирок хайвон хатги-харакатининг тузилишида леч КТ--щаЙ Узгариш юз бермайди. Жакон физиологлари ва психологлари томонидан хайвонларда шартЛИ рефлексларни шакллантиришга оид тажриба материалларида кУрсатилишича, восита сифатида фойдаланилган к&нгирок чалиниши хайвон учун ташки фатувчилар ичидан факат овкатланишга борлик сигнал (хабар) вазифасини бажаради, холос.


Ургатилган хайвон томонидан тепкини босиш жараёни унга овкатни берилиши билан алокадор хатги-харакат тарзида амалга ошириладИ. Шунинг учун кайвон хар кандай мураккаб шартли рефлекслар ёрдами билан уз хатги-харакатини амалга оширган бУлишига карамай, эктиёжлар бевосита унинг психикасини акс эттириш муайян объекта йУналтириш, хулкини идора Килиш функциясини бажаради. Чунки хайвон аъзоларининг биологик-табиий эктиёжлари психик акс этгириш мазмуни ва сифатини, ташки олам таъсирига нисбатан жавоб сифатида пайдо бУлувчи хатти-харакатларни мувофиклаштириб туради.

Инсоннинг фаолияти, хулк-атвори, хатги-харакати хайвонларникидан тубдан Фарк килади, уларни таркиб ТОПТИРИШ мутлако бошка асосга корилади. Мисол учун болани овкатланиши, хатги-харакати, кошикдан фойдаланиш, махсус ажратилган жойда угириш, овкат ейиш Куролини ишлата олиш унинг табиий эхтиёжлари туфайли юзага келган деб эътироф этиш хакикатдан узок фикр, чунки унинг негизида ётувчи механизмлар сири тушунтириб берилмаган. Уз-узидан маълумки, табиий эктиёжни кондириш учун зарур шарт-шароитлар яратилиши шарт эмас, инсонда уйкјга эхтиёж турилса, у холда кеч кандай юм шок Уринга, дршанга талаб сезилмайди, чарчаган одам дуч келган жойда уз эХТИёЖИНИ кондираверади. Маданий хатги-харакатлар, одатларнинг инсонда вужудга келиши ижтимоий тарбиянинг таъсирида табиий эхтиёжларни кондиришнинг воситаси, Шарпа сифатида гавдаланиб, куроллар, буюмлар уларнинг таркибий кисмига айлана бошлайди. Бундай хатги-каракатлар шаклини келтириб чикарувчи асосий манба туб маънодаги эхтиёж эмас, балки уни КОНДИРИШНИНГ жамият тараккиёти талаб килган коидалари, усуллари, камолот такозо этувчи маданий куникмалар лисобланади. Жамиятнинг тараккиёт боскичларига биноан табиий эктиёкларни кондиришнинг ЯНГИданЯнги, янада такомиллашган воситалари инсоният томонидан яратилаверилади ва булар эхтиё•жлар таркиби билан коришиб кетади. Маданий ва маънавий эхтиёжлар тУгрисида хам худ.дрт шу тарздаги узгаришлар юз беради, шахснинг бошка кишилар билан мулокотга киришиши, билимларни Узлаштиришда техник воситштардан фойдаланиши, нугк ва кийиниш маданиятининг усиши, уларни КОНДИРИШГа нисбатан талаб даражасининг ортиши мазкур эхтиёжлар риожланишини таъминлайди.

Психологияда эхтиёклар ривожланишининг бир неча боскичлари мавжуд эканлигини таъкидлаб утиш зарур. Чунки эхтиёжлар инсон онтогенезида пайдо бУлиб, то умрининг охиригача Узгариб, такомиллашиб боради. Кишилик жамиятларида эхтиёжлар бир-биридан хам МОХИЯТ, хам ШкЛ жихатидан тафовутга эга бУлганидай, ёш даврларига «араб, улар худди шундай мезонлар бУйича узаро фарџанадилар.

Бола фаоллигини ривожлантиришнинг дастлабки боскичларидаёк, биологик жихатдан ахамият касб этувчи буюмлар, жисмлар устуворлик хусусиятига эга бУлмайдилар, аксинча уларнинг инсон томонидан фойдаланиш усуллари эхтиёжларнинг омиллари тарикасида гавдаланади. Бинобарин, мазкур буюмлар, аслахаларнинг ижтимоий тажрибаларини эгаллашдаги ахамияти, роли намоён бУлишнинг механизмлари сифатида майдонга келади. Болаларнинг худди шу йУсинда эгаллайдиган хатти-харакатларининг янги шакллари — бу жамият томонидан ижтимоий амалиёт вазифаларига муносиб равишда ишлаб чикилган усулларидан иборат бУлиб, буюмлар билан шахснинг муносабати тарзида юзага келади, кишининг кундалик фаолияти ичидан мухим жой эгаллайди. Стол атрофида утириш, кошик билан овкат ейиш, кроватда уиаш, телевизор томоша Килиш, уйинчок Уйнаш, катталар билан муомала Килиш юкоридаги фикр моХИЯТИНИ якколлаштиришга ёрдам беради. Эхтиёжни кондиришнинг воситаларидан фойдаланиш коидалари ижгимоий муомала усуллари, фаолиятни амалга оширишнинг йУл-йУриклари капа ёшдаги одамлар томонидан ёшларга Ургатилади. Уз эхтиёжларини муайян буюмлар воситасида кондиришга ва уларни муайян фаолият турига татбик этишнинг инсоний шаклларини эгаллашга Ургатиш махсус машкдар оркали амалга оширилиб, «Етук Ша,ХС — бола» тарзида юзага келади. Демак, бола эктиёжи кондирилаётган инсоний шарт-шароитлар таъсири остида шахснинг хулк-атвори воситалар ахамияти билан эмас, балки уларнинг ижгимоий киймати билан белгиланади. Эхтиёжларнинг КОНдИрилиш даражаси, унинг огмр ёки еНП'ТЛ КУЧИШИ шахснинг шаклланишида мухим ахамиятга эта, шу боисдан уларни КОНДИРИШ максадга мувофик, окилона мезонларга суяниб амалга 0111PIPWICa ижтимоий ахамияти янада ортади.

ИнсонДа маданий ва маънавий эхтиёжлар турмуш тажрибаси ортиши, билим савияси кенгайиши, махсус машк.лар эгалланиши, ижтимоий хаёт коидаларига узлуксиз равишда риоя КилишИ, нарса ва ходисаларга муносабати Узгариши туфайли ривожлана борщи. Одам тобора баркамол була бориши унинг олдига янгича талаблар к&яди, уларни бажариш эса эхтиёжнинг янги, нисбатан мураккаб, мохият жикатдан теран хусусият касб этувчи шаклларни вужудга келтиради, уларнинг кондирилиши эса тузилишга эга бУлган воситаларни такозо этади. Маыумотлилик акл-заковат курсаткичининг ЮКСтЛИШИ, истеъдод аломатларининг рУёбга чиКиши, фаолликнинг ортиши, хаттикаракат таркибида кераксиз бУмнларнинг камайиш эхтиёжи такомиллашган шаклининг намоён бУлишини таъминлайди. Инсон комфорт сари интилар экан, демакки, унда янги эхтиёжлар юзага келади, уларни кондирилиши эса янги бир сифат даражасига кутарилади. Маданиятнинг янги кирралари очилиши, маънавиятни эгаллашга нисбатан Х0\ИШ-ИстаКНИНГ кучайиши, фан ва техниканинг тарамиёти, миллатлараро муносабатлар КУММИНИНГ кенгайиши ранг-баранг эхтиёж турлари ва шакллари ривожланишига мухим шарт-шароитлар яратади. Инсоннинг баркамоллик сари интилишдаги имкониятларини рУёбга чикариш орзуси эхтиёжлар ривожланиши харакатлантирувчи кучга айланади.

Психология фанида эхтиёж куйидаги типларга ажратилади: 1. Индивидуал — якка шахсга йУналтирилган.

2. Гурухий — реал гурухлар моддий ва маънавий интилиши.

З. Жамоавий — жипслашган гуруклар талаби мажмуаси.

4.       Худудий — этник гурухнинг муайян узига хос талаблари кондарилиши

5.       Этник — маълум миллат ёки халкларнинг сафарбарлигини таъМИНЈЮШ.

6.       Умумбашарий — ер юзи халк.ларининг умумий талабларининг мажмуавий акс этиши.

2. Кизикишнинг психологик тавсифи

Кизикиш шахснинг муким психологик жабкаларидан бири хисобланиб, унда инсоннинг индивидуал хусусияти бевосита мужассамлациДИ. Кизикиш — инсонларнинг дунёкараши, эътикодлари, идеаллари, яъни унинг олий максадлари, эзгу ниятлари, орзу-умидлари билан бевосита мухим роль Уйнайди хамда уларнинг муваффакиятли кечишини таъминлаш учун хизмат килади.

Кизикиш билимларни онгли, пухта, баркарор, англаган холда Узлаштиришда, куникма ва малакаларни шакллантиришда, шахс кобилияти, зехни, уюгвчанлигини ривожлантиришга, оламни мукаммалрок тушунишга, бИЛИМ савиясининг кенгайишига ёрдам беради.

Кизикиш мотив сингари борликнинг мУъжизакор томонларини билишга, фан асосларини эгаллашга фаолиятнинг турли-туман шаклларига нисбатан ижодий ёндашишни вужудга келтиради, межнатга, таьлимга масъулият билан муносабатда бУлишни шакллантиради, хар каЙСИ яккакол (индивидуал) шахсда ИШиНЛИК, гайрат-шижоат, эгилмас иродани таркиб топтиришга пухта психологик шарт-шароитлар яратади.

Кизикишнинг психологик мохиятидан келиб чиккан холда ёндаШИЛГанда, кизикиш инсонда интилиш, фаоллик, ички туртки, эктиОкни рУёбга чикариш манбаи Р0Ј[ИНИ бажаради.

Жахон психология фанининг йирик намояндалари ШахснИНГ кизикишини унинг яхтит рухий дунёси билан, бинобарин, одамнинг аклий фаолияти, билиш жараёнлари, иродаси, характери, темпераменти, хиссиёти, КОбИЛИЯТИ билан, умуман олганда инсон ТУЗИЛИШИНИНГ барча кирралари билан ботик тарзда тушунтиришга каракат килганлар.

КИЗИКИШ муаммоси психологик нукгаи назардан НА.Рибников, Н.Ф.Добринин, Н.Д.Левитов, М.Ф.Беляев, Л.А.Гордон, Л.И.Божович, Н Т. Морозова, М.Г.Давлетшин, М В. Вохидов, В,А.Токарева, Э.ЕЕозиев ва бошкаларнинг. назарий методологик хусусиятга' эга бУлГан асарларида хамда махсус экспериментал тадкикотлаРИДа ривожлантирилди.

Хозирги замон психологиясида КИЗИКИШ объектив борликнинг инсонлар онгига субъектив тарзда акс этишларидан бири сифатида тан ОЛИНаДИ. КИЗИКИШ шахснинг муайян вокеликдаги, маълум вазиятдаги турли нарса ва ходисаларга танлаб муносабатда бУлишида, инсоннинг узига хос карор кабул КИЛИШИјда, узини узи назорат эта билишида, максадга интилувчанлигида, юзага келган объектив ва субъектив тусиџарнинг енгишида ифодаланади.

Психология фанининг йирик намояндаларининг таълимотича, кизикиш одамларнинг эхтиёжлари негизида юзага келади, яккол ижтимоий-тарихий шарт-шароитда, вазиятда вужудга келади, шаклланади, баркарорлашиб боради хамда уларнинг шахсий турмуш шароитида ва фаолиятида, ижтимоий ишлаб чикаришда катнашиши сингари омилларда гавдаланади. Умумий талкинларга асосланиб мулохаза билдирилганда, кизикиш алохида жараён, маълум психологик функция эмас, чунки у ХИС-ТУЙЕУ, ирода, онг, колаверса, Жт4ИКИ психик холатлар, ходисалар ва ички кечинмаларнинг узида мужассамлаштирган, мураккаб тизимли рухий вокеликдир.

Кизикишни психологик МОХИЯТИнинг дастлабки куриниши — бу уни одамлар томонидан англаб етиши ёки тушуниш имкониятидир. Шахс кизикиш максулини, унинг окибатини англаш, тасаввур этиш оркалигина объектив борликдаги нарса ва ходисаларга онгли, танлаб муносабатларда бУлади. Лекин бу вокелик (англаш, тушуниш) инсонда бирданига содир бУлмайди, балки муайян вакт давомида унда бИЛИШ жараёнлари, и_ЮХСИЙ фазилатлари, ИНДИВИДУИ-ТИПОЛОГИК хусусиятлари РИВОЖЈЮНИШИ туфайли тага келади. Шуни алохида таъкидлаб утиш жоизки, кизикишнинг психологик мохияти намоён булиШИДа аклий жараёнлар мухим роль Уйнаши ходисаси кайд КИЛИНИШи у факат интеллектдан ташкил топади, деган маънони англатмайди, албатга. Худди шу боисдан, КИЗИКИШНИ психологик мохиятининг иккинчи кУриниши — унинг кис туй»глар, эмоционал колатлар билан уйгунлашган, мужассамлашган тарзда ифодаланишидир. Маълумки, лис-туйгулар, шунингдек, эмоционал холатлар (эмоционал тон, кайфият, шижоат, эхтирос ва бошкалар) шахснинг борликдаги аник вокеликка, нарса ва ходисаларга, муайян фаолиятга нисбатан интилишни, саъй-харакатларни кучайтиради, жадаллаштиради, сафарбарликни объектга йУналтиради. Инсон уз шахсий Кизикишини кондиргандан кейин унда ёкимли хис-туйрулар уйгонади, рухий коникиш эса уз навбатида лаззатланиш (праксик) Кисни вужудга келтиради, бунинг натижасида фрустрация (руки тушиш) унинг ШлСИЯТИНИ эгаллайди.

КИЗИКИшни психологик мохиятининг учинчи куриниши унинг ирода сифатлари билан ёинки ирода жги билан умумлашган тарзда вужудга келишидир. Иродавий зур бериш, муайян карор бУйича интилиш, баъзи КИЙИНЧИЛИКЈЮРНИ енгиш, мустакиллик намоён килиш кизикишни карор топтиради, Шт<СНИ максад сари етаклайди.

Кизикишни психологик мохиятининг тУртинчи кУриниши уни олий нерв фаолияти хусусиятлари ва темперамент типлари билан бирга мужассамлашган холда намоён бУлишидир.

Кизикишнинг нерв-физиологлк механизмлари тУгрисида мулохаза юртилганда, даставвал рус олими И.П.Пањловнинг олий нерв фаолияти какидаги таълимотини таъкидлаб утиш жоиз. Унинг «бу нима?» рефлекси, яъни ориентировка (мулжал олиш) рефлекси кизикишнинг моддий негизини тушунтиришда мухим ахамият касб этади.

И.П.Павлов ва унинг шогирдларидан кейин П.К.Анохин, Н.А.Бернштейн, Б.М.Теплов, В.С.Мерлин, В.Д.Небилицин ва бошкалар инсондаги КизИКИШнИНГ нерв-физиологик механизмларини бош мия капа ярим шарлари пустлорида ориентировка рефлекси негизида мураккаб муваккат борланишларнинг вужудга келишидир, деган Осинда талкин килмокдалар. Кизикишнинг моддий асослари узаро индукция конуни, пУстлоџаги оптимал учори ва динамик стереотиплар (И.П.Павлов), доминанта (А.А.Ухтомский), ориентир мураккаб психофизиологик ходиса эканлиги (Е.Н.Соколов) ва бошкалар бУлиб кисобланади.

Хозирги даврда кизикиш шахснинг индивидуал-психологик хусусиятидан иборатдир, деган хулоса одатий нарсага айланиб колди. Шунга карамасдан, баъзи манбаларда КИзиКИШ муайян соха бУйича тури мУлжал олишга, янги омиллар билан танишишга, ВОКИИКНРТ «гула ва чукор акс эпиришга ёрдам берадиган мотивдир, деган таърифга хам эгадир. Шунга мутаносиб тарзда КИзИКИШ бИЈIИШ жараёни тусини кашф этадиган, ижобий хис-туйруларда йУналтирилган объект билан чтуррок танишишга, у хакда кУпрок маыумотга эга бУлиш, УНИНГ мохиятини англаб етищга нисбатан шахснинг истагида намоён бУлади, кабилида мулохазалар мкм суради.

Шуни алохида таъкидлаш лозимки, шахснинг ИШТИёКИНИ кондиришга йУналтирилганлигини акс эпирувчи кизикишни КОНДИРИЛИши, кеч качон унинг СУНИШИНИ ифодаламайди, аксинча, объектнинг номаыум кирраларини аник,лашга нисбатан интилиш давом этаверади. Шу билан бирга кизикишлар бИЛИШНИНГ, унинг жараёнлари функционал холатининг доимо Озгатувчи механизми сифатида вужудга келади ва акс этгиришда давом этади.

Психологияда кИЗИкИШ мана бундай типларга ажратилиши мумкин: 1) мазмунига кура: шахсий ва ижтимоий; 2) максадига биноан: бевосита ва билвосита; З) кУламига караганда: кенг ва тор; 4) кизикишлар даражаси бУйича: баркарор ва бекарор ва бошкалар.

КИЗИКИШНИНГ мазмун жикатидан узаро тафовутланиши 10йидагиларда мужассамлашади: билиш эхтиёжларининг объектлари кайсилар, бИЛИШНИНГ мазкур фаолият максади билан мутаносиблиги, шахснинг яшаётган мухитига нисбатан муносабати кабилар. Шахсда нималарга нисбатан кизикиш уйгонади, унинг билиш эхтиёжлари объектининг ижтимоий киймати кандай ахамият касб этади? ИНСОННИНГ шахсий кизикиши келиб чикишига кура бирламчи бУлишига карамасдан, у бир даврнинг узида ижтимоийлик хусусиятини касб этаверади. Унинг касбий фаолиятига нисбатан кизикиши охир-окибатда

жамият учун наф келтириши, равнаки учун кийматлидир. Ижтимоий хусусиятли кизикишларнинг пайдо бУлиши ИШХСиЙ ахамият касб этиш сари етаклаши мукаррар. Чунки умумийлик (ижтимоийлик) билан хусусийлик (шахсга оидлик) уйгунлашган холда хукм суради ва улар бир боскичдан бошка бир боскичга автоматик равишда Утаверади ёки улар доимо урин алмаштириб туришади. Шахс уз кизикиши туфайли бирон-бир нарсани кашф этса, индивидуал эктиёжини кондиради, шунингдек, жамият, жамоа учун ишлаб чикаришни ТКОМИЛЈПШТИришга бу нарса ХИ3,маТ килади. Шу боисдан жамиятнинг, жамоанинг энг долзарб вазифаларидан бири ёшларнинг мустакил, фаол билишга, ижтимоий ахамиятга мойиллик межнат фаолиятига нисбатан кизикиш уйттишдан иборатдир. Токи уларда жиддий, сермазмун, жамият томонидан рабатлантирилувчи, мехр-мухаббатга сазовор кизикиш• лар шакллансин.


КизиКиШНИНГ максад жихатидан Фарки бевосита ва билвосита намоён бУладиган кизИКИШларнинг мавжудлигини аниуџтайди. Бевосита кизикишлар ВОКиТИКНИНГ, жисмлар ва ходисаларнинг эмоционал жозибалилиги, хис-туйруларга эга бУлишлиги, ташки таъсирларга берилувчанлиги туфайли вужудга келади. Бевосита кизикишлар Урганилаётган нарсанинг маъноси билан унинг шахс фаолияти учун ахамияти мос тушган такдирда пайдо бУлиши мумкин. Психологияда бевосита кизикишнинг юзага келишини фаолиятнинг Макс:ајДИНи англаш билан борлик бУлган билишни эхтиёж деб аташ кабул килинган. Мехнат ва укиш фаолиятида хамиша хис-туйгуга, жозибага таяниб иш тугиш имконияти мавжуд бУлмаслиги сабабли жисмоний ва амий мехнатни онгли идора килишда мучим ахамият касб этадиган бавосита кизикишларни таркиб топтириш масаласи ишлаб чикариш хамда гаълим тизими олдида турган мухим вазифа хисобланади.

Шундай килиб, у ёки бу нарсаларни (ходисалар мохиятини) билиш, кУриш, идрок килиш, англаб етиш учун кизикарли туюлган ички кечинмалар бевосита кизикишни акс эттиради. Билвосита кизикишлар мехнат фаолияти ёки таълим олиш жараёнининг муайян ижтимоиЙ ахамияти билан унинг шахс учун субъекгив ахамияти узаро мос тушганида билвосита кизикиш юзага келади. Бинобарин, шахс мазкур жараёнда бу нарсалар мени кизиктиргани учун жуда кизикарлидир, деган хулосага келади. Межнат фаолияти ва таьлим жараёнини онгли ташкил этишда етакчи ва устувор роль Уйнайдиган билвосита кизикиш„ларьми таркиб топтириш учун махсус тренингларга, 0МИЛКОР йУл-йУрикларга Ургатиш максадга мувофикдир,

Одамларнинг кизикишлари узининг кучами билан бир-биридан Фарк КИЛади. Шундай шахслар тоифаси хам мавжудки, уларнинг кизикишлари факат биргина сохага каратилган бУлади. Бошка бир тоифага тааллуккли одам.ларда эса кизикишлар катор соха.ларга, фанларга, объектларга йУналтирилганлигини учратиш мумкин. Лекин турли сохага нисбатан кизикишларнинг бири иккинчисига салбий таъсир этиши мумкин эмас, агарда улар окилона бошкариш имкониятига эга бУлса. КИЗИКИШНИНГ торлиги купинча салбий ходиса сифатида бахоланиши мумкин, лекин айни чогда уларнинг кенглиги хам нуксон тарикасида тамил килинса бУлади. Бирок шахснинг баркамол шахс бУлиб камол топиши кизикишлар куламини тор эмас, балки кенг микёсда булишини такозо этади.

КИЗИКИШЈПР Узларининг даражасига караб баркарор ва бекарор турларга ажратилади. Баркарор кизикишга эга бУлмн шахс узок вакт давомида ёктирган предметларига, объектларига, ходисаларга нисбатан уз майлини кеч Узгаришсиз саклаб тура олади. Шу боисдан инсон эктиёжларини узида мужассамлаштирувчи, шахснинг рухий фазиламга айлана бошлаган кизикишлар баркарор кизикишлар дейилади. Баркарор кизикиш шахс кобилиятининг ривожланганлигидан дарак бериши мумкин. Ана шу нуктаи назардан олиб караганимизда, мазкур кизикиш ташхис килувчанлик хусусиятига эга. Бирок инсонларда баркарор КИзиКИШНиНГ мавжуд ёки мавжуд эмаслигини аниклаш учун уларнинг мекнат фаолияти ва укув жараёнидаги кизикишларининг ташки ифодасини атрофлича Урганишга тугри келади. Одатда, КИЗИКИШНИНГ ташки ифодаси Шт<СНИНГ узига узи бако бериш, узини узЙ тамил Килиш фаолиятларида намоён бУлади. Баркарор кизикиш тУррисида мулохаза юритилганда, унинг бошка таркибий кисмлари ва кирраларини хисобга олиш лозим, чунки бу нарса куп жикатдан шахснинг иродавий сифатлари, характерининг вазминлигига боглик.

КИЗИКИШНИНГ баркарорлиги унинг нисбатан жадал тарзда намоён бУлиши хамда узок давом этиши билан ифодаланади. Шахснинг зарурий эхтиёжларини юксак даражада акс эттирадиган, шунингдек, унинг психологик ТУЗИЛИшига хос кислатларга айланиб борадиган КИЗИКИШЛщ)И баркарор кизикиш дейилади. Баркарор кизиКиш кобилиятнинг бир куринишига ухшаш булиб, максадга йУналганлиги билан мухим хам индивидуал, кам ижтимоий ахамиятга, кийматга эгадир.

Кизикишларнинг баъзи холатларда бекарор бУлишлиги инсонларнинг ёш, жинс, типологик хусусиятига богликдир. Бундай тоифадаги одамларда кизикишлар роятда эхтиросли кечади, бирок киска муддатли бУлиши мумкин. Масалан, бир вакТНИНГ узида улар бир нечта фанларга, табиат ходисаларига кизикади, барча нарсага иштиёк билан киришиб, муаммо мокиятига чжур кириб бормасдан, бошка холатлар билан машгул бУлиб кетадилар. Ундай хусусиятли шахслар машрулотларга тез киришади ва шундай йУсинда сУниб туради хам. Кизикишлар салохиятли вояга етган одамларнинг, ёшларнинг уз истеъдодларини максадга йУналтирган тарзда амалга ошишини таъминлайди.

Шахсдаги КИЗИКИШЈИРНИ ривожлантириш ва баркарорлаштириш учун уларнинг негизини ташкил этадиган фаолият билан машрул бУлишга, максадга мувофик равишда шугулланишга, майл уйготишга пухта замин хозирлаш зарур, токи кизикишлар мотив, эхтиёж, эътикод функциясини бажаришга айлансин.

Шундай килиб, кизикишлар, шахс фаолияти асосларининг танхо йУналиши эмас, лекин унинг энг мухим жихатидан иборатдир.

Психология фанининг сУнгги даврдаги маьлумотларига асосланган холда КИзИКИШНИНГ бир нечта даражаларга ажратиш мумкин: а) синчковлик, б) кизикувчанлик, в) билишга кизикиш, г) тургун ёки касбий КИЗИКИШ. Синчковлик кизикишнинг бирор нарсага нисбатан кучли интилишдан иборат киска муддатли тури ёки даражасидир. Кизикувчанлик ишХСНИНГ вокеликдаги нарса ва ходисаларга, уларнинг билишга нисбатан фаол муносабатидан иборат кизикиш даражасидир. Билишга КИзИКИШ англашинилган даражадаги, максадга мувофиклашган, жисмоний ва акггий фаолиятнинг янги кирраларини эгаллашга йУналтирилган кизикиш туридир. Тургун кизикиш шахснинг касбий кУникмалар, малакалар ва билимларни эгалашга йУналтирилган, касбий тайёргарлик даражаси билан уйрунлашган, максадга эришиш йУлида фаоллик кУрсатувчи кизикиш туридир.

Шахслар ихтиёрига пиктограмма, анаграмма, турли хусусиятли тестларни хавола килиш уларда кизикишнинг ички механизмларини келтириб чикаради. Бу нарса уз навбатида уларда уз КИЗИКИШИни узи бошкариш куникмасини шакллантиради, хар кандай фалувчига жавоб беришдан иборат стереотип косил бУлади.

Кизикишнинг бу тури ва унинг юкори боскичи шахснинг вокеликдаги ички борланишларни, муносабатларни билиб олишга йУллайди хамда рухий тУсиклар ва КИЙИНЧИЛИКЈИРНИ енгадиган, муваффакиятсизликлардан чУчимайдиган, катьиятлик, интилувчан, толикмас индивидуал хусусиятни шакллантиришга ёрдам беради. Одамларда узини узи бошкариш, шахсий кизикишини идора КилиШ, узига узи буйрук бериш, узини кулга олиш, узини узи такомиллаштириш сингари шахс хусусиятларини шакллантириш ижтимоий, тарихий хамда ижтимоий-психологик ахамият касб этади.

З. Шахснинг установкаси ёки англанилмаган майллари

Психология фанида хулк-атвор ва фаолиятга каратилган англанилмаган майллар орасида муайян даражада тадкик Этилгани установка (кУрсатма бериш, йУл-йУрик кУрсатиш) муаммоси хисобланади. Ушбу умумий психологик масала грузин психологи Д.Н.Узнадзе ва унинг шогирдлари томонидан кенг кУламда Урганилгандир.

Установка инглизча .set дейилади, узбек тилида эса курсатма бериш, англанилмаган майллар, йУл-йУрик кУрсатиш маъносида куллаНИЈIИб келинади. Лекин кейинги атамалар унинг мохиятини, МаЪНОСИНИ узида мукаммал акс эттирмайди, ШУНинг учун терминни кеч Узгаришсиз колдирса хам бУлади.

Одатда, установка деганда, билиш фаолияти билан бевосита боглик бУлган эктиёжни маълум услубда кондиришга рухий жихатдан тайёр туришлик тушунилади. Установка ипХСНИНГ узи англаб етмаган муайян рухий холати ёки майлидир. Бундай холатда шахс биронбир эхтиёжни кондириш мумкин булган маълум фаолиятга нисбатан рухан тайёр туради. Установканинг мавжудлиги ва унинг конуниятлари экспериментал тарзда таъкидлаб утилган илмий мактаб намояндалари томонидан аникданган. Мазкур тажрибада синалувчига икки: та, биттаси катта, ИККИНЧИсИ эса кичикрок соккачани узлуксиз равишда бир нечта (10—15) марта кузи юмук холда пайпаслаб таккосЛЕШ таклиф килинади. Экспериментнинг навбатдаги боскичида соккачалар алмаштирилиб, баравар жисмлар жар хил туюлади, яъни синалувчида иллюзия (нотУгри акс эттириш) холати юзага келади. Бундай психологик вокеанинг вужудга келишига асосий сабаб шуки, объектив жидатдан узаро тенг соккачалар таккосланганлигида улар бир-бирира тенг эмас, деган майл билан фавкулодда субъектив шароитда иш тугилганлигидир. Ушбу холат од.дийрок килиб тушунтирилганда, таккослаш жараёни установка (кУрсатма бериш, йУл-йурик кУрсатиш) асосида амалга оширилганлиги учун шундай окибатга олиб келгандир.

Д. Н Узнадзенинг таъкидлашича, инсонда установка билан боглик психофизиологик холат марказий нерв системасигина эмас, балки унинг периферик кисми фаолиятини хам махсули бУлиб кисобланади. Д.Н.Узнадзенинг тажрибаларида синалувчининг Унг кулига навбат билан аввал капа, кейин КиЧИК соккача.лар бериб турилади ва бу вазият 10—15 марта такрорланади. Тажрибанинг охирги боскичида синалувчининг чап Олига бир-бирига тенг соккалар берилади. Бунинг натижасида унинг чап Олида хам иллюзия, яъни нотУгри идрок килиш вужудга келади. куз билан идрок КИЛИШда иккита узаро тенг объектларни кайд килишдаги установка Унг кузга хам уз таъсирини Утказган. Экспериментал тарзда Урганилган установкали вазиятларни такрорлаш эвазига инсонинг узига сезилмаган холда муайян объектларда субъектга тааллукли «фиксал установкалар» (кайд УГИЛГаН установкалар) вужудга келганлиги аникланган. Демак, установкани экспериментал тадкикот этиш натижасида англанилмаган майллар астасекин кайд килинувчи (фиксацион) даражасига усиб угиш мумкин.

Ижтимоий турмушда Д.Н.Узнадзенинг натижаларига УХШаИ_1 катор маыумотлар шахсда мустахкамланиб колганлиги туфайли установка функцияларини бажариб келмокда: 1) бошлангич синф Укувчиларининг олдида турган установкалар худди шундай тоифага кирганлиги сабабли укитувчининг барча топширикларини дархол бажаришга тайф турадилар; 2) хисобчиларга нисбатан курс, расмиятчи дейишлик; З) олимларга нисбатан паришонхотирлик; 4) савдо ходимларига нисбатан уддабуронлик, даромад килишга устаси фаранглик; 5) боланинг хакгУйлиги, сир тугмаслиги; 6) кариянинг сузи тугагунча усалнинг жони узилиши тУгрисидаги фикр-мулохазалар установкага ЯККОЛ мисол була олади.

Шунингдек, баъзи жамоаларда, гурумарда, оилаларда установкага асосланиш, уларга ишонч нохуш окибатларга олиб келади. Авторитар тафаккур, миллий стереотип, этник расм-русумлар хам установкага мисолдир. Даволовчи шифокорнинг установкаларига беморнинг риоя КИЛИШИ ИРКЧИЛИК муносабатлари, илмий унвонли зиёлиларга берилган супер (ортгирма) бахолар ва бошкалар установканинг англанилмаган шаклини узида мужассамлаштиради. Шуни таъкидлаш жоизки, баъзи колларда шахс учун англанилмаган установка уз позициясини аник намойиш килишда эътикод сифатида гавдаланади, англанилмаган омиллар тарикасида акс этади.

Грузин психологлари томонидан установканинг турлича хислатлари (Озралувчанлик, динамиклик, статиклик, пластиклик-дагаллик, лабиллик-стабиллик, иррадиация-генерализация) ва типлари (диффуз, дифферианциаллашган, фиксациялашган) аникданпн. Уларнинг фикрича, установканинг баъзи бир кислатлари мутаносиблиги унинг хар хил типларини вужудга келтиради. Психоз ва неврозлар установканинг патологик Узгаришларида уз ифодасини топади. Шунингдек, установка инсон хукмронлигини ва Кудратини юксак даражаси саналади. У хулк-атворининг батартиблиги ва изчиллигининг асоси хисобланади. Уларнинг мулохазаларича, установка инсонинг муайян шаклда муносабат билдиришга юксак йУсинда умумлашган тайёргарлик холати, реакциянинг яККOЛ натижасининг кодлаштирилган нейродинамик модели, мазкур реакция вактини олдиндан пайкаш, колаверса, яхлит фаолият тузилишининг ажралмас жабхаси хисобланади. Шунинг учун установка Узгарувчанлик ва баркарорлик жипс бирлигини аниклашга хизмат килади. У узининг узгарувчанлик билан муносабат билдириши жавоб кайтаришнинг баркарорлигини таъминлайди.

Установканинг юксакрок боскичи англаниш куринишга эга булади. Гурухий ва жамоавий муносабатларда унинг аъзоларини ишонтириш (уларга таъсир утказиш) оркали муайян йУналишга сафарбар КИЛИИј•, фикрларда умумийликни вужудга КејттиРИШ холатлари бунга ёркин мисолдир. Ишониш ва ишонтириш одамларнинг характер хислатига, хулк-атворига бевосита 601'ЛИК. Бу холат ПсИХOЛогиЯда экспериментал тарзда тадкик этилган. Масалан, синалувчиларга маълум вакт оралип,ща соатига карамай, секундларини уз ичида санаш оркали бир дакиканинг чУзилишини аниџаш имкониятига эга бУлганлар. Кейинчалик бу санаш сигнал бериш билан текширилиб турилган, баъзан «ёлгон» сигналлар, яъни лампочка ёНИШ билан тажриба бУлинишга йУл Ойилган. Катнашчиларда экспериментаторга ишонч бу%лганлиги сабабли хатоларга йУл Ойишган.

Ишонувчанликни аниклашда «конформизм» (келишув, муроса-ю, мадора)дан фойдаланилган. Ички ва пиЛКИ келишувчанлик (конформизм), ичдан келишмовчилик (ноконформизм) гурухий ишонувчанлик мохиятини Урганиш учун объект сифатида фойдаланишган. Бир гурух одаМЈ1арНИНГ очик овоз бериши конформизмнинг намоён булиШИДИР. Лекин конформизм «сохталик»ни хам келтириб чикариш мумкин, унинг акс эттирувчиси эса конформист деб аталади, купинча идеаллардан воз КеЧИШ холлари хам учраб туради.

Хулк-атвор ва фаолиятнинг англанилмаган омиллари каторига майллар киради. Хали дифференциялашмаган, етарли даражада англанилмаган эхтиёждан ташкил топган хулк-атвор ва фаолиятини амалга ОШИРИШГа ундовчи омил майл деб аталади. Мойиллик холатига кириб бораёттн шахс учун жалб килаётган объектида уни нима кизиктираётгани ва кайси аломат узига тортаётгани сабаби ноаниклиги. Фаолият максади субъектига номаыумлиги туфайли майл суради. Бундай психик холат инсонларда тез-тез учраб турса-да, лекин узининг тезкор уткинчлиги билан бошка вокеалардан ажралиб туради. Одатда, ушбу мохиятли психик холатни харакатлантирувчи эктиёж сУниши ёки тилакка айлантириш мумкин. Бинобарин, у ХОХИШ, ният, орзу, фантазия оби шаклларга айлантириш туфайли шахс томонидан англанилади. Бундай шаклдаги майлларнинг одамларда мавжуд бУлиши уларнинг якин ва узок келажакка интилишларидан далолат беради.

З.Фрейд майлларга нисбатан узига хос назария яратган бУлиб, у аксарият холатда жинсий (инстинктив) майллар тугрисида мулохаза юритади (либидо — жинсий майл), «эдип комплекс» («Шох Эдип» асари бУйича), «психоанализ» атамалари оркали Окиш, химоя, бегоналашиш сингари инстинктив мойилликни тапкин килади.

Шуни таъкидлаб Утиш Уринлики, хар кандай англанилмаган майллар Узидан узи йУколиб кетмайди, балки улар бир боскичдан, куринишдан иккинчи турга, шаюлларга алмашади, мутлако бошкача янги сифатга эга бУлади. Улар максадга, талабга усиб Утиши билан англанилганлик даражасига эришади. КУнгил гашлик, рухан безовталаниш, номаъум хатти-харакатлар сабаби инсонга номаълум бУлса, улар англанилмаган даражада эканлигини билдиради ва майл функциясини бажаради.

4. Шахснинг эътикоди ва дунёкараши


Жалон психологияси маълумотларининг кУрсатишича, хулк-атворнинг мухим мотивларидан бири бУлиб эътикод хисобланади. Баъзи манбаларда унта мана бундай таъриф берилган: эътикод — шахсни уз карашларига, принципларига, дунёкарашига мувофик тарзда карорга келишга ундайдиган мухим мотивлар тизггмидир. Бошка суз билан айтганда, эътиКод ШЖЛИДа намоён бУладиган эхтиёжларнинг мазмуни — бу табиат, теварак-атрофдаги олам тУтрисидаги билимлар ва уларнинг муайян тарздаги тушунилиш демакдир. Бу билимлар фалсафий, эстетик, табиий-илмий нуктаи назардан тартибга СОЛИНСа ва ички уюшган тизими Тацжил этилса, у такцирга шахснинг дунёкараши сифатида талкин КИЛИНИШИ максадга мувофик.

Психология Фани дунёкарашнинг шаклланиш жараёнини тадкикот килади, ИЖТИМ0ИЙ-ПРиХИЙ тараккиёт ходисаларининг тугри бахоланишини, эволюцион йУсинда таркиб топишини, ахлокий принциплар, дидлар юз беришини, табиат ходисаларига ва жамиятнинг конуниятларига нисбатан карашларнинг ШЕЖЛЛ[ТНИШИ кай тарика юз беришини ва бошктларни аникдайди.

5. Мотивация

5.1. Мотивация ва мотивларнинт назарий муаммолари

МотИВ ва мотивация муаммоси жахон психологиясида турли-туман нуктаи назардан ёндашиш оркали тадкик, килиб келинмокда. Узок ва якин чет элларда узига хос психологик мактаблар вужудга келган бУлиб, уларнинг негизида илмий позициялар ва концепциялар молияти жижатдан фаркланувчи роялар ва йУналишлар мужассамлашди. Хозир уларнинг айримларига кискача тУхталиб угамиз.

Рус ва собик шуро психологияси намояндалари К.Д.Ушинский, И.М.Сеченов, И.П.Павлов, В.М.Бехтерев, А.Ф.Лазурский, В.Н.МяСИШеВ, А.А.Ухтомский, Д.Н.Узнадзе, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, П.М.Якобсон, В.С.Мерлин, Л.И.БОЖОВИЧ, В.И.Селиванов, В.Г.Асеев ва бошкалар мазкур муаммо юзасидан тадкикот ишлари олиб борганлар. Ушбу муаллифларнинг карашлари олдинги кисоботда берилганлиги учун уларга кайтадан тУхталишга кожат йУкдир.

Юкоридагилардан ташкари Европа ва Америка мамлакатларида мотивацияга оид 30 (уттиз)дан ортик илмий концепциялар мавжуддир. Ана шу психологик мактабларнинг айрим намояндаларининг тадкикотлари юзасидан мулохаза юритишга каракат киламиз: интероспектив психология, бихевиоризм, гештальпсихология, психоанализ, структуравий психология, ассоцианисТИК психология, эмпирик психология, аналитик психология, гуманистик психология, антропологик психология ва хоказолар,

Бихевиоризмнинг асосчиси ДЖ.Уотсон (1878—1938) психология фаниниг бош вазифась4 хулкни тадкик этишдан иборат деб тушунади. У психик ходисалардан мутлако воз кечиб, хулкни икки шаклга, яъни ички ва ташкига ажратади, улар узаро жавоблар стимули билан узвий борлик эканлигини таъкидлаб Утади. Бихевиоризм учун «хулк» асосий тушунчага айланиб, унинг психикаси билан алокаси четлаб утилгандир. Шунга карамасдан, баъзи бихевиористлар, жумладан, Э, Торндайк, Э. Толмен, К.Халл, Д-Хебб кабилар хулк мотивациясига муайян даражада эътибор килганлар. Улар Узларининг изланишларида хулк мотивациясининг «куйи даражалари»ни Урганиб, каламушларда тажриба ишларини олиб бориб, жониворда очлик, ташналик ва уларнинг турлича даражаларини реакция тезлигига нисбатан намоён бУлиш хусусияти, хар хил шароитда мотивациянинг кучи тУгрисида муайян конуниятлар ОЧИШГа интилганлар. Хозирги замон бихевиористлари СТИМУЛНИ ташки кум:атувчи сифатида таллин киладилар ва организмнинг ички энергиясини фаоллаштирувчи деб хисоблайдилар. Необихевиористик назариялар янги Озгатувчилар, доайвалар пайдо булишига асосланган бУлиб, улар инсоннинг органик эхтиёжларини коникТИРИШ билан стимул натижасининг уп:унлашуви тарикасида тамил этилади. Уларнинг таъкидлашига кура, ИККИЈИМЧИ Фовчилар органик фатувчиларнинг гУёки кобирига Ухшайди, холос. Вильям Макдуга.лл (1871—1938) мотивациянинг ирсий (табиатдан бериладиган) хусусиятга эга леган холатни асослаш учун тутма инстинктлар масалалари билан мазкур вокеликни боглаб тушунтиришга каракат килган. Унинг фикрича, тугма инстинктлар хам инсонларга, хам хайвонларга бир текис тааллукли бУлиб, улар одамларнинг мотивида олдин 14 та, кейинчалик эса 18 тагача «асосий инстинкглар» сифатида суриши мумкин. Умуман олиб караганда, бихевиористлар учун бир катор холатлар узига хосликка эга:

1.        Бихевиоризм мотивация моделини топиш билан шу:улланиб ва хулк принципларини вужудга келтира бориб, хайвон хулки хамда уларда кашф этилган хулк мотивацияси конуниятларига асосланиб, инсоннинг хулк МОТИВщИЯСИ юзасидан хулоса чикаришга каракат КИЈКЩИ .

2.        Бихевиоризм инсонни биологик мавжудод сифатида караб, унга биологик жабхада ёндашади, окибат натижада унинг ижтимоий мохияти тадкикот предметидан четда колиб кетади.

З. Бихевиоризм хам инсонга, хам хайвонларга хос бУлган ХУЛКНИНГ умумий принципларини топишга интилади.

4.        Бихевиористлар инсонни шахс сифатида тараккий этиш жараёнини ифодаловчи узига хослигини ё четлаб Угадилар ёки ута содда тарзда изомашга мойилдирлар.

5.        Хайвонларнинг хулк мотивацияси шаклларини жуда содда тарзда тушунтиришга асосан тадкикот натижаларини инсоннинг мураккаб ва бошка бир сифат боскичидаги мотивациясига кучириш ишончли далилларга эга эмас.

6.        Инсон могивациЯСИНИ Урганишда фойдаланилаётган бихевиоризмнинг тушунчалари, чунончи, бирламчи майллар, организмни китикловчи турма эхтиёжлар кабилар одамнинг мотивация доираси тузилиши мокиятини жуда юзаки оча олади, холос.

Психоаналитик концепциялар негизида мотивация ортганлик раВИШДа инсон майлларига хосдир, деган роя ётади. Уларнинг манбаи сифатида майлни акс эттирувчи кайсидир органдаги ёки унинг кисмидаги соматик жараён тушунтирилади.

З.Фрейднинг концепциясида майллар ва инстинктлар тушунчалари Уртасида кеч кандай тафовут йУкдир. Онгсизлик таытимотининг асосчиси.З.Фрейд хулк мотивалари ва эхтиёжлари муаммосини ишлаб чикаётир, мотивациянинг манбаи инстинкт, у тур ва индивиднинг саманиш шартидир деб такцирлайди. Мазкур холатни муаллиф индивиднинг энергетик потенция сифатида талкин этади. Энг асосий масала шуки, З.Фрейд мотивация регулятори ва мотивация энергиясининг ирсий манбаи сифатида «у» тушунчасига кандай маъно юкламокчи? Унингча, «у» тушунчасининг мазмуни турма ва узгармасдир. Худди шу боис мантик конунлари ва акл даражалари, курсаткичлари унга кеч кандай ахамият касб этмайди. З.Фрейд аффектив, импульсив шаклдаги муглачашган фовчиларни назарда тутган бУлса ажаб эмас. Ушбу Озк-атувчилар (турткилар)нинг импульсињлик, тахминийликнинг аффектив мохияти, нотанкидийлик, онгли ва иродавий назоратга итоат этишда киЙИНЧИЛИК кабиларнинг динамик кусусиятларини муглаџаштириш бУлиб, уларнинг асосида куйи генетик ва структуравий даражадаги Озратувчилар ётади. З.Фрейд таъкидлаб утган динамик хусусиятлар ва хоссалари мохиятида М01'ИВаЦИЯНИ|4Г чу.р асосий манбасини Оради. Унинг К0НЦеПЦИЯСИДа инсон хулки ва харакатининг двигатели жинсий инстинкт хамда унинг трансформацияси устувор урин эгаллайди.

Ушбу мулохазани янада мукаммаллаштириш максадида нофрейдистлар хисобланмиш А.Адлер, К.Юнг кабиларнинг назарияларини тамил Килишга Угамиз. А.Адлернинг фикрича, инсонни харакатга ундовчи асосий куч, унинг фаолияти максадини аникловчи, уларга ЭРИШИШ йУллари хукуматга ва кощратга эркдир. Хорни, Фромм ва бошкаларнинг асарларида уз ифодасини ТОПГЕМ маълумотлар мохияти Фрейд томонидан киритилган психика тушунчаси ва унинг харакатлантирувчи назариясини алмаштиришга интилиш яккол кузга ташланади. Хорнининг нуктаи назарича, инсон канчалардир турма кучларга эга бУлиб, унинг негизи болаларча ёрдамга мухтожликка курилгандир, бу холатлар бирламчи безовталаниш туйгусида ва турма ОРКИНЧ хиссида уз ифодасини топади. Хорнинг таъкидлашича, инсон хулкининг мотивацияси бошка мотивлар ёрдами билан аникланиши мумкин, жумладан, бирламчи безовталаниш (болаларча ёрдамга мухтожлик келтирувчи) атроф-мухитга нисбатан душманлик киссини тутдиради, хавфсизликка эктиёж эса инсонни бошка одамлар томонидан бахолаш ва уз-узини бахолашга нисбатан ички интилишни вужудга келтиради. Фромм хам уз карашларида либидо масаласига капа эътибор бермайди, чунки уни кизиктирган муаммо инсон хулки жабхаларда ижтимоий ва психологик омилларнинг узаро таъсир Утказиш жараёнидир. Инсонни индивидуализациялаш унда танколик хиссини вужудга келтиришга олиб келади, шунингдек, уз кадркиЙмаТИНИ англаш сари етаклайди. Танхолик лиссиётидан форир бУлишга интилиш туйгуси инсон МОТИВИзациясини ва унинг хулк шаклларини анимайди. Неофрейдистларнинг илмий асарларида инсон хулкига таъсир килувчи интим омилларига ва унинг мотивациясига муайян даражада ахамият берилган бУлса-да, лекин окибат натижада хулкнинг харакатлантирувчиси сифатида англашилмаган тугма кучлар асосий Уринда туради.

Гештальтпсихология мактаби намояндалари учун мотивация узига хос талкинга эга бУлиб, унинг мохиятини экспериментал тарзда Урганишга, очиб беришга интилиш кУрсаткичи билан бошкалардан ажралиб туради. К.Левин (1890—1947) мотивларни экспериментал Урганиш методикасини ишлаб чикиб, уларни мутлако мустакил холат сифатида тушунтиришга каракат килган ва бу борада муайян муваф факиятларга эришган. Гештальтпсихология макгабининг намояндаларига образ тушунчаси канчалик ута адамиятли бУлса, К.Левиннинг майдон назарияси учун мотив категорияси худди шундай мухим хусусИЯТ касб этади. Образ ва мотив узаро алокасиз хукм суриши таъкид,ланади, мотивацияни амалга оширувчи вазиятнинг предметли, маъновий мазмуни эса инкор килинади. КЛевин хулкни мана бундай изомашга ИНТилади, муайян муваккатли микроинтервалда п_ТХСнинг бевосита яккол мухит билан муносабатларидан келиб вокеЛИКщтр. Унинг мазкур назариясида инсонда хар хил маъно англатувчи иккита МОТИиЦИОН Узгарувчи кукри суриши тан олинади, уларнинг биттаси турма, хайвонлар турткисига Ухшаш ва турмуш давомида эгалланган, факат инсонгагина хос булган. Гештальтпсихологларнинг асарларида шундай холатлар хам мавжудким, уларда хулк мотивацияси муаммолари шахснинг мухим (асосий) хусусиятларини таллил КИЛИШ негизидан келиб чикиб каралади. Ушбу холат Г.Оллпорт яккол кузга ташланади, унингча, энг мухим жихат бу инсон хулкини Узгариш сабабларини очишдир. Шунинг билан бирга мазкур вазиятга олиб келувчи мотивларнинг омилларини текшириш хам алохида ахамиятга эга эканлигини англаб олиш кийин эмас. Бу борада индивиднинг жавоблари узига хослиги билан узаро таъсир УТТЗИШ Уртасида кандайдир штока мавжудлигини Урнатиш хам иккинчи даражали нарса сифатида талкин килинмайди.

СобИК совет психологиясида инсон хулк-атворини харакатлантирувчи кучи хисобланган мотивлар чукјр ва емрли даражада тадкик килинмаган. Уларнинг психологик механизмлари, узлуксизлигини таъминловчи 0МИЛЛар, зарур шарт-шароитлар мохияти, вужудга келиш имкониятлари туррисида жуда юзаки маълумотларгина муайян даражада тартибга келтирилган, туб маънодаги мотивлар табиати изчил равишда, педагогик ва ёш психологияси фанлари конуниятларига асосланган холда тадкик килинмаган. Бу эса республикамизда уларнинг кенг кУламда Урганишга салбий таъсир кУрсатмокда. Мотивларнинг фалсафий-методологик ахамияти шундан иборатки, улар сабабокибат, ички мураккаб ботанишлар тузилишини юксак даражада ривожланган тизим сифатида талкин килинади. Бундай ёндашув эса уз навбатида материя ривожланишининг олий махсули эканлиги Оррисидаги хулосага олиб келади. Чунончи, максадга йУналтирилган ва максадга мувофиклаштирилган хар хил мазмундаги саволлар, ахборотлар, маълумотлар, хабарлар кишилар фаолиятининг онгли кусусияти таъкидлаб Утилган мулохазалар мохияти таркибига киради. Мотивлар тузилишини амалий (татбикий) йУналишга каратиш инсон шахсига МОТИВатщон, иродавий, ахлокий, лиссий, когнитив, регулятив таъсир Утказишнинг омилкор шаютларининг илмий асоси юзага келишига мухим и,мкон ва зарур шарт-шароитлар яратади. Инсоннинг мехнат фаолмяти тизимининг мураккаблашуви ишлаб чикаришда ах-ЛОКИЙ, маънавий, нафосат, рухий тарбия жабхалари хамда радио, телевидение ва таррибот-таШВИКОТ таъсирини самарали олиб бориши, касбий тайёргарликнинг экстремал ва стресс холатларнинг шароитлари баркарорлашуви, такомиллашуви, яхшилануви, максадга мувофиклашуви каби омилларнинг барчаси шахс мотив доирасининг Узгаришига бортик. Шахснинг мотив доираси унинг эктиёжларида, иродавий сифатларида (актларида) ва функционал имкониятларида уз аксини топади.

Мотивнинг тадкикот тарихидан келиб унга ёндашсак, бу холда у инсонлар (голо хайвонлар хатги-харакати) хаёти ва фаолиятини рукий жижатдан бошкарувчиси сифатида талкинидан иборат узига хос туридир. Мотив тушунчаси, асосан, суг ЭМИЗУВЧИ хайвонларга тааллукли ЭКаНЈIИГи илмий манбаларда таъкидлаб утилади. Инсонларга алокадор мотивлар тушунчаси ф:атувчилар ва у$зровчиларнинг барча турлари (кУринишлари, модалликлари, шак.ллари)ни уз ичига олади (чунончи, мотивлар, эхтиёжлар, кизикишлар, максадлар, интилишлар, мотивлашган установкалар ва бошкалар).

Мотив кенг маънода хулк-атвор детерминацияси белгиланишига карамай, кУпгина чет эл тадкикотчилари шахс мотивларини жуда тор маънода талкин килиб, уни илмий жихатдан текширадилар, хапоки улар шартсиз рефлектор актларининг микдорини, аффектив, стресс ва экспрессив реакцияларни мотив тизимига киритмайдилар. Бир катор психологлар мотивни энергетик, маъновий ва маънавий томонларини узаро солиштирадилар, улар мотивни соф маънодаги энергетик биокувват фаоллигининг манбаи сифатида та.лкин килиб, унинг маъновий ва маънавий жабкаларини хисобга олмай туриб, узига хос равишда тушунтиришга интиладилар. Жумладан, З.Фрейд (856—1939) мотивнинг конун-коидаларини факат динамик энергетик холат тарикасида талкин КИЛщ(И. Бир турух чет эл психологларининг фикрига караганда, мотив — бу тажриба ва реакцияларнинг энергетик жабхасидан иборатдир (ушбу таърифга нисбатан муносабат уга бахсли булганлиги сабабли муаллифларга танкидий фикр билдиришни китобнинг бошка бУлимида билдирамиз).

Собик совет психологлари мотивларни тушунтиришда ва унинг таркибий кисмларини белгилашда динамик ва маъновий (маънавий) томонларининг уйгунлигидан келиб чиккан холда талкин киладилар. Уларнинг айрим намояндалари карашларини так.лил КИЛИШ билан чек.ланамиз, холос.

СЛ.Рубинштейн мотивнинг психологик мохияти тутрисида куйидаги муло,хазаларни билдиради: мотивация — бу психика оркали косил бУладиган детерминациядир; мотив — бу шахс хулк-атворининг когнитивистик жараёнини бевосита ташки олам билан богловчи субъектив тарзда акс этиш демакдир. Бизнингча, шахс УЗИНИНГ мотивлари ёрдамида борлик билан узвий алокада бУлади. Инсоннинг хулк-атвори (хулки)ни харакатлантирувчи кучи сифатида намоён бУлувчи мотивлар шахснинг тузилишида (таркибида) етакчи урин эгаллайди. Мотивнинг тузилиш (структуравий) таркибига шахснинг йУналиши, унинг характери, эмоционал холати (хис-туйгуси), кобИлиятИ, ички кечинмалари, фаолияти ва бИЛИШ жараёнлари киради. Психология фанида тупланган назарий маытумотларнинг кУрсатишича, шунингдек, бир катор психологларнинг фикрича, характер шахс мотивларининг динамик томонлари асосини ташкил килади, деган таълимот мавжуд. Жумладан, характернинг у ёки бу сифатлари соф динамик хусусиятли тавсифларни ташкил килса, колганлари эса факат динамик табиатинигина эмас, балки унинг маънавий ва маъновий жабкаларини хам юзага келтиради.

Мотив хиссиёт билан хам 60FJW1k бУлиб, улар хулк-атвор мохиятидан ташкарида бУлмайди, балки кИССИЙ кечинмалар, мотивлашган омиллар тизими билан узвий алокага эгадир. Хиссиётнинг энг мухим функцияларидан бири шундан иборатки, унда инсон учун мухим ахамият касб этувчи дакикалар унинг учун канчалик зарурият эканлишни белгилашга хизмат килади. Хиссиётнинг бу сохадаги бошка бир функцияси нисбатан умумийрок бУлиб, Ода,МНИНГ ташки оламга, шахслараро муносабатга, хис-туйг:уларга негизлик муаммоси хисобланиб, унинг учун ахамиятли вокеа ва нарсаларга нисбатан бортовчилик хусусиятига эга бУлган мулокоти заиф эмоционал холатлар доирасидан ташкарига чикиб, фаол, баркарор, тургун жараёнларни уз ичига олади.

Юкоридаги мулохазалардан ташкари, мотивлар функционал-энергетик томонларини динамик бошкариш вазифасини амалга ошира-

Инсоннинг кобилияти бевосита мотивлашган механизмлар билан узвий ботик бУлиб, уларнинг мухитини белгилайди ва динамик, маънавий таъсир этиш муносабатини узида акс эттиради. Мотив билан КОбИЛИЯТНИНГ муносабатлари психик фаолликнинг бевосита бажариш негизи лисобланган фаолият оркали намоён бУлади. Мотивлашган тизимнинг таркибларини амалиётда рУёбга чикарувчи нафакат фаолиятнигина аниклаш билан чекланиб КОЛМасдан, балки фаолиятнинг кейинги истикбол ривожи ёки унинг бошка сохалар билан коришиб КеТИШ эхтимоли даражасини хам белгилайди. Лекин муайян инсоннинг функционал имконияти, фаолияти ва худди шу фаолиятнинг объектив томонларининг яККOЛ рУёбга чиКиши мотив баркарорлашуви, ривожланиш (такомиллашув)га йУналганлиги хам фаолиятнинг объектив шарт-шароитига мослаша боради. Умуман шаклланиш жараёни, шахснинг ривожланиши мотивнинг фаолиятига, фаолиятнинг эса мотивга узаро таъсири билан тавсифланади, бизнингча, мазкур таъсирнинг кУрсаткичи, мезони вазифасини бажаради. Мотивларнинг ривожланиши туфайли тарбиявий талабларни англашда, эхтиёжларни ичдан кайта Оришда хулк-атвор коидалари, мезонлари ёрдами билан фаолият доирасининг кенгайишида, ШиСНИНГ борлик билан муносабати кабиларда Узгаришлар содир бУлади.

Шуни хам таъкидлаб утиш керакки, мотивларнинг ривожланиши, МОТИВЈЮШГКТН янги маыумотларнинг пайдо бУлиши, фаолият мухити доирасидаги Узгаришлар туфайли амалга оширилади. Мотив механизми шахс сифатларини кайтд 10'риш, уларни ривожлантириш жараёнининг фаоллашуви тарзида юзага чикади, шу билан бирга инсон камол топиш жараёнига, фаолият мухити ва шароити аста-секин ёки тез Узгариши мотивларнинг такомиллашуви, баркарорлашуви каби омилларга таъсир этади. Инсонни мехнат фаолиятида кайта тарбиялаш ва муайян фазилатларни шакллантириш юкоридаги мулохазалар М0ХИЯТИДан иборатдир. Бу Уринда фаолият фаол вазият хисобланиб, мавжуд эктиёжлар, кизикишлар доирасидаги психологик холатлардан узоклашиб боради, сунгра янги кизикиш, эхтиёж ва интилишларни шакллантиради, мотив.лар мохияти ва шаклларни Узгартиради.

Ушбу мулохазани алохида таъкидлаб утиш жоизки, мотивациянинг фаолият даражасидан ташкари чикиши эктимоли ёки фаолиятнинг мотивация доирасидан ташкари ЧИКИШИ имконияти тУгрисидаги талкинлар нисбий хусусиятга эга. Бинобарин, мотивация фаолиятдан ташкарида ва фаолият эса мотивациядан алохидаликка эга деган хулосага келмаслик максадга мувофик. Бу холатни якколрок наМОЙИШ КИЛИШ ниятида 10'йидаги хаётий какикатга мурожаат киламиз. Хар бир талаба олий мактабга Укишга кираётганида унда диплом олиш мотиви пайдо бУлади, Укишга жойлашганда эса предметларини Узлаштириш жараёни Укишга нисбатан интилиш, эхтиёж, КизиКиш, сафарбарлик каби психик ОМИЛ.лаР юзага келади.

А. НЛеонтьевнинг фикрича, фаолиятнинг тузилиши: максадга каратилган хатти-харакатлар ва операциялардан иборатдир. Одатда, фаолият Узининг предмети ва мотивига эга бУлиб, агарда мотив билан предмет (жисм, нарса) уртасида мутаносиблик (мослик) вужудгд келса, демак шундагина• у туб маънодаги фаолиятга айланади. Масалан, бир талаба имтихондан (рейтингдан) утиш учунгина бирламчи манбаларни Укийди, ЛжИН бошкаси эса Узини текшириш ва хакикий билимларни эгаллаш учун дарс тайёрлайди. Биринчи холатда талаба ёки Учвчида мотив ИМТИХOНГа каратилган бУлиб, предмети мазмуни бундан мустаснодир, худди шу боисдан унинг фаолияти факат хатги-каракатлар тизимидан иборатдир, деган хулоса чикаришга имкон беради. Иккинчи холатда эса мотив укув предметини Узлаштиришт каратилганлиги сабабли унинг интилиши фаолиятига Усиб .РтаДи (ЭГ. курсив бизники: бу мезон вазифасини угайди), деган фикрга келишга кафолат беради.

5.2. Мотив муаммоси ва унинг ечимига доир муло№залар

Собик шуро психологияси мотивлар муаммосини диалектик материализм принципларига асосланиб тадкик этган. Бу эса, энг аввало, мотивлар тизими инсон хаёти ва фаолиятига мураккаб тузилган бошкарувчиси (регулятори) сифатида тушунишни билдиради. Мазкур йУналишга дахлдор психологлар Уртасида ШтхСНИНГ фаоллиги, онгнинг фаоллиги хакидаги гоялар кенг таркалган. Жумладан, СЛ. Рубинштейн мотивлашган тизимнинг инсон борликни акс этгиришдаги асосий РОЛИНИ кУрсатиб, шундай мулоказаларни таъкидлаб угади: биринчи бУлиб кузатиш объектлари эмас, балки эхгиёж объектлари ва инсон хатти-харакатлари берилади. Мотив.лаијган установкаларнинг фаолликка оид узига хослиги хам шундай тузилган ва у узи хохлаган борликнинг элементи ва холатини белгилашга хизмат килади. Уларнинг фикрича, ташки оламга муносабатнинг фаол мотивацион хусусиятини кУрсатиб утишнинг узи кифоя. С.Л.Рубинштейн «Онг — бу факатгина акс этиш эмас, балки инсоннинг ташки мухитга нисбатан муносабати хамдир», деб ёзади.


Мотивларнинг ТУЗИЛИШИ билан бевосита борлик онгнинг боскичли тузилиши муаммоси психологлар томонидан тезкорлик билан хал КИЛИШ, ечиш, ТМИјириш, тадкик этиш зарур булган долзарб масалага айланиб бормокда.

СЛ.Рубинштейн онгнинг ролини кУрсатиш билан бир каторда психиканинг Опкирралилиги нуктаи назаридан турли боскичларда рухий жараёнларнинг вужудга кеЛИШИ, кечиши холатларини тушунтириб беришта ЭРИШТН. Хар кандай шахснинг хулк-атворини психологик жихатдан тушунтиришда фатувчилар (Оовчилар)ни турли боскичларда узаро мураккаб богликликда олиб караш, куриш лозим, деб таъКИД-лаЙДИ. Бу куп бос!€ичли тузилма бошкаришни англашилган боскичи сингари англанмаган мотивацион тенденцияларни уз ичига олади,

СобИК шуро психологлари мотив ТузилишиНИНГ бОСКИЧЛИ конЦепцияСини Ишјтаб ЧикарИШДа кјйидаги. мулохазаларга таянганлар:

а) онгнинг тарихий келиб чикиш жараёни билан инсон хулк-атворини бошкаришнинг мураккаб тизимига эга эканлиги;

б) онтогенезда бола шахсининг индивидуал (яккахол) ШКЛЈИНИШ жараёни бУлмиш генетик далилларга асосланганлиги ва бошкалар.

Мотив.лар ТУЗИЛИШИНИ генетик боскичда шаклланиш ЭХТИМОЛИНИ тамил килиш натижасида унинг сода, бир боскичли тизимдан мураккаб, куп боскичли юксак даражага усиб утиш жараёни ишончли ОМИЛЈЮР ёрдами билан яккол кУрсатиб берилади. Умумлаштирилган маълумотларга кура, собик совет психологлари мотивларнинг тузилиши муомаласини тадкик килишда уларнинг динамик ва маъновий томонларининг бирлиги принципидан келиб чикиш максадга музофик. Улар фаол мотивнинг динамик холати хакида мулохаза юритганларига мазкур фаолиятнинг баъзи жараёнларида унинг динамикаси ута бУрттириб талкин килинади.

Шуни алохида таъкидлаб утиш максадга мувофикки, собик совет психологлари мотив тузилишига оид масалага ёндашиш жараёнида бутун эътиборини унинг мазмуний жабхасини алохида курсатишга, маъновий томонларининг бирламчилигини белгилашга йУналтиради.

5.3. Шахснинг шаклланишида мотивациянинг роли А. Инсоннинг мотивлар окими тУгрисида мулоказалар.

Инсоннинг мотивлари тузилишини, уларнинг асосий функционал механизмларини хамда шаклланиш жараёнига йУналтиришнинг стратегик режасини ишлаб чикиш муаммосини психологик жилатдан тушунтириш учун боланинг психик ривожланиши тахлилига узига хос равишда тактик ёнДашиш маъкул.

Шахснинг мотив.лари окими муаммоси унинг хам методологик, хам назарий муносабатни текшириш демакдир. Чунки то хозирги давргача собик шуро психологиясида унинг купгина кисмлари уз ечимини топа олмаган.

Fap6 мамлакатлари камда АКШ психологлари орасида «биологик эхтиёжлар асосида инсон мотивлари ётади», деган карашлар мажмуаси Кеш- кУламда кмлланиб келинмокда. Чунончи, АКШ психологи Б.Дамеллнинг фикрича, тУкимада вужудга келган эхгиёжлар кугатувчининг асосий манбаи кисобланади. Мазкур гоя юзасидан мулохаза юритган Данлэп эса «ОЗГШшШ биологик тУкималардан четга чикмайди», деган фикрга катъий ИШонаДИ. Гильфорднинг таъкидлашича, фаолликнинг бирламчи манбаи овкатдан» иборатдир. Лекин муаллиф уз фикрини изчил очиб беришга интилмаЙди.

Бу вазиятни бахолашда психологик муаммолар окими билан мотивларнинг биологик окими уртасида юз берувчи узаро урин алмашишнинг содир бУлишини мулохаза доирасидан ташкари чикмаслик лозим. Чунки биологик шартланган режа фаоллик манбаи узаро урин алмашиш жараёнлари ассимиляция ва диссимиляция сифатида намоён бУлади. Холбуки биологик холатлар психик жараёнларнинг моддий асосини ташкил килади. Худди шу боисдан, улар бирламчи манба ва ПСИХИК фаолликнинг негизи тарикасида юзага келади.

Б. Илк бола_лик ёш даврида хулк-атвор мотивлари.

Икки-уч ёШЛИ боланинг мотивлари тузиЛиши кристаллашмаган (аморф)лиги билан, шунингдек, уларнинг катъий иерархияси йУклиги билан тавсифланиши намоён бУлади. Бола шахсига алокадор мотивлар тизими бир катор мотив.лар ЙИгИНДИСИНИ ифодаловчи, узаро бир-бири билан тасодифий урин алмашиб туриш хусусиятига эгадир. Мотивларни узаро урин алмашиш жараёнида ягона аНГЛаШИШ даражасидаги назорат тизимига бУйсунмайди.

СЛ.Рубинштейн болалик даврининг мотињларига психологик тавсиф беради: «Бевосита болага таъсир этувчи хар бир «зратуши (Озговчи) илк болалик даврида унинг Усишида килади. Чунки ундаги ички мотињлар хали мустахкам эмас, шунинг учун хар хил вазиятда бола бошка Озгатувчи мкмронлигига тобе бУлиб КОЛИШИ мумкин. Шу боисдан бекарор, кучсиз, бетартиб мотињлар хУДДИ шундай хатти-№ракатларга боглик. Муаллиф вазиятнинг стихияли таъсири хакида мулохаза юритиб, у болалик беихтиёр интилишининг хулк-атворга гаъсирини кУрсатиб туришини таъкидлаЙЩ4.

Назарий ва амалий маклумотларга асосланиб, илк болалик давридаги индивиднинг хулк-атвори, биринчидан, импульсивлик билан, ИККР1НЧИДаН, вужудга келган вазият хусусияти билан тавсифланади. Шахсни бОШЈЮНРИЧ генетик кобигидаги ШаКЛЛаНИШ палласидаги мотивининг динамик асоси — хатти-харакати ФЕШIИШИНИ муваккат, тор мухитидан ТЕШЈКИЛ топади. Чунки бола хали мотивлашган установкаларни узок вакт ушлаб тура олмаслиги сабабли у тез йУколади. Муким ахамият касб этувчи фалишларда бола чал:иса, демак, уларни у теща эсдан чикаради. Элтиёж КОНДИРИЛИШИда, аффектив реакцияларда, ча-ЛМШ жараёнида }$'3ЕШIИГИ берилган вакт доирасидан четлашади.

Психологик доирадаги бошкарииј}-мнг узига хос воситалари, фаолиятни ташкил этишни таъминловчи мотињлар — инсон фаолиятининг энергетик даражасини структуравий акс эттиради. Боланинг интеллектуал даражаси ва билимларнинг етарли эмаслиги окибатида кичик бир амалий тажриба яккол амалий фаолият мухитини сикиб чикариши мумкин. Бола бирон-бир объекта йУналтирилган фаолиятни, уни бошкаришни юксак функционал-энергетик боскичида мотивларни уз холича узок вакт саклаб ториш имкониятига эга эмас.

Инсон фаолиятининг самарадорлиги (махсулдорлиги)ни ошириш хакидаги психологик усулнинг ролини Л.С.Славина III—IV синф укувчиларида тажриба йУли билан далиллаб берди. Л.С.Славина мураккаб ва узок давом этадиган фаолиятларни тамил КИЛИШ кезида уни нисбатан мустакил ва сод.да таркибий кисмларга ажратиб ЧИКЩш хамда уларнинг хар бирини алокида назорат килиш керак, бинобарин, уни худди мустакил фаолият структурасининг такомиллашуви ва ривожланиши натижасидагина мотивлар тузилишининг такомиллашувй ва ривожи намоён бУлади. Муаллифнинг фикрига караганда, хулк-атворнинг муайян максадга бУйсундирилиши кичик мактаб ёшининг пировард боскичида амалга оширилиб, мазкур боскич ихтиёрий хулкатвор шаклланишининг бошланшч даври бУлиб хисобланади.

5.4. Укув фаолияти мотивлари турисида мулохазалар

Психологик маьлумотларга кура, хар кандай фаолият муайян мотивлар таъсирида вужудга келади ва старли шарт-шароитлар яратилгандагина амтлга ошади. Шунинг учун хам таклим жараёнида узлаштириш, эгаллаш ва Урганишни амалга оширишни таъминлаш учун Укувчиларда укув мотивлари мавжуд бУлиши шарт.

Билиш мотивлари шахснинг (субъектнинг) гносеологик максад сари, яъни бИЛИШ максадини карор топтиришга, билим ва кУникмаларни эгаллашга йУналтирилади. Одатда, бундай турдош ва жинсдош мотивлар назарий маълумотларнинг кУрсатишича, тащи ва ички номлар билан аталиб, муайян тоифани юзага келтиради.

Ташки мотивлар жазолаш ва такдирлаш, хавф-хатар ва талаб Килиш, гурухий тазйик, эзгу ният, орзу-истак каби Озратувчилар таъсирида вужудга келади. Буларнинг барчаси бевосита укув максадга нисбатан ташки омиллар, сабаблар бУлиб хисобланади. Мазкур холатда билимлар ва малакалар ута мухимрок бошка, №кмрон (етакчи) максадларни амалга оширишни таъминлаш вазифасини бажаради (ёкимсиз холат ва кечинмалар ёки нохуш, НОУф'лаЙ вазиятдан Комш, ижтимоий ёки шахсий муваффакиятга эрИШИШ; муваккат эришув муддаоси мавжудлиги ва хоказо). Бу турдаги ёки жинсдаги ташки мотив.лар таъсирида таълим жараёнида билим ва кУникмаларни эгаллаш (Узлаштириш)да кийинчиликлар келиб чикади ва улар асосий максадни амалга оширишга тускинлик килади. Масалан, кичик мактаб ёшидаги Укувчиларнинг асосий максади укиш эмас, балки кУпрок Уйин фаолиятига мойилликдир. Мазкур вазиятда укитувчининг Укишга уларни жалб килиш нияти Укувчиларнинг Уйин максадининг УШИИШИГа халакит бериши мумкин, ЛжИН изох талаб далиллар етишмайди.

Мотивларнинг навбатдаги тоифасига, яъни Ички мотивлар туркумига индивидуал хусусиятли мотивлар кирадики, улар укувчи шахсида Укишга нисбатан индивидуал максадни рУёбга чикарувчи куралиш негизида пайдо бУлади. Чунончи, билишга нисбатан кизикишнинг вужудга келиши Ша.ХСНИНг маънавий (маданий) даражасини ошириш учун ундаги интилишларнинг етилишидир. Бунга Ухшаш мотивларнинг таъсирида укув жараёнида низоли, зиддиятли холатлар (вазиятлар) юзага келмайди. Албатта бундай тоифага тааллукли мотивлар пайдо бУлишига карамай, баъзан кийинчиликлар вужудга келиши эхтимол, чунки билимларни УзлаштириШ учун иродавий зур беришга тугри келади. Бундай хоссаларга эга булган иродавий зур беришлар ташки халакит берувчи озгатувчилар (фровчилар) кучи ва имкониятини камайтиришга каратилган бУлади. Педагогик психология нуктаи назардан ушбу жараёнга ёндашилганда тУлаконли вазиятгина оптимал (окилона) дейилади.

Таълим жараёнида бундай вазиятларни яратиш Укитувчининг •мухим вазифаси хисобланиб, унинг фаолияти ички англанилган мотивлар у№чилар хулк-атворини шунчаки бошкариш билан чекланмасдан, балки улар шахсини шакллантиришга, уларда максад Оя олиш, кизиКиш уйттиш ва идеалларни таркиб топтиришга каратилган булади.

Аник нарсалар, ходисалар ва хатги-харакатлар инсоннинг фаоллиги муайян манбалар билан узвий богланишга эга бУлса, уйрунлашиб борса фаолият мотивлари даражасига усиб угади. Психологияда манбалар уз мохиятига кура туркумларга ажратиб талкин килинади,

А. Инсон эхтиёжлари билан белгиланувчи ички манбалар. Организмнинг табиий эктиёжларини намоён килувчи турма хусусиятли ва жамоада шаклланувчи ижтимоий эхтиёжларни вужудга келтирувчи ортгирма хусусиятга эга бУлиши мумкин.

Турма эхтиёжлар орасида Укишга нисбатан маъно касб этувчи алоХида ахамиятга эга бУлган фаолликка нисбатан эхтиёж ва ахборот, маълумот, хабарлар олишга эхтиёж мухим роль Уйнайди.

Мотивга генетик ёндашилганда шу нарсани алокида таъкидлаб утиш лозимки, бола тутилганидан эътиборан бевосита фаоллик кУрсатишга мойиллик .чукм суради: у кулади (новербал муомала шакли), кимирлайди (фазода урин а-ЛМ{ТШИШ), ва оёкларини харакатлантиради (мослашиш), Уйнайди (мухит-бола муносабати), гаплашади (шахслараро муносабатга киришиш), саволлар беради (диалогик мулокот ва бошкалар). Бунга Ухшаш хатги-харакатларнинг узи уларни кониктиради, вокеликни инсоннинг ахборотларга нисбатан эхтиёжини тажрибаларда кУрсатиш мумкин: агар текширилувчини маълум вактга ташки оламдан ажратиб Ойилса, натижада унинг иродасида, Киссиётида, интеллектида бузилиш содир бУлиши, зерикиши, иродавий акт тизими ЙУКОЛИШИ, фикр юритиш жараёни парчаланиши, иллюзион, Га-ЛЛЮЦИОНа-Л холатлар учраши мумкин.

Ижтимоий турмуш шароитида фаоллик ва информацион такчиллик одамларни салбий кис-туйгу ва кечинмаларга олиб келади, фаолият тузилиши ва унинг динацикасига путур етказилади. Ижтимоий турмушда шаклланувчи экгиёжлар орасида улов фаолиятида мучим роль уйновчи ва уни кучайтирувчи ижобий хусусиятли социал ва гностик эхтиёжлар алохида ахамият касб этади, шахсни камол топтириш жараёнида хук,мрон вокеликни эгаллайди. Уларнинг туркумига билимларга нисбатан эхтиёж, жамиятга фойда келтиришга интилиш, умумбашарий ютук,ларга эришишга интилиш кабилар киритилади.

Б. Инсон хаёти ва фаолиятининг ижтимоий шароитларида аник• ланувчи ташки манбалар. Бундай манбаларни талабчанлик, орзу (кутиш) ва имкониятлар ташкил килади. Жумладан, талабчанлик инсонга фаолият ва хулк-атворнинг муайян турини хамда шакли (куриниши)ни такозо этади. Мазкур холатни куйидаги мулохазалар ёрдамида изоклаш мумкин: ота-она боладан овкатни кошикда ейишни, стулда тугри Угиришни, «рахмат» дейишни талаб килса, мактаб КувЧщщН маьлум белгиланган вактда дарсга етиб келишни, Укитувчиларга юлок солишни, берилган вазифаларни бажаришни катьий белГИЛаЙДИ. Жамият эса хулк, феъл-атвор оркали маьлум ахлокий нормалар ва коидаларга риоя килишни, шахслараро муомалага киришиш шакллари (воситалари)ни эгаллашни хамда аник вазифаларни бажаришта амал килишларини уз фукароларига Ургатади.

Психология фанининг атамалари модиятида орзу ёки кутиш жамиятнинг ШаХСГа нисбатан муносабатининг ифодаланиш механизми ётади. Этнопсихологик стереотипларда уйрунлашган хулк-атвор белгилари ва фаолиятнинг шашлари узига хосликка эга. Одатда, одамлар бир ёШЛИ бола тик юриши керак, деб хисоблайдилар ва улар бу тухфани боладан кутганлиги туфайли унга алохида муносабатда буладилар. Психологияда КУТИШ тушунчаси талабдан фаркди Уларок, фаолият юзага сЛИШИ учун умумий мухит яратади.

Имкониятлар тУгрисида фикр юритилганда маълум фаолиятнинг кишилар иродаси билан ботик (ирода акти, сифати, принципи) объектив шарт-шароитларни узида акс эттиради. Агарда одамларнинг шахсий кутубхонаси бой бУлса, уларнинг укиш имконияти юкори даражага кУтарилади. Кишиларнинг хулк-атвори психологик нуктаи назардан тахлил килинганда, купинча уларнинг объектив имкониятларидан чикиб, унга ёН№ШИНИЛЩЩ. Агарда бола фшга тасодифан биология китоби тушиб колса, унинг шу предметга нисбатан кизикиши ортиши кузатилади.

В. Шахсий манбалар — одамлар кизикишлари, интилишлари, установктпари ва дунёкарашлари жамият билан муносабатини акс эттиришдан иборатдир. Инсон фаоллигининг манбаи — кадрият оркали ифодаланиб, шахс статуси (роли)да эгаллана борилади.

5,5. Мотив классификацияси

Жалон психологияси фанининг назарий мушохадаларига ва узимизнинг шахсий маьлумотларимизга асосланиб, мотивларни куйидаги туркумларга ажратишни лозим топдик.

1. Шахснинг ижтимоий эхтиёжлари билан уйгунлашган, уларнинг мохияти мезони оркали Улчанувчи мотивлар:

1)  дунёкарашга тааллукли, алокадор бУлган роявиЙ мотивлар;

2)  ички ва ташки сиёсатга нисбатан муносабатни акс эттирувчи, шахсий позицияни ифодаловчи сиёсий мотивлар;

З) жамиятнинг ахлокий нормалари, принциплари, турмуш тарзи, этнопсихологик хусусиятларига асосланувчи ахлокий мотив.лар;

4) борлик гузаллигига нисбатан эхтиёжларда инъикос этувчи нафосат (эстетик) мотивлари.

П. Вужудга келиши, шартланганлик манбаи бУйича умумийликка эга бУлган, бошкарув ва бошкарилув хусусиятли мотивлар:

1)   кенг камроњли ижтимоий мотивлар (ватанпарварлик, фидоийлик, альтруистик);

2)   гурудий, жамоавий, кудудиЙ, умумбашарий мотив.лар;

З) фаолият тузилиши, мохияти ва тузимига йУналтирилган процессуал мотивлар;

4) фаолият махсулини бахолашга, максадга эришувга мУлжалланган рагбатланув, мукофот мотивлари.

Ш. Фаолият турлари мохиятини узида акс этгирувчи мотивлар:

1)       ижтимоий-сиёсий вокелињларни мужассамлаштирувчи мотивлар;

2)       касбий тайёргарлик ва махоратни узида намоён этувчи мотивлар;

З) Укишга, бИЛИШГа (когнитив), ижодга (креатив) оид мотивлар.

lV. Пайдо бУлиш ,хусусияти, муддати, мучати, баркарорлиги билан умумийликка эга булган мотивлар:

1)  доимий, узлуксиз, лонгитюд хусусиятли мотивлар;

2)  киска муддатли, бир лахзали, бир зумлик ва сониялик мотивлар;

З) узок муддатли, вакт такчиллигидан свод, хотиржам хатги-харакатларни талаб этувчи мотивлар.

У. Вужудга келиши, кечиши суръати биокувват билан Улчанувчи мотивлар:

1) кучли, Кудратли, таъсир доирасидаги Шижоатли мотивлар;

ј) пайдо бУлиши, КеЧИШИ Урта суръатли мотивлар;

З) юзага келиши, кечиши заиф, буш, кучсиз, бекарор мотињлар.

Ш. Фаолиятда, муомалада ва хатги-харакатда вужудга келиши хусусияти, хислати хамда сифатини акс эпирувчи мотивлар: Г) аник, яккол, воке бУлувчи реал мотивлар;

2) зарурат, юксак талаб ва эхтиёжларда ифодаланувчи долзарб мотивлар;

З) имконият (потенция), захира (резерв), ЯШИг)ИН (латент) хусусиятларини узида мужассамлаштирувчи мотивлар.

Vll. Акс этгириш даражаси, сифати нуктаи назардан иерархия вужудга келтирувчи мотивлар.

1)       биологик мотивлар;

2)       психологик мотивлар; З) юксак психологик мотивлар.

Семинар маштулоти учун мавзулар

1.  Эхгиёжлар фаолликнинг манбаи сифатида.

2.  Эхтиёжнинг турлари тавсифи.

З. Инсонда эхтиёжларнинг ривожланиши.

4.      КИЗИКИШНИНГ психологик тавсифи.

5.      Установка тугрисида умумий тушунча.

6.      Шахс эжикоди ва дунёкараши хакида мулохазштар.

7.      Мотив ва мотивациянинг назарий масалалари.

8.      Мотив муаммоси ва унинг ечимлари.

9.      Шахснинг шаклланишида мотивациянинг урни.

10.  Уогв фаолияти мотињлари талкини.

11.  Психологияда мотив классификацияси.

Реферат учун мавзулар Элтиёжлар тУррисида умумий тушунча.

2. КИзИКИШНИнГ психологик жабкалари, З. Установканинг психологик мохияти.

4.   Шахс эЪтИКоди ва дунёкараши.

5.   Мотив ва мотивация хакида мулохазалар.

б. Мотив ва мотивация классификацияси.

7. Укув мотивлари ва уларни ИКЖЛЈИНТИРИШ.

Адабиётлар

1. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. —Л.: ЛГУ, 1968,

           2                   ЛИ Личность и ее формирование в детском возрасте.*М.: 1968.

З. Вильюнас В.К. Психологические механизмы биологической мотивации. -м.: мгу, 1986.

4.                      Ковалев А.Г. Психология личности. —М., 1970.

5.                      Ковалев ВИ. Мотивы поведения человека. —М.: «Наука», 1988.

6.                      Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. —М.: «Политиздат», 1975.

7.                      Обуховский К. Психология влечений человека. —М.: 1972.

8.                      Узнадзе Д.Н. Психологические исследования. —М.: 1966.

9.                      Хайнц ХекХаузен. Мотивация и деятельность. Т. 1, Т2., М., 1986.

10.                  Якобсон ПМ. Психологические проблемы мотивации поведения человека. —М.: 1969.

11.                  Розиев Э.Е Фаолият ва хулк-атвор мотивацияси. —Т.: «Университет», 2003.

12.                  Розиев ЭМ. Умумий психология.       «Университет», 2002.

тУртинчи БУЛИМ

ШАХСНИНГ ХИССИЙ-ИРОДАВИЙ ЖАБХАЛАРИ

уп БОБ. ХИССИЁТ

1. Хиссиёт Фрисида умумий тушунча

Хиссиёт борликка, турмушга, шахслараро муносабатга нисбатан шахсни субъектив кечинмтларининг акс ЭПИРИЛИШИДИР. Шахс тирик мавжудод бУлиши билан бирга жамият аъзоси хамдир, шунингдек, яккахол (индивидуал) инсон сифатида теварак-атрофдаги нарсалар ва ходисаларга нисбатан муносабатларини холисона (объектив) акс эпиради, инъикос килади. Акс ЭГГИРИШ жараёни фавкулодда уз ичига Оидагиларни камраб олади: а) Шт<СНИНГ эхтиёжини Кондириш имкониятига эгаликни; б) кондиришга ёрдам берадиган ёки каршилик кУрсатадиган объектларга субъект сифатида катнашишни; в) уни каракат килдирувчи, билишга интилтирувчи муносабатларини ва хоказо. Субъектив муносабатларнинг инсон миясида хис-туйгулар, эмоционал колатлар, юксак ички кечинмалар тарзида акс этиши лиссиёт ва эмоцияни тага келтиради. Хиссиёт — ЯККOЈТ вокеликнинг эктиёжлар субъекти бУлмиш шахс миясида объектларга нисбатан унинг учун кадрли, ахамиятли булган муносабатларининг акс ЭПИРИЛИШИдир. Мулоказалардан кУриниб турибдики, муносабат атамаси бир неча марта матнда кайд килинди, шунинг учун унта айрим изоклар бериш максадга мувофикдир. Психологияда хали бир талай терминлар, атамалар, тушунчалар мавжудким, уларга мохият, маъно, кулам, сифат, шакл жихатидан Олланилиши ЮЗаСИДТ-1 баъзи бир тузатишлар киритилиши айни муддао бУлар эди.

Психология фанида муносабат тушунчаси икки хил маънода Олланилиб келинади: 1) субъект (шахс) билан объект (нарса) Уртасида табиий Ужолда (тарзда) юзага келадиган узаро алока Урнатиш (объектив муносабатлар); 2) Урнатилган алокаларнинг акс эттирилиши (уларнинг кечинмаси), хусусий субъектнинг эхтиёжлари ва уларнинг объектлараро муносабати (субъектив муносабатлар), бинобарин, намоён бУлган эктиёжларни кондиришга шай турган нарсалар билан одам Уртасидаги муносабат маъносида ишлатилади. Хиссиёт тушунчаси кундалик турмушда ва илмий психологик манбаларда хар хил маънода Олланилади. Жумладан, хиссиёт Урнида сезгилар, англанилмаган майллар, англанилмаган хохишлар, тилаклар, максадлар, талаблар тушунчалардан фойдаланилади. Бу холатлар Уртасидаги узаро Ухшашликка асосланиб ишлатилиши кундалик турмуш вокеалари бУлиб хисобланади, холос. Илмий нуктаи назардан келиб чикиб тамил килинганда «Хиссиёт», одатда, тирик мавжудодлар миясида, яъни шахсларнинг эхтиёжларини кондирувчи ва унга монелик килувчи объектларга нисбатан унинг (одамнинг) муносабатларини акс эпириш маъносида Олланилади.

Жахон психологиясида «киссиёт» билан «эмоция» терминлари (айникса, чет мамлакатларда) бир хил маънода ишлатилади, лекин уларни айнан бир хил холат деб тушуниш мумкин эмас. Бундай нуксон оммабоп адабиётларда, чет элларда чоп этилган дарсликларда аксарият холларда учрайди. Одатда, ташки аломатлари яккол намоён буладиган хис-туйЕуларни ички кечинмаларда ифодаланишдан иборат психик жараён юзага келишининг аник шаклини эмоция деб аташ максадга мувофик. Масалан, рангларнинг Узгариши, юзларнинг таъбассумланиши, лабларнинг титраши, кУзларнинг яркираши, кулги, Йиги, 1:амгинлик, иккиланиш, саросималик ва бошкалар эмоциянинг ифодасидир. Лекин ватанпарварлик, жавобгарлик, масъулият, виждон, мехр-окибат, севги-мухаббат сингари юксак хислатларни эмоция таркибига киритиш райритабиий ходиса хисобланар эди. Ушбу хиссий кечинмалар узининг мохияти, куч-№вати, давомийлиги, таъ сирчанлиги, йУналганлиги билан бир-биридан кескин Фарк кИЛИШларига карамай, уларни эмоция сифатида талкин килиш оддий сафсатага айланиб колган бУлар эди. Шу боисдан уларнинг узаро энг мухим Фарки шундаки, бириси иж“гимоий (хиссиёт), иккинчиси эса (эмоция) индивидуал, хусусий ахамият касб этади.

Таъкидлаб утилган мулохазаларга карамасдан, хиссиёт билан эмоциянинг узаро бир-биридан катъий чењлаб Ойиш хам баъзи англашилмовчиликни келтириб чикариши мумкин. Фаолият, хулк-атвор, муомала субъекти Узининг июХСИ хамда жамияти учун ахамияти хисоблантан нарсалар ва ходисаларни акс этгирувеги муносабати лиссиётда мужассамлашади. Шахснинг индивидуал хаёти ва фаолиятига алокадор (хок фойдали, хох зарарли бУлишдан катъи назар) омиллар, 03FOBчилар, турткиларни ифодаловчи хамда келиб чикиши инстинктлар, шартсиз рефлекслар, ирсий белгилар (овкатланиш, жинсий, химояланиш, оркиш ва бошкалар) билан 60FJIV1k содда хиссий холатлар «эмоция» ДеЙИЈЮДИ. Эмоциялар нафакат инсонларга, балки жонли ривожланган мавжудодларга хам ТааЛЛУКЏIИ рукий (психик) холатлардир. Хайвонлардаги эмоциялар Узгариши мураккаб бУлган табиийлик (ирсий) аломатларга асосланувчи содда тузилишга эгадир. Одам билан хайвон эмоциялари Узларининг м0хияти, тузилиши, таъсирчанлиги, сифати, шакли билан кескин тафовугланади. Эмоциялар пИЩИ кУринишга хослиги билан, муваккат хусусиятга эга эканлиги билан хиссиётдан фарџанади. Шуни айтиб утиш ж0и3ки, хиссиёт хайвонот оламига хос кечинма эмас, у акл-заковат субъекти саналмиш хазрати инсонгагина хос, холос, ЧУНКИ эмпатик (хамдардлик) хис-туйрулар шахснинг мукаммаллик боскичига кУтарилишига кафолат негизидир.

Хиссиёт билан эмоция (унинг юксак даражалари назарда тугилади) инсон шахсининг ижгимоий-хаётий шарт-шароитларида юзага келган, одамнинг ижтимоий-тарихий тараккиётида шаклланган (эвомоцион йусинда), муайян ижтимоий мухитда (жамиятда) истикомат КИЛУВЧИ КИШИЈ№Р томонидан Узлаштирилган роялар, меъёрлар, конункоидалар, низомлар, кадриятларни акс эттирувчи англанилган кистуйгулар, мураккаб ички кечинмаларни вужудга келиш жараёнидир.

2. Хиссиётнинг узига хослиги

Хиссиётда шахс психикасининг узига хос жабхалари, инсон фаолиятининг айрим жихатлари сифатида харакатдаги, теварак-атрофдаги вокеликни одам бош миясида турли-туман шаклда ичдан акс эпирилади. Шунинг учун лиссиёт борликда содир бУлаётган нарса ва ходисалар юзасидан шахс учун ахамиятли, кадр-кийматли аломатлари туйрусидан дарак берувчи сигналлар системаси тарзида талкин килинади. ЯККОЛ вокеликда сезги аъзоларига таъсир этувчи хар хил Озговчиларидан баъзч бирлари алохидаланади, узаро мос тушганлари эса бирлашади, фав№0'лодда намоён була бошлаган лис-туйгулар билан улар аралашиб кетади. Бунинг натижасида муайян ОЗЕОВЧИлар тирик мавжудодлар учун хотиржамлик ёки безовталик сигналига айланади, хиссий кечинмалар эса инсоннинг шахсий тажрибасини шакллантирувчи шартли рефлекслар тизимини баркарорлаштирувчи омил тарикасида акс этади. Хиссиётнинг бундай тарзда сигнал функциясининг бажариши унинг импрессив (лотинча impessio сузидан олинган бУлиб, таассурот деган маъно англатади) жихати деб номланишда узига хослиги шундаки, хиссиёт тасаввур килинаётган образларга, фикран режалаштирилаётган максадларга майл, фаоллик, интилиш уйготади, шахснинг фаолияти ва хатги-харакатларининг муваккат ёки узлуксиз мотивига айланади. Ушбу физиологик жараённинг МоКИЯТИНИ тушунтиришда И. П. Павлов мана бундай ёндашади: тирик мавжудодларнинг табиий мухитга мослашувида катъийлашадиган ёки заифлашадиган динамик стереотиплар туфайли хиссий ва эмоционал кечинмаларнинг ижобий ёки салбий кУриниши вужудга келади. И. П. Павловнинг талкинича, динамик стереотип — бу “Г{ШЈКИ таассуротларнинг маълум таркибда такрорланиши натижасида косил КИ,линган ИПР“ГЛИ рефлекслар таъсиридаги нерв богланишларининг баркарор ТИЗИМИДИР. Тирик мавжудод хаёти ва фаолиятида кийинчиликларга, каршиликларга учраса, динамик стереотип «заифлашуви» юзага келади, бунинг окибатида салбий ЭМОЦИОюЛ холатлар, кечинмалар косил бУлади.

Хис-туйрулар ва эмоционал холатлар кечишининг турли шакллари, КУриНИШ-лари нафакат сигнал функциясини бажаради, балки улар шахснинг фаолияти, хулк-атвори устидан бошкарувчанлик функциясини амалга оширади. Юксак кислар бу маънода устувор роль Уйнайди (виждон кисси, масъулият ва ватанпарварлик туйруси, эмпатик, яъни хамдардлик кечинмалари ва бошкалар). Хатто эМ0ЦИОНал холатлар, ходисалар, каракатлар шахснинг тана аъзолари Узгаришида уз ифодасини топади ва ички хиссий кечинмаларнинг таШКИ аломатларини акс эттирувчи мухим курсаткичи хисобланади. Овоз цанги, суръати, тембри, частотаси Узгариши, мимика, ИМ0-ИШОРа, пантомимика, организмнинг кизариши, окариши, нафас олиш ва кон босимидаги бекарор холатлар ихтиёрсиз ёки .ихтиёрий, онгли равишда кечишидан катьи назар эмоциянинг экспрессив (Л0ТИНЧа expr•essio деган атамадан олинган бУлиб, ифодалаш деган маънони билдиради) жабкаси дейилади.

Шахс хиссиётнинг субъекти кисобланиб, мазкур холатнинг намояндаси, уни акс этгирувчи тарикасида оламни англаш, бИЛИШ жараёнида Узининг шахсий фаолиятини (хулк-атворини) максадга мувофик амалга ОШИРИШ учун хиссий кечинмаларни Узгартириш Одрамга эга. Хис-туйрулар шахсдан ажралган колда вужудга келмайди, шунинг учун улар киссиёт субъекти билан бирга суради, бинобарин, хиссий кечинмалар аник инсонга тааллукли бУлади, холос. Инсонда эмоционш1 таассурот колдирадиган, юз тузилишида табассум ёки кайру, гоко ажабланиш уйготадиган нарса ва ходисалар ,\ИССИёТНИНГ объекти бУлиб кисобланади. Шахсдаги эмоционал Узгаришлар унинг хаёти ва фаолиятида, шахслараро муносабатида, инсонлар билан муомалага кириШИШДа, айрим лолларда бирон-бир вокелик тУррисида хаёл сурганда, армон туйруси одамга хотиржамлик бермаганида юзага келади.

Хиссиёт субъектив ички кечинмаларда ифодаланса хам уни аниклаш мумкин, чунки дилдаги кайгу аламлар, афсусланиш, аЧИНИШ, кувониш, Узидан нолиш, куз ва юз каракатларидаги безовталаниш, хадиксираш, лаяжонланиш ташки тана аъзоларида, нутк фаолиятида, сустлик, локайљлик кукмронлик килганида бевосита ифодаланади. Хис-туйгулар ихтиёрсиз равишда вужудга келмайди, шунинг учун улар катьий равишда детерминациялашган (сабабий борланган) психофи3и0л0гик хусусиятга эгалиги туфайли у ёки бу ташки кУзратувчи таъсирига нисбатан муносабат билдириш (жавоб реакцияси) тарзида хосил бУлади. Вазият, шарт-шароитлар хиссиётнинг механизми тарикасида хизмат килиши мумкин. Шуни хам аниклаштириш лозимки, вазият хам, шароит хам табиий (биологик), субъектив (шахслараро муносабат) кУринишларда вужудга келганлиги сабабли ХИССИёТНИНГ мохияти, сифати ва шањлига бевосита уз таъсирини Утказади. Каттик совук, фавкулоддаги чанг-тузон, хонада ток бУлмаслиги, УСУПОЛ муомала, локайд муносабат, авторитар хулк-атвор ва бошкалар вазиятга, шароитга яккол мисол була олади.

Хиссиётнинг детерминизм (сабабий богланиш) принципитча асосланганлигидан катьи назар шахс Узининг фаолиятида, хулкида, муомаласида хиссиётини, эмоционал холатларини идора килишга, баъзи холларда узини тумб туришга, вокеликка ёки ходисаларга нисбатан олдинги бахосини Узгартиришга, ички мураккаб кечинмаларини онгли равишда бошкаришга интилади. Шахсда вужудга келувчи субъектив холатлар, хис-туйрулар узининг юзага келиши, намоён бУлиши, мохияти жихатидан хамиша объектив вокеликнинг тимсоли, инсон миясига сингдирилган, кайта ишланган кУринишидир. Объектив борлик юзага келтирадиган субъектив хис-туйрулар, кечинмалар моддий тана аъзоларидагина акс этиш билан чекланмасдан, балки муайян Узгаришлар шахснинг фаолиятида, нугкида, мулохазасида, хулкида бевосита ифодаланади.

Шахс хиссиёт объектига нисбатан кандай шахсий муносабатда бУлиши фавњлоддаги холатда «Мен»лик ифодаланиши хис-туйруларнинг сифати дейилади. Масалан, ШахсНинг мухаббати, рахм-шафкати, хаяжонланиши, кахр-газаби, безовталаниши, рухан эзилиш каби сифатларнинг муайян таснифи (классификацияси) мавжуддир. Сифатлар икки хил йУсинда вужудга келиши мумкин, жумладан, итХСнинг уз эхтиёжини кондиришга ва унга карцлилик (тускинлик) килишга алокадор нарса ва ходисаларга нисбатан муносабатлари сон-саноксиз бУлиши мумкин. Хиссиётнинг сифатлари шахснинг нарса ва хоДИ' саларга нисбатан ЭМОЦИОНТл муносабатининг узига хос ва зарурий аломатлари бУлиб кисобланади. Психологияда шахснинг хаётий ва табиат омилларига нисбатан эмоционал муносабатлари ижобий ва салбий туркумларга ажратилади. Ижобий сифатлар нарса ва ходисаларга нисбатан эхтиёж максадга мувофик равишда кондирилса, у холда рохатланиш, кувонч кислари ифодаси юзага келади. Эхтиёжларни кондиришда тУсиклар, халакит берувчи омиллар намоён бУлса, у такдирда нохуш кечинмалари, норозилик хислари турилади. Ижобий ва салбий сифатлар бевосита йУсиндаги эмас, балки билвосита йУл билан хам вужудга келиши мумкин. Масалан, каёт юјвончларини эслаш дадилликни уйготса, муваффакиятсизликни хаёлга келтириш хадиксирашни хосил килади.

Шахс индивидуал эхтиёжларидан ташкари, ижтимоий эхтиёжни кондириш билан борлик мотивлар таъсири туфайли хам ижобий ёки салбий хиссиёт сифатларини акс эпириши кузатилади. Масалан, талабанинг танловда катнашиши к№онч кисларини юзага келтирса, иккинчи турдаги муваффакиятсизлик хафагарчилик туйрусини намоён этади. Шахснинг маколаси (газета, журналда) босилиб чикса фахрланади, кимнингдир томонидан у танкид килинса рулан эзилади. Ота-она фарзандини мактаса кувонади, койиса эса хафа бУлади ва хоказо,

Хиссиётнинг ИЖОбИЙ ва салбий сифатларидан ташкари, унинг иккиёџама.лик (юнонча amphi иккиёклама вазифа, лотинча valentia «куч» деган МаЪНО англатиб келади) ва ноаникликдан иборат асосий кислатлари мавжуддир. Бу рухий холатларда шахсда иккилаНИШ холлари, ноаник ТУШУНИШ муносабатлари акс этади, лекин рохатланиш билан каноатланмаслик хисларини бир-бирига ошиш мумкин эмас.

Амбивалент (иккиёклама) хиссиётда рохатланиш билан азобланиш туйгулари узаро Ошилиб кеТИШ билан четанибгина колмасдан, балки уйгунлашган, аралашган ХОЛМ уларнинг кечиши мухим хусусиятларидан бири бУлиб хисобланади. Масалан, рашк хиссида мухаббат билан нафрат бир-бири билан узвий богланиб кетади. ХУранда корни очлиги учун шур овкатни еб бИОЛОГИК эхтиёжни кондириб, бир томондан рохатланиши, иккинчи томондан эса нохуш кисни кечириши мумкин. Ташналикдан илик сувни ичиб хам рохатланиши, хам нохушликка берилиши кузатилади. Кийими копун шахсга калинрок тун берилса, бир томондан Овонади, иккинчи томондан эса уялади. Ошикларда севиш ва узидан нафратланиш холати кечади ёки хижрон ширин кайру, лекин ёкимли истироб тарзидаги кечинмалар иккиёкдама хиссиётга ёркин мисолдир.

Шахснинг эмоционал дунёси узлуксиз тарздаги зиддиятлар, низолар ва уларнинг хал килиниши, олдининг ОЛИНИШИНи акс эттиришдан иборат жараёнлар мажмуасидир. Асосан ижобий, салбий ва иккиёк.лама хиссиётни келтириб чикарадиган омиллар оидагилардан иборатдир: 1) шахс билан мулит Уртасидаги (табиий мухит, ижтимоИй мухит орасидаги) хар хил мазмун хамда шаклдаги муносабатлар; 2) тана аъзолари, ички организм таркиблари мудитидаги муносабатларнинг нисбий мувозанати Узгариб туриши; З) фавкулоддаги вазиятлар туфайли юзага келадиган жар хил кечинмалар ва бошкалар.

Хис-туйгуларнинг яна бипа (тУртинчи) сифати шахснинг хиссиёт объектларига нисбатан эмоционал муносабатларининг киска муддатли акс этишини таъминловчи ташки таъсирининг ноаниџиги ифодаланишидир. Шунингдек, объектларнинг таассуротлари узок муддатли хусусиятга эга бУлса, бундай эмоционал холатлар муносабатларнинг сифати бУлиши мумкин; Шахс узининг турмуш тажрибасига номаыум, яп-янги нарсаларга дуч келса, бу вокелик уни тулкинлантириши, кайратлантириши, унда кавас ва кизикиш УЙГОТИШИ мумкин. Бу хиссий вокелик (ходиса) янги таассуротни англашнинг киссий жабхаси бУлиб кисобланади. Табиий ва ижтимоий мухитнинг англаб олиш чигал ходисаси эхтиёж билан бог:ланишдан хамда муайян баркарор муносабат юзага келтиришдан олдин хиссий холатнинг предметига айланади. Шунинг учун маълум кечинмаларнинг негизида танко «бу нима рефлекси»ни тушуниш эхтиёжи ётади. Билиш фаолияти билан уйгунлаша борган англаш хисси бекарорлиги, киска муддатлилиги билан тафовугланади хамда объектга нисбатан енгилрок салбий ёки ижобий муносабат сифатига айланади.

Хиссиётнинг мазмуни турли-туман бУлиб, у шахснинг хаёти ва тараккиёти имкониятлари билан 60ГЛИК объектларга, хатго бевосита рохатланиш (азобланиш) хисларини юзага келтирувчи нарсаларга нисбатан муносабатларида ифодаланади. Демак, шахснинг хиссиётлари турлича моддий ва маданий эхтиёжларига асосланади, уларни кондиришга ёрдам берадиган омил джобий эмоцияни юзага келтиради, сунг баркарор хиссиёт сингари мустахкамланади, Инсон эктиёжини К0НдиРИшга халакит берадиган нарса салбий эмоционал холатни вужудга келтиради хамда лиссиёт тарикасида мужассамлашади.

Хиссиётнинг мазмуни тУгрисида мулохаза юритилганда шу нарсани эслатиб утиш жоизки, хис-туйгулар баркарорлиги, максадга музофиклиги: биринчидан, шахсга кеч кандай хавф-хатар, тахдид солмаётганлигини, иккинчидан, инсоннинг хаёти ва фаолиятида уни бахтомад кугаётганлигини, учинчидан, шахслараро муносабати, жамиятда тутган мавкеини, тУртинчидан, тана аъзоларининг саломатлигини рУй рост акс этгиради. Бу Оринишларнинг барчаси ижобий сифатлар устуворлик килаётганлигидан дарак беради, бинобарин, ютукларга ЭРИШИШ эхтимоли даражаси юксаклиги, ижтимоий ёки шахсий кутилма эса кафолатланганлигини англатади. Шахс шахслараро муносабатнинг максули бУлганлиги туфайли ундаги хиссиётларнинг мазмуни, инсон камол топиши билан узвий борлик тарзда, кулами кенгайиб боради, бунинг натижасида эмоционал холатлар ШосИЙ тор доирадан ташкари ЧИКИб, табиат кодисалари, жамият муаммолари (иктисодий, сиёсий, тарихий, маънавий жабхалар)га тааллуџти муносабатларни узида маънавий, мазмуний, шатий жихатдан мужассамлаштиради. Худди шу боис масъулият ва локайдлик, мулокотмандлик ва одамовилик, разаб ва шавк, симпатия ва антипатия, оптимизм ва пессимизм, хурсандлик ва хафалик, кахрамонлик ва Оркоклик, кувонч ва кахр, иштиёк ва зерикиш, эгоистлик ва альтуристлик, софдиллик ва гаразгУйлик, мекнатсеварлик ва дангасалик, самимийлик ва лаганбардорлик кабиларнинг барчаси келиб чиКиши (генезиси) жихатидан ижтимоий хусусиятга эга бУлиб, ОТИДаги жабхалари билан ажралиб турувчи: а) шахснинг шахсий нуктаи назари; б) ижтимоий каётда эгаллаган мавкеи; в) хаёт ва фаолиятда фаоллиги; г) жамиятдагИ хамкорлик фаолиятда катнашиши; д) гурух ёки жамоада шаклланган шахслараро муносабатлари (мЛм бОГЛИК хиссиётлардир. Шуни таъкидлаб упиш Уринлики, шахснинг баъзи хис-туйрулари уларни рУёбга чикарувчи омилларнинг такроран таъсири натижасида мустахкамланиб, унинг (инсоннинг) №'КМРОН, устувор, баркарор эмоционал хусусиятш-а айланади. Шу сабабдан шахсларнинг хушфеыт ёки жаколатли, ёки совуккон, Оркок ёки жасур, мехрибон ёки батитоги, хушмуомала ёки оПОЛ, камгап ёки махмадона деган йУсинда инсон (шахс) сифатида тавсифлаш, баколаш мумкин. Миллий тарбиянинг, миллий РОЯНИНГ асосий вазифаларидан бири мамлакатимиз фукароларида миллий истиклол рояларига СОдИК,ЛИК, фидоийлик, ватанпарварлик, масьулиятлилик рухидаги юксак кис-туйруларни шакллантиришдан иборатдир. МУСТЦИЛЛИК идеалларига муносиб шахсларни камол топтириш учун, ватан ишки билан ёнувчи фаол, шижоатли, иродаси букилмас, баркарор мотивацияга эга бУлган инсоний сифатларни уларда И.ИКЛЈТНТИРИШ максадга мувофик.

Шуни эслаб угиш лозимки, хиссиёт Узгарувчанлик хусусиятига эга бУлиб, унинг кучайиши ёки сусайишига караб кандай окибатларга олиб кеЛИШИНИ олдиндан башорат КИЛИШ ёки пайкаш мумкин. Шахснинг хис-туйгуларида хам баркарор, хам узгарувчан жаб,халари биргаликда кукм суради.

Шу сабабдан шахснинг хиссиётида кукмрон, устувор хис-туйгулар мавжуд бУлишига карамай, улар вазият, шароит янгиланиш боис кескин Узгаришларга учрайди, динамик стереотиплар заифлаша бошлайди. Шунинг учун психологияда хиссиёТ Узгаришининг динамикаси деган атамалар бирикмаси узлуксиз равишда Олланилиб келинаШахсда намоён бУлаётган киссиёт аста-секин жадаллашиб боргани эвазига у рухий кечинма сифатида мустахкамланиб коЛиШи мумкин. Масалан, жалон халкларида ер куррасининг у ёки бу жойларида форувчилик кУринишларига жирканч назар билан караш туйгуси уйронган бУлса, кейинчалик терроризмга (лотинча teror — куч ИШ,латиш билан Оркитиш демакдир) карши шафкатсиз кураш, нафрат умумий милитаризмга (лотинча mititaris харбийлаштириш маъносини англатади) йУналтирилди. Халкдарда наркотик (юнонча harkotikos — мияни айнитадиган) моддаларга нисбатан жирканч туйгу кучайиб 60риши, динамикаси сабабли наркобизнес (инглизча business фойда дегани) билан аёвсиз кураш инсоният генини (зотини) бузилишига йУл Омасликка усиб Угди. Шахс кечираётган хис-туйгулар мазмундор, акс эттирилаётган ходисалар ранг-баранг, узаро таъсирлар, алокалар, муносабатлар серкирра, кУпёкламалик хусусият касб этса, у холда хиссиёт динамикасига пухта негиз хозирлайди.


Лекин шуни хам таъкидлаш мануки, хиссиёт динамикаси хар хил кечиши, унинг хусусияти, йУналиши бир оз Узгариши мумкин. Чунки хиссиёт бир йУналишда кучайиб бориш билан бир каторда унинг сусайиши, лапо суниб бориши, хаддан ташкари заифлашуви хам кузатилади. Масалан, интизомни бузган ходимни  билан КУРКИТИШ эмоционал таъсирини йУкотади, агарда бирор жазо чораси Олланилмаса, мабодо талабани дарс колдириши пуписа килиш билан чекланса, унда оркинч рухий холати йУколади. Ана шундай ходисалар ва номутаносиблињларнинг такрорланиши сабабли эмоционал мослашув (адаптация) жараёни вужудга келади, демак, хиссиётда Узгариш содир бУлмайди. Агарда киссиёт объектининг (нарса, ходиса, холат кабиларнинг) мазмуни, маъноси шахсда кизикиш уйгота олмаса, бундай холда эмоцион туйиниш тага келади, олдин кизик туюлган нарса кейинчалик зерикарли, ёкимсиз, нохуш кечинмалар косил кила бошлайди. Шахс бир неча марта сурункасига ахборот, ОШИК, хангома эшита бергач, унда хаяжонланиш, рокатланиш, кайфият кугарилиши пайдо бУлмайди, аксинча инсонда зерикиш кисси уйронади, уларни эшитиш эса жам чиказади. Шунинг учун хох маълумот, хох юмор бУлишдан катъи назар янгилик аломатларисиз инсонда кизикиш йУколади.

З. Хиссиёт ва эмоционал холатларнинг физиологик асослари

Эмоционал холатлар бошка рухий жараёнлар сингари мия фаолиятининг натижаси ёки махсули булиб хисобланади. Эмоционал холатларнинг юзага келишига табиатда ва жамиятда содир бУлаётган узгаришлар, муносабатлар, алокалар, таассуротлар асосий сабабчидир. Узгаришлар уз навбатида, биринчидан, шахс каёти ва фаолиятининг жадаллаши ёки пасайишига, иккинчидан, инсондаги айрим эхтиёжларНИНГ пайдо бУлишига ёки йуколишига, учинчидан, одам ички органлари функционал холатларининг бекарорлашувига олиб келади. Хис-туйгулар учун энг хусусиятли физиологик жараёнлар негизи сифатида шартсиз ва шартли рефлекслар хизмат килади ва уларнинг муайян тизими бош мия капа ярим шарлари пустида юзага келади хамда шу жойда муста№амланади. Мураккаб шар-гсиз рефлекслар эса: 1) ярим шарларнинг пУстлокости бУшликлари; 2) мия стволига тегишли куриш тепачалари (дУнглииари); 3) нерв фгалишларини миянинг юкори булимларидан вегетатив тизимига Утказиб берувчм марказлари оркали амалга оширилади. Шахсда кис-туйруларнинг кечиши хамиша мия пусти билан ПУСТЛOКOСТИ марказларининг бирликдаги (камкорликдаги) фаолияти натижасида рУёбга чикади

Шахс рухий оламида, уни куршаб турган теварак-атрофда содир бУлаётган Узгаришлар (хох табиий, хох субъектив бУлишидан катъи назар) кечинмалар субъекти (инсон) учун канчалик кадр-киймат, юксак ахамият касб этса, киссий холатларнинг мазмуни шунчали пурмаъно бУлади. Бунинг таъсирида юзага келадиган муваккат борланишлар тизимининг кайта курилиши КУЗМЛИШ жараёнини Косил килади. Мазкур жараён мия капа ярим шарлари пустида таркалиб, сунг пУстлокости марказларини эгаллаб олади. Катта ярим шарлар пустидан пастда турувчи мия бУлимларида организм физиологик фаолиятининг турли марказлари (нафас олиш, овкат хазм Килиш ва хоказо) жойлашган. Шу сабабдан пУстлокости марказларининг 14ЈЗТЛИШИ баъзи ички аъзолар фаолиятининг кучайишига олиб келади. Жумладан, нафас олиш ритмикасининг Узгариши (хаяжонланганда бУгилиб колишни, огир ва тартибсиз нафас олишни юзага келтиради), юрак фаолиятининг бузилиши (юрак уришини тезлаштиради), организмни кон билан таъминлаш издан чикиши (уялгандан кизаришни, «Урккандан окаришни келтириб чикаради, ички секреция безлари ишининг нуксонлари куз ёшининг окизади, хаяжонланганда ОРИЗИНИ куритади, кУркканда «совук» тер чикаради ва хоказо.)

Илмий манбаларда таллин килинишича, мия капа ярим шарларининг пусти мУътадил шароитида пУстлокости марказларига бошкарув ва тормозлов йУсинида таъсир кУрсатади хамда хиссиётининг ташкарида ифодаланишига йУк Оймайди. Мия пусти кучли даражада Озралса, унинг таъсирида бошкарувчанлик функцияси бузилади.

Шахс катгик чарчаса ёки кучли маст бУлса, иррадиация окибатида пУстлокости марказлари хам Озгалади, натижада каракатни назорат килиши йУколади.

Мия фаолиятининг электрофизиологик тадкикотлари эмоцияларнинг пайдо бУлишида гипоталамолимбик (юнонча hypothalamus — бош мия бУлими номи) тизими ва ретикуляр формация (лотинча reticulum турсимон, formatio боглам маъносини англатади)нинг роли кУрсатиб Угилган. Маълумотларда кУрсатилишича, эмоционал холатларнинг физиологик мохияти капа ярим шарлар пустининг ва ПУСТЛОКОСТИ тизими марказларининг функциясигина эмас, балки улар: а) мия механизимлари фаолиятини фаоллаштирувчи ретикуляр формациянинг, б) миянинг, таламус (куриш дУнгликлари)нинг, гипоталамуснинг (дУнгликости кисмининг), в) ярим шарлар янги ПУСТ,лори орасидаги лимбик системанинг функцияларидир.

Эмоционал холатлар учун пУстлокости тугунчаларининг таркибига кирувчи (мия капа ярим шарларининг ок моддаси билан бирлашуви кулранг моща ЙИГИНДиси) марказлар хам мухи,м ахамиятга эга. Агарда мия капа ярим шарлари пУстлом харакатларини бирлаштириб, сезгиларни ва саъй-харакатларни нозик ифода килиб турса, мия формациялари ташки хамда ички мухитда содир бУладиган узгаришларга организмнинг жавоб реакцияларини бошкаради.

Маыумотларга караганда, мия катга ярим шарлари пУстлом шикастланса, ташки оламдан хамда ички органлардан келадиган ОЗЕОВчиларнинг нозик тамил КИЛИНИШИ заифланса хам эмоционал холатлар сакданиб колаверади. Масалан, хайвонлар ЛИМбИК тизимга, дунгости (гипоталамус) кисмига, кУриш тепаликларига йУналган электр Огатувчиларга, ретикуляр формациясининг Озгалишларига хурсандлик ёки диккинафаслик, даргазаблик ёки кУркокдик, лаззатланиш ёки азобланиш, рохатланиш ёки КУНГИЛхижиллиК сифатида жавоб реакцияси кОсИЛ бУлади.

Психофизиолог олимларнинг маьлумотларига караганда, миянинг муайян жойларидан электрод ёрдамида биотоњларни ёзиб олишнинг кУрсатишича, сут эмизувчиларнинг гипоталамусларида хам «рохатланиш», хам «азобланиш» марказлари мавжуд экан. Тажрибада «рожатланиш» маркази Озт:атилганда ёкимли хислар уйгонган, электр токи билан «азобланиш» маркази Фатилганда эса хайвонлар калтираб, узини хар томонга ташлаган. Кейинчалик сут эмизувчилар азоблантирувчи ЭМОЦИЯјдан кочишга каракат килганлар.

Юкорида таъкидланганидек, ижобий ва салбий хис-туйгуларнинг шунга Ухшаш марказлари бош миянинг бошка бУлимларида жойлашганлигига карамай, шартли равишдаги рохатланиш ва азобланиш марказлари хам мавжуддир.

Эмоциялар бир-бирига якин масофада фаолият кУрсатадилар. Тажрибада Ош (жуфт) марказларидан бирида электрод билан косил КИЛИНган фра-лиш эхтиёждан келиб чиккан жолда салбий ёки ижобий эмоциядан факат биттасини вужудга келтирган, холос. Баъзида ёндош жойлашган марказларда Озралиш таркалган бУлса, у Холда амбивалент ёки иккиёклама реакция рУёбга чикади. Шартли равишда номланган марказлар (рожатланиш, азобланиш) бир-бирига якин жойлашишига карамасдан, хар хил тузилишга эга ЭтНЛИгИ аникланган. Маыумотларнинг кУрсатишича, «азобланиш» марказлари миянинг турли бУлимларига жойлашса-да, лекин улар ягона тизим билан бошкарилади. Салбий эмоциялардан фаркли Уларок ижобий хис-туйрулар ва «рохатланиш» марказлари бир-бирлари билан жипс алокага эга эмас. Таъкидлаб утилган мулохазалар эмоциялар жуфт хамда карама-карши хусусиятга эга эканлигидан далолат бермокда. Шунинг учун хар кайси эмоция карама-карши туркумига эга деб катъий ишонч билан айтиш мумкин, жумладан, севги-нафрат, ёкимли-ёкимсиз, хотиржамлик-безовттланиш масъулиятлик-локайдлик ва бошкалар.

И. П. Павлов, Ч. Шерринггон, П. К. Анохин, Н. А. Бернштейн, Е. Н. Соколов, Т. В. Симонов, Д. Линдслей, Р. У. Липер, Б. И. Додонов, У. Жемс ва бошкаларнинг тадкикотларида кУрсатилишича, тахлил КИЛИНГаН марказларнинг фратилиши шартли рефлекслари косил килинишини мустахкамловчи омил кисобланади. Бунинг натижасида электр КУЗГОВЧИ ёрдами билан мия капа ярим шарларининг пустида бИлиШ жараёнлари ва хатги-харакатлар стереотипларининг негизини Ттш<ИЛ килувчи муваккат богланишлар хосил КИЛИНади. Шартли рефлексларнинг суниши, тормозланиши, ПУСТЛОКНИНГ (селектив) тизими мия стволининг узунаси бУйича тепаликости ва пустлокости нерв тугунларидаги «марказлар»нинг фаолиятига бортикдир. И. П. Павлов уша даврдаёк, «динамик стереотип»ни косил килгандан кейин олий нерв фаолиятида уни бузилиш салбий хиссиётлар кечиши учун негиз бУлади, динамик стереотипни 0ЛдиидаН тайёрлаб, сунг уни Узгариши ижобий хис-туйгуларни пайдо килади, деб катьий ишонтирган эди.

Маыумотларнинг кУрсатишича, миянинг тепаликости кисмида (гипоталамусда)ги марказлар рохатланиш ёки азобланиш вазиятлари куп марта такрорланса хам кеч Узгармаслиги мумкин, лекин мия катта ярим шарлари пусглокости нерв тугунчалари бУйлаб ёйилган марказлар ОзтТИЛИШИ натижасида эмоционал реакциялар кучсизланиши, капо сУниши хам кузатилади. Бу вокелик шу билан изокланадики, акулий фаолият ва ахлокий кечинмалар эмоционал туси Узининг Узгарувчанлиги билан ажралиб туради. Бинобарин, организмнинг бирламчи эхтиёжлари юзасидан сигнал берувчи эмоционал реакциялар такроран каноатлантиргандан кейин хам сунмайди. Шунингдек, органик жарохат туфайли отриц камаймайди, муайян реакцИЯЈТР узгармагунча жисмоний машкдан марокланиш ШиС кунглига тегмайди. Бунинг учун албатта, салбий, ижобий, аралаш (амбивалент) сигналлар инсоннинг хаёти ва фаолиятида уз ахамиятини ЙУКОТИШИ керак.

Турли марказларни Озгатганда юзага келадиган рохатланиш ёки азобланиш эмоцияларининг сифатига, даражасига ва баркарорлигига асосланган холда кар бир шароитда хиссий ифодаланган ШаР“ГЛИ рефлектор алокалар бир марта мустахкамланганда косил бУлишини, бошка вазиятда мустахкамланиш учун куп уринишга карамай алокани тиклаш мушкул эканлигини изоклаш мумкин. Бу Уринда шахснинг баркарор эмоционал йУналганлиги, майллар мустахкамлиги рукий ходисасини, унинг турмуш тарзини, каётий идеалларни тушунтириш мумкин. Масалан, майхУр (алкогол) ёки наркоман учун рохатланиш билан боглик хатти-харакат бирламчи бУлганлиги туфайли турли ижтимоий вокеалар (оиладаги жудолик, ИШХонадагИ кунгилсизлик, табиий офат ва бошка.лар) уни бу йУлдан тУхтатиб кололмайди, лекин муваккат холат вужудга келиши мумкин (айтайлик бир неча дакика узини тийиб туриш), бирок тезда табиий эхтиёжга мутелик килиб, «тарки одат — амри махол» йУсинда иш тугаверади.

4. Одам ва хайвон эмоциялари

Шахснинг эмоционал колатлари ва кечинмаларининг психологлар ва физиологлар томонидан экспериментал тарзда тадкикот килинишига караганда, юксак даражада ташкил топтан хайвонлар эмоцияларининг физиологик механизмларидан инсонники жуда капа тафовуг килмайди. Лекин муаммо хиссиётнинг мазмуни, сифати, шањли, ифодаланиши нуктаи назаридан тамил килинганда инсон билан хайвон эмоцияси (хиссиёт) орасида кескин Фарк мавжудлиги намоён бУлади. Табиатшунос ва инсоншунос олимлар хайвонларда эмоционал реакциялар, холатлар мавжудлигини тан олсалар-да, бирок уларда мураккаб киссиёт, юксак хис-туйрулар борлигига шубка билан карайдилар ёки инкор киладилар. Бу фикрга тулик 1фШИЛИШ мумкин, чунки инсонларда шундай хис-туйгулар борки, бундай хиссиёт хайвонларда бУлиши мумкин эмас, вахоланки газабланиш, оркиш, жинсий майл, кизикувчанлик, хурсанщлик, гамгинлик кар иккаласида учрайди, аммо улар сифат ва мазмун жихатдан бир-бирларидан кескин тафовутланади.

Инсон эмоциялари ИЖТИМоИЙ хаётнинг шарт-шароитларига мослаштирган (патологик холлар истисно килинганда), «онгли зот»га тааллукли табиат ва жамиятга нисбатан муносабатларида намоён булади, максадга мувофиклаштириш хамда бошкариш хусусиятига эга. Очлик хисси, жинсий майл ва бошка инстинктлар сохалардаги эмоциялар хайвон билан инсонда Ухшаш бУлса-да, лекин уларнинг ифодаланишида фарманиши мавжуд. Буларнинг барчаси инстинктив харакат бУлиШИ билан бирга инсонийлашидан иборат узок эволюцион, икгимоий-тарикий тараккиёт йУлини босиб угган, мураккаб кийинчиликларни енгиш эвазига мазкур кУрсаткичга эришган.

Инсон хиссиётининг ижтимоий-тарихий шарт-шароитлари мавжуд бУлиб, улардан энг асосийси сабабий богланишларга (детерминирлашган) эгаликдир. Худди шу боис инсон хиссиётларининг биологик ва физиологик тахлили, уларнинг туб мазмунини очиб бермайди, Шунингдек, киссиётлар инсон Ша.хсНИНГ онгли ва онгсиз хаттихаракатларини амалга оширувчи кучга, яъни мотивга усиб утиш йУлларини изохлаб беришга кодир эмас. Маълумки, эмоцияларнинг «инсонийлашуви» хиссиётлар ичидан кечиши мазмуни ва сифатлари жикатидан хайвонларники билан киёсланганда узининг ранг-баранглиги, мураккаблиги билан шахсники устувордир. Инсонларнинг мехнат, маънавият, сиёсат, оила, ишлаб чикариш билан узаро муносабатлари, шунингдек, табиат билан одамлар орасидаги, шу билан бирга шахслараро муносабатлар бир катор инсоний хиссиётларнинг ва уларни ифодалаш, татбик этиш воситаларини вужудга келтиради Шахс юз ифодалари, бошини тебратиш билан, хурсиниш оркали Узгаларга хамдардлик (эмпатия)  билдиради. Болаларга одоб билан жавоб беришни, сухбатдошига илик, самимий ЖИЛМаЙИШНИ, кария ва ногиронларга хурмат билан „кой бУшатишни, кичкинтойларга мехрибонликни шакллантириш лозим. Шахс уз хис-туйгуларини узи бошкаради, уларни меъёрий »гњжатлар, ижтимоий турмуш коидалари, этник расм-русумлар, одатлар, анъаналар, процессуал конунлар нуктаи назаридан гож маы№лайди, гож коралайди. Шу билан бирга инсонлар кучли ва жУшкин эмоциялари кечишида ташки хотиржамЛИКНИ саклай биладилар. Уларнинг баъзилари уз хиссиётларини беркитиш учун Узларини бефарк тутадилар, салбий эмоцияларни ифодалашга интиладилар. Шахс узининг мимика ва пантомимикаларини бош№РИШ имкониятига эга, лекин органлардаги табиий Узгаришларни ушлаб туриш мумкин эмас. Масалан, нафас олиш, кон айланиш,


овкат хазм КИЛИШ, куз ёшларини ушлаб туриш, рангни кизартириш, окартириш ва хоказо.

Эмоцияларнинг ифодаланиши куйидаги кУринишларга эга булиши мумкин:1) ифодшш харакатлар (мимика ва пантомимикалар); 2) организмдаги турли ходисалар (ички аъзолар фаолияти ва холатининг Узгариши; З) гуморал хусусиятдаги Узгаришлар (организмнинг кон таркибидаги, суюкликдаги кимёвий Узгаришлар, МОД.да алмашиш ва хоказо). Эмоцияларнинг ташки ифодасига мимика, имо-ишора, важохат, кадди-комат Узгариши, ташки секреция безлари фаолияти (ёш, сулак, тер ажралиши), хапи-харакатлар (тезлиги, кучи, йУналиши, мувофиклашуви), нуткнинг хусусиятлари ва бошкалар. Эмоциялар, хис-туйгулар мазмуни, сифати, шакли жихатидан этнопсихологик хусусиятига эта.

5. Хиссий кечинмаларнинг шакллари

Хиссиётлар шахс фаолиятининг мухим жабхаси сифатида инсонни кенг эмоционал сохасини ранг-баранглиги, кУпкирралиги хакида хиссий тон (юнонча tonos зУрикиш, ургу бериш маъносини билдиради), эмоциялар (лотинча emovere 1фзт:атиш, №ЯЖОНЈИИЈ демакдир), аффектлар (лотинча atTectus рухий хаяжон, шижоат, эхтирос маъносини англатади), стресс (ИНГЛИЗЧа stress зУрикиш деганидир) ва кайфият каби тушунчалар муайян тасаввур бир имкониятга эга.

Хиссий тон Оус). Хиссиёт аксарият холларда факат ЭМОЦИОНал тус сифатида рухий жараённинг узига хос сифат (сифатий) жихати тарикасида вужудга келади. Хиссиёт бу Уринда узига узи эмас, балки билишга интилаётган, узгартираётган, эгаллаётган шахсда маълум муносабатни намоён килувчи нарсалар, ходисалар ва харакатларнинг алохида хоссаси, хислати хамда хусусияти маъносида гавдаланади. Мазкур нарсаларга нисбатан инсон шахсининг субъектив муносабатлари тугрисида мулохаза юритилаётганини одам хамиша хам пайкай олмайди. Масалан, ёкимли МУЛОКОТДОШ, кулгили хангома, бадбУй хид, бехаё кино, иштиёкли машрулот, иболи киз, ярамас хулк, хушчакчак Йигит, хотиржамлантирувчи хабар, захматли мехнат ва бошкалар.

ЭМОЦИОНа.Л тон ёки ,хиссий тус (масалан, аффектив тон) баъзи холларда барча шахсларда турма, наслий хусусият касб этиши мумКИН. Жумладан, орик хисси ва бошка хусусиятли кучли Озратувчилар бир даврда акс этган ёкимсиз (нохуш) хиссий тон билан ажралиб туради. Масалан, меркаптан (лотинча тегс симоб, captans эгиловчи деган маъно англатади), яъни симоб бутан бошка органик моддалар бирикмасидан таркалган хидлар кар Кайси рухан СОмОМ инсонлар учун ёкимсиз, жирканч таассурот уйготади. Шунингдек, баъзи ранглар бирикмаси (омихтаси), шилимшик пардаларнинг }фзра-ЛИШИ, камишларнинг ишкаланиши, эговнинг овози хам худди шундай из колдиради. Шу билан бирга идрок образлари ва тасаввурларининг аксарият хиссиЙ тонлари (туслари) олдинги эмоционал жараёнларидан сакланиб колган излар, турмуш тажрибанинг сабоклари ((акс садолари) инсонларда УХИТШЛИГИ туфайли «турма» деб бахоланиши мумкин. Хиссий тон шахснинг эхтиёжларини атрофдаги нарсалар ва вазиятлар кониктириши ёки кониктирмаслиги, фаолиятнинг эса муваффакиятли ёки муваффакиятсиз кечишини яккол намойиш этишига хизмат килади. Шахснинг психологик хислатларига биноан киссий тон (тус) узига хос идиосинкразия (юнонча idios узига хос, synrasis коришмок, коришув маъносини билдиради) хусусиятини касб этади, бундай таъбли одам бошкалар учун бефарк туюлган нарсаларга хам жирканч муносабатини намойиш килади, масалан, духобага тегишни, батик, гул ХИДЛарИНИ ёктирмайди.

Шуни алохида таъкидлаш Уринлики, куриш, эшитиш, ХИДЛаш, кинестетик (каракат) сезгиларга хамда идрокларга тааллукли киссиЙ тон мухим амалий ахамиятга эга. Масалан, хоналар, иш жойи, транспорт воситаларининг ранги (туси) таассуротидан вужудга келган ёКИМЈIИ ва ёкимсиз хиссий тон мехнат самарадорлигига, хизматчиларнинг кайфиятига сезиларли таъсир Утказади. Кимёвий Угитлар, сабзовотлар ёкимсиз хиди, ишлаб ЧИКарИЩЩГИ ШОВКИНЈИР, товушлар ХИСсИЙ тон жихатидан мехнат унумдорлигини пасайтиради. Хотиржамлик, ёкимсиз мусика, илик шахслараро муносабатлар, муомала мароми, ахиллик муваффакият кафолати, ижтимоий тараккиёт омили хисобланади.

Эмоциялар. Эмоционал жараёнлар, холатлар ёки тор маънода эмоциялар \ИссиЙ кечинмаларининг узига хос хусусиятли шак-ЛЈК1РИДаН битгасидир. Эмоция — у ёки бу хиссиётнинг инсон томонидан бевосита КечИРИЛИШИ (кечиши) жараёнидан иборатдир. Масалан, шахс томонидан мусикани севиш эмоцияни вужудга келтирмайди, балки бунинг учун мусикани эшитиш, ижрочи махоратига тасанно билдиРИШ, ундан хаяжонланиш ёки асар ижроси ёкмаса разабли хиссий кечинма косил бУлиши ижобий, бу салбий эмоция дейилади. }фркинч, дахшат хиссий кечинма сифатида объектларга шахснинг муносабатини акс эпириб, турлича шаклда намоён бУлиши мумкин: одам дахшатдан кочади, Оркувдан серрайиб колади, узини идора кила олмай хар томонга уради, хатго хавф-хатарга узини ташлаши хам мумкин.

 КУпинча эмоциялар узининг таъсирчанлиги билан бир-биридан ажралиб туришига карамай, бундай сифатли киссий холатлар стеник (юнонча sthenos сузидан олинган бУлиб, куч деган маъно англатади) хусусиятли дейилади. Бундай ЭМОЦИЯЈШР дадил хагги-харакатларга, мантикиЙ мулохазаларга, ижобий изланишларга куч-1€увват, канот бамшлайди. Масалан, хурсандчиликдан шахс «парвоз килади», «юлдузни нарвонсиз олади», кимларгадир холис ёрдам килишга шошади, фаоллик, тиниб тинчмаслик унинг сифатига айланади. Аксарият холларда хушхабар, муваффакият шахсда стеник хусусиятли эмоцияларни вужудга келтиради. Баъзи холларда эмоциялар узининг сустлиги, заифлиги, нурсизлиги билан тавсифланади, бундай лиссиЙ холат астеник (ЮНОНЧа actenia сузидан олинган бУлиб, кучсизлик, заифлик маъносини билдиради) деб аталади. Бундай хиссиёт инсонни бУшаштиради, уни хаёлга чУмдиради, хаёлпараст килиб КУЩИ, шу сабабдан фаволодда шахсдаги рахмдиллик бефойда эмоционал кечинмага, УЯЛИШ виждон азобига, андиша эса Оркоктликка айланиб Колиш хавфи кучли.

Хар кандай вазиятда хам эмоционал хатги-харакат, фаолият мотивлари бУлишидан ташкари, улар баъзида фаолиятни ташкиллаштирувчи, гохо уни издан чикарувчи омилга хам айланиши мумкин. Эмоционал холатлар ё хаддан ташкари кучайса ёки сусайса, хуллас меъёри, мароми издан чикса, у холда шахс фаолияти максадга йУналишини йУкотади, бунинг натижасида объектлар нотУрри акс ЭТГИРИМЩИ, улар холисона талкин КИЛИНМаЙди, балолашда мантикий нуксонларга йУл кУйилади.

Аффектлар. Халдан зиёд тез кечириши билан мияда пайдо бУлувчи, шахсни тез камраб олувчи, жиддий Узгаришларни юзага келирувчи, жараёнлар устидан иродавий назоратларнинг бузилишига етакловчи- (узини узи бошкаришни заифлаштирувчи), организм аъзолари функциясини издан чикарувчи эмоционал жараёнларга аффектлар деб аталади. Аффектлар киска муддатли бУлиб, улар фавкулодцаги ёш:инга, яркираган портлашга, тУсатдан келган дулга, тУфонга, кутилмаган СИЛКИНИШГа ухшаб кетади. Мабодо эмоция рухий тУлкинланиш дейилса, унда аффект холатлари турли боскичлардан тузилган бУлиб, улар узаро урин алмашиб туради. Маълумки, важимага, тахликага, саросимага тушиб колган, ута кувонган, кулги нашидаси билан банд бУлган, умидсизлик тузомга илинган инсон турли вазиятларда борликни бир текис акс эттира ОЛМаЙДИ. Чунки у мазкур шароитларда уз кечинмаларини жар хил ифодалайди, Узини турли даражада ушлайди, харакатларини эса турлича бошкаради. Бунда оралик мия ва мия капа ярим шарлари ПУСГЛ0П.•тдаГИ маълум марказларнинг кучли ОЗЕТIИШИ ва бошка марказларнинг тормозланиши меъёрдан чикиб кетиши туфайли узаро алмашиниб колади. Харакатчанликнинг астасекин кУгарилишидан иборат стеник холат астеник холат билан алмашинади (кучли холат кучсиз билан аралашиб кетади), лекин кайта тикланишга улгурмайди. Масалан, жУшкин харакатда, куз ялтирашида, юз кизаришида вужудга келаётган кучли жакт кУринишлари кузнинг хираланиши, юз окариши, ранг Учиши билан борлик каттик газабга айланиши мумкин. Умидсизлик кечинмасида организмнинг жУшкин реакцияси баъзан џшидан кетиб КОЛИШ холати билан алмашинади. Ушбу вазият лотинча «stupos» ступор, яъни серрайиб колиш, карахт холати деб психологияда кУлланилади.

Аффект холати бошланишида шахс инсоний кадриятларнинг барчасидан узоклашиб, уз хиссиётининг окибати тУррисида хам Уйламайди, халто тана Узгаришлари, ифодали харакатлар унга бУйсунмай боради. Кучли зурикиш натижасида майда, кучсиз харакатлар баркам топади. ТОРМОЗЈЮНИШ мия ярим шарлари пустини тула эгаллай бошлайди, к!згалиш пУстлокости нерв тугунчаларида, оралик мияда авж олади, холос. Бунинг натижасида шахс хиссий кечинмасига(дахшат, газаб, нафратланищ, умидсизлик ва хоказолар) нисбатан узида кучли холиш сезади.

Маълумотларнинг кУрсатишича, купинча хиссиётлар аффектив шаклда утиши тажрибаларда синаб кУрилган. Жумладан, 1) театр томошабинларида, 2) тантана нашидасини сураётган оломонларда, З) ЭС-Ђ'ШИНИ йУкотган, телбанома севги афсоналарида, 4) илмиЙ кашфиёт ла№асида, 5) тасодифий Килин учрашувларда жУшкин шодликлар мужассамлашади.

Аффектлар вужудга келишининг дастлабки боскичида хар бир шахс умни тугушини, узини кулга олишни уддалаш курбига эга бУлади. Уларнинг кейинги боскиЧЛЩ)ИДа иродавий назорат йУкотилади, иродасиз харакатлар амалга оширилади, йУланмасдан хатти-харакат килинади. Аффектив холатлар масьулиятсизлик, ахлоксизлик, мастлик аломатида содир бУлади, лекин шахс хар бир хапи-харакати учун жавобгардир, чунки у акл-заковатли инсондир. Аффектлар угиб бУлганидан кейин ииХСНИНГ рухиятида осойишталик, чарчаш холати суради, Баъзи лолларда холсизланиш, кдМИКИ нарсага локайд муносабат, харакатсизлик, фаоллик баржам топиши, капо уйкуга мойилЛИК юзага келади. Шу билан бирга аффектив шок (французча choc зарба деган маъно англатади) холати хам содир бУлади, бунинг окибатида организмнинг Ички аъзолари функцияси бузилади, капо юрак хуружи (инфаркт лотинча arctus — «хавф тУлдиррич», миокард юнонча mys — томир, kardia юрак деган маъно билдиради) юзага келади. Шуни хам унутмаслик керакки, аффектив Фралиш муайян давргача давом этиши, баъзан Уктин-Уктин кучайиши ёки сусайиши (пасайиши) содир бУлиб туриши мумкин.

Стресс. Стресс инглизча sress сузидан олинган бУлиб, жиддийлик, кескинлиК, зУрикиш деган маъно англатади. ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб кескин вазият туфайли вужудга келадиган эмоциОнш1 ХОЛаТ.лаРНи тадкик этиш психология, физиология, тиббиёт фанларида кенг Оламда амалга оширила бошланди. Стресс — омр жисмоний ва мураккаб аклий юкламалар, ишлар меъёридан ошиб кетиб, хавфли вазиятлар турилганида зарурий чора-тадбирларни зудлик билан топишга И}4П1ЈIГаНДа вужудга келадиган хиссий зУрикишлар. Мана шундай шароитлар ва вазиятларнинг барчасини биронбир эмоция тури рУёбга чикаради. Стресс эмоционал холатининг пайдо бУлиши хамда кечишининг психологик хусусиятларини аниклаш нафакат учувчилар, космонавтлар, диспетчерлар (инглизча dispatcher ишлаб чикаришни мувофикдаштирувчи маъносини англапщи) учун, балки судьялар, корхона ра,\бари, таыим тизими ходимлари учун аложида ижтимоий-психологик ахамият касб этади.

Психология фанига стресс тушунчасини олиб кирган олим канадалик физиолог Г. Селье (1936) саналади. У стрессни тадкик КИЛИШда мослашув аломати (адаптацион синдром юнонча syndrome — белм, аломат, кУриниш мослашуви демакдир) масаласига, унинг фаолиятга ижобий хамда СТЛбИЙ таъсир этишига алохида ахамият берган. Шунингдек, экстремал (лотинча extremus фато•лоддаги холат, энг охирги вазият маъносини англатади) вазиятлардаги, мураккаб жараёнлардаги стресснинг узига хослиги, фаолиятни кайта ташкил Кили шгача (дезорганизация лотинча, de organisation французча ташкилот, ТУ3ИЈIМа маъносини билдиради) олиб бориши, шунга Ухшаш Шщ)ОИТларда шахс хулкини башорат этиш (прогноз юнонча prognosis — башорат маъносини англатади) имкониятлари Г. Селье томонидан УргаНИЛТН.

Тадкикотчи У. Кенноннинг гомеостазис (юнонча Ухшашлртк stasis маъносини билдиради) хакидаги таълимотида стресс холати хар томонлама Урганилган- Ушбу терминни у психологияга 1929 йилда олиб кирган. Гомеостазис механизмда мослашиш хусусиятлари яккол уз ифодасини топади. Унинг мулохазасича, фаолият шаклларини амалиётга татбик этиш жараёнида нерв системаси ва мия функциясини окилона таъминлаб туришда камда саклашда гомеостазис мухим роль Уйнайди.

Стресс холатида шахснинг хатти-харакатлари узига хос тарзда узгаради, унда 03гшшшнинг умумий реакцияси пайдо булади, унинг харакатлари тартибсиз равишда амалга ОШИРИЛИИ. Стресснинг кучайиши эса тескари реакцияга олиб келади, натижада тормозланиш, сустлик, заифлик, фаолиятсизлик устуворлик кила бошлайди. Лекин стресс холатида физиологик Узгаришлар ташки томонидан карийб кузга пШланмаслиги мумкин. Бирок муаммони ечишдаги КИЙИНЧИлик, диккатни таксимлашдаги саросималик стресснинг ташки ифодаси деб тахмин килинса бУлади. Шахс стресс холатида телефон номерини адаштиради, вактни чамалашда янглишади, онг фаолияти енгил тормозланади, идрок кУлами тораяди ва бошкалар.

Стресс холатида шахснинг психологик хусусиятлари, турмуш тарбияси, шаклланган малакаси мухим роль Уйнайди. Кескинликнинг олдини 0ЈТИШДа шахснинг олий нерв фаолияти, нерв системасининг хусусиятлари алохида ахамият касб этади. Ундаги юксак кис-туйрулар (масъулият, бурч, жавобгарлик, ватанпарварлик, садокат ва кока30) стресс холатида хатги-харакат бузилишининг олдини олишга кизмат килади.

Кайфият. Шахснинг хатти-харакатларига ва айрим рухий жараёнларига муайян вакт давомида тус бериб турувчи эмоционал холат кайфият деб аталади. Шахснинг каёти ва фаолияти давомида шодонлик, хазилкашлик, умидсизлик, журъатсиллик, зерикишлик, кайруришлик сингари хис-туйрулар унинг рухий холатини умумий тизимига айланади. Ушбу вазият баъзи эмоционал таассуротларнинг вужудга келишига кулай замин хозирлайди, бошкаси учун эса КИЙИНЧИЛИК ТУРДИради. Инсон хафа, маъюс хиссиЙ холат хукмронлигида бУлса, у холда тенгдошларининг хазилига, кексаларнинг Угит-насихатларига, маслахатларига кувнок кайфият чогдагига нисбатан мазмун, сифат жихатидан бошкачарок тусда муносабат билдиради. Шунинг учун ишлаб чикариш ва халк пЫшМИ тизими жамоаларида, расмий, реал гурухларида ишчанлик, узаро ёрдам, хамкорлик, хамдардлик, илиК рукий мухит яратиш, самимий муомала маромини шакллантириш хам жисмоний, хам ачтий межнат самарадорлигини оширишнинг кафолатидир.

Кайфият нихоятда хилма-хил, узок ва якин манбалар негизидан вужудга келади. Уни баркарорлаштириб турадиган асосий манбалардан бири шахсларнинг ижтимоий жамиятда хукмронлик килаётган умумий нуктаи назарлари, хаётнинг турли жабхаларида акс этувчи таъсирлар, чунончи межнат муваффакияти ва таълим ЮТУГИ, рахбар ва ходим, укитувчи ва сабок олувчи Уртасидаги муносабатлари, оиладаги шахслараро муомала мароми, хар хил вазиятларда пайдо бУлган турмушдаги карама-каршиликлар, ШаХСНИНГ эхтиёжлари, кизикишлари, майллари ва таъбларининг  каноат косил килишлик ёки каноат лосил киллислик кайфиятнинг манбалари бУлиб хисобланади. Шахснинг маълум муддат руки тушиб, Н0ХУШ, заиф кайфиятда юриши унинг турмушида муаммолар юзага келганлигидан халоват, тинчлик бузилганлигидан далолат беради. Бундай вазиятлар намоён булганида шахсга окилона мулохаза махсулидан келиб чиккан холда хуштавозелик билан ижобий таъсир утказиш, рухини тетиклаштирувчи воситаларни Оллаш, кайфиятини бузиб турган омилларни батамом бартараф этиш максадга мувофик.

Инсон кайфиятининг пайдо бУлишига ва Узгаришига таъсир килувчи иккита омилни таџиллаш ,мулако Шарт. Улардан биттаси объектив ва субъектив хусусиятли вазиятдир: а) табиий омилларга тааллукли булган вазият (хавонинг совуклиги ёки иссиџиги, биоритмика Узгариши), б) шахслараро муносабатнинг нокулайлиги ва бошкалар. Иккинчи бир манба сифатидаги талкин килиш мумкин — бу объект ва субъектив шарт-шароитлардир. Масалан, мекнат ва укиш фаолиятига керакли воситаларнинг мавжудлиги (иш дастгохи, мехнат куроли, ёруглик, аудитория, парталар ва бошкалар). Иккинчидан, субъектив муносабатлар: илк психологик мухит, мулокотмандлик мароми, рабатлантириш, мулокот Урнатиш услуби, шахсиятга тегмаслик, тенг мыукеЛИЛИК, хамкорлик, демократия принципларига риоя КИЛИ ШлиК, узаро тушуниш, шахснинг психологик хусусиятларини кисобга олиш ва хоказо.

Психология фанида асосий хиссиётлар атамаси кучма маънода кУлланилиб келмокда. ТадКИКОТЈ1ар ичида К. Изартнинг таснифи муайян кизикиш уйготади, лекин хис-туйгуларнинг барчасини узида камраб олмайди. К. Изартнинг талкинича: 1) кизикиш — малака ва кУникмалар П_КЖЛЈ1ЕШИШИГа, Укишга МОЙИЛЛИК уйротадиган билимларни эгаллашга ёрдам берувчи ижобий хиссий холатдир; 2) Ујвонч кондирилиши даргумон бУлган етакчи (кукмрон) эхтиёжнинг КОНдИРИЛИШИ мумкинлиги билан ботик ижобий хиссий холатдир; З) хайратланиш — фав№одда рУй берган холатлардан хиссий жихатдан таъсирланишнинг ижобий ёки салбий жикатдан ифода этилмаган белгисидир; 4) изтироб чекиш — лозиргача кондирилиш эктимоли озми ёки кУпми мавжуд тасаввур килинган, мухим хаётий эхтиёкларнинг КОНДИРИЛИШИ мумкин эмаслиги тУгрисида маьлумот олинишига ботик салбий киссий холатдир; 5) тзабланиш — объектив тарзида кечадиган, шахс учун РОЯТ мухим эхтиёжни кондириш йУлида тУсикларни енгиб чикадиган салбий хиссий холатдир; 6) нафратланиш — объектларга якинлашув субъектнинг маънавий ёки эстетик идеалларга зид келиб колиши окибатида рУй берадиган салбий хиссий холатдир; 7) жирканиш — шахслараро муносабатларда рУй берадиган ва ииХСНИНГ хаётий нуктаи назарлари, карашлари ва хулк-атворига номуганосиблиги окибатида Косил бУладиган салбий хиссий холатдир; 8) Оро — шахс узининг хотиржам хаёт кечиришига зиён етиши мумкинлиги унта реал та,џид солаётган ёки таџид СОЛИШИ мавжуд хавф-хатар фрисидаги хабарни олиш билан пайдо бУладиган салбий хиссиЙ холатдир; 9) уялиш — Узининг эзгу максадлари, хатти-ларакатлари ва таШКИ киёфаси, нафрати капа мукит кутилмасига мос келмаганлиги билан эмас, балки узига лойик хулк-атвор хамда ташки сиймоси шахсиЙ тасаввурларга хам мос эмаслигини англашда ифодаланадиган салбий хиссий холатдир.

б. Юксак хислар

КишИЛИК жамияти билан хайвонот олакти Уртасида психологик тафовуглар юксак хисларда уз ифодаеини топади. Юксак хислар онгли харакатларни бажаришнинг объектив шароитлари, йУналишлари, мазмуни бИЈКТН уйрунлашган шахс эмоционал холатининг баркарор, мураккаб таркибида пайдо бУлади ва кечади. КУплаб кечирилаётган эмоцияларда, аффектларда, кайфиятларда якколлашган умумлашма хислар юксак кислар деб аталади. Улар уз таркибига содда тузилган хисларни камраб олади, лекин оддий кислар ЙИГИНДИСИДан иборат эмас, чунки юксак кислар мазмуни, сифати, шакли билан алохидаликка эга.

Шахсда топширикни бажариш билан 60ЕЈIИК жавобгарлик Кисси хар хил маънода кечирилади: 1) ташвишланиш эмоцияси (бир томондан, хурсандлик, иккинчи томондан эса оркиш хисси) сифатида; 2) уз кучига, мйратига, ифтихорига ишонч эмоцияси тарикасида; З) вазифага жиддий карайдиган тенгдошлардан газабланиш эмоцияси сифатида; 4) шарт-шароитларни хисобга олишга нисбатан шубкаланиш сифатида ва хоказо. Тахлилдан кУриниб турибдики, жавобгарлик КИССИНИНГ мохияти уларнинг ОДДИЙ Йигиндисидан иборат эмас, балки жамоа аъзоларининг эхтиёжига айланган вокеликни англашдир. Масалан, китоб укиб лаззатланиш билан китобни укиб тугатиш шодлик хиссини фармамок лозим.

ПсихолоГИЯ фанида юксак хислар куйидаги турларга ажратилади: 1) мехнат фаолиятини давомида кечириладиган хислар — праксик хислар (юнонча praxis сузидан ОЛ4НГан бУлиб, иш, фаолият, юмуш деган маънони англатади); 2) интеллектуал кислар (лотинча intellectusr•aH сузидан олинган бУлиб, ТУШУниш, акџј деган маънони билдиради); З) ахлокий кислар (лотинча mor•atis сузидан олинган бУлиб, ах-ЛОКИЙЛИК деган маънони англатади); 4) эстетик хислар (юнонча aistesis деган суздан олинган бУлиб, хиссий идрок, хиссий деган маънони акс эттиради).

Праксик хислар. Шахснинг амалий хаётининг исталган тармом, максадга мувофик онгли фаолияти Ша№НИНГ уларга нисбатан муайян муносабатда бУЛИШНИНГ мухим сокасига айланиб колади.

7. Шахс фидоийлик туйкусини психологик балолаш

Умумий психология асосларини пухта эгаллаш оркалигина хар бир шахсда юксак хис-туйгулар, мехнатга ижобий муносабат, ижтимоий фаоллик, комфорт кисларини шакллантириш мумкин. Узини узи англаш ва миллий онгни карор топтириш оркали мехнатсевар, ватанпарвар, фидоий инсонларни таркиб топтириш лозим. Бозор иктисодиётининг бирмунча мураккаб механизмлари кай йУсинда ИШЈТШИни тушуниб етиш, муваффакиятли фаолият кУрсата олиш учун нималар КИЛИш заруратини англаш, унга тугри йУл топа билиш шахсдан муайян юксак туйгу хамда хислатни такозо этади.

Хозирги ижтимоий мухитда шахслараро муносабатлар силсиласида «бирдамлик руки» ва «муштарањлик туйруси» сингари хамкорлик фаолиятини йУлга Ойишнинг самарали усуллари ва услублари психология фанида ишлаб ЧИКИЛИШИГа карамай, бугунги кун талабига жавоб берадиганлари етарли эмас.

Умумий психология фанида халк хужалиги тармокдарини ТаШКИЛ килиш ва уларни бошкариш жараёнида «инсон-техника» ТИЗИМДаН ташкари («инсон-табиат», «инсон-образ» сингари ёНЩШЈИШ бундан истисно) муносабатлари мухим ахамият касб этиш, уларнинг тамили куп жихатдан эмпирик, амалий, микдорий, татбикий маыумотларга асосланиши муайян даражада ёритилганлигига карамай, хозирги даврда «инсон-инсон», «инсон-жамоа», «жамоа-инсон», «жамоа-жамоа» муносабатларининг бошкарув имкониятларини текшириш талаб КИЛИнади,

ХУжаликни бошкаришнинг янги конуниятлари, механизмлари, 0МИЛЈКТРи, ИЖ“ГИМОИЙ манбалари, шахслараро муносабат усуллари, якка шахснинг ижтимоийлашуви хоссалари, рахбар ва тобе кишилар узаро муомаласининг мароми низоли вазиятларнинг олдини олиш, мазкур жараёнда илик психологик мухитнинг роли, ишлаб чикариш самарадорлигини ОШИРИШНИНГ имкониятларига доир эмпирик ва методологик материаллар туплашнинг кутай шарт-шароитини юзага келтиради.

Шуни алохида таъкидлаб угиш жоизки, хУжалик ёки муассасани бошкариш учун рахбар 10'йидагиларга асосланиши керак:

— демократик децентрализм (махаллий бошкарув устуворлиги);

— бошкарувда яккабошчилик;

— сиёсий, ИКТИСОДИЙ, маънавий, маърифий маъмуриятда хужалик

ЮРИТИШНИНГ бирлиги;

— хужалик КИСОбИНИНГ окиллиги;

— омманинг бошкарув жараёнида фаол катнашуви;

— хамкорлик фаолиятининг иштирокчиларини маънавий ва моддий жикатдан рабатлантириш;

— кадрларни тайёрлаш, танлаш ва жойлаштириш жараёнларида психодиагностикага асосланиш.

Межнат ва таълим жараёнлари бошкарув предмети хамкорлик фаолиятида ШТ<СНИНГ хулкига ва онгига гурукий таъсир Утказишнинг хусусиятларини, рахбар билан ижрочи уртасидаги муомала маромини текшириш, шахслараро муносабатлар боскичлари, шакллари ва рукий мухитни таъминлаш механизмларини тадкик этишдир. Худди шу сабабдан шахс хислатларини улчаш тизимини яратиш долзарб муаммолардан бири кисобланиб, уларнинг айрим кУринишларини амалиётга тавсия КИЛИш мухим ахамият касб этади.

Шахснинг фидоийлиги жамият тараккиёти, ватан гуллаб яшнаши учун мухим аламиятга эга бУлиб, альтруизм тушунчасига „куда якин туради.

Фидоийлик хислатини бахолаш шкаласи

ЙУрикнома: Сиз }0'йида бериладиган психологик вазиятларни укиб чикинг ва узингиз шу дакикада кандай фикрлаяпсиз, шунт караб Унг томондаги тегишли жавоб олдидаги ракамнинг тагига чизиб к$йинг.

Шкаладаги хар бир ракам бир баллни билдиради (масалан, 1—1 балл, 2—2 балл, 3—3 балл, 4—4 балл).

Ушбу бахолаш шкаласи ёрдамида олинган микдорий натижаларни кисоблаш, уларнинг ишончлилик даражасини а1-1ИКЛаИЈ ва ИЗО№аШ оидагича амалга 0ШИ"ИЛщИ.

Тест, асосан икки кисмга, яъни тугри (адекват, умумий фидойилик) ва тескари (контр, индивидуал фидоийлик) таркибга ажратилаДИ.


l.

3.

5,

6.

7.

8, 9, 一0. 一l. 12, 一3. 一4. 一5. 一6. 一7. 一8. 一9·

20-

21.

22.

23.

 

 

HulBaKTH6MJ1aHHLIIAaHKeüHHI'HBaKTHMH「(þaPKM「a60pacH3MM?

HIMaaBOMHaarIfIOMYLUJI{IPcaNtapaCHCH3HVfKOHHKTMPaAMMH?

HLIIXOHaHFH3HMPaCMHiiMaH3HJ1rO.\ XHC06J1ai•iCH3MM?

baxaPWIMaiiKOJ1aëTraHH111.naPHH3PTaHrMKYHraKOJInupaCH3MVt?

Mouu-li'ien•tu.IMOBHHJIHFJlaPHHma.XCHiiXMC06HHfH3AaH'IÿJlLIHPHU[ra,xapaKaTKHTIaCHJMH?

I'll-uxoHaaaBaYH.aaHTd1111€1PHaalO'LLIraHY'JIYLLIHHrH3HMPaCMHÜ-na1-UTHPHUMMëKTMPaCH3MM?

O(þHCHHTaulKaPHCHaaHTabMHpnaLUHH60LWTaiiCH3MM?

Hegai-iÿHWIHLUAaropHTH111HMHcTaÈiCH3MH?

                                                                         MyaccacaJ1aP                                                                    HH30一一Ba3HRT                                                                                                                                                                                                                                              KeJ1ca,xoTHPXaMTypa0J1acH3MH?

103acHAaHCH3HHOPTHKLla6e30BTaKMJIHLLlCaFaLLlHHFM3raTerauHMH?

TenecþOHOPF41JIHxyl-uxa6aponcaHrH3ÿ3rayaxonaT「aTYtnacvt3MH?

XOAHMJIaPHHrH3HHHrëLLlMra,Me\HaTCTaXHraaxaMM51T6epaCH3MM?

AëJIJ1apTab6HHHHrH03HKJIHrHKeHHHMaJIaPHHrH3raÿ3TabCHPHHHýTKa3aAMMH? IllaxœnapapoHH30J1aPetlHMMra3bTH60P6epaCH3MH?

Kytl¾YBBaTMHrH3HMa¶MacnaHcapcþnat.ll「aÿpraHraHMHCM3?

bÿLlIBaKTHHrH3HHMaKcaaraMYBOCþMKýrKa3HLLIHMpe)Kana111THPaCH3MH?

BaKTMHrH3qý3MJIH6KeTHLlIMHHëKTMpaCH3MH?

061£KTHBBacy61£KTMBKJ•tiåHHLlHJIHK-naPraMYHOca6aTHHFH36HPXHJIAaMH?

ML11103aCHLIaHpacMMVfBat-topaCMMi•iTau-IPM(þJ1apCH311aKar-uaiiTaaccypoTYiiF(YIWIH?

MyaccacaHV•IHr6yryHrHaxBOJIMCH3HHKOHMKTHPaAHMH?

HCTHK60JIpexaTY3Hu.IraBaYHHpýë6ra                                                                                                                                                                                                                                                                                           「axapaKãTKHJIacH3MH?

3aXMpa_napBaHMKOHHHTJ1aPAaHY3JIYKCH3(boiiaaJlaHMlIIraHHTMJ1aCH3MH?

XOAHMnaPHHrM3TYPMYIIJtuapOMTHBaTap3H6H-naHKH3H}€lCH3MH?

2

Ba3H51T.nap

3

AcocaH

qoH

 

6 ~

3aH

3 3 3 3

3

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

 

Te3-

Te3

 

XaMMa

BaKT


24.   Фасллар алмашишига шахсий муносабатингизни билдирасизми?

25.   Келажак авлод баркамол усищи учун махсус чора ва тадбир КУллаш керакМИ?

26.   Ободончилик ишлари ташкилотнинг расмий иши деб кисоблайсизми?

27.   Кишлок хУжалиги ва унинг компанияси билан кизикканмисиз?

28.   Юкори ташкилотларга так.лиф ёки илтимос билан мурожаат килганмисиз?

29.   У ёки бу номдаги муваккат компанияни бахолайсизми?

30.   Сизнингтасарруфингизда бУлмаган ташкилотлар фаолиятини яхшилаш лакида улохаза юритасизми?

31.   Исрофгарчилик арзимаган бУлсада, лекин Сиз унга жиддий масала сифатида карайсизми?

32.   БУШ вактингиз ва хордик егикаришингизда ишхона муаммолари хаёлингизга келадими?

33.   Жамоат иши билан ута бандлигингиз шахсий армонни келтириб чикарадими?

34.   Умрингизнинг асосий кисмини ишхонада утказишингиз ички норозиликни уйготган ми

35.   Шахсий режалаштирилган ишингиз рУёбга чикишига жамоат талаби жа-ЛШ1 берса афсусланасизми?

36.   Ихтисослик бУйича ракибингизнинг муваффакияглари Сими ичдан оонтирадими?

37.   Махаллангиз хаёти ва фаолиятида хам жонбозлик курсата олсизми?

38.   Кайталавозим эгаллаш имконияти берилса, худди шу амални танлаган бУлармидингиз'?

39.   Кишиларнинг юриш-туришига, атрофга муносабатига ва маънавиятига разм соласизми?

40.   Фавкјлоддаги вазиятда бор бисотингизни ладя килишга тайёрмисиз?

41.   Вужудингиз билан ишга киришиб кетганингиздан чарчаш, саломатлик хаёингиздан фаромуш бУладими?


Сиз мазкур саволларнинг санок ракамларига эътибор билан ЙигИНДИСИНИ хисобланг: б, 9, 10, 15, 17, 18, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 39, 40, 41. СУнгра колган савол ракамлари жавоби ЙиГИНДИСИНИ хисобланг: 1, 2, З, 4, 5, 7, 8, П, 12, 13, 14, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 28, 31, 38- Хар иккала ЙИЕИНДИ орасидаги тафовутга 35 ракамини Ошинг.

Тажриба катнащчилари томонидан тУпланган максимал кУрсаткичнинг умумий ЙИМНДИСИ 164 балл кийматни, минимал 82 баллни, энг паст даража эса 41 баллни ташкил Килиши мумкин. Биз ИШЛаб чиккан жадвалга, яъни натижаларни хисоблаш принципига биноан кјйидаги даражаларга ажратилади:

1)       123 баллдан [64 баллгача — юксак даражадаги фидоийлик мслатига эрд бУлган рахбар;

2)       82 баллдан 123 баллгача — Урта кУрсаткичдаги фидоийлик хислати мавжуд рахбар;

З) 41 баллдан 82 баллгача — фидоийлик хислати паст даражадан рахбар тоифаси намоён бУлади.

8. Ватанпарварлик цис-туйџсини балолаш мезонлари

Инсон ер куррасининг х0Кими, џдратли табиат томонидан инъом килинган бетакрор неъмати, акл-заковати билан мУьжизалар яратувчи, биосфера ва неосфера тУгрисидаги бой билимлар, таассуротлар, тажрибаларнинг эгаси бУлишдан катъи назар, у муайян фазонинг, вактнинг, каракатларнинг КУКМИ остида хаёт ва фаолият кУрсатишга мослашган, узок ижтимоий-тарихий тараккиёт даврида унга одатланган. Инсон органик ва ноорганик дунё ажойиботлари, хоссалари хамда хусусиятларини Узлаштирганлигига карамасдан, у куч-кјвват сохиби, муки,м заминда яшашга, уни авайлашга, сифат жихатидан Узгартиришга, унта мехр-мухаббатини, салохиятини багИШ-лаШГа карор килган онгли зотдир.

Худди ана шу ижтимоий-тарихий тараккиёт палласининг синовларига бардош бериб, табиат офатларини енгиб, унга аждодлар коки, хотираси олдила касамёд килинган, улугланган мУътабар замин Ватан деб аталади. Нафакат Ватаннинг бир кисм тупроги, бир томчи суви, заррин нури, мусаффо хавоси, балки аждољларнинг тажрибаси, маънавияти, маданияти, донолар бисоти учун халк бутун калб хароратини бахшида этади. Узбекистон Узбекларнинг ва унда яшовчи бошка халкларнинг она диёри хисобланиб, ахолининг унга нисбатан ИЛИя, самимий хис-туйгулари вужудга келиши табиийдир.

Мустакил Узбекистон Республикасининг халк,ларида ватанпарвар-

251

лик туйрусини шакллантириш ва уни бахолашга Ургатиш болаларда, укјвчи ёшларда, вояга етган кишиларда Ватанга мухаббат, садокат, r:ypyp каби юксак хислар таркиб топишига хизмат килади.

Куйида республикамиз фукароларида ватанпарварлик хиссининг ШКЛЈТНганлик даражасини аниытовчи мезонлар тизимини кукмингизга хавола киламиз. Мазкур тест-суровда кис-туйгунинг мотиви (харакатга келтирувчи туртки), иродавий жабхаси (катъиятлик), билишга оид томони (когнитињлик), хулк-атворни бошкариш (регулятивлик) вазифаси камраб олинган.

ЙУрикнома. ДИКУфТ билан куйидаги келтирилган гапларни укиб чикинг ва асосан хар доим узингизни кандай кис киласиз; сезасиз шунга мос келадиган Унг Т0МОНДа берилган жавоблар каторидаги сон тамга чизиб Ойинг.

Тест-сУров шахснинг рухий холатларида ватанпарварлик хис-туйрусини вужудга келиш даражасини анимашга ёрдам беради.

Тест-сУров ёрдамида олинган микдорий натижаларни кискача изохлаги }ф'йидагича амалга оширилади.

Тест-сУров варакаси, асосан, икки кисмга бУлинади. Уларнинг биринчиси шахснинг хаяжонланиш даражасини кУрсатади, иккинчиси эса КИсСИЙ холатлари.

252


VITI

 

eh

・エ=一1

 

E

E

He「

 

2 2

6

2

2 Z 2 6

3P,WG

 

de

 

← ミく=/0「 =ョH一「一-ご(9=2 「 「 -IHHHH-LP.H9P..L=おト

/dミb29 I.;q土鬻 」ま三 ミ dOl一0 ・ミ 煢ミ/=名 ミ一ミHIむむな(9&= 三dxecþHI「09/Bミ3 三一x き一一蓍(一)

・一 ミトHe一「ヨニ9

ーヨeト=9ミp.dH辷宀 一亡 (一)=0」HHH一-ト0一ス3イeミト =           /0一「ヨ= ミeト0 ミ一IHOむ=なm三宀ミ「dxeを(del「       三「e 0(一)) 三長09一-三ト

・CIVIÏñlHVIO

BJミ90ト ヒ一ミ== 一一 HOBBC一亡dMCO/一亡まミ一「0ミ一) ミ.Lap/ヒ宀

当      三一一む なdXEを111B0/ 一2「/0 -三ト ををde一2工こ

・d=ョ ゾ       M一一H 8ョHHEIfdÃdK」 =電ITHd主2ミ90.IHミエK            del「Hョ1 HI「d09薈IA.の=」記=dミ日 ク

・d m=トのH?OH三宀ミHミ33H/ 99B/一込こ=Rト8ョト/ミN三亡女イ(一 ま=h=ノ・= 【「蔓 巴ョ / Hェ」(=e「円 (þOdHthCL€M一 コ「鬻之=HI「一コ~イ~

・dl一 一1ョ=一心 e」 KH

」HミHミ 編一4一0.YHlfdeqdeIJHe.LegトB9900一I.'( /=ー「H=記1U90H工こ.L一一0一「1-111 工=9ンK.L

ミMミmミミ9鑒一0 」=ミH= 「わ~ Od ミ                                                   JHHHMHOdHhこ「一「eイ ミ0decÁ」

                                                                                                                                      ・dミ=トUNO一「e                                                                                                                                      トegBOOHあ芝                                                                                           P.JP.HOX-こ=

                                                                           ・                 0ニ9                           工旅 h工 一2一 一「し

                            ・ミedミト ミHÃ 一、0ノ 0一.29【じ0= 一宀 B90ミ=

                                           ・MeトOd蔘(ミ王む2 dKdÃdBe一「09  こ ノ む9.IH==ノHIコ09

                                                                              ・d=煢2くむ                             H」

ーミト00hauミm29-309一「ンノH=0900= -Oed巴ah一亡」ヒ NHHHK-M」H一 一フ

・ミPHIfmogHeFYMIT1a9一100ミ」.9M」HHHH3EhHÃITlÃ.L工

2

 

・8一・い一・9一一ィ一・

・ニ・ニ・0一

・6 ・8 2 ・9 ・のイ

・2

・一


2

H置dトミg 908g ぎ-一ミ畠3トミdミミ0盟0

一9, 20.

21.

22.

23, 24,

25.

26.

27.

2

29,

30.

31.

32.

33, 34.

3536.

37.

38, 3

40,

41.

42.

 

 

BaraHHMH3MaA\H51CH,6aiipOFI•tBa;6一一HH一一「Ma3MYHM TypaAH. BaTaHTapHXHHV1TYFPH63N0…lai一nnacvt…hMH'?

BaTaHHMH3HHHr                                                                                                                                                                         HOM-qapHHH6一一…

TYPOHëKÞtXypocoH6HJ1aHxatvl (þaxpnaHacM3MM?

KaAHMMiiAHëPHMH3(þaHH,MaaaHM¶THBaAMHHTapHXV16W1aHKH3MKaCH3MM?

BaTaHHM一一3•rapMXHAa10KCa-rtH11JBa一一 一03「 caõa6J1apH                                                                                                                                                                                                                                                                                                          ý1•LqaraHMHCH3?

A)KAOÐJlapHMH33raJEIaraHMaBKeCHHH6a\oJ1aüOJIaCM3MI•l?

XJIHTTH3MMHHHr 乛乛 ca6a6JIaPHHH=30 一5一一一13Mn2

                                                                                       Baaaa6HëTHVIHrIOTYFV¶                                                                                                                                       KYBOHaCV13MH?

AXAOA-TlapHMH3YAYMH,aHbaHa-napMCH3naH,'IHKTaaccypoT

XXacpnaBa•raHHMH3rapnxuaa                                                                                                                                                                                                                                                                                              6nr•aHBOKeaJ1apraJIOKaÜAMHCH3?

MHJIJIHiiMYCTaKHÆIHKpyxHSTHHrH3ra•rabcvtpKHJIaAHMH?

KaTaFOHKHJIl•fHraH3MëJlMJ1aPFO¶CMHM                                                                                                                                                                                                                                                                                  onaCH3MH?

YPYLIIBaMe,\E-It1TKa.\paMOHJIaPHTÿFPI'tCHaa、raaCCYPOT-naPHHHf3H>K06MiiMM?

yTMMIII…laBPHHHHr「YJIJlaraHJIMrVIHMC6HiiMH?

XXacp,!冖antXUIKHMM3xacopaTItCl•t3na                                   T) yiIFOTaAM? Xa乛IFV1apJlýcTJIHI'M~BamH60iiIIHFH.

BaTaHHHHrrý3aJIJ1au]YBH丨N•1WLf1HiiH(þTHXOPAHP.

BamHnaPBaPJIHK6apqa                                                                                                                                                                                                                                      rapOBHAMP.

AeMOKpaTH51ytlYHHI-ICOHAaPILIKHTYFëH6ýJlM1111•i[IlaPTMM?

MYCTa                                                                                                                                                    •ryii「ycVf—BaTaHrtaPBaPJlVtK                                                                                                                                                 

                                                                                                                                                             Ba 乛Pl•tBO>KVtraMYHOCa6aTHHrH3OKVtJlOHaMVt.                                                                                                                               

BH>KAOH3PKHHIlHrVIHHKaHaai'i6a\0JTaiiCH3?

VICTI•IKJIOJI|EOKcaKTYiiFYHl•tHrMïlH6aHJHP.

2

Ba3H51TJlap

 

 

3

YHl[aii

3MaC

bab-

MIH

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

3 3 3 3 3 3

 

Ký-

 

Naw-

9


Сиз ушбу саволларнинг санок ракамларига эътибор билан ЙИРИНдини хисобланг•. З, 4, 5, 6, 8, [0, П, П, 14, 15, 16, 22, 27, 28, 30, 34, 35, 37, 38, 39, 42. СУнгра колган савол ракамлари жавоби йимндисини хисобланг: 1, 2, 7, 9, 13, 17, 188, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 29, 31, 32, 33, 40, 41. Хар иккала йигинди орасидаги тафовутга 35 ракамини

Тажрибаларда ИШТИРОК этган шахслар томонидан тУплаган умумий ЙИРИНДИ биз ишлаб чиккан жадвалга биноан 75 балл кийматига тенг бУлса, у холда иштирокчиларда хавотирланиш, хаяжонланиш кучли, юксак хис-туйгу эса паст кУрсаткичга эга эканлигини билдиради. Синштувчилар Йиккан баллар микдори 75 дан то 15 гача кийматдни ташкил этса, у такдирда катнашчиларнинг ватанпарварлик хис-туйрулари Уртача кУрсаткичга эга эканлигини англатади. Агарда улар томонидан жамг:арилган баллар киймати ЙимНДИСИ 1 15 дан ЮКОРИ бУлса натижалар тахлилига кура ундай тоифадаги инсонларнинг ватанпарварлик хис-туйгуси юксак курсаткичга эришганлигини курсатади.

Шундай килиб, ватанпарварлик хис-туйгуси паст даражада шпаклланган фукаро билан алохида тарбиявий тадбирларни татбик килиш, индивидуал ёндашишни амалга ошшрИШ зарур бУлиб, уларга ёрдам бериш учун самарали психологик таъсир утказувчи, ,хиссиёт динамикасини максадга мувофик йУналтирувчи, миллий киёфа хусусиятларини Узлаштиришга ундовчи кечалар, учрашувлар ташкил КиЛиш, иштирокчиларни фаоллаштирувчи ижтимоий-психологик вазиятлар юзага келтириш таълим ва тарбия самарадорлигини оширади.

Ушбу тест-сУровдан амалиётда фойдаланиш натижасида ватанпарварлик хис-туйгусининг МОТИВЕЩИОН, иродавий, когнитив ва регулятив жабхаларини психологик тамил килиш оркали унинг шаклланган,ЛИК даражаси бУйича инсонлар Уртасидаги индивидуал фаркдаш имконияти тугилади.

Семинар машгулоти учун мавзулар . Хиссиёт тУгрисида умумий тушунча.

2. Хиссиётнинг узига хослиги.

З. Хиссиёт ва эмоциянинг физиологик асослари.

4. Одам ва хайвон эмоциялари. 5. Хиссий кечинмалар шакллари.

б. Юксак кисларнинг ПСИХОлогик тавсифи.

7. Хислар ривожланишининг моддий ва маънавий асослари.

Реферат учун мавзулар Хиссиёт туј:рисида умумий тушунча.

2. Эмоциянинг психологик хусусиятлари.

З. Эмоционал холатларнинг психологик тавсифи.

4. Юксак хислар хакида мулохазалар. 5. Хисларнинг ривожланиш тахлили.

Адабиётлар

1.        Ковалев А.Г. Воспитание чувств.      1971.  

2.        Лук А.Н. О чувстве юмора и остроумие. —М.: 1968. З. Якобсон П.М. Психология чувств. —М.: 1961.

4.                      Якобсон П.М. Эмоциональная жизнь школьника. —М.: 1966.

5.                      Розиева Н.Э. Юксак хисларни шакллантириш. Журн. Халк таълими, 1-сон, 2005.

6.                      Розиев ЭР. Уму,мий психология. —Т.: «Университет», 2002.

ИП БОБ. ИРОДА

1. Ирода Фрисида тушунча

Борликни акс эттириш, фаолиятни муайян йУналишда ташкил килиш, муаммолар ечимини эгаллаш юзасидан маьлум бир карорга келиш, уни амалга ошириш жараёнида кийинчиликларни енгиш харакатлар ёрдами билан рУёбга чикади. Турли эхтиёжлар (ШахсиЙ, жамоавий, табиий, маданий, моддий, маънавий) туфайли вужудга келадиган, максадга йУналганлик хусусиятини касб этадиган шахснинг фаоллиги У3ИНИНг тузилиши, шакли ранг-баранг бУлган харакатлар, хатти-харакатлар ва саъй-харакатлар ёрдами билан табиат, жамият таркибларини максадт мувофик келмаганлиги сабабли кайта юради, такомиллаштиради, эзгу ниятга хизмат килдиришга бУйсундирилади. Эхтиёж, мотив, кИЗИКИШ, англашилмаган, англаши-лган майллар негизидан келиб чикадиган барча кУринишдаги харакатлар узларининг тага келишига биноан ихтиёрсиз ва ихтиёрий туркумларга ажратилади. Одатда, ПСИХОЛОГИЯДа ихтиёрсиз харакатлар англанилган ёки етарли даражада англанмаган истак, хохиш, тилак, майл, установка ва шу кабиларнинг ички туртки таъсирида пайдо бУлиши натижасида рУёбга чикарилади. Мазкур истак ва унинг бошка шакллари импульсив (лотинча impulsus ихтиёрсиз фра.лиш маъносини англатади) хусусиятига эга бУлиб, инсон томонидан англанилмаганлиги учун маьлум объекта каратиш юзасидан режалаштирилмаган, хатто кузда тутилмаган бУлади. Инсоннинг фавкулоддаги вазиятда юзага келадиган саросималик аффекти, дахшат, хаяжонланиш, ажабЈКТНИШ, шубхаланиш ва шунга ухшаш бошка мокиятли, кар хил шакл, дам хатги-харакатлари ИХТИёрсиз туркумдагиларга ёркин мисолдир. Ундаги атамалар маъноси, акс этиш имконияти бундан олдинги киссиёт тУррисидаги маълумотларда кенг кУламда баён килинган.

Бошка категорияга тааллук.ли харакатлар Ихтиёрий каракатлар деб номланиб, улар максад кузлаш, максадни англашни ва уни амалга ОШИРИШни таъминловчи операциялар, усуллар ва воситаларни циХС уз миясида тасаввур килишини, самарадорлигини тахминан бахолашни такозо этади. Узининг мохияти билан тафовутланиб турувчи ихтиёрий харакатларнинг алохида гурухини иродавий харакатлар деб аталувчи туркум таИЖИЛ килади. Психологик маълумотларга асосланган холда уларга оидагича таъриф бериш мумкин: «Максадга эришиш йУлида учрайдиган карама-каршиликларни бартараф килиш жараёнида зур бериш билан уйгунлашган, муайян максадга йУналтирилган онгли харакатлар иродавий харакатлар дейилади».

Шахснинг иродавий фаолияти уз олдига у$йган англанган максадларни бажаришдан, амалга оширишдан иборат содда шаклдаги харакатларнинг мажмуасидан иборат эмас. зур беришни такозо этмайдиган иш харакати (масалан, шкафдан чойнак олиш, сочикни козикка илиш ва хоказолар) билан иродавий фаолият таркиблари Уртасида кескин тафовуг мавжуд. Иродавий фаолият узига хос хусусиятга эга бУлиб, унинг мохияти шундан иборатки, бунда шахс уз олдш-а Ойган ва унга мухим ахамият касб этувчи максадларига узи учун камрок кийматга молик хатти-харакат мотивларини бУйсундиради. Устувор (етакчи) мотивлар ошимча кумакчи мотивларни муайян йУналишга сафарбар килиб, умумий максадга хизмат КИЛДира-

Шахс фаоллигининг хар хил кУринишлари мавжуд бУлиб, улар функционал томондан бир-биридан фаркланади, лекин ирода инсон фаоллигининг алохида узига хос шаклидан иборатлиги ажралиб туради. Ирода инсоннинг уз хатти-харакатларини (хулк-атворини) узи бошкаришини, у ёки бу хусусиятли интилиш ва истакларини тормозлашни талаб килади, бинобарин, у англанилган турлича харакатлар тизими мужассам бУлишини назарда тутади. Иродавий фаолият мокияти шунда кузга ташланадики, бунда шахс умни узи бошкаради, умни Олга олади, Узининг хусусий ихтиёрсиз импульсив томонларини назорат этадИ, хатго зарурат турилса, у холда уларни тамоман йУкотади хам. Ирода пайдо бУлишининг бош омили инсон томонидан фаолиятнинт турли таркибларининг иродавий каракатларни тизимли тарзда татбик этилиши бундай иш-харакатларда онг билан мужассамлашувчи шахснинг фаоллигидир. Иродавий фаолият шахс томонидан кенг кУламда англанилган ва рухий жараёнларни амалга ошириш хусусияти бУйича иродавий зур беришни талаб киладиган аџий амалларни такозо этади. Бундай аклий амаллар фащулоддаги вазиятни бахолаш, келгусида амалга оширишга мУлжалланган каракатлар учун воситалар ва операциялар танлаш, максад кузлаш ва унта ЭРИШИШНИНГ усулларини саралаш, уларни татбик этиш учун муайян карор кабул Килиш кабилар бУлиб хисобланади. Ушбу амалларнинг барчаси иродавий фаолиятнинг операционал томони деб балоланади.

Шуни алохида таъкидлаш жоизки, баъзи психологик холатларда, вазиятларда иродавий фаолият инсоннинг бутун хаёт йулини аниклаб берадиган, унинг ижтимоий-психологик киёфасини (сиймосини) намоён киладиган ва маънавий-ахлокий кадриятини рУёбга чикаришга ёрдам берадиган карорга келиш билан уйрунлашади. Шунинг учун бундай иродавий каракатларни амалга ошириш жараёнида шахс онгли каракат килувчи субъект тарикасида хам уларнинг кашфиётчиси, хам бир даврнинг узида ижрочиси (бажарувчи) бУлиб иштирок этади. Мазкур холатда шахс узида тукис мужассамланган карашлари тизимига (динамик стереотипига), иймон-эътикодга, ишонч ва дунёкарашига, кадриятига, хаётий муносабатлари мажмуасига, акл-заковатига, маънавиятига асосланган холда онгли йУл тугади. Шахснинг умр (хаёт) йУлида кадрий хусусият касб этувчи жавобгарлик хисси иродавий харакатларни татбик КИЛИШДа унинг миясига мужассамлашган, англанилган барча ижтимоий-психологик шартланган фазилатлар (караш, эътикод, кадрият, маънавият ва хоказолар) СОмОМ фикр, устувор (юксак туйј:у) хиссиёт тарикасида фаоллашади, муста№амланади хамда бахолаш, карорга келиш, танлаш, ижро этиш (бажариш) жараёнларига таъсир килиб, умумий хамкорлик тизимида уз изини колдиради. Жавобгарлик хисси шахс маънавияти, рухияти, кадрияти намоён бУлиши, кечиши, такомиллашиши боскичларининг бошкарувчиси, онгли турткиси, сифатининг кУгарувчиси функциясини бажаради.

Инсониятнинг ижгимоий-тарихий тараккиётининг Йирик намояндалари ижодий фаолиятига тааллукли маыумотлар, карорга келищ намуналари уларнинг ижтимоий-психологик киёфаларини акс этгириш имкониятига эгщшр. Масалан, булок саркарда Амир Темур курагонийнинг «Куч адолатдадир» деган кикмати, Алишер Навоийнинг «Занжирбанд шер — енгаман дер» хитоби, Чулпоннинг «Халк денгиздир, халк тУлкиндир, халк кучдир» чакириги жавобгарликни юксак кис ЭТтН холда халкининг хохиш иродасини ифода килиб, катьий иродавий хатги-харакатларини амалга оширганлар, шу билан бирга улар узларининг маънавий, кадрий, рухий киёфаларини чукур ва купёклама очиб беришга мушарраф бУлганлар. Ижтимоий-тарихий сахифаларимизда,' якин УтмИШИМИЗда ва истиклол даврида куплаб ватандошларимиз иродавий хатти-харакатларининг намунавий куринишларини намойиш килганлар, булар расмий манбаларда ва бадиий адабиётларда кенг кУламда ёритилган.

Юкоридаги мулохазалардан ташкари, иродавий фаолиятнинг узига хос психологик хусусиятлари хам мавжуддир ва улар муайян тавсифларга асосланиб талкин килинади. Иродавий фаолиятни ёки алохида ирода актини (лотинча actus каракат деган маънони англатади) амалга ОШИРИШНИНГ хусусиятларидан бири — бу бажарилаётган каракатларнинг эркин эканлигини шахс томонидан англаш (бундай килса хам бУлади ёки ундай килса хам) иборатлигидир. Ушбу жараёнда шахс жеч бир нарсани уддасидан чикмайдиган ёки вазиятга тула-тукис тобелик киладиган, колаверса, юзага келган шароит талабларига сузсиз, зарурий бУйсунадиган кечинмалар сурмайди. Шунинг учун шахс томонидан карорга КиТИШНИНГ эркинлиги, мустакиллиги билан уйрунлашган кечинмалар кукм суриши мумкин, холос. Мазкур карорга келишдаги эркинлик хисси инсоннинг уз ниятлари билан харакатлари рУёбга ЧИКИШИГа нисбатан масъулият ёки жавобгарлик туйьусининг кечиши билан изчиллик касб этади.

Юкоридаги мулохазаларни дурустрок аНГЈКIШ учун баъзи бир психология оламидаги ходисаларга мурожаат Килиш максадга мувофикдир. Хозирги даврда психология фанининг намояндаларини кескин равишда икки кугбга ажратган холда тамил ва талкин КИЛИШНИНГ умри.тугади, лекин роялар, назариялар Уртасида карама-каршиликлар мавжуд эмас, деган ибора фан оламидан сикиб ЧИ№РИЛИШИНИ билдирмайди, албатга. Ирода ЭРКИНЛИГИ тУгрисидаги роят бахсли психологик муаммо саналади, чунончи ушбу назария тарафдорларининг фикрича, инсон томонидан амалга ошириладиган рухий харакатлар (актлар) бирон-бир сабабий бог,ЛИКЛИККа эга эмаслар, улар автономдирлар, лекин булар уз хохишларидан бошка леч бир нарсага бУйсунмайдилар. Мулоказадан кУриниб турибдики, иродавий эркинлик LLltlXCдан ташкари кукм суриши, у бошка рухий холатлар, ходисалар, вокеликлар билан гУёки сабабий борланишга эга эмасдир. Инсоннинг ижтимоий-тарихий тараккиёти давридаги барча харакатлари тула англанилган ёки етарли даражада англанган даражада эканлигидан катьи назар улар объектив жихатдан психиКаниНг бошка шакллари билан изчил борланишда бУлиб келган. Худди шу боисдан шахснинг цродавий харакатлари нима учун айнан шундай амалга оширилганлигини аниклаш даражаси юкори бУлмаса-да, лекин биз уларни тушунтира бериш И,мкОНияТИГа эгамиз. Илмий маьлумотларга караганда, шахснинг иродавий каракати тамомила детерминизмга (лотинча determinure сабабий борликџмк ёки шартланганлик деган маънони билдиради), бинобарин, сабабий бОЕЈТНИИЈ конунига бевосита бУйсунади. Ирода шахснинг психологик киёфаси, унинг ижтимоий каёти ва фаолияти шароитида турли ахборотлар натижаси сифатида юзага келган мотивларнинг хусусияти ва максади билан уп:унлашгандир. Шунингдек, иродавий фаолиятнинг бевосита мотиви (сабабчиси, турткиси) тарикасида харакатлар тизимини вужудга келтирувчи, уларни тартибга солувчи ранг-баранг вазиятлар, шароитлар намоён бУлади. Шуни унутмаслик жоизки, шахснинг иродавий фаолияти объектив жихатдан бОШКа категориялар билан боглангандир, бирок бундан ирода психологик жихатдан рУёбга чикишига инсон масъулиятига кирмаган, ундан ташкари номаълум мажбурий зарурият деган хулоса келиб чикмаслиги лозим.

Иродавий фаолиятнинг узига хос хусусиятлари куйидагилардан ТаШКИЛ топгандир; 1) иродавий харакатларни шахс хамиша уларнинг субъекти сифатида амалга оширади; 2) иродавий акт, каракат шахс тула-тукис масъулликни зиммасига олган иш, амал сифатида ичдан (ички дунёсида) кечирилади; З) иродавий фаолият туфайли инсон куп жихатдан узини узи шахс сифатида англайди; 4) иродавий фаолият сабабли шахс уз хаёт йУли ва такдирини узи белгилашини тушуниб етади ва хоказо. Шу билан бирга ироданинг фаоллаштирувчи ва жиловлаб турувчи (тормоз килувчи) функциялари биргаликда (хамкорликда) сурсагина, факат шундагина шахснинг уз максадига эришиш йУлидаги тусикларни енгишни кафолатлаши мумкин.

Психология фанида ирода нисбатан индетерминистик караш хам бУлиб, бунда психик фаолият бирор нарса билан белгилаб бу%лмайдиган, онгсиз равишда кечадиган дастлабки фаолликка тобе хисобланади. АКШлик психолог У. Жемс фикрича, кеч нарсага бОРЛЩIИГИ йУк иродавий кукм етакчи роль Уйнайди. Аслида эса шахснинг иш амаллари, харакатлари хаёти ва фаолиятида объектив равишда белгиланади. Уз ичига иродавий харакатларни мужассамлаштирган мотињлар шахснинг ХОЗИРГИ дарридан ва Угмишидан жой эгаллаган ташки таъсирлар натижаси сифатида инсонни психик ривожланиш жараёнида, унинг борлик ходисаларига нисбатан фаол муносабатида юзага чикади, аста-секин таркиб топади. Иродавий каракатларнинг сабабий борЛатаНЛИГИ омили муайян фаолият усули шахсга мажбуран берилганини, шахсий хулк-атвори учун жавобгар эмаслигини, такдири азал деб тушунтириш »л«кига эга ЭоНЛИГИНИ англатмайди.

Иродавий фаолиятни шахс унинг батамом окибатлари учун субъект сифатида амалга оширади. Фаолият учун объектнинг узига масъул хисобланади, вахоланки унинг максади доирасидан ташкари чикади. Субъект мурувват кУрсатаркан, бошкача тарзда ёрдам уюштиради, муаммоларни хал килишга кУмаюлашади.

Шахслар Узларининг фаолияти учун масъулиятни бошка бировга юклашга мойиллигига биноан, улар сезиларли равишда бир-бирларидан тафовугланадилар. Инсоннинг шахсий фаолияти натижалари учун масъулиятни ташки кучларда ва шароитларда кайд килиш, ШУнингдек, шахсий куч ва гайратига, кобилиятига мойилликни аниклайдиган мезонлар назорат локуси (лотинча 10tus Урнашган жой ва французча conlrole текшириш деган маъно англатади) деб аталади.

Маълумки, уз хулк-атвори ва уз фаолияти сабабларини ташки омиллардан деб тушунишга мойил одамлар мавжуд.

Психология фанида назоратни локаллаштириш деганда шахснинг индивидуал фаолияти натижалари учун масъулиятни ташки кучларда ва шароитларда кайд килишни, шунингдек, уларнинг куч-райратига, кобилиятига мойиллигини белгилайдиган сифатлар мажмуаси тушунилади. Назоратни локаллаштириш ташки (экстернал) хамда ички интернал турларига ажратилади, Назоратни ташки локаллаштиришга баъзи мисолларни келтирамиз. Ходим ишга, талаба дарсга кеч колса, бу ходисани турлича бахоналар билан изохлашга каракат кила,ди: 1) автобус уз вактида келмади; 2) йУловчилар куп бУлганлиги учун автобусга чика олмадим; З) автобус жуда секин каракат килади; 4) транспорт бузилиб колади; 5) кУчада йУл каракати фожиаси юз бергани туфайли ушланиб колдик ва хоказо. ПсИХOЛOГИК тадкикотлар натижаларининг курсатишича, назоратнинг экстернал локаллик турининг намоён бУлиши шахснинг муайян нуксонлари ва иллатларига бевосита борликдир, чунончи инсоннинг масъулиятсизлиги, уз имкониятига ишонмаслиги, хадиксираши, хавфсираши, шахсий ниятини рУёбга чикаришни пайсалга солиши ва бошкалар. Мабодо шахс уз хулк-атвори окибати учун масъулиятни уз зиммасига олса, уз килмиш-кидирмишларини Ша,ХСИЙ хусусиятидан деб тушунса, бундай психологик вокелик назоратнинг интерни (ички) локаллашуви мавжуд эканлигини билдиради. Назоратнинг ички локаллаштиришига хос инсонлар максадга эришИШ йУлида масьулият ёки жавобгарлик кис этадилар, узини узи ттџтиллаш имкониятига эгадирлар. Ижтимоий тарбия жараёнида шахсда локаллаштиришнинг хар иккала (экстернал, интернал) турини шакллантириш туфайли унинг муста,хкам шахсий фазилатига айлантириш мумкин.

Ироданинг узига хос кУринишлари шахснинг таваккалчилик вазиятидаги хатги-харакатида рУёбга чикади. Узига маклиё килувчи максадга эришиш йУлида хавф-хатар, йукотиш дахшати, муваффакиятсиз.лик унсури билан хам хамоканг, огол дадИЛ каракат таваккалчилик дейилади, Тавакка.лчилик жараёнидаги нохушлик кутилмаси муваффакиятсизлик эхтимоли билан ною'.лай окибатлар даражаси уйгунлашуви мезони оркали Улчанади. Таваккалчиликда муваффакият билан муваффакиятсизлик кутилмаси эхтимоли ётади, ютукка эришиш шахсда хуш кайфиятни вужудга келтирса, марлублик эса нохушлик колатининг бош омили лисобланади. Уз-узидан маълумки, ютук (ЮЛИбЛИК) кеувонч нашидасини уйготса, омадсизлик жазо, моддий ва маънавий йУкотишни рУёбга чикаради. Лекин шунга карамасдан, инсонлар таваккал килиш каракатидан кеч махал воз кечмаган хох у кундалик хаёт муаммосига алокадор вокелик, хок мураккаб мехнат, хох харбий юришлар бУлишига карамай, шунинг учун таваккалчилик инсоният дунёсининг ижтимоий-тарихий тараккиёти даврининг карор кабул КИЛИШ намунаси, махсули сифатидд шахснинг хаёти ва фаолиятида то хозиргача иштирок этиб келмокда.

ПсИХОЛОГИК манбаларда кУрсатилишича, таваккалчилик харакатини амалга оширишнинг узаро уйгунлашган иккита сабаби мавжудлиги кайд килиб утилади. Карорга келишнинг биринчи сабаби — бу ютукка умидворлик муваффакиятга эришилганда кутилиши эхтимол КИЙмаТНИНГ марлуб окибати кУрсаткичидан юксакрОК бУлишига ишончдир. Ушбу вокелик вазиятни таваккалчилик деб аталиб, муваффакият  муваффакиятсизликдан ютИлиШ мотиваЦИЯСИДан якколрок намоён бУлищида уз ифодасини топади. Шу 60исдан таваккалчилик инсон учун карор кабул килишда мухим ахамият касб этадиган рухий ходиса кисобланиб, у ёки бу тарздаги каракатни амалга ошириб, уз хулк-атворини намойиш килади. Демон кечикиб ерга ypyF кадашга таваккал килган бУлса, кОСИЛ пишиб етилиши хавфи тутилади, лекин агротехника воситаларидан жадал суръатда фойдаланса, асосий маблажи сарф килиб фиш ташвиши уйтнади. Иродавий карор кабул килиб, таваккалчиликдаги унинг мардлиги, ташаббускорлиги, катьиятлиги межнатда ютукка эришишни таъминлайди. Аммо бундай карорга келиш гож умни оклайди, гохо муглако окламаслиги кам мумкињ Бу борада харакатнинг хавфли ёки хавфсиз ЙУЛИНИ татбик этиш, ПВЖКШIЧИЈГИКНИНГ РОЯВИЙ, маънавий юксаклиги, карорнинг окилоналиги бахтли тасодиф сари етаклаши мумкин. Баъзан таваккалчининг кобилияти, катъийлиги, малакалиги, хисоб-китобнинг тугри килганлиги унга омад келтиради.

Таваккалчиликнинг иккинчи сабаби хатти-ларакатнинг хавфли йУлини афзал билган хулк-атворда кузга ташланади. Бу вокелик шахсНИНГ вазиятости фаоллиги деб номланиб, инсоннинг вазият талабларидан устуворликка эришиШИда, ундан (вазиятдан) ЮКСЖРО\ максад ОЛИШДа намоён бУлади. Таваккалчиликнинг бу тури «вазиятусти» ёки «холисоналик» деб аталиб, таваккалчилик учун таваккалчиликка йУЈ1 КУЙИШНи англатади хамда таваккалчиликнинг таваккалчилиги атамасини келтириб чикаради. Шахсдаги таваккалчиликни рискометр деб аталувчи махсус асбобда улчаб кУриш мумкин. Бу асбоб ёрдамида психологик тажрибада инсонларда муваффак бУлиш эхтимоли мавжуд холисоналик таваккалчиликка мойиллик, уларнинг хакикий хавф остида иродавий харакатларини олдиндан айтиб бериш (башорат КИЛИШ) имконияти вужудга келади.

2. Ирода актининг тузилиши

Ирода муаммосига бамшланган бундан олдинги сахифаларда тат,кидлаб Угилганидек, ШахсНИНГ иродавий харакатлари мураккаб психологик мазмун, мохияг, маъно касб этиши билан тавсифланади. Шуни хам эслаш Уринлики, шахсда мотињлар курашининг пайдо бУлиши учун унта масъулият, жавобгарлик хиссининг юклатилиши, иродавий харакатни амалга ошириш зарурияти ТУЖЈМШИ, мазкур вазиятда шубхаланиш, ИККИЛмИШ уйгониши фав№одда унда иродавий зур беришлар вужудга келиши лозим. Бу вокеликни тушунтириш ёки изохЛаи.1 учун психологик нукгаи назардан ирода актининг таркибларидан иборат эканлигини аникланиш учун унинг унсурлари, бУлинмалари, тузилиши тУррисида мулохаза юритиш жоиз.

Инсоннинг миясида тугиладиган максадга эришиш туфайлигина иродавий каракат амалиётга татбик этилади. Ушбу фикр бошкачарок ифодаланганда, шахс у ёки бу харакат ёрдами билан Ойилган максадига эришиш йУлларини англаб етади, яъни каракат билан максад, Уртасидаги уйрунлик инсонга тобора якколлашади, англашинилади. Холбуки шундай экан, шахс узининг рухий холатини Узгартиришга карор килади, кондирилиши лозим бУлган эхгиёжларини муайян тартибга келтиради, уларни бирламчи ва иккиламчи даражаларга ажратишни лозим топади. Худди шу йУсинда иродавий каракатни амалга ОШИРИШНИНГ таркок ва ЙиН4К таркиблари (унрурлари) максадга йУналтирилади. Ушбу жараёнга инсон ШтхСИНИ ундаётган, кам англанилган, хам англанилмаган рухий тайёргарлик мотивдан иборат булиб, максадга интилиш ва унга эришиш мажбуриятини тушунтиришга хизмат килади.

Инсоннинг хаёти ва фаолиятида унинг борлиџаги нарсаларга нисбатан Узини тортадиган хар хил хусусиятли максадлари вужудга кела бошлайди. Лекин ШУНИ таъкидлаш ЖOИ3КИ, шахс олдида пайдо бУлган максадларни у танлаши, мохият жихатидан маъкуллиги (номаъујллиги) юзасидан карор кабул Килиши, уларнинг хозирги давр учун ахамият касб этишини, истикбол имкониятлари сингари хусусиятларини кисобга олиши лозим. Шахс фаоллигининг механизми сифатида унда аник, яккол, объектга йУналган максадни амалга ошириш (карор топтириш) эзгу нияти рУёбга чикади. Масалан, кундалик моддий эхтиёжини кондириш, саёхатга чиКИн], иш жойини алмаштириш, тил Марказига укишга кириш, кариндошлари холидан хабар олиш, телевизор томоша килиш истаклари ТУБИЛИШИ мумкин. Бу аснода ирода актининг узига хос хусусияти шундан иборатки, нафакат хохиш-истакдаги максадни танлай олиш, балки уни амалга ОШИРИШ имконияти аникрок эканлигини тушунищ хамда англашдир. Худди шу тарика иродавий харакатнинг муким таркиби, бинобарин, ажратиб олинган максадга эриШИШНИНГ йУл-йУриклари ШЕКЛИ ва молияти турисида мулохаза ЮРИТИШ, унинг устида бош котИРИШ даври бошланади. Мазкур жараёнда фикр юритилаётган воситаларнинг максадга эришиш йУлига мувофиклиги тамил килинади, аклан чамалаб кУрилади, уни рУёбга чикаришга Муглако мос ёрдамчи услублар, харакатлар танланади. Юкорида мулохаза юритилган аклиЙ хатти-харакатларнинг барчаси узининг мохияти билан ирода актининг таркибига кирувчи аклий жараёнлар, акулий лахзалар, акли вазиятлар сифатида мужассамлашади.

Иродавий актнинг бошланиши максадга эришиш йУл-йУриџари хакикатан хам аник истакларнинг ушттишига хизмат КИЛИШИ турисида Окилона карорга келишда уз ифодасини топади. Психологик маыумотларнинг кУрсатишича, танланган харакатлар окилона, омилкор, одилона эканлиги тУррисида карорга келинганида, максадга мувофиџиги ишончли далиллар устига юрилганида ушбу жараён кийинчиликларсиз содир бУлади. Бирок аксарият лолларда карорга келиш мураккаб жараёнга айланади, бунинг натижасида мотивлар кураши юзага келади, бинобарин, танлаш, якдилликка келиш муддати бирмунча чузилади. Масалан, шахсда иш жойини алмаштириш хоХИШ-ИСТаги турилди деб айтайлик, бирок унда бошка хусусиятга эга бУлган ИНТИЛИШЈИРИ МКМ суриши мумкин, уз навбатида улар ишхонани Узгартиришга тУскинлик хам килади. Жумладан, иш жойини Узгартириш маошнинг янги ишхонада бир оз юкорилиги билан борлик бУлса-да, лекин янги мухитга ва жамоага, нотаниш шарт-шароитга, бошкача талабга МОСЈЮШИШ (куникиш) зарурлигини такозо этади. Ана шу тарздаги муносабатлар билан мотињлар кураши юзага келади, унинг негизида: а) янги иш жойидан, б) ички каноатланиш туйрусидан воз кечиш керакми; ёки в) кимматли имконият турилиши, г) унинг истикболи эвазига узининг бОШКа эхтиёжларидан юз Угириши лозимми, деган мотивлар кураши борщи. Мотивлар курашида у ёки бу тарзда карорга УСЛИШНИ маъњ•ллаш (эътироф килиш) ёки маы№ламаслик (эътироф этмаслик) тУррисидаги мулохазаларни тамил Килиш (уларни чамалаш) билан чеианиб колмасдан, балки узаро зиддиятли, бир-бирини инкор этувчи харакатларни татбик этишга ундовчи кабилидаги мотињлар кураши хам турилиши мумкин. Узаро карама-карши мотивларнинг салмоги камровли бУлса, шахсни фаолиятга ундовчи эхтиёжларнинг объекти узининг киймати (ахамиятлилиги) билан узаро бараварлашса, у холда бундай мотивлар кураши уларга хамоханг тарзда кучли кечади. Мабодо шахсда телевидениеда кино куриш ХоКИШИ билан дустининг таваллуд топганлигини табрињлаш учун бориш истаги Уртасида рухий кураш юзага келса, мотивлар кураши содир бУлмайди, чунки бундай махалда шахсда кинони томоша килиш тилаги (интилиш) узидан узи йУколади. Лекин мотивлар кураши хамиша хам шундай енгил кечади, деб хулоса чилармаслик керак, бунда муносабат, ХОХИШ шахс учун канчалик мухим ахамият касб ЭТИШИГа куп жихатдан борлик. Жумладан, Шахсни (сафарга отланиш (тайёргарлиги) хамда кариндошдаги тута табриклаш учун бориш истаклари (зарурати) Уртасидаги мотивлар кураши узаро бир-бирига зид эканлиги туфайли факат улардан битгасини танлаш такозо этилгаНЛИГИ сабабли муросасиз кураш тарикасида кескин тус олиши мумкин. Шунга ухшаш мотив.лар кураши натижасида муайян карорга келиши ёки карор кабул килиш вужудга келади, бунда шубхаланиш, сустлик, локайдлик, ИКкиланиШ сингари сифатлар (гохо иллатлар) фаолият доирасидан сикиб чикарилиб, бутун диккат-эътибор карорни амалга оширишга йУналтирилади. Мабодо карорга келинганидан кейин хам журъатсизлик шахсни ИККИЈИНИШ сари етаклашда давом этаверса, у холда иродавий каракат туб маънодаги райратдан, шижоатдан, собиткадамликдан, белгиланган максад сари интилишдан махрум эканлигини акс этгиради. Максадга Е)РИШИШ учун Шт'С узини тайёрлайди, психологик ва статистик кутилмалар узаро тафовутланиши юзасидан маълумотларни умумлаштиради.

Шуни эслатиб угиш Уринлики, карорга КиИШ, уни амалга оширишда кийинчиликларни бартараф этишда иродавий зур бериш мухим ахамият касб эТЩ(И. Аксарият психологик холатларда инсон томонидан карорга уз эхтиёжларининг устуворлиги даражаси таъсирини зарурий чора тарикасида енгиш билан уйгунлашган, жиддийлик, зУрикиш хусусиятли ички зур бериш жараёни билан узвий борликликка эга. Шахс узидаги карама-каршиликларни енгишга нисбатан бундай муносабат (зарурият) биринчидан, субъектнинг айрим истаклари, мустахкамланган салбий одатлари; иккинчидан, турмуш ходисаларига нисбатан КУН}ЖИШ хисси; учинчидан, маъю:лланилмаган ахлок-одоб принциплари, анъаналар билан курашининг КеЧИШИ иродавий акТНИНГ узига хос хусусиятга эга булган хислати (сифати) иродавий зур бериш томонидан идора килинади.

Инсонда вужудга келган кучли, шижоатли интилишларни йУколишига харакат килинади Бирок кабул килинган карор (ёки карорга келиш)нинг ахлок-одоб принципларига жавоб бера олишини (мутаносиблигини), ижтимоий акамият касб этиш имкониятини англашнинг узи шахс учун мураккаб ишни «Улик» нуктасидан силжитишга, Озгатишга етарли даражадаги омил бУлиб хизмат кила олмайди.

Мазкур холатни шахс томонидан тушуниш (англаш) бурч, масъулият, жавобгарлик, катъиятлилик туйгулари билан катьий ишонч, зарурият, баркарор ички кечинмалар (регулятор хислар) мустахкамланса, бундай даврда ушбу нарса купгина интилишларни йУкотишга имкон берадиган какикий иродавий зур беришни вужудга келтиради. Юксак дислар (бурч, масъулият, жавобгарлик, ватанларварлик, фидоийлик кабилар) ахлокий тштаблар интериоризацияга айланганлигини, яъни шахснинг маънавий мулкига Утаётганлигини, эгоистик (худбинларча) интилишлар бутан альтруистик (ижтимоий фидоийлик) истаклари (хохишлари) Уртасида карама-каршилик юзага келадиган фав№тоддаги вазиятда амалга ошириладиган хулк-атворнинг ички механизмларга айланганини акс этгиради. Юксак хислар мотивлар курашида интилиш Унг ёки сул томонга ОРИШИНИ аниџайди, максадни амалга ошишини таъминлашда регулятор функциясини бажаради.


Психологияда иродавий акт тУ»исида мулохаза ЮРИТИЛГанда шу нарса таъкидланадики, иродавий зур беришнинг ички кечиши факат карорга КеЛИШда пайдо бУлмайди, балки уни ижро этиш жараёнида жадал суръатга ЭРИШИШДа хам амалга ОПЛЕЩИ. Бунинг психологик маъноси шуки, кабул килинган карорни ижро этиш (бажариш) аксарият колларда субъектив ва объектив хусусиятли бир талай карама-каршиликларга дуч келади, уларни енгиб угиш эса иродавий зур беришни, зУрикишни талаб килади. Чунончи, бозор иктисодиётига максад ва вазифасиз, тасодифий ёндашув сифатида мослаётган шахс уз турмуш тарзини Узгартирмаса, узокни кУзлаб иш юритмаса (бугунги куни угганига шукур килиб яшаса), фаоллик курсатмаса, имкониятидан фойдаланмаса бир катор киЙиНЧИЛИКЈИРНИ келтириб чикаради. Инсоннинг узлиги билан ички кураши, характер хислатларини Узгартиришга интилиши иродавий зур бериши туфайли амалга ошади, холос. Шунингдек, инсон санитарияга, гигиенага риоя килиб яшаши (сайр килиш, хона кавосини алмаштириш, ОВУфТ хазм бУлишини КУТИШ, озодаликка эътибор килиши янги кУникмаларни ЭГ&ЛЈЮШ каби) иродавий зур беришни такозо этади. Бу психологик вокеликнинг негизида инсонни олдин хаяжонга солмаган, ташвишлантирмаган нарсаларга эътибор килиш механизми ётганлиги туфайли фавкјлоддаги каршилик салбий хис-туйруларни (стресс, аффект, фрустрация кабиларни) вужудга келтиради. Холбуки шундай экан, шахснинг узини узи билан ички рухий кураши натижасида муваффакиятга эришилса, у холда ижобий хусусиятли хиссий кечинмалар юзага келади, узи• нинг устидан узи кукмронлик туйгулари, уз куч ва кудратига ишонч, уни англаб еТИШ, узига узи буйрук бериш, узини узи назорат КИЛИШ, узини олдига Оган энг мужим максадларга ЭРИШИШ имкониятини тушуниш рУёбга чикади. Ушбу рухий жараёнлар муаммо ечимида иштирок этиШИДаг•Г катьи назар, иродавий зур бериш ва унинг ички кечиши кучј[И зУрикишлар туфайли амалга ошади. Бу Уринда шахснинг характери, индивидуал хусусиятлари, ижтимоий шартланган хислатлари, хар бир нарсага жиддий муносабати етакчи ва устувор ахамият касб этади. Айникса, узини узи бошкариш, гуманистик психология таркибидаги категориялар хамда уларнинг хаёт ва фаолиятда намоён бУлиши мухим роль Уйнайди. Маълумки, шахсий майллар, установкалардан ташкари, унга ижтимоий установкаларнинг таъсири, уз роли, статуси юзасидан бахолаш тизимининг тугри шакЈIЈИНганлиги бунда алохида ахамиятга эга.

Шахс маьлум бир фаолиятни амалга оширгунга кадар уз рухий оламида юзага келган айрим субъектив («Мен» билан «Мен» эмас кабилдаги) каршиликларни енгишдан ташкари, унта муайян Тт11КИ, (объектив тарздаги) зиддиятларни хам баржам топтиришга тугри келади. Айтайлик, инсон учун рУёбга чикариш зарур кисобланган максад аник (яккол), уни амалга ошириш юзасидан кеч кандай шакшубка бУлмаса-да, ШУНИНГ№К, карорга келишда кучсиз мотивлар кураши давом этса-да, лекин карорни ижро килишда баъзи бир КИЙИНчиликлар турилиши мумкин. Мазкур жараёнда вужудга келган карШИлиК ва кийинчиликларни енгиш ИНСОНДаН чидам, катъийлик, фавколодцам, сира кутилмаган холатни инобатга олишни такозо этади. Баъзида эса узлуксиз равишда улар билан курашиш, иродавий зур бериш, уларни енгиш учун эса рухан тайёргарлик майли билан .лаН'ГИрИШНИ талаб этади. Бундай вазиятлар зУрикиш, танглик, зур бериш, жиддийлик маьлум давр давомида шахсда сакланиб туриш мажбуриятини юклайди.

Психологик маълумотларга караганда, иродавий саъй-харакат учун узига хос хусусиятга эга бУлган иродавий зур бериш аксарият колларда мотивлар курашидаги карама-каршилик юзага келганлиги билан эмас, балки шахс томонидан кабул килинган карорни ижро этиш (бажариш, адо этиш) жараёнида объектив хусусиятга молик кийинчиликларни енгиш туфайлигина намоён бУлади. Худди шу боис ирода акти тузилиши тамилининг кУрсатишича, ушбу холат ирода фаолиятининг бир талай хусусиятларини хаспУшлашга имкон яратади. Шунинг билан бирга, иродавий фаолиятнинг шахс хатги-харакатларида муайян устувор вазифалар (функциялар) ижро этишини (бажаРИШИНИ) таъкидлаб утиш максадга мувофикдир. Мазкур функциялар: биринчидан, шахснинг хатти-харакатларини амалиётга татбик килишнинг сифат даражасини юксалтиради. Иккинчидан, инсон каёти ва фаолияти учун мухи,м ахамияТ касб этувчи муаммолар ечимини ТОПИШт шароит яратади. Учинчидан, инсон шахсига муаммо Мокиятига киришини таъминлайди, шунингдек, харакатни максадга мувофиклаштиришга хизмат килади.

И родавий фаолият инсоннинг хатги-харакатларини унинг борликка (атроф-мукитга) нисбатан онгли шахс сифатида уз олдига Ойган устувор максадлари молиятидан келиб чиккан холда бошкаради. Шахс, бу аснода, Узининг танлаган идеалларига, уни йУналтирувчи гояларига, ишонч-эътикодларига, карашларига, узга кишилар берадиган бахоларига, узига узи бахо бериш мезонларига номуганосиб истањлар, ХОХИШЛар, тилаклар вужудга келтирмасликка, уларни тухтатишга ёки батамом бартараф этишга ИНТИЈКЩИ. Бу холат тахлили шундан далолат берадики, ирода бу Уринда шахснинг хатти-харакатларини жиловлаш (тухтатиш), назорат килиш, бошкариш, четга омшдан саклаш (чеклаш) функцияларини акс этгиради. Ироданинг хатги-харакатларини бошкариш функцияси шахс учун нохуш, нокулай, ёкимсиз холиш-истак, каракат ва интилишни чеклаш, тухтатиш, тийиш кабилардан иборат бУлибгина колмай, балки инсон шахсий фаоллимни муайян жабхага, сохага йУналтириш, уз каракатлари оватини ОШИРИШ, барча нарсаларни умумий максадга мувофиклаштиришдан иборатдир. Иродавий жараён хамиша ШаХСНИ фаолликка чорлайди, уни катъий йУл белгилаш сари етаклайди, баркарор каракат КИЛИШГа йУналтирилади, иккиланиш, шубхаланишнинг олдини олади. Шунинг учун хам максадга йУншмтирилган харакатлар, амалга оширилган интилиш, рУёбга чикарилган эзгу ният шахсда узига ишонч туйрусини уйротади, дадил амаллар КИЛИШГа йУналтирилади, орзуларни ушатишга нисбатан фаол маЙЛНИ шакллантиради. Инсоннинг эришган ЮТУЕИ, муваффакияти кар бир иродавий каракат баркарорлигини таъминлайди, амаллар танлаш, карор кабул килиш, шахсий услубни таркиб топтиришни жадаллаштиради, янги иродавий каракатларни амалга ОШИРИШНИ енгиллаштиради, узидаги иродавий сифатларнинг такомиллашувига пупа негиз хозирлайди, иродавий зур беришни такозо этувчи харакатларни татбик килиш куникмаларини шакллантиради. Мазкур жараён хам англанилган, хам англанилмаган тарзда, мотивлар кураши оркали (кучсиз), иродавий зур бериш, кийинчиликларни енгиш туфайли намоён бУлади.

Ирода учун иродавий хатти-харакат МотИВШИЯСИ мухим ахамият касб этади. Худди шу боис ироданинг негизини ипХСНИНГ хатги-харакатлари ва ишларининг кенг куламли, ранг-баранг хусусиятли мотињлаштирилишига омил (турки) тарикасидаги эхтиёжларни вужудга келтиради. Психологияда мотивлаштиришнинг уч тури мавжудлиги таъкидланади (психологик ходисаларнинг бир-бири билан жипс борланган, лекин узаро тула мутаносиб бУлмаган, нисбий мустакил кУринишлари дейилади).

1.       Шахснинг эхтиёжларини кондириш билан шартланган, уни фаолиятга ундовчи (туртки) тарзда вужудга келувчи мотив сифатидаги мотишташтиришдир. Мазкур холатда мотивлаштириш фаоллик нима сабабдан вужудга келишини, и_тХСНИ фаолиятни амалга оширишга ундовчи эктиёжлар мохиятини тахгЈIИллашга хизмат килади.

2.       Мотињлаштириш фаоллик нималарга йУналтирилганлигини, нега айнан шундай хулк-атвор танланганлигини, нима учун бошкасига эътибор берилматнлигини асослашга каратилади. Бу Уринда мотивлар шахснинг хулк-атвор йУналишини танлашни акс этгирувчи сабаблар функциясини бажаради. Буларнинг барчаси яхлит холда келтирганида инсон шаХсиНИНГ ЙУНШШШИНИ вужудга келтиради.


З. Мотивлаштириш — бу инсон ахлоки ва фаолиятини узи бошкарувчи восита тарикасида намоён бУлишидир. Ушбу воситалар таркибига эмоциялар, хокишлар, тилаклар, КИЗИКИШЈТР, майллар ва бошкалар киради. Масалан, эмоцияда инсоний феы-атворнинг шахсий акс эпириш мохияти бахоланади, бинобарин, унинг туб максади фаолият тузилишига мос тушмай колса, у такдирда хис-туйрулар унинг йУналишини Узгартиради. Бунинг натижасида феы-атвор кайта 10'рилади, олдинги харакатларни жадаллаштирувчи ёрдамчи кечинмалар ва бошкалар.

Шундай килиб, иродавий каракатда уни мотивлаштиришнинг учта жабкаси (сохаси), яъни фаоллик манбаи ЭКаНЛИГИ, инсон ШиСИНИНГ пуналганлиги, узини узи бошкариш воситасилиги акс этади.

Юкоридаги мулохазалардан куриниб турибдики, ироданинг асоси мотивлаштиришга сабаб бУлувчи эхтиёжлардан иборат ЭК{мЛИГИ далиллаб Угилади. Эхтиёжлар эса иродавий харакатлар бажарилишини таъминлайдиган ёки уларга тускинлик киладиган мотивларга айлана боради. Иродавий каракатларнинг мотивлари (сабаблари) муайян даражада англанилган хусусият касб этади ва шахсни уларни амалга оширишга йУнитириб туради.

Психологияда ЭХТИёжнинг англанилганлиги даражасига асосланган холда интилиш, истак кабиларни психологик жикатдан тафовут килиш мумкин. Агарда уларнинг мохиятини таъриф оркали ёритишга каракат килсак, у холда узаро Фаркини тезда аниклаб олиш имкониятига эга бУламиз. Интилиш — етарли даражада англанилмаган, фаркланиш, табакалашиш имконияти суст эхтиёждан ташкј4Л топган фаолият мотивидан иборатдир. Масалан, шахс ёзган маколасини босиб чикаришга ИНТИЛИшни хаёлдан утказиш чомда нашриётни куз Унгига келтиради, мухаррир билан учрашганда, сухбатлашганда мамнуният туйрусини лис этади. Худди шу боис интилиш объекти билан такрор-такрор учрашувга рози бУлади ва уз интилишини ДаВОМ эпиришта карор килади. Бирок инсон баъзи лолларда унга кузур-№ловат барш этаётган мотив (сабаб) мохиятини англамайди хам, чунки у кандай натижага ЭРИШИШ мумкинлиги туприсидаги маълумотга эга эмас. Бундан кУриниб турибдики, интилиш психологик жижатдан етарли даражада аникџмкни узида мужассамлаштирмайди, айрим шубхалар »км суриш эхтимоли мавжуд, харакат унсурлари юзасидан тахмин етишмайди.

Истак-шахс томонидан эктиёжнинг етарли даражада аНГЛТ-{ИЛТНлиги билан тавсифланувчи фаолият мотивидир. Интилишдан фарми Уларок истакда нафакат эктиёж объекти, балки уни КОНЩIРРГШНИНГ йУл-йУриџари, воситалари хам инсон томонидан тушунилади. Масалан, олий макгаб Укитувчиси укитиш самарадорлигини ОШИРИШ истагини билдириб, бу холатни ижтимоий эхтиёж сифатида тасаввур этиб, таълимнинг фаол МетомарИНИ Оллаш хакида Уйлайди, уз фаолиятини янгича ТЕIШКИЈ1 килади, иктидорли, буш Узлаштирувчи талабалар билан индивидуал Ишлагц графигини ишлаб ЧИКЩдИ, Олланмалар яратиш режасини тузади ва хоказо.

Инсон фаолиятининг мотињлари (мотивацияси) унинг яшаШ шартшароитларини акс эпиради, шунингдек, шахс томонидан намоён эттирилган эхтиёжларини факмлаш имкониятини вужудга келтиради. Элтиёжлар ахамиятининг Узгариши туфайли муайян психологик холатларда мотивлар кураши пайдо бУлади, бунда бир истак бошка истакка нисбан карама-карши Ойилади, бу хакида олдинги сахифаларда мукаммал муло№залар юритилган.

Каршиликлар, кийинчиликлар, низоли вазиятларни енгиш учун иродавий зур беришга ту:ри келади. Иродавий зур бериш тУррисида мулохаза юритилган бУлса-да, лекин унта таъриф берилмаганлиги сабабли айрим аникликлар киритиш жоиз деб хисоблаймиз. Иродавий зур бериш — лис-туйрулар (киссиёт) шакли хисобланган шахснинг иродавий каракатига (актига) Ошимча мотивларни вужудга келтирувчи, баъзида уларни барбод килувчи, бИЛИШ жараёнларини сафарбар этувчи, муайян зУрикиш холати сингари кечирилувчи мотивлар мажмуасидир.

Ироданинг индивидуал »сусиятлари ва феноменлари мавжуд бУлиб, инсон фаолиягининг максадга мувофик равишда амалга ОШИРИШНИ таъминлайди. Ирода шахс фаолиягининг ички кийинчилињларини енгишга каратилтн онгли тузилмадан иборат бУлиб, у узини узи бошкариш сифатида даставвал узига, уз хиссиётига ва хатги-харакатларига №кмронлик књлиища акс этувчи психологик ходисадир. Ироданинг кучи ёки кучсишмгини акс этгирувчи холатлар унинг индивидуал хусусиягларини намоён килади. Ана шу атамалардан келиб чиккан холда иродаси куч.ли ва иродаси суст (кучсиз) одамлар хамда уларнинг ижобий ва салбий фазилаглари, сифатлари, хислатлари, иллатлари тУррисида мулохаза юритилади.


Иродаси сустликнинг паТОЛОГИЯСИ мавжуд бУлиб, улар абулия (юнонча abulia катьиятсизлик деган маънони англатади) ва апраксия (юноша аргама харакатсизлик маъносини билдиради) атамалари билан ифодаланади. Абулия — бу мия патологияси НИИЗИДа вужудга келадиган фаолиятга интилишнинг мавжуд эмаслиги, каракат килиш, уни амалга ошириш учун карор кабул килти зарурлигини ангдаган тарзда шундай кила олмасликдан иборат инсон ожизлигидир. Масалан, шифокор кУрсатмаларига риоя килиш зарурлигини турри фахмлаган абулия касали билан шикастланган бемор бирор нарсани бажаришт узини мутлако йУллай олмайди. Апраксия — мия тузилишининг шик№ГЈКТНИШИ туфайли юзага келадиган харакатлар максадга мувофиклигининг мураккаб бузилишидан иборат психопатологик холатдир. Нерв тУкималарининг бузилиши миянинг пешана кисмларида юз берса, у холда хатги-харакатларни эркин турилашда бузилиш намоён бУлади, натижада ирода акти бажарилиши КИЙИНЛIШади. Абулия ва апраксия — психикаси омр касалланган инсонларга хос, нисбатан ноёб, феноменал психопатологик кодисалардир. Лекин педагогик фаолиятда учрайдиган ироданинг сустлиги мия патологияси билан эмас, балки нотУрри тарбия махсули билан тавсифлаНади.

Ирода сустлигининг яккол (типик) кУринишларидан бири — бу ЯЛКОВЛИК хисобланиб, шахснинг кийинчиликларини мгишдаН бош тортишга интилиши, иродавий куч-райрат кУрсатишни катьий раВИШДа истамаслигида узини акс этгирувчи ИЛ-лаТЩ4Р. Ялковлик — шахс ожизлиги ва иродавий сустлигининг, унинг каётга лаёкатсизлигининг, шахсиЙ ва ижтимоий фаолиятга (хамкорликка) локайдлигининг ифодасидир. Ялковлик — шахснинг рухий киёфаси бУлиб, узлуксиз тарбиявий таъсир ва узини узи тарбиялаш оркали бартараф этиш имконияти мавжуд рухий нуксондир.

3. Ирода назарияси ва тамилоти фрисида тушунча

Ироданинг тадкикоти узок тарихга эга бУлиб, инсон онгининг мохиятини кашф килиш жараёнидан бошлаб, муайян билимлар тушаниши туфайли Ша,ХСНИнг иродаси табиатини тушунишга илмий ёндашув вужудга келган. XV[l асрдаёк Гоббс ва Спинозалар таъкидлаб угганларидек, фаоллик манбаи бемахсул соханинг пайдо бУлиши деб ТУШУНИШ мумкин эмас, чунки уни ШиСИЙ куч-кувватини хиссий интилиш билан узвийликда карамоклик лозим. Спинозанинг фикрича, ирода билан акл айнан бир нарсадир. Унга бундай тасдикий муносабатнинг ТУРИЛИШИ иродани илмий нуктаи назардан тушунишни шакллантирган бУлса, иккинчи бир томондан у мусгакил субстанция сифатида тан олинди хам. В. Вундтнинг мулохазасича, ироданинг негизида апперцепция аКТИНИНГ субъекти томонидан ички фаоллик уники эканлигини кис этиш ётади. Унинг бу концепцияси эмоционал ёки аффектив ном билан психология фанига кириб келди. У. Джемснинг тан олишича, иродавий харакатлар бошка рухий жараёнларга кориштириб бУлмайдиган бирламчи хусусиятга эгадирлар. Хар кандаЙ роя дастлаб динамик тенденцияга эга бУлганлиги туфайли иродавий актнинг вазифаси диккат ёрдами билан бир РОЯНИНГ бошкаси устидан устуворлигини таъминлашдан иборатдир.

Психологияда етарли даражада катьий фикр карор топганким, ирода — бу инсоннинг Ойилган максадларига ЭРИШИШГа йУналтирилган онгли фаоллигидир. Ирода тушунчаси мохиятига инсон томонидан максад кут олиш КОбИЛИЯТИ, уз эмоциясини бошкариш, шахсий гавдасини ва хулкини идора КиЛИШ киритилади. В.И.Селиванов иродани тадкик этиш негизидан келиб чиккан холда айрим хулосалар чиг каради:

а) ирода — бу шахснинг уз фаолиятини ва ташки оламдаги узини узи бошкарилиш шаклларини англашнинг тавсифидир;

б) ирода — инсоннинг яхлит онгининг бир томони хисобланиб, у онгнинг барча шают ва боскичларига тааллуклидир;

в) ирода — бу амалий онг, Узгарувчи ва кайта юрилувчи олам, шахснинг узини онгли идора КИЛИШЛИкдир;

г) ирода — бу шахснинг хиссиёти ва акл-заковати билан ботик бУлган хусусиятидир, аммо кайсидир харакатнинг мотиви (турткиси) кисобланмайди.

В.И.Селиванов ироданинг психологик жабкаларини ёритаётиб, у шундай гояни илгари суради, инсонинг онгини жараёнлар, колатлар, хислатларни узида мужассамлаштирувчи яхлит тизим сифатида тасаввур килиш мумкин. Шахснинг у ёки бу онгли каракати узининг тУзилишига кура, у бир даврнинг узида хам аклий, хам- хиссий, хам иродавий хисобланади.

Тадкикотчи В.А.Иванников эса иродани мотивациянинг ихтиёрий шакли сифатида тушунади, шунингдек, каракат маъносининг узгариши кисобига уни тормоз.ловчи ёки Ошимча туртки яратувчи имконият, янги реал мотив.ларни харакат билан бирлаштирувчи, ёинки вазиятнинг тасаввур мотиви тарикасида талкин килади. Иродавий бошкарилув эса харакатни «ихгиёрий бошкарилув кУринишларининг биттаси сифатида» тушунилади, бунда бошкарилув мотиваЦИЯНИНГ ихтиёрий Узгариш орка.ли амалга  таъкидланилади.

Юкоридаги мулохазалардан кУриниб турибдики, психология фанида иродани тушуниш, таърифлаш бУйича бир хил муносабат яратилмаганидай, иродавий сифатларнинг маъновий асосини таллил КИЛИШ юзасидан хам умумийлик, умумий карашлар мажмуаси мавжуд эмас. Жумладан, В.А.Кругецкий уз асарида иродавий сифатлар таркибига собиткадамлик, мустакиллик, катъиятлилик, сабр-токатлилик, интизомлилик, дадиллик, жасоратлилик ва тиришкокликни киритади.

П.М.Якобсон бУлса, ироданинг мухим сифатларини мустакиллик, катьиятлилик, тиришкоклик, узини уд,далашга ажратади. Инсонда намоён бУладиган иродавий сифатлар сарасига А.И.Шчербаков мана буларни киритади: собиткадамлик ва ташаббускорлик, ТТИКИЛЈЮШганлик ва интизомлилик, уринчоклик ва ТИРИШКОКЛИК, дадиллик ва катьиятлилик, чидамлилик ва узини уддалашлик, ботирлик ва жасоратлик.

Лекин аксарият илмий ПсИХолоГИК адабиётларда иродавий сифатлар каторида «ишонч» атамаси санаб Угилмайди. Шунга карамасдан, ишонч ирода сифати тарикасида тадкик этилишига хаклидир. Бунинг учун А.И.Шчербаков тадкикотидан намуна келтиришнинг узи етарлидир. Тадкикотчининг таъкидлашича, бир талабага институтни киска вакт (фурсат) ичида тугатиш таклиф КИЛИНГаН, лекин синалувчи бу ишни уддасидан чика олмасликни ошкора билдирган. Шундан сунг экспериментатор талабада уз кучига ишонч уйттишга максад килиб Ойган ва унда иродавий зур бериш, кийинчиликларни енгиш воситаларини шакллантирган. Бунинг натижасида талаба уз максадига эришишга мушарраф бУлган. Бунга ухшаш тажрибалар бошка томонидан хам утказилганлиги илмий адабиётларда учрайди. Шунинг учун хам уз кучига ишонч психологик ходиса сифатида Урганилиши купчиликни кизиктиради, чунки кучли иродавий зур бериш кандай омиллар билан шартланганлигини кашф КИ.лиш мухим илмий муаммо хисобланади. Худди шу боис хозирги замон психологиясининг иродага оид назарияси заифлиги туфайли иродавий сифатларни таснифлашнинг асосий тамойили (принципи) ишлаб чикилмагандир.

Ушбу психологик муаммони хал килиш максадида В. К. Калин иродавий сифатларни таснифлашга (классификациялашга) карор килади. Унинг нуктаи назарича, базал иродавий сифатлар иродавий жараёнлар асосида вужудга келади, аммо бунда унинг интеллектуал ва ахлокий жабхалари иштирок этмайди. У базал сифатларни аниклаш учун онгнинг фидагича намоён бУлишини танлайди:

а) фаоллик даражасининг ортиши;

б) зарур бУлган фаоллик даражасини №ватлаш;

в) фаоллик даражасининг пасайиши.

Ана шулардан келиб ЧИК}фН холда тадкикотчи оидаги сифатларни мулохаза учун тавсия килади; гайратлилик, ЧИдаМЛИЛИК, вазМИНЛИК. Агарда бу жараёнда интеллектуал негиз ИШТИрок этмаса, шу нарсани тушуниб бУлмайди, кайси хал килувчи юрилма ,хисобига вазият бахоланади ва харакатни кучайтириш, №ватлаш, пасайтириш тУррисидаги команда берилади.

В.К.Калин базали тизимга кирмаган иродавий сифатларни иккиламчи деб номлайди, чутки уларда билимлар, кУникмалар, эмоция ва интеллектнинг пайдо бУлиши мужассалашади. Муаллиф катьиятликни иккиламчилар каторига киритади, вахоланки унинг фикрича, у узига мах,лиё киладиган хис-туйруларни еНГИШ№Н, шунингдек, рад ЭТИЛпН вариантлардан, ишончсизликни тусишдан ташкил топади. У  тиришкокликни хам иккиламчи сифатлар таркибига киритади.

Чунки уларда объектнинг тУпланганлиги ифодаси уз аксини топган, равшан каётий кадр-киймат мужассамлашган.

Чидамлилик тавсифида «кУшимча импульслар», «ОШИМЧа иродавий зур бериш», «ирода кучи», «сабр-токат» жабкалари ифодасининг урни мавжуд. Чидамлиликка турткининг хусусиятлари тиришкоклик иродавий сифатга мос тушиш коллари учрайди. Е. П. Ильиннинг ранг жадвалида тиришкок.лик сифати чидамлиликдан кейин жойлашган бУлиб, Оидаги таърифга эга: «Тиришкоклик — кийинчиликка ва муваффакиятсизликка карамасдан, максадга ЭРИШИШ йУлида узлуксиз равишда интилишнинг пайдо бУлишидир». Тадкикотчи ДМ. Ушаковнинг мулохазасича, «чидам» тушунчаси Оидаги маъно англатиб келади:

1)       аксил харакат килмасдан, шикоятсиз, касратсиз халокатли, мушкущ нохуш холатларни дилдан кечиради;

2)       аксил каракат килмасдан, Узгаришларни кугган тарзда такдир хазилига рози бУлиш;

З) бирор холатга мубталолик;

4) нима биландир КигИШИШ, бирор ортикча кечинмага парво килмасдан, ОМРЧИЛИКНИ мурувваткорона Утказиш;

5)   имкон даражада амал КИЛИШГа кУникиш;

6)   ШОШКа-ЛОКЛИККа йУл Оймаслик;

7)   пайсалга солишга, кутишга имконият яратиш.

Шуни алохида таъкидлаб утиш жоизки , тиришкоклик, катьиятлик сифатлари билан бир каторда чидамлиликни иродавий хислатларнинг етакчиси тарикасида тан олиш, кийинчилииарга карамасдан, харакатни давом этгиришга интилиш тарзида ТУшуниш мухим ахамият касб этиши шак-шубхасиз. Лекин оррикка ЧиДт.и, бардошликка мойиллик нуктаи назардан ёндашинилганда эса ироданинг эркинлиги таъбири, ИРОјдаВИЙ соханинг пайдо бУлиши ва амалга ошиши мохияти юзасидан методологик нуксоний талкин юзага келиши мумкин.

Тиббиёт ПСИХОЛОГИЯСИда маьлумки, инсон томонидан огрикка бардош бериш чидамлилик сифатининг вужудга келиши, кечиши жараёнининг ёркин ифодасидир. Хаёт ва фаолият тажрибалари кУрсатишича, шахс оррикка куника олмайди, чунки бунинг негизида бошка механизмлар ёТИШИ турган гап. Физиологик меъёрларга биноан шахс отикни СеЗИШ, идрок ва тасаввур КИЛИШНИНГ мураккаб жисмоний юрилмасига эга. Шунга карамасдан, огрикни инсон хар хил кис Килиши, унга бардош бериши, сабр-токат билан бошидан кечириши мумкин, бунда индивидуал тафовуг аник намоён бУлади. Диккатнинг орик сезгиларига тУпланиши туфайли огрик зарби кучаяди — бу психофизиологик конуниятдир. Худди шу боисдан одам окрик сезгиларига тобе булиб колмаслиги лозим, акс холда у бу нохуш кечинма, рухий холат таъсирида узок муддат колиб кетиши кузатилади. ОГРИКНИ бошдан кечириш жараёнида нафакат чидамлилик зарур, балки мушкул шароитларда фаоллик кУрсатиш куникмаси, кийинчиликни енгиш одати МУКИМ ахамият касб ЭТ[щИ. Бундай хусусиятга эга бУлган инсонларда уз хиссиЙ аъзоларини, уларнинг харакатларини идора килиш укуви мавжуддир, аксинча нозик табиатли, ички интизомсиз, сабртокати заиф, мурт рулий УСЧИНМШМ шахслар чидамсизлигини намоЙИШ киладилар.

Юкорида билдирилган мулохазалардан кУриниб турибдики, то хозиргача психология фанида асосий, мухим иродавий сифатларни таснифлашнинг умумбирлик тамойили мавжуд эмаслиги туфайли аксарият холларда бир иродавий хислат Ошалок атама билан белгиланиши давом этиб келмокда (масалан, мустакиллик ва ташаббускорлик, журъат ва дадИЛЛИК, ТИРИШКОКЛИК ва катьиятлик, вазминлик ва узини уддалаш кабилар).

Психологияда иродани экспериментал Урганишга оид катор илмий тадкикотлар утказилган бУлиб, уларнинг айримларидан намуналар келтириб Угамиз. КУпчилик тадкикотчилар Е. И.Игнатьев Олланган методикаси ва УНинг натижаларига хайрихохлик билдирадилар. Лекин муаллифнинг узи уни бахолашда жуда эхтиёткорлик билан муносабатда бУлади. Унинг мулохаза билдиришича, ушбу методика етарли даражада ишончли, ироданинг тормозлаши пайдо бУлишини тадкикот килишда коникарли натижалар бериши мумкин, ЛжИН ундан «тест» сифатида фойдаланиш кУнгилдагидек кУрсаткичларга олиб келмаслим эктимолдан холи эмас. Ушбу методиканинг мохияти шундан иборатки, мускулнинг кучли кискаришидан кейин узининг тинч холамга кайтишдаги каршиликларини енгиш хусусиятини тажрибада текширишдир. Худди шу вазиятда иродавий зурикишни бартараф этиш намоён бу%лади- Муаллифнинг Тат,КИД.лаШИЧа, зУрикишдаги мускулларнинг кискаришини бир лара тухтатиб колишни ироданинг шартли кУрсаткичи тарикасида кабул килиш мумкин, чунки мазкур жараёнда инсон уз тана аъзолари мускулини онгли бошкариш учли акс ЭТИИ. Е.И.Игнатьев тадкикотида максимал кисилишдан кейин иродавий ЗУРИКИШНИ (зур беришни) 5 кг ортик бУлмаган омрликда пасайтиришга йУл берилади, унинг тахминича, бу катталик (омрлик) зУрикиш кучини камайтирмайди ва зур беришни вактинча тУхтатиб колишга таъсирини Утказмайди. ТадКИКOТЧИ материалларини тамил килишнинг кУрсатишича, мускул зур бериши 9—17 ёшдаги синалувчиларда 14 кг дан 40 кг гача ОМРЛИКНИ ташкил килади, зур беришнинг 5 кг камайиш доираси максимал холатга нисбатан 35,7 процентдан то 12,5 процент микдорларда мужассамлашади.

Ирода сифатларини тадкикоТ килишга ИНТИЛТН В.И.Макарова тест Урнида гимнастик столдан матга (голландча, инглизча «mat» — полга ёЗИ.ладИГ[ТН матога сакрашни танлаган, чунончи: олдинги 180 0 айланиш билан олд томонга, оркага. Тажриба давомида томир уриши, тайёргарлик вакги, мимика, гавда холат, бармокларни букиш кайд килиб берилган.

Шундай КИЛИб, иродавий сифатларни анимаш ва бахолаш методлари Узларининг ранг-баранглиги билан тавсифланади. Тадкикотчилар уз фаолиятларида харакатларнинг одатий ва КИЙинлаштирилган шароитлардаги хусусиятлари, уларнинг махсулдорлиги каби ходисаларни кайд килиш имкониятига эга бУлганлар. ТУпланган маълумотлар тахлилининг кУрсатишича, ирода мотивларда, максадларда, узини узи бахолашда, харакатларда, фаолиятда уз ифодасини топар экан. Худди шу боис ирода — бу ташки ва ички кийинчилињларни енгишни талаб киладиган киликларни ва харакатларни инсон томонидан онгли бошкаришдир.

4. Ироданинг физиологик асослари ва сифатлари фрисида

Ирода — одамнинг уз устидан, уз хис-туйрулари, Уй-фикрлари, хапи-харакатлари устидан жукмронлик КИЛИШидир, бошкача айтганда, ирода инсоннинг уз хулк-атворини онгли равишда бошкара олиши, хар кандай кийинчиликларга карамай, уз олдига Оган максадига эриша олиш кобилиятидир. Шахснинг ички тУсикларни бартараф кила билиши унинг ташки тУсикларни хам муваффакиятли енгишита имконият яратади. Масалан, МТ3МатчИ югуриш мусобакаларида катнашиб, маълум масофага ЮГУРИШИ, йУлда учрайдиган сув ёки бошка говлардан утиши, ёмон ахволдаги йУлакдан югуриши лозим. Кийинчиликларни муваффакиятли енгиб, хизматчи мазкур кийинчиликларни бартараф этиш учун зарурий иродавий сифатларни узида мужассамлаштиришга муваффак бУлади. Шу боис иродавий каракатлар — ШИСНИНГ кУзлаган максадига эрИШИШ учун хам Ички, хам ташки тУсикдарни енгиши билан узвий 60FJIWfk онгли хатти-харакатлардир.

Инсоннинг иродавий харакатлари ва бундай каракатларга «обиллиги межнат хамда ижтимоий фаолиятда, ТтЬ.лИМ жараёнида юзага келган. Ижтимоий турмуш шароитлари, тобора усиб борувчи турли хусусиятли эхтиёжлар одамлардан бу эхтиёжларни КОНДИРИШ максадида борликни Урганиш, Узлаштириш ва уни кайта коришга йУналтирилган хатти-харакатларни такозо этган. Хамкорликдаги жамоавий мехнатда одамда нерв системаси, хусусан, унинг юксак кисми — бош мия ривожланиб, такомиллашиб борщи, шу боис шахснинг психик хаёти миянинг максули ёки хоссасидир, шунинг учун мия фаолиятининг бузилиши туфайли психикада хам Узгаришлар юзага келади. Бош мия пУстломдаги барча бУлинмаларнинг узаро мутаносиб ишлаши шахснинг меъёрдаги рухий фаолиятини таъминлаб туради.

Илмий натижалар тахлилининг кУрсатишича, ирода факат ташкИ хатти-харакатларда намоён бУлиб колмасдан, балки инсоннинг ортикча, нотУрри каракатларни килмаслигида хам яккол кузга ташланади. Шундай килиб, иродавий харакатлар хам Озгалиш, хам тормозланиш жараёнлари билан узвий бОГЛИК бУлиб, хар иккаласи бир-бирига узлуксиз равишда таъсир Утказиб туради. И. П. Павловнинг табирича, биз, нормал кишилар доимий равишда маълум харакат ва сУзлардан узимизни тийиб турамиз-ку, бу эса катга ярим шарларнинг муайян пунктларига тормозланиш импульслари юбориш эмасми, ахир.

Шунинг учун хар кандаЙ иродавий харакатнинг физиологик асосида бош мия пУстломда Озралиш ва тормозланиш жараёнларининг мураккаб динамик муносабати ётади. К,узьалиш жараёнлари заиф, кучсиз бУлса, у холда одамда иродавий фаоллик сусаяди, банан, хатго апатия холати вужудга келади. Тормозланиш жараёнларининг кучсИ3-лаНИШИ шундай рухий холатга олиб келадики, бунда шахс Узини узи назорат килиш, омрликларга бардош бериш, узини тута бИЛИШ, уз хатги-харакатларини тартибга солишга ьорби етмай колади. Демак, тана аъзолари (организм) фаолиятини ва унинг ташки мухит билан узаро штокасининг тартибга солувчи, идора килувчи катга ярим шарлар пУстлорининг СОмОМ холати ва меъёрда ишлаши инсонга, узини, уз хатги-харакатларини онгли равишда бошкариш хусусияти факат инсон зотигагина хосдир.

Маълумки, одамлар хайвонлардан канчалик куп узоклаша борсалар, уларнинг табиатга таъсир килишлари шунча куп олдиндан Уйлаш, режали, олдиндан белгиланган, маълум максадга каратилган иш тусига кира боради. Шунинг учун жамоа бУлиб мехнат килиш жараёнида одамларда максадни англаш ва уз олдига максад Ойиш, ишни бажаришдан олдин режа тумб олиш, ишга фаол равишда КИРИШИШ ва кераксиз хатти-харакатлардан узини тийиш, максадга ЭРИШИШ йулида учрайдиган кийинчиликларни енгиш, уз хатги-харакатларини онгли равишда бошкариш кобилияти, укуви, зекни уса борщи. Борликдаги ташки таъсирлар атроф-му№тнинг таъсир кУрсатиши туфайли одамларда иродавий сифатлар такомиллашади, демакки ирода таркиб топади. Булок алломаларнинг фикрича, ташки дунё кишиларда пайдо киладиган таассуротлар унинг миясида ифодаланади, унда листуйгу, фикр, майл, иродавий харакатлар тарзида, «идеал ИНТИЛИШлар» тарзида акс этади. Яна бир донишманднинг мулохазасича, кишининг интилиш ва хохишлари, уз олдига кУйган максащлари объектив дунё томонидан вужудга келтирилган.

Иродавий харакатлар инсон яшаб турган ижтимоий-тарихий шартшароитлар, турмуш тарзи билан белгиланади. Жамиятда ижтимоий муносабатларнинг, шахслараро муомаланинг Узгариши билан шахснинг уз олдига Оядиган максадлари хам, одамни фаолиятга ундовчи мотивлар хам Узгаради. Мамлакатимизнинг фукароларининг иродаси келажаги булок давлат коришга каратилгандир. Республикамиз ёшлари кучкий демократик, кучли фукаровий жамият, мустакилликни мустахкамлаш ј:оялари билан ботик бУлган аник, хам истикбол максад.ларга эга. Фукаролар уз олдиларига максадлар куяр эканлар, бу максаддарни кандай йУл ва воситалар билан амалга ошириш мумкинлиги тУ»исида лам Уйлаб кУрадилар, Ойилган максадларга эришишнинг энг маъ№, окилона, одилона, омилкор усуллари улар томонидан танлаб олинади.

Шуни таъкидлаш жоизки, ирода билимлар, хис-туйгулар, тафаккур каби психологик категориялар билан узвий алокада, узаро бирбирига таъсир утказиши туфайли ижтимоий хаётда, инсоннинг индивидуал турмушида шаилана борщи ва такомиллашади.

Психологияда ирода сифатлари каторига максадга интилиш, узини туга билиш, чидамлилик, сабр-токат, катьийлик, ботирлик, интизомлилик, саботлилик, муста\ИЛЛик, мардлик ва бошкалар киритилади.

Максадга интилиш — шахснинг узидаги барча куч-№ватларини олдига Оган максадига каратиш, уз хатти-каракатларини кузлаган максадига ЭРИШИШ вазифасига бУйсундириш, хар кандай кийинчилик ва тУсиџарга карамай максадни амалга ОШИРИШ учун интилиш кобИЛИЯТРЩИр.

Умни тута бИЛИШ — одамнинг уз хатти-харакатлари, хис-туйрулари, хулк-атвори кабиларни бошкара билишда акс этувчи ирода сифатидир.

Чидамлилик — максадга эришишда одамнинг кУпинча совук ва ИССИККа хам, очлик-ташналикка хам, бетоблик ва бошка шу сингари кийинчиликларга карамай, барча тУсикларни енгиб, уз максадини рУёбга чикаришга интилишда акс этувчи ижобий сифатдир.

Катьийлик — шахснинг вазиятни тезда бахолаб, уз вактида асосли, Уйланган ва мустахкам карор кабул килиши, леч КТ-тдай иккиланишсиз уни бажаришга киришишидан иборат фазилатидир.

Ботирлик — одам СОГЛИЕИ ёки каём учун хавфли ва мураккаб шароитда кам бирон карорга келиши ва уни бажаришнинг уддасидан чика билиш хислатидир.

Интизомлилик — жамият конунларига, амок нормалари ва коидаларига, миллий (умумбашарий) урф-одатларига, ихтиёрий хамда онгли равиища бУйсунишда ифодаланувчи инсон сифатидир.

Саботлилик — Шахскмнг кабул килган карорини бажариш ва уз олдгта Оган максадига эришиш учун, куп вакт хамда муайян кийинчиликларни енгиш талаб этилишига карамай, оришмай интилишида гавдаланувчи ирода белгисидир.

Мустакиллик — инсоннинг узича бирор карорга келиши ва уни амалга оширишидан, карорни амалиётга татбик этишнинг усул ва йУлларини узи мустакил равишда танлашидан, хар бир ишда узининг билимлари, дунёкараши ва эътикодларига амал (риоя) килишидан иборат ирода сифатидир.

Марщлик — олий максадларни кУзлаб иш кУрувчи, уз олдига Оган максадига эришишда катьийлик, вазминлик, сабр-матонат, чидамлилик, бардошлилик, мустакиллик ва дадиЈIЛИК кУрсатувчи хислатлар мажмуасидир.

Одамларда иродани устириш учун Еф'йидаги иш-амалларни режалаштириш максадга мувофик:

1)       аник ва ижтимоий жихатдан ахамиятли максаддарни кУзлашга Ургатиш ёки машклантириш;

2)       илмий дунёкараш, баркарор эътикод ва бурч диссини шакллантириш;

3)       максадга интилиш ва истакни рУёбга чикариш машгулотларини утказиш;

4)       уз кучига ишонч туйгусини таркиб топтириш учун тренинглар ва соцтренингларни Оллаш;

5)       ички ва ташки тУсикларни енгишни машк килиш, иродани турли вазиятларда ишга солиш;

6)       уз фаолияти махсулига ва хулк-атворига бало бериш билан шуруллантириш;

7)       спорт билан шурулланиш ва жисмоний чиниктириш;

8)       кун тартиби бУйича барча ларакатларни амалга ошириш.

5. Шахс иродасини Урганиш тести

Ижтимоий-рухий эхтиёжга асосланган холда мамлакатимиз ёшларини комил инсон КИЛИб Ка,МОЛ  учун уларни умни узи уддалашга Ургатишдан иш бошламок зарур. Шахснинг уз фаолиятини ва хулк-атворини шахсий ХОХИШ иродасига бУйсундириш, рУёбга чикариш мустакил фикрлашни баркарорлаштиради, кУзланган максадни амалга ОШИРИШГа пухта замин козирлайди, хар хил хусусиятли кийинчиликлар олдида матонат, сабр-токат туйруларини намойиш этишга чорлайди. Бунинг натижасида мустахкам иродали, принципиал, катьиятли, узокни кузловчи, теран фикрловчи, акл-заковатли, ватан туп:уси билан ёнувчи хакикиЙ миллий ватанпарвар ёшларни ижтимоий каётда, таыим-тарбия жараёнида шакллантиради. Инсонга тутилишдан бериладиган табиий майллардан, аклий ва ах.локий имкониятлардан унумли фойдаланмасдан туриб, юксак маънавиятли, фаросатли, ижодий изланувчан шахсларни вояга етказиб бУлмайди. Худди шу боисдан, инсоннинг болалигидан тортиб то ижтимоийлашувига кадар давр оралигида Умни узи бошкариш усуллари, воситалари билан таништириш катъиятлиликни вужудга келтиради.

Одатда, ирода инсон томонидан уз хулки ва фаолиятини онгли равишда бошкарииЈ сифатида бахоланади, максадга йУналтирилган хатти-харакат ва хулк-атворнинг амалга 0ШИШида ташки, ички кийинчиликларни енгиб утиш тарикасида таърифланади.

Ёшларнинг иродаси, энг аввало, шахснинг ижтимоий фаоллигида, мехнат фаолиятида, ижтимоий тажрибасида ва таълим жараёнида намоён бУлади.

Мазкур фаолликдан унинг мазмунини ва шаклан тузилишини фармаш мутлако зарур. Шахс фаоллигининг мазмундор томони — унинг ижтимоий хислатларида уз ифодасини топади, чунки бунда ижтимоий кУрсатма (аттитюд), эътикодлар, маънавий хис-туйрулар, кизикишлар доминантлик хусусиятини касб этади. Шахс фаоллигининг шакли фаолиятни амалга ОШУIРИШДа иштирок этувчи рухий жараёнлар, ички, ташки ва англашилган иродавий хатти-каракат, интилиш намоён бУлиши оркали аникланади. Шахс учун кийин ИПРОИТларда узини узи онгли равишда бошкара олиш имконияти иродавий зур беришнинг. ёрдами билан юзага келади ва белгиланган муайян аник максад, режа хамда уни рУёбга чикарувчи хатти-харакатлар уларнинг ижросига йУналтирилади.

Баркамол авлод ШахсинИ}4Г психологик хусусиятлари марказий ролининг мотивация доираси бажаради ва у эхтиёжлар, кизикишлар, эътикоддар ва маънавий хис-туйруларда уз аксини топади. Шахсларнинг хаёти ва фаолиятида, шунингдек, ижтимоий тарбиясига астасекин устувор ва баркарор мотивлар вужудга кела бОШЛаЙдИ, улар инсон ижтимоий шартланган йУналганлиги ва хаётий позициясини КатьиЙ белгилаш учун хизмат килади.

Аксарият лолларда инсон Ша№ИНИНГ ижтимоий шартланган хусусиятлари унинг иродавий фаоллиги йУналишини гавдалантиради. Ижтимоий йУналганлик шахснинг мотивацион-иродавий хислати лисобланмиш собиткадамликда уз ифодасини топади. Инсон Ша№Ининг иродавий жараёнлари, холатлари, хислатлари фаолиятнинг мотртњларрт ва максадини амалга оширишнинг узига хос усули сифатида юзага келади.

Аклий фаолиятда иродавий жараёнлар иродавий хатги-харакатлар КеЧИШИНИНГ айнан ичида, яъни максад белгилашдан тортиб то унинг бажарилишигача ораликда кузга ташланади. Онгли хулк-атворда, ихтиёрий диккатда, эслаб колишда, эсга ТУШИРИШда, тафаккурда, хаёлда ифодаланади, мураккаб муаммоларни ечиш, иродавий зур беришни сафарбар этиш учун мутлако зарур, чунки бусиз мехнат ва уков фаолиятида кеч кандай натижага эришиш мумкин эмас. Уларнинг узаро уйг:унлашуви самаралар келтириш мажмуаси сифатида ИККИёКлама хусусият касб этади.

Мехнат фаолиятидаги ва таьлим жараёнидаги иродавий холатлар — бу вужудга келган кийинчиликларни муваффакиятли бартараф этишнинг усуллари, инсон шахсининг омилкор, окил ички шароитларининг муваккат рухий ходисасидир. Уларнинг каторига бир талай хаётий шарт-шароитлар таъсири ос•гида вужудга Келувчи оптимизм ва умумий фаоллик, кизи№чанлик, мотивацион, мобилизацион тайёргарлик, катьиятлилик хусусиятлари киради.

Мехнат ва стресс — эмоционал зУрикишнинг кескин холати куриниши, ШаклИ хисобланиб, ташки ва ИчкИ мухитнинг нохуш омилларини шахсга фавюлодда таъсир этиш натижасида вукудга келади. Таълимий хамкорлик (Укитувчи билан талаба хамда талабаларнинг узаро) фаолиятидаги фрустрация — билиш фаолиятини ташкиллаштиришнинг тубдан тескари томонга йУналтирувчи рухий холатдир. Шахс узлуксиз пайдо бУлувчи ва бартараф килиш КИЙИН тУсикларнинг таъсири остида рулан тушкунлик, узини йУкотиб фиш, купинча эксперимента, вазиятга нисбатан агрессив (тажовуз) реакциялар (жавоб хатги-харакатлари) юзага келиши кузатилади.

Инсон шахсининг иродавий кислатлари — бу, мехнат фаолиятидаги, таълим жараёнидаги муваккат рухий холат эмас, балки аксинча мазкур вазиятга кеч кандай ботик бУлмаган одам туррун, баркарор рухий тузилмасидир. УНИНГ иродавий сифатларига собиткадамлик, ташаббускорлик, катьиятлилик, мустакиллик, ташкиллашганлик, ишбилармонлик, узини кулга олиш, жасурлик, чидамлилик ва бошкалар киради. Шахс иродасининг бУшлиги, заифлиги кайсарлик, саботсизлик, ЯЛКОВЛИК, у$ркоклик, принципсизлик, беташаббуслик, эринчокџмк, локайдлик сингари тушунчалар оркали тавсифланади.

Билимларни ва мехнат куникмаларини эгаллашдаги собиткадамлик — бош иродавий сифат кисобланиб, у иродавий бошка куринишларнинг тараккиёт даражасини ва йУналишини аникловчи асосий омил бУлиб саналади. Мустакил ва келажаги буюк давлат идеалларига содиклик, Ватан олдидаги бурчнинг юксак даражада англаши, жамоатчилик хисси, юрт равнакига уз хиссасини Ошиш истаги ва буларнинг барчаси узбек халкига хос булган собиткадамлилик намунасидир.

Таьлим-тарбия жараёнидаги ва мекнат фаолиятидаги ташаббускорлик — шахс уз хохиш иродасига биноан зарур хатги-харакатларни амалга ошириш укувидир. Мустакил билим олиш ва фикрлашдаги мехнат фаолиятидаги катъиятлилик — шахс томонидан жиддий ва пухта мулохаза юритиб карор кабул килиш, уни изчил равишда хаётга татбик этиш хислатидир. Тиришкоклик шахс кИЙИНЧИЛИКларни ертгиш учун курашишда куч-кувватини асло пасайтирмасдан, узлуксиз ва узок муддат максадга эришиш учун интилиш куникмасидир.

Муаммоларни ечиш чорида чидамлилик — Ша,ХС ТОМ0НИјдан кабул килинган карорни амалга 0ШИРИШГа халал берувчи фикрни, хиссиёт ва хагги-харакатни тизгинловчи (тормозловчи) инсон укувчанлигидир. Ташкилланганлик — уз каракати ва хулкини режалаштириш, хусусан уни ижро этишда цИХСНИ режага асосланиш малакасидир. Матонатлилик — Оилган максадни мукаддас лис этан холда узини оклайдиган хавф-хатарга Ол уриш, Оркинчга нисбатан юзма-юз тура олиш фазилатидир.

Ишбилармонлик — хар кандай Уйланилган ишни кийинчиликлар ва каршилиулардан катьи назар, омилкор йУллар Оллаш туфайли охирига етказиш хислатидир. Мустакиллик — уз эътикодига катьий ишонч, шахсий куч-}0'вватига ишониш, бошкаларнинг ёрдамига мухтожлик сезмаслик малакасидир. Шахснинг хулк-атворида, мехнат ва укјв фаолиятида, агарда ишлаб чикариш ва таьлимиЙ машгулотлар окилона, хаккониЙ равишда, тугри уюштирилса, унчали мухим бУлмаган иродавий сифатлар хам пайдо бУлиши мумкин, чунончи интизомлилик, Узини Олта олишлик ва хоказо.

Ушбу рухий холатни аниклаш учун махсус ишлаб ЧИКИЛГан тестдан фойдаланиш мумкин. Тавсия килинаётган фикрларга шахс «Ха» ёки «Йук» деган жавоб кайтариш керак.

1.        Хаётдаги муваффакият тасодифларига кура олдиндан килинган хисоб-китобларга Опрок 60ЕЛИК бУлади, деб Уйлайман.

2.        Агар УзимниНГ СеВИМЛИ машгулотларимдан айрилсам, унда мен учун хаётнинг мазмуни йУколади.

З. Мен учун хар кандай ишнинг окибати, натижасидан кура, унинг бажарилиш жараёни мухим.

4.        Мен одамларнинг уз якинлари билан бУлган муносабатларининг яхши эмаслигидан кура, ишдаги муваффакиятсизликдан кУпрок кай»радилар, деб хисоблайман.

5.        Менинг фикримча, купчилик одамлар якин келажакка мУлжалланган максад билан эмас, балки УЗОККа мУлжа.лланган максад билан яшайдилар.

6.        Агар ИмконИят бУлса-да, лекин кеч ким сезмаслигига ишончим комил бУлса хам ножуя харакат кила олмайман.

7.        Менинг хаётимда муваффакиятсизликлардан кура муваффакиятли кунлар куп булган.

8.        Менга амалий, ИШиН, ишбилармон.одамлардан кура хис-туйгули, кунгилчан инсон купрок ёкади.

9.        Хатто оддий ишда хам мен унинг баъзи элементларини такоМиллаШТИРИ11јга каракат киламан.

10.    Муваффакиятга ЭРИШИШ хакидаги фикрларга берилиб кетган вактларимда эхтиёткорлик чораларини унугиб Ойишим мумкин.

11.    Ёшлигимда ота-онам мени дангаса деб хисоблар эди.

12.    Мен узимнинг муваффакиятсизликларимга шароит эмас, балки купрок узимни айбдор деб хисоблайман. В. Ота-онам мени калик назорат килишгтт.

14.                       Менда кобилиятга нисбатан сабр-токат кучли.

15.                       Уз максадларимдан кайтишга муваффакиятга эриша олмаслигим хакидаги фикр эмас, балки дангасалик сабаб бУлади.

16.                       Мен узимни Узимга ишонган одамман деб хисоблайман.

17.                       Муваффакиятга эрртшиш учун гарчи имкониятлар менинг фойдамга бУлмаса хам таваккал килишим мумкин.

18.                       Мен тиришкок одам эмасман.

19.                       Хамма ишлар текис (меъёрида) кетаётган бУлса, унда менинг райратим янада ошади.

20, Агар мен газетада ишлаганимда эди, унда турли вокеалар хакида ёзишдан кура, кУпрок одамлар яратган янги.ликларни ёзган бУлар эдим.

21.   Менинг якинларим, одатда, шахсий режаларим билан хамфикр бУлмайдилар.

22.   Мендаги хаётга нисбатан талабларимнинг даражаси Уртоуџтаримнинг шундай талабларидан пастрок.

23.   Мен уз максадларимга эришиш йУлида катьийман.

тест кшшти. «ха» — 1, 2, 6, 7, 8, 9, 15, 17, 19, 20, 22, 23. лук» — З, 4, 5, 10, п, п, в, 14, 16, 18, 21.

Натижаларнинг микдорий тамили. Баллар ЙИРИНДИСИ 0—9 дан паст бУлганда — Сизнинг фаолиятингизда муваффакиятт эхтиёж яккол куринмайди. 10—13 баллгача: Сизда муваффакиятга интилиш бор, лекин даётда фаолиягингизни ташкил КИЛИШјда хар доим хам муваффакиягга эхтиёж сезавермайсиз. 14—23 баллгача: Сизнинг фаолиятингизда муваффакиятга эхгиёж юкори даражада, кар доим муваффакият бУлишига ишонасиз, катьийсиз, у ёки бу даражада мураккаб, лекин бажарилиши мумкин ишларни килишни ёкгирасиз. 0—9 паст, lO—13 Уртача, 14—23 юкори.

Семинар машуулоти учун мавзулар Г. Ирода турисида умумий тушунча.

2. Ирода актининг тузилиши. З. Ирода назариялари талкини.

4.   Ирода хислатларини шакллантириш хусусиятлари.

5.   Ирода патологияси, уни КОРРЖЦИЯЈИШ.

Реферат учун мавзулар

1.  Ирода психологик категория сифатида.

2.  Иродавий акт тузилиши хакида мулохазалар.

З. Иродани мустахкамлаш ва шакллантириш имкониятлари.

4. Шахс камолотида ироданинг роли.

Адабиётлар

1. Божович Л.И. Сознательно управлять своим поведением.

Журн. Семья и школа, 1981, № 4.

2 Иванников В.А. Психологические механизмы волевой регуляции. —М.: МГУ, 1991.

З. Калин В.К. Изучение волевой активности школьников.Вопр. психол., 1980, № 2.

4.   Ковалев А.Г. Самовоспитание школьников. —М.: 1967.

5.   Миллер Дж., Галантер Е., Прибрам К. Планы и структуры поведения. —М.: 1965.

б. МузДыбаев К. Психология ответственности. —Л.: 1983.

7. Ойгензихт В.А. Воля и воля изяњление. Душанбе. 1983.

8. Пуни А. Ц. Психологические основы волевой подготовке в спорге. -Л.: 1977.

9.      Селиванов В.И. Воля и ее воспитание. —М.: 1976.

10.  Столин ВВ. Самосознание личности. —М.: 1983.

БЕШИНЧИ БУЛИМ

ШАХСНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

ТХ БОБ. ТЕМПЕРАМЕНТ

1. Темпераментнинг психологик тавсифи Темперамент тУррисида умумий тушунча

Инсоннинг рухий олами бетУхтов харакатлар мажмуасидан иборат бУлиб, бири иккинчисини бевосита такозо этади ва улар узлуксиз занжир тизимига ухшаш тарзда .Wk,M суради. Худди шу боис шахс рухиятида тащи атроф-мухит тУгрисидаги таассуротлар, угмиш хотиралари, келажак юзасидан ижодий хаёллар, эзгу ниятлар, ХОлИШ истаклар, максад ва тилаклар, мулохаза, фикр ва муаммо, КИССИЙ кечинмалар, иродавий сифатлар узлуксиз тарзда узаро урин алмаштириб туриши эвазига онтогенетик дунёга мустахкам негиз хозирланади. Рухий олам кечиши, унинг суръати, мазмуни, шакли, фами, хусусияти, хислати, сифати, механизми алохида, яккахол ИНСОНДа рангбаранг тарзда намоён бУлиши кузатилади. Шунинг учун бУлса керак, инсонлар табиат ходисаларига, омилларига, таъсир кучларига тез ёки секин, енгил ёки мушкулот билан жавоб кайтаришга мойиллик кУрсатадилар.

Шуни алохида таъкидлаб утиш керакки, психик фаолиятнинг динамикаси нафакат темпераментга, балки мотивларга, психик холатларга, хис-туйруларга хам бевосита борликдир. Мисол учун, инсон узи темпераментнинг кайси турига тааллукли бУлишидан катьи назар, уз фаолиятига лаёкатли, майли куши, интилиши катъий, кизикочан бУлса, уни ташкиллаштиришда ва назардан колишда уюшкоклик, каракат суръати эса тезкор амалга ОШщдИ, унга локайд муносабатни билдирса, иш суръати секин ва суст кечади. Хар кандай вазиятга карамасдан, шахснинг кариндош уруглари тУррисидаги, шунингдек, жалонда кечаётган нохУШ хабарлар унинг аъзойи баданини ларзага келтиради, лаби оийди, ранги бУзаради, атроф-мухитга нисбатан мУлжалини йУкотади. Психологияда темперамента тааллукли ИНДИВИДУ&Л динамик хусусиятлар билан мотивлар ва психологик холатлар, хиссий кечинмаларнинг динамик хусусиятлари Уртасида муайян даражада тафовуг мавжудлиги алохида таъкидланади. Улар орасидаги фаркларни ажратиб кУрсатиш максадида ОШИМЧа белгилар киритилади ва узига хос тарзда тавсифлаб берилади. Уларнинг айримларини ажратиб курсатиш максадга мувофик.

1.        Фавкулодда темпераментнинг бир хил хусусиятлари, мотив, пси-

хик холат ва ходисалардан фарми Уларок, айнан шу шахснинг узида, унинг турли фаолиятларида, хатги-харакатларида, муомаласида ифодаланади.

2.        Темперамент хусусиятлари табиий шартланганлик ОМИЛИГа таштлукли бУлганлиги туфайли инсон хаёти ва фаолиятининг (умрининг) !ущцддвомида ёки унинг муайян бир бУлагида (таъсиргаТерилувчанлиги сабаблигидан катъи назар)  ва мустахкамдир.

З. Яккахол шахсга дахлдор темпераментнинг турли хусусиятлари узаро бир-бири билан Тйриконуний равишда бирлашган бУлмасдан, балки улар узаро бир-бири муайян коНУ'НИят асосида мужассамлашиб, худди шу хусусиятлар унинг типларини тавсифловчи узига хос тизилмани вужудга келтиради.

4. Психология фанида темперамент хусусиятлари деганда, алохида бир Ша.ХСНИНГ психик фаолияти динамикасини белгиловчи психиканинг баркарор, Узгармас индивидуал-типологик хусусиятлари мажмуаси тушунилади. Мазкур хусусиятлар турли ШкЛ ва мазмунга эга эга бУлган мотивларда, психик холатларда, максадларда, фаолиятларда нисбатан Узгармовчи, темперамент шпини тасвирловчи ТУЗИЛМани ташкил килади.

 5. Психология фанинг ижтимоий-тарихий тараккиёти даврида темпераментга нисбатан билдирилган мулохазалар, унинг модций асоси турисидаги талкинлар хилма-хил бУлиб, шахснинг психологик хусусиятларини узига хос тарзда тушунтириш учун хизмат килиб келган. Темперамент лотинча «tempgrqmentum» деган суздан олинган бУлиб, бунинг маъноси «ара.лашуцу„деган тушунчани англатади. Темперамент тУррисидаги дастлабки таклимотни юнон олими Гиппократ (эрамиздан олдинги 460—356 йилларда яшаган) яратган бУлиб, унинг типологияси то хозирги давргача кУлланилиб келинмокда.

Темпераментнинт физиологик асослари тутрисида тушунча

Кадимги юнон олими Гиппократ таълимотига биноан, инсонларнинг темперамент хусусиятлари жихатидан узаро бир-биридан тафовугланиши, уларнинг тана аъзоларидаги суюкликларнинг (хилтларнинг) турлича нисбатда жойлашувига ботик эканлиги тасаввур килинади. Гиппократ таъбирича, инсон танасида турт хил СУЮКЛИК (хил) мавжуд бУлиб, улар уг ёки сафро (юнонча chole), (лотинча sanguis ёки sanguinis), кора уг (юноша melas «кора», chole «Гг»), балам (юнонча «phlegma») кабилардан иборатдир. Унинг мулохазасича; 1) Зцццг хусусияти — курукликдир, унинг вазифаси — тана аъзоларида куру•кликни саклаб туриш ёки баданни 10'рук тутишдир; 2) коНниНГ хусу• сияти — иссикликдир, унинг вазифаси танани иситибБйбГдир; З) кора утнинг хусусияти — намликдир, унинг вазифаси — бадан намлиГини саклаб туришдир; 4) балрамнинг (шилимшик модданинг) хусусияти — совуџикдир, унинг вазифаси — баданни совугиб туришдан иборатдиб.ТйЋйбК*таьлимотига мувофик, хар бир инсонда шу туфт хил суюклик мавжуд бУлиб, унинг битгаси усгуворлик касб этади. Мазкур аралашма (лотинча tempemmentum)JlaplltlH кайси бири салмоклирок бУлса, шунга караб инсонлар темперамент жихатдан Фаркланадилар, чунончи, холерикда сарик УГ. сангвиникда кон, меланхоликда кора УГ, флегматикда балам (шилимшик моща) устун бУлиши таъкидланади.

Гиппократнинг турт хил моддалар (сующликлар) аралашмаси, яъни темперамент тушунчаси ва унинг типологияси (сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик) рамзий маънода хозирги замон психологиясида хам ОЛлаНИЛИб келинмокца.

Темпераментнинг илмий психологик асослари ва унинг физиологик механизмлари кейинги ижтимоий-тарихий тараккиётнинг боскичларида яратилади хамда бу борада ишланилишлар давом эттирилмокда. Темпераментнинг физиологик асосларига улкан лисса Ошган олимлардан бири рус физиологи И.П. Падлов (1849—1936) хисобла-

надут.

И.П. Павлов хайвонларнинг олий нерв фаолиятини тадкик килаётганида итларда шартли рефлексларнущг пайдо бУлиши, кечиши, давом этиши хусусиятлари инсонларникидан Фарк КИЛИШИ ва бу ходиса темпераментда хам учраши мумкинлигини кашф этади. ИЛ. Павлов темперамент хам шартли рефлектор фаолиятининг индивидуал хусусиятларини келтириб чикарувчи омиллар билан ботик бУлиши мумкин, деган хулоса чикаради. И.П. Пашов таьлимоти бУйича, шартли рефлекслар пайдо бУЛиимниНГ индивидуал хусусиятлари рУёбга чиКишининг сабаблари нерв тизими хусусиятлари мохиятидандир. Муаллиф асаб тизимининг учета асосий хусусиятига алохида ахамият

жараёнининг кучи; 2) к&зра-лиш кучи билан тормозланиш кучи Уртасидаги мувозанатлик даражаси (нерв тизимининг мувозанатлашгани); З) фалишнинг тормоаланиши билан алмашиниши тезлиги (нерв жараёнларининг каракатчанлиги). Унинг кУрсатишича, хар бир хайвоннинг темпераменти хам мазкур хусусиятларининг у ёки бунисига алокадор бУлмай, балки уларнинг мажмуавий тарзига, конуний бирлашувига богликдир. И.П. Пашов Шартј1И рефлектор фаолиятининг индивидуал хусусиятлари билан темпераментга алокадор нерв тизими хусусиятларининг узаро ОШИЛУВИНИ нерв тизимининг типи деб номлайди ва уни тУргга типга ажратади: ч ил; б)  эпчил; в)

кучсиз тип.

Йирик рус психологларидан бири Б. М. Теплов (1896—1965) ва унинг шогирдлари, маслакдошлари И. П. Павловнинг тадкикотларини давом эпириб, инсон нерв жараёнлари хусусиятларининг узига хос томонларини очишга муваффик бУлдилар. Улар нерв-физиологик жараёнларнинг НОЗИК кирраларини Урганишда махсус мосламалар ёрдами билан узгаришларни кайд килиш хамда олинган натижаларни (омилларини) математик статистика методлари оркали кисолашни татбик этдилар. Б. М. Теплов илмий мактаби намояндалари томонидан олинган маълумотларга караганда, инсонда косил килинадиган Шарт„ЛИ рефлексларнинг баъзи бир индивидуал хусусиятлари узаро уйј:унликка эгадир. Уларнинг таъбирича, узаро 60FJWtk индивидуал хусусиятлар тизими асаб тизимининг муайян хусусияти билан тавсифланади. Жумладан, узаро богланган хусусиятлар, биринчидан, шартли КУЗЕОВЧИ мустахкамланиши давом этишидан катьи назар, ЦЮРТЛИ рефлекслар суниши даражасига, иккинчидан, Фовчиларнинг кучли ёки кучсизлиги билан шартли реакциянинг хажми орасидам тафовугларга, учинчидан, асосий ОЗЕОВЧИ сезгирлигига бегона (нотаниш) кузровчини ижобий (салбий) таъсир Угказиш даражасига, туртинчидан, бошка кУринишдаги ёки кучланишдаги КУЗЕа-ЛИШ жараёнларининг кучига боњликдир. Маьлумотларнинг тахлилига биноан, тормозланишнинг (тухталишнинг) кучи бутан нерв жараёнларининг мувозанатлашувига тааллукли Шщ)ТЛИ рефлектор фаолиятининг индивидуал хусусиятлари туркумлари шунга ухшаш усул ёрдами билан кашф килинган. Шунингдек, Б. М. Теплов илмий мактабининг намояндалари томонидан ижобий ва тормозловчи шартли рефлексларнинг досил бУлиш тезлигини тавсифловчи индивидуал хусусиятлар туркуми хам таъбирлаб берилгандир. Ушбу индивидуал хусусиятлар мохиятида ифодаланувчи асаб тизимининг нотаниш хусусияти динамимик деб номланган. Бундан ташкари, улар шартли рефлектор фаолиятининг бир гурух индивидуал хусусиятлари фра.ГШШ жараёнининг тухталишининг тезлиги махсули сифатида тахмин килинган хусусиятни (янги хислатни) лабиллик, яъни лотинча labialis — бекарор,лцк деб атаганлар. Шунинг билан бирга асаб тИЗИМИНИНГ бОШКа хусусиятлари мавжудлиги тУ»исида илмий тахминлар илгари сурилган, чунончи: сензитивлик, реактивлик ва хоказо.

Б. М. Теплов илмий мактаби И. П. Павлов тадкикотларида аникланган асаб тизимининг хусусиятлари тУгрисидаги назария ва тахминлар муайян даражада кенгайтирилган хамда темпераментнинг туб мохиятини тушунтиришга v№aii имкониятлар яратилган. Лекин ШУНдай чуют изланишлар олиб борилишига карамай, психологлар томонидан кашф килинган хусусиятларнинг кимёвий ва физикавий мохияти то ханузгача номаьлум бУлиб колмокда.

Худди шу боис, асаб тизимининг хусусияти тУгрисидаги илмий мушохадалар факат шартли рефлектор фаолияти билан узаро боглик индивидуал хусусиятлар туркумига тааллукди умумий сабаблар булича талкин килишни ифодалайди, холос.

Нерв тизими хусусиятлари билан темпераментнинг борликлиги аксарият лолларда мана бундай омилларнинг момятида акс этиши мумкин. Жумладан, негизида асаб тизимининг фараз килинган физиологик хусусияти ётган шартли рефлектор фаолиятининг узаро борлик индивидуал хусусиятларнинг муайян туркуми шахсда канчалик куп мужассамлашса, темпераментнинг унта мутаносиб хусусияти ХУДИ шу даражада намоён ёки акс холатда шунча кам ифодаланиши кузатилади: 1) инсонда шартли рефлекс шаклланган бУлса-да, лекин у тез суна бошласа; 2) ташки ОЗЕОВЧИ шартли рефлексда кучли тормозланишни вужудга келтирса; З) шахс кучсиз Озювчиларга кучли ОгОВчилар сингари шиддтг билан реакция кайтарса; 4) одам кучсиз кУзгалиш жараёни билан уйрунлашган хусусиятларни аникласа; 5) инсонда кучли эмоционал 1031:а-ЛИШИ хамда диккатнинг ча-ТПТШИ юзага келади.

Юкорида таъкищлаб угилганидек, И. П. Павлов таьлимотида тёмпераментнинг психологик таъсири асаб тизимининг барча хусусиятлари билан алокадорлиги ёки унинг типига тегишли эканлиги тушунтирилади. Худди шу боис, темпераментнинг у ёки бу хусусияти асаб тизимининг бирорта хислати билан эмас, балки хусусиятларнинг туркумлари билан алокага киришади. Бунинг таъсирида асаб тизими хусусиятларининг микдорий муносабатларида темперамент хусусиятлари хам сифат Узгаришини ясайди.

Йигирманчи асрнинг 60—70 йилларида ушбу соха бУйича олиб борилган ТЕЩКИКОТЈЮРНИНГ кУрсатишича, темпераментнинг психологик тавсифи билан И. П. Павловнинг типлари Уртасида алока КУКМ суришига кеч кандай шак-шубха йУкдир. Темперамента тааллукли асаб тизимининг типлари хам инсонга, хам хайвонларга тегишли бУлиб, улар умумий типлар деб номланади. Бинобарин, темпераментнинг физиологик асоси — бу асаб тизимининг умумий типларидир. Бирок

И. П. Павловнинг типлари — бу нерв тизими хусусиятларининг танжо типик бирикмаси эмасдир, чунки кейинчалик бу борада янги бирикмалар топилди. Лекин ажратилган типларнинг барчаси бир текис ахамиятга молик эмаслиги туфайли уларнинг энг асосийлари кучли ва кучсиз типлардан ташкил топади.

2. Нерв системаси типларининг келиб чикиши

Нерв тизимининг умумий типлари келиб чикиши юзасидан мулохаза юритилганда, албатга И. П. Павловнинг таьлимотини эслаш максадга мувофик, чунончи, ирсият йУли билан шартланган тип — бу генотип демакдир. Хозирги даврда асаб тизимининг умумий типи (генотип) ирсиятга борјТИК эканлиги хакидаги маыумотлар, омиллар жуда куп бУлиб, улар киёсий психологияда хайвонларни Урганишда топилгандир. Масалан, асаб тизимининг кучи, эпчиллиги хайвонларни чатиштириш йУли билан юзага келтирилган, лекин барча хусусиятлар тУррисида бундай дадил фикрларни билдириш мумкин эмас.

Хорижий психологик адабиётларда таъкидланишича, темперамент асаб тизими умумий типининг нерв-физиологик хусусиятларига эмас, балки:дташки кУрсаткичи баданнинг жисмоний баъзи кисмлари Уртасидаги алокага в) организм турли таркиблариНИНГ муносабатларидан тузилган оргайИзмнинг умумий тузилмасига богликдир, деган назария жалон психологиясида устувор урин эгаллагандир. Бу назариянинг асосчилари Э. Кречмер (немис психологи) ва У. Шелдон (америка психологи)лар кисобланиб, уларнинг талкинича, тана тузилиши хам, темперамент хусусиятлари хам ички секреция безлари фаолиятидаги узаро муносабатларнинг наслий белгиларига богликџир. Уларнинг фикрича, тана тузилиши билан темперамент хусусиятлари орасида муайян мутаносиблик мавжуддир. У. Шелдоннинг мулохаза билдиришича, тако-

умиллашган инсон шодликка, мулокотмандликка, тУйиб овкатланиш га мойил (висцератон) хусусиятга эгадир. Шунингдек, склет мускуллари тараккий этган шахслар райратли, фаол (соматон) хислатлидир. Шу билан бирга асаб тизиМИ, бош мияси Урта ривожланган инсонлар уга сезгир, серташвиш, хаёлотга берилувчан бУладилар, яъни церебротон хусусиятлидирлар.

Мулохаза юритилган муаммо мухим иж“тимоий акамият касб этади, чунки ички секреция безларининг тузилиши хам ташки шароитларга, хам фаолият талабларига тула-тУкис мослаша олмайди, бинобарин у асаб тизимига бир оз мувофиклашуви мумкин, холос. Худди шу омилдан келиб чиккан колда Кречмер билан Шелдон талкинига ёндашилса, у холда шахс темпераментининг хусусиятлари ташки ижтимоий шароитларга, фаолият талабларига мувофиклашув эхтимоли мавжуд. Муаллифлар эътирофича, турли темпераментли шахсларга ижтимоий зарурият туфайли бир хил талаблар к$йилса, у холда инсоннинг темпераменти имкониятлари билан жамият талаблари Уртасида мураккаб зиддиятлар, низоли вазиятлар вужудга келиши мумкин эмиш. Шуни таъкидлаш жоизки, Кречмер билан Шелдоннинг темперамент тУгрисидаги назарияси бир мунча бахслидир, чунки темпераментнинг асаб тизими умумий типининг хусусиятларига ботиклимни акс этгирувчи омилларни тушунтиришга заифлик килщди. Шунингдек, мазкур таыимот темпераментнинг келиб ЧИКИШИНИ тушунтиришга бирёкдама орттирмД бако беради. Шуни унугмаслик керакки, организмнинг умумий тузилиши дархакикат асаб тизимининг типига ва темпераментга муайян даражада таъсир Утказиши мумкин. Чунки асаб тизимининг хусусиятлари модда алмашиш ички секреция безлари фаолиятининг индивидуал хусусиятларига мувофикдир. Демак, темпераментнинг вужудга келишида организмнинг умумий ТУЗИЛИИШ эмас, балки асаб тизимининг генотипи ёки умумий типи мухим ахамият касб этади.

Шунга карамай темпераментнинг физиологик асоси асаб тизимининг умумий типидан иборат бУлса-да, лекин унинг психологик тавсифини тамил килиш учун асаб тизимининг хусусиятларини бИЈIИШ хозирги давр талабига жавоб бермайди. Мисол учун, гайратлилик, баркарор кайфият, юкори фаоллик, каракат тез.лиги Фралиш кучига борлиџир, лекин унга кар хил психик хусусиятлар хам таилуклидир (сезги хусусиятлари, хаёл образлари ёркинлиги ва хоказо). Темпераментнинг муайян хусусияти асаб тизими умумий типининг бирорта хусусиятига алокадор бУлмасдан, балки бир туркум хусусиятига богликдир. ПСИХОЛ0ГИЯДа бирор тобе Узгарувчи бир нечта мустакил узгарувчиларга алокадор бУлса ёки танко (ёлгиз) мустакил Узгарувчи бир туркум тобе узгарувчига бОЕЛИКЛИГИ Урнатилса, бундай тобелик купёклама тобелик дейилади. Худди шу боис, темпераментнинг психологик хусусиятлари асаб тизими умумий типининг физиологик хусусиятларига купёчама тобедир. Нерв тизими умумий типи хусусиятларининг физиологик тадкикотлари темперамент пайдо бУлиши конуниятларини тушунишга КЕТМЛИК килади, шунинг учун бу сокада физИоЛОГИК ИШтНИШ утказиш унинг психологик мохиятини текширртшни такозо этади.

Темперамент типологияси, мабодо инсонлар темпераментлари бУйича киёсланса, у холда унинг хусусиятлари жихатидан узаро Ухшаш

шахсларнинг гурухи мавжудлиги намоён бУлади. Бу аснода эрамиздан олдинги даврда хам темперамент типлари тУррисида материаллар тУпланган. Уларда темперамент типи дейилганда, инсонларнинг муайян гуру»ларини тавсифловчи психик хусусиятларнинг ЙИГИНДИСИ (мажмуаси) англашинилган. Хозирги даврда темперамент типи деганда, маыум инсонлар гурухи учун умумий бУлган хусусиятларнинг сома мажмуаси эмас, балки мазкур хусусиятларининг конуний, зарурий узаро борлик,лиги тушунилади. Темперамент типини тавсифловчи хусусиятларнинг конуний тарзда узаро борликдиги турлича акс этиши мумкин.

Темпераментнинг айрим хусусиятларини у ёки бу ташки Оринишига караб улчаш мумкин. Шахснинг ШИД№ТЛИЛИК (тезлик, импульсивлик) даражасини иккита харакатдан биттасини танланмайдиган харакатга нисбатан канча вакт мобайнида карор чикаришга караб аниклацј мумкин- Агар ушбу йУсинда темпераментнинг бир нечта хусусиятлари улчанса, у колда унинг бир хусусияти канча куп микдорда ифодаланса темпераментнинг бошка хусусиятининг шунча куп ёки, аксинча оз акс этиши кузатилади.

Хар кайси тип учун узига хос хусусиятларининг узаро алокаси, хар бир алохида хусусиятнинг сифат тавсифи темперамент типининг бошка хусусиятлари билан бОРЛИКЛИГИ кам акс этади. Масалан, узини тута билмаслик ёки умни туга билиш темпераментнинг бипа типи учун: а) эхтиросли шиддат, б) жазава ва жазавадаги мувозанатсизликдир; бир хил тип учун узини тута билиш — эмоционал-иродавий бир меъёр бУлса, бошка учун у улугворлик ва вазминлик намунасидир.

Темперамент типларини психик хусусиятлар Уртасидаги конуний муносабатлар тарзида тушуниш Гиппократ томонидан талкин КИЛИНган темперамент фрисида тушунча маъносига мос тушади. Лекин у ушбу тушунчани ЮНОНЧа krasis сузи билан белгилаган ва у лотинча temperament атамасига мос бУлиб, нисбатан, муносабат деган маънони англатади. Нерв тизимининг умумий типлари билан физиологик жихатдан темперамент типлари И. П. Павловдан кейин гиппократ типлари, яъни сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик деб атала бошланган. Лекин бу тушунчалар хозирги замон психологик маълумотлар муносабати билан янгича мазмун ва мохият касб этган. Шу боисдан асаб темпераментнингдУ.рт:ха-ТЩЩга боглик_деб чунки улар гиппократча типларнинг айримлари, холос. Шунинг учун янги омиллар мазкур типларнинг психологик тавсифини кайта тамил Килишни такозо этади.

Темперамент типларининг психологик тавсифи куйидаги мухим хусусиятлар ёрдами билан аникланиши мУМКИН:

1.        Сензитивлик (лотинча senSUS сезиш, лис килИш деган маъно англатади). Сензитивлик юзасидан инсонда биронта психик реакцияни косил КИЛИШ учун зарур булган уга кучсиз ташки таассурот кучига караб мулохаза юритилади, жумладан, сезгиларнинг пайдо бУлиши учун ООВЧИНИНг озгина кучи (уларнинг фи чегараси), экгиёжлар кондирилмаслигининг сезилар-сезилмас даражаси (шахсга рухий азоб берувчи) мужассамлашади.

2.        Реактивлик. Бу тУррида айнан бир хил куч билан таъсир этувчи ташки ва ички таассуротларга шахс кандаЙ куч билан эмоционал реакция КИлишига караб муносабат билдирилади. Реактивликнинг ёркин рУёбга чикиши — эмоционаллик, таъсирланувчанлик ифодаланишидир.

З. Фаоллик. Бу борада инсон кандай фаоллик даражаси билан ташки оламга таъсир этиши ва максадпарни амалга оширишда объектив хамда субъектив карама-каршиликларни фаоллик билан енгишига караб фикр юритилади.

4.        Реактив.лик билан фаолликнинг узаро муносабати. Одамнинг фаолияти куп жихатдан нимага борликлигига биноан, чунончи тасодифий тарздаги ташки ва ички шароитларда (кайфиятга, фавкулоддам ходисаларга) ёки максаддарга, эзгу ниятларга, холиш-инТИЛИШларга кура фикр билдириш назарда тутилади.

5.        Реакция темпи. Турли хусусиятли психик реакциялар ва жараёнларнинг кечиши тештигига, бинобарин, каракат тезлигига, нугк сурьатига, фаросатлиликка, акл тезлигига асосланиб хулоса чикарилади.

б. Харакатларнинг силликлиги ва унга карама-карши сифат ригид„ЛИК (КОТИб колганлик). Шахснинг Узгарувчан ташки таассуротларга канчалик енгиллик ва чакконлик билан мувофиклашишига (силлиКлик билан мослашишга), шунингдек, унинг хатги-харакатлари канчалик суст ва заифлиги (ригидлиги — котиб колганлиги)га нисбатан бако беришдан иборатдир.

7. Экстравертированлик ва интровертированлик. Шахснинг фаолияти ва реакция куп жилатдан нималарга богликлигига, чунончи фавкулоддаги ташки таассуротларга (экстравертированлик) ёки, аксинча, тимсолларга, тасаввурларга, утиш хамда келажак билан yiiFYHлашган мулохазаларга (интровертированлик) тааллуклигига асосланган холда муносабат ифодасидир.

Сангвиник — жуда фаол, хар бир нарсага хам каттик кулаверади; ёлгон далиларга жахли чикади. Атрофдаги нарсалар, маърузалар диккатини тез жалб этади. Имо-ишораларни куп ишлатади, чехрасига караб кайфиятини англаб олиш кийин эмас. Жуда сезгир бУлишига карамай, кучсиз таъсир (кУзратувчилар)ни сеза олмайди, серрайрат, ишан, толикмас. Фаоллик билан реактивлик муносабати мувозанатида, интизомли, узини тия билади, бошкара олади. Хатти-харакати жУШКИН, нутк суръати тез, ЯНГИликНи тез пайкайди, акл идроки тийрак, топкир, кизикишлари, кайфияти, ИНТИЛИШЈПРИ Узгарувчан. КУникма ва малакаларни тез эгаллайди. кунгли очик, ДИЛК'аШ, мулокотга тез киришади. Хаёлоти (фантазияси) юксак даражада ривожлануан: ТЕШКИ таъсирларга хозиржавоб ва хоказо.

Х./Холерик — сусг сензитивлик хусусиятига эга. Жуда фаол ва реактив. КУпинча реактишмги фаолликдан устун келади. Бетокат, серзарда, тинимсиз.

Сангвинликка караганда силликрок, лекин кУпрок котиб Колган (ригидрок).

Кизикишлари, интилишлари баркарор, хатти-харакатларда катьийлик мавжуд. Бирок диккатни бир жойга тУплашда кийналади. Нугк суръати тез ва хоказо.

Флёгматик-сензитивлиги суст, хис-туйруси (эмоцияси) кам узгарувчан, шунга кура бундай шахсни кулдириш, жах.лини чикариш, кайфиятини бузиш кийин. кунгилсиз ходиса, хавф-хатар хакидаги хабарга хотиржамлик билан муносабатда бУлади. Вазмин, кам каракат. Имо-ишораси, мимикаси кута яккол ташланмайди. Лекин серрайрат, ИШЧаН, фаол, чидамли, матонатли. Нугк ва каракат суръати суст. Фаросати кийикрок. Диккатни тУплаши осойишта. Котиб колган (ригид). Диккатни кучириш кийин. Интровертированлашган, камгап, ичимдан топ. Янгиликни кабул килиши мураккаб. Ташки таассуротларга сустлик билан жавоб беради (кайтаради).

Меланхолик — сензитивлиги юксак. Тортинчок, райратсиз. Аразчан, хафахон. Жимгина йиглайди, кам кулади, Катьийлиги ва мустакиллиги заиф. Тез толади. Ортикча ишчан эмас. ДИК№ТИ баркарор. Хис-туйгуси суст Узгаради. Котиб колган (ригид). Интровертированлашган.

Психологик маыумотлар эътироф ЭТИШИЧа, ирсият вадурмуш шароитлари темперамент типлари Уртасидаги тифовугларнинг сабаф чисидир. Шунинг учун ирсий физиологик хусусиятлари бир хил ва бита тухумдан яралган (гомозигот) эгизакларнинг темперамент хусусиятларини иккита тухумдан вужудга келган (гетерозигот) эгизакларнинг темперамент хусусиятлари билан киёсланса, бу омил тасДИУЏКIНИШИ мумкин. Маълумотларга караганда, гетерозигот эгизаклардан фаркли Уларок, гомозигот эгизаклар темперамент хусусиятлари шунчалик Ухшашки, хагго улар ирсият йУли билан берилиш омилларини 857 тасдикдаш имкониятига эга. удрфиявий мулит турлича бУлишига карамай, Ухшашлик сакланиб КОЛИШИ тажрибаларда куп марта текширилган. Лекин темпераментнинг айрим хусусиятлари узгариши туррисидаги маълумотлар инкор этилмайди, унта фав№оддаги ташки хамда ички шароитлар кескин таъсир утказади (масалан, тог шароити, хавф-хатар мавжудлиги ва хоказо).

Шуни эсда саклаш жоизки, темперамент айрим хусусиятларининг турмуш шароити билан тарбиявий таъсирида Узгариши жараёнини темперамент типларининг такомиллаштирувидан фармай олиш ИјаРТ. Маьлумки, темперамент типи унга муганосиб хусусиятлари бирданига пайдо бУлган нарса эмас, чунки асаб тизимининг такомиллашуви умумий конуниятлари темперамента хам таъсир утказиб, уз измини колдиради. Шахснинг камолотига биноан, темперамент хусусиятлари асаб тизимининг такомиллашуви билан ботик тарзда рУёбга чика боради ва мазкур жараён темперамент ривожини узил-кесил кал кила-

ДИ.

Шуни таъкидлаш Уринлики, темпераментни фаолият талабларига мослаштириш (мувофиклаштириш) имконияти мавжудцир. Чунки хар кандай фаолият психик жараёнлари динамикасига муайян талаблар тизимини Ояди. Чунончи: 1) касб-кунарларнинг инсонлар темпераментига мос турини танлаш керак, чунки уларнинг психик хусусиятларига муганосиб касбни танлаш профессионал танлаш дейилади; 2) шахсларнинг индивидуал хусусиятларини кисобга олиш жоиз; З) темпераментга хос камчилик.ларни (салбий иллатларни) бартараф этиш лозим; 4) инсонларда индивидуал услубни шакллантириш зарур. Шахснинг фаолиятига онгли, фаол ва ижодий муносабатда бУлиши муваффакиятлар гаровидир.

Фаолиятнинг индивидуал услуби инсонда Узидан узи вужудга келмайди, у шахс камолотининг барча боскичларида (борча ёшидан эътиборан то касбий махорат эгаллангунга кадар) шаклланиб боради. Инсоннинг темпераментини фаолиятнинг зарур талабларига мослашТИРИШ оркали унда индивидуал услуб таркиб топтирилади. Худи шу боисдан, фаолиятнинг индивидуал услуби дейилганида, ll.klXC учун узига хос ва муваффакиятга эришиИЖИНГ максадга мувофик йУллари индивидуал тизими тушунилади.

Семинар машуулоти учун мавзулар Темпераментнинг психологик тавсифи.

2. Нерв сисгемаси типларининг келиб чикиши.

З. Темперамент назариялари,

4. Темперамент типларининг ПСИХОЛОГИК хусусиятлари.

Реферат учун мавзулар Г. Темперамент тУгрисида тушунча.

2. Темперамент психология категорияси сифатида.


З. Нерв системаси ва темперамент.

4. Темперамент типларининг психологик хусусиятлари.

Адабиётлар

1.                  Климов Е.А. Индивидуальный стиль деятельности. —Казань, кгу, 1969.

2.                  Мерлин В. С. Очерк теории темперамента. —Пермь, 1973. З. Небылицын В.Д. Основные свойства нервной системы человека. —М.: 1966.

           4 Теплов ЛМ. Избранные труды. Т.1 и 2.           1985.

Х БОБ. ХАРАКТЕР

1. Характер халида умумий тушунча

Ижтимоий турмушда хаёт ва фаолият курсатаётган хар кандаЙ шахс узининг индивидуал психологик хусусиятлари билан бошка инсонлардан ажралиб туради ва бу фармар унинг характер хислатларида уз ифодасини топади. Характер тушунчаси юнонча суз бУлиб, «charakter» босилган тагма ёки киёфа, хислат деган маънони англатса-да, лекин у психологияда торрок мазмунда Олланилади. Худди шу боисдан инсоннинг барча индивидуал хусусияларини характер хислати таркибига киритиб бУлмайди, чунончи, амнинг тийрањлиги, топкирлиги, хотиранинг баркарорлиги, кУришнинг Уткирлиги идрокнинг танловчанлиги сингари индивидуал психологик хусусиятлар бунга ёркин мисолдир.

Психология фанида характерга турлича таъриф берилишига карамай, унинг асосий белгилари таъкидланиши билан бир-бирига молияти билан мувофик тушади. Масалан, шахс худкининг типик усуллари билан 60ГЛИК, фаолият, муомала ва муносабатда намоён бУлувчи, мужассамланувчи, унинг баркарор индивидуал хусусиятлари мажмуаси характер дейилади. Шахснинг табиатга, жамиятга, узига, ашёларга (нарсаларга) нисбатан муносабатлари асосий ва мухим белгиси бУлиб хисобланади. Одатда, шахснинг муносабатлари характер кислатларининг индивидуал узига хос хусусиятларини икки хил йУсинда анцлаш имкониятига эга.

1.        Шахс характерининг хусусияти рУёбга чикадиган хар кандай вазият, шароит, холат, мухит хиссий кечинмаларнинг индивидуал узига хос хислати унинг муносабатларига 60FJMk. Мисол учун, ишлаб чикаришга якинда келган А. Б. нинг характер хислати мана бундай рУёбга чикади: корхонада маъюс, узини жамоада НОХУШ сезади, тортинчок, рахбар ва хамкасабаларидан чучийди, хонадонида (махаллада) ва тенгдошлари даврасида кУгаринки рухда, кайфияти аьло даражада, улар билан муносабати ИЛИК, вактичог, узини атрофдагиларга якин тутади. Ушбу ходисани турри бахолаш учун А. Б. нинг характер хислатларини аниклаш, унинг намоён килган харакатлари ва килимарини тасвирлаш билан чекланиб колмасдан, балки бир нечта холатдаги хиссий кечинмаларни ТТЏЛИЛЛЕШЈ хамда вокеликни тугри тушунтиришга эришиш лозим.

2.        Хар кандай фавюглоддаги типик холатдаги (мухитдаги) каракатнинг сифатлари хамда индивидуал узига хос усуллари ШиСНИНГ муносабатларига тааллукдидир. Жумладан, юкорида келтирилган мисолда А. Б. нинг характери унинг умни ишхонада хамда махаллада тугишида уз ифодасини топади. Шу билан бирга характернинг хислати хисобланмиш мехнатсеварлик: а) межнат инсонларга рожат туйруси келтиришида, ишсизликда афсус чекишида; б) атроф-мухитдаги нарсаларга диккатини чалритмай, вактни бекуда сарфламай, вужуди билан виждонан мехнат килишида ру*ёбга чикади.

З. Шахс харакатларининг сифати ва уларнинг окилона усуллари нафакат унинг муносабатларига алокадор, балки инсоннинг иродавий, киссиёти, диккати, аклий сифатларига ёки психик жараёнларининг ИНдивидуал хусусиятларига хам борликдир. Чунончи, мехнатда кузга ташланадиган ТИРИШКОКЛИК', пухталик мехнатга нисбатан ижобий муносабатни акс этгиришга эмас, балки бошка омилларга: а) диккатнинг тУпланишига (марказлашувига), б) харакатларнинг аниклиги, максадга йУналганлиги, в) иродавий зур беришга, г) усуллар максулдорлигига, д) аклнинг тийраклигига бОЕЛИК. Характернинг аклий, хиссий, иродавий хислатларига ажратишни харакат усулларидан хамда хилма-хил рухий жараёнларнинг устуворлик килувчи таъсиридан келиб чиккан холда амалга мумкин.

Характер хислатлари Ш{тХСНИ муайян фаолиятга ундовчи омил сифатида майдонга ЧИКИШИ мумкин. Маълумки, характернинг аксарият хислатлари шахснинг хатти-каракатлари муваффакиягини белгиловчи туртки ва фаол майллар бУлиб хисобланади. Одатда, шахслар узаро Ухшаш шароитларда бир хил мотивлар ва муносабатларга асосланиб, аник максадга интилиб, максадга эришишга мутаносиб харакат усулларига нисбатан мойилликни намоён этадилар. Мойилликлар негизида характер хислатларининг ундовчанлик кучи вужудга келади ва унинг таъсири туфайли инсон табиий шароитга зид, максадга номувофик каракат усулларидан фойдаланади.

Шахс баъзида уз характер хислатидан афсусланади, лекин бошкача каракатни амалга оширишни уддасидан чикмайди. ХорюкиЙ психологларнинг тасдиклашича, айрим инсонлар фаолиятида муваффаКИЯтСИз.ЛИК№Н хавсирашга караганда, улар уз ютукларини юксакрок кадрлайдилар ва юкори бахолайдилар. Муваффакиятсизлик улар учун халокатли ходиса эмас, шунинг учун «таваккалчилик»ка Ол уришида давом этаверадилар. Бошка тоифадаги одамлар муваффакиятсизликдан чУчийдилар, уга эктиёткор бУладилар, КИЙИНЧИЛИКДан юз Угиради, еНГИЛ Ишга «л уришни лозим топадилар.

Максадга номувофик, лекин шахс учун узига хос каракат усулларини танлашга мойиллик кучли иродавий зур бериш шароитларида, ЖиДДИЙЛИК (зУрикиш) вазиятларида ёркин акс этади. Инсон учун узига хос каракат усули фаву№оддаги шароитда максадга мувофик келса, у колда уз хислатига номувофик, бир хил йУсиндаги усулларидан фойдаланишга караганда куп куч-№ват, катьийлик, ишчанлик намойиш Килинишни мацул топади. Мабодо характер хислатлари табиий (объектив) шароит талабига карши каракат килишга ундаса, унинг хислатлари узига халакит ва панд беради. Характер хислатлари шароит, вазият талабларига мувофик тушса, у холда бунда шахс ИЖОбИЙ фаолият кУрсатади, бургун куч-№ватини жамлаб каракат килишга имкон тумлади.

Шундай КИЛИб, харакат хислатлари п.юХСНИ муайян йУсинда интилишига, баъзида шароитга зид каракат килишга ундаш билан бирга, улар мураккаб вазиятларда ёркин рУёбга чикадилар. Хакконийлик, дадиллик, тУррилик шахсни НОХУШ кечинмаларга олиб келишига карамай, уни давраларда хакикатни тик айтишга ундайди, собиткадамликни шакллантиришга ХИ3,мат КИЛщдИ.

2. Характернинг физиологик асослари

Характер хислатлари келиб чикишининг мухим физиологик шароитларидан бири — характер хусусиятларининг физиологик хамда психологик жихатдан ифодаланиши Ургасидаги Ухшашлик бУйича тахминий хулоса чикаришдир. Маълумки, И. П. Павлов илмий мактаби материалларида эътироф этилишича, лаборатория шароитида овкатланиш оркали, шунингдек, терига электр токи билан таъсир Килиш туфайли мустахкамлашда айнан бир хайвонда бир хил шартли 103FOBчига жавобан икки хил динамик стереотиплар хосил бУлиши мумкин. Харакат стереотиплар ва сулак ажратишдан иборат ижобий ва томозланиш шартли реакциялари билан жавоб кайтаради. Терига электр токи билан таъсир КИЛИШ шароитида эса фовчиларрмнг узига мудофаа харакатлари стереотиплари реакцияси билан жавоб беради. Бу ходисалар негизида ётган физиологик механизм кучириш механизми дейилади. КУчириш МиаНИЗМИНИНГ мокияти шуки, шароитга ботик тарзда марказий асаб тизимида кар хил функционал холат пайдо булади, чунончи, овкатланишда овкатланишнинг марказларида кучли фа-ЛИШ тага келади ва бундай овкатланиш билан борлик доминанта турилади. Терига электр токи билан таъсир килишда мудофаа билан 60FJMk каракат марказлари кучли Озра.ЛИШИ туфайли мухофаза (мудофаа) доминантаси вужудга келади.

Хайвонлардаги мазкур ходисаларнинг шахс характерининг хислатлари намоён бУлиши билан Ухшашлиги мавжуд: 1) улар хайвонлар ва одамлар учун стереотип хусусиятга эга; 2) шароитга боглик холда одамларда ва хайвонларда бир ОЗГОВЧИГа жавобан хилма-хил стереотип хусусиятли реакциялар тизими вужудга келади; З) функционал холатлар хар иккаласида хам баркарор ва доимий хусусият касб этади. Функционал холатлар хосИЈ1 бУлишининг ташки омилларига асосланиб; характер хислатлари шакллантиришнинг физиологик шарошгларидан бири кучиш механизми асосида динамик стереотипларнинг вужудга келишидир.

Характер хислатларининг динамик стереотипларга боглик асаб тизимининг шартли рефлектор функционал холати шахснинг шароитга нисбатан турлича муносабатига борликдир. Масалан, тажрибага нисбатан текширилувчи муносабати Узгартирилса, унда нерв жараёнларининг фра.пувчанлиги, харакатчанлиги, тухталиши кучаяди, демак асаб тизимининг функционал холати Узгаради. Шундай килиб, характер хислатларининг асоси кУчиш механизми инсонларда хайвонларникидан кескин тафовутланади, чунки унда иккинчи сигнал тизими нилоятда мухим ахамият касб этади.

Характер хислатларининг намоён бУлиши билан асаб тизими киёсланса, у холда биринчисининг рУёбга чикиши узгача физиологик шароитга асосланишини куриш мумкин. Собик совет психологиясида таъкидланишича, асаб тизими умумий типининг зид хусусиятлари психологик жихатдан зид каракат усулларига мос тушади. Б. М. Теплов, В. С. Мерлин, Е. А. Климовларнинг тадкикотларида, Укиш, спорт ва мехнат фаолиятларида каракат усулларининг индивидуал фармари аникланган. Худди шу боис характер хислатлари пайдо бУлишнинг Узгача физиологик шароити асаб тизими умумий типининг хусусиятлари хисобланади. Маълумки, асаб тизимининг умумий типи — бу темпераментнинг физиологик асоси хамдир. Шунинг учун темперамент типи характернинг индивидуал узига хос хислатларининг рУёбга чикишидаги мухим психологик шароитлардан бири бУлиб кисобланади, И. П, Павлов тажрибасининг кУрсатишича, муайян тизимда ташки таъсир КУКМ сурганда асаб тизими умумий типининг хусусиятларига тааллукли динамик стереотипнинг шаклланишига кулайлик вужудга келтириши ёки, аксинча, халакит бериши мумкин.

З. Характер ТУЗИЛИШИ ва хусусиятлари

Шахснинг характери тузИЛИШИ турли хусусиятларнинг тасодифий ЙИГИНДИСИДан иборат эмас, балки узаро бир-бирига борлик, капо тобе яхлит тиЗИМДаН таркиб топали. Характер хислатларининг муайян кисмида хабардор бУлишлик нотанишларни ташхис килиш имкониятини яратади. Мисол учун, шахснинг шухратпарасглиги маьлум бУлса, унинг дили (кунгли) коралиги юзасидан тахмин КИЛИШ мумкин ёки


инсон камтар, мУмин, ювош хусусиятли бУлса, албатта у кунгилчан эканлиги кунглимизга келади.

Одатда, психик хусусиятларнинг узаро 60FJMk тизими симптомокомплекслар (омиллар) дейилади. «Симптом» юнонча symptoma — белги, мос ТУШИШ, «комплекс» лотинча, алока, мажмуа деган маъно англатади. Мисол учун, карама-карши симптомокомплекслар хакида мулохаза юритилса, у холда инсонларда бу тизим узига ишониш, узидан маррурланиш, мактанчоклик, Узбилармонлик, уришкоклик, кек саклаш кабилар бирикмасида юзага келади. Бошка тоифадаги шахслар узларининг камтаринлиги, кУнгилчанлиги, илтифотлилиги, дилкашлиги, хакконийлиги билан ажралиб турадилар. Вокеликка ШиСнинг бир хил муносабати характер хислатларининг узаро бир-бирига борлиуулигини билдиради.

Шахснинг муносабатларини акс эттирувчи характер хислатларини тУртта тизимга ажратиш конуний холатга айланган:

1.        Жамоага (гурукга) ва баъзи бир инсонларга нисбатан муносабатни ифодаловчи хусусиятлар: яхшилик, мехрибонлик, талабчанлик, такаббурлик ва бошкалар.

2.        Мехнатга нисбатан муносабатларни мужассамлаштирувчи хусусиятлар: мехнатсеварлик, дангасалик, виждонлилик, масъулиятлилик, масъулиятсизлик кабилар.

З. Нарсаларга нисбатан муносабатни акс этгирувчи хусусиятлар: озодалик, ифлослик, аяш, аямаслик ва хоказо.

4. Шахснинг узига нисбатан муносабатларини ифодаловчи хислатлар: иззат-нафслилик, шухратпарастлик, маррурлик, такаббурлик, ДИМОРДорлик, камтаринлик, самимийлик ва бошкалар.

Шартли равишда кабул килинган «шахс ва атроф-мухитдаги инсонлар» симптомокомплекси таркибига нафакат бошка шахсларга нисбатан муносабатлар, балки узига каратилган муносабатларни мужассамлаштирувчи хислатлар хам киради, чунончи, узига ишонч, узбилармонлик, узига бино Ойиш, мактанчоклик ёки аксинча, хусусиятлар шулар жумласидандир. Шундай килиб, ««шахс ва атроф-мухитдам инсонлар» деган шартли ном берилган хислатлар тизими узга кишиларга, жамоа (гурух) аъзоларига ва узига нисбатан муносабатларни ифодаловчи хусусиятларни бирлаштиради. Турлича муносабатлар узаро бир-бирига богланган тарзда муайян тизимни ТТмКИЛ кИлиИ, натижада «Мен-Биз» муносабати узаро урин алмаштириб туради, яъни узига каратилган муносабат гурухий хусусият касб этади.

Шунинг учун шахснинг турлича муносабатлари узаро борликлиги унинг характери тузилиши хусусиятлари билан уйгунлашиб кета.ди.

зоз

Умумий ва хусусий муносабатлар характер хислатлари билан бирлашган колда муайян ахамият касб этади. Худди шу боисдан инсоннинг характери нисбатан бутун, яхлит хусусиятга эга. Шахс муносабатларининг келиб чикишига асосланиб, улар марказий (асосий) ва уларга тобе, хосилавий муносабатларга ажратилади. Шахснинг марказий (асосий) муносабатлари ижтимоий муносабатлар билан белгиланганлиги туфайли бундай муносабатлар хамиша ижтимоий-типик хусусиягга эгадир. Масалан, ижобий хислатлар мужассамлашган шахснинг асосий муносабатлари узга одамларга, жамоа (гурук)га нисбатан муносабатларида ифодтланади. Шундай килиб, характер хислатларининг индивидуал узига хослиги, бетакрорлигига карамай, унинг тузилиши негизида хамма вакт шахснинг ижгимоий-типик марказий (асосий) муносабатлари ётади.

Характернинг ТУЗИЛИШИ конуниятларидан келиб чиккан холда мухим тарбиявий хулосалар чикариш мумкин. Характер хислатларининг баъзи нуксонларини (куполлик ва ёЛЕОНЧИЛИКНИ) бартараф килиш, унинг ижобий хусусиятларини (хушфеъллик ва лаккониЙЛИКни) шакллантириш муддаоси режалаштирилган дастурда амалга ошириб бУлмайди. Чунки инсонларга нисбатан тугри муносабатни таркиб топтирмай туриб, иллатга карим курашиб, ИЖОбИЙ фазилатни шакллантира олмаймиз. Шу нарса маълумки, шахсда узаро бир-бирига ботик хусусиятларнинг яхлит бир тНзимини карор топтириш мумкин, холос. Мазкур жараёнда хусусиятлар тизимини шакллантиришнинг мухим шартларидан бири — бу Шт{СНИНГ марказий (асосий) муносабатларини таркиб топтиРИШјЩН иборатдир.

Шахс характерининг яхлитлиги, бус-бутунлиги муглак нарса эмас албатга, чунки инсоннинг асосий муносабатларидан бири бошка барча муносабатларни тула белгилай олгандагина характер муглак хусусият касб этади. Лекин шахснинг муносабатлари ижтимоий муносабатларининг акс этгирилишидан иборатлиги туфайли унинг муносабатлари билан характер хислатлари Уртасида зиддият суради. Бундан хулосага келган холда ипХСНИНГ характери нисбий жикатдан яхлитдир, дейишимиз мумкин, бирок унинг бир бутунлиги хам индивидуал, узиги хос хусусиятга эгадир. Яхлитлик нуктаи назаридан караганда, турли карама-карши хусусиятли шахслар каршиликлар окибатида харакатларда ва инсон „чулкида шундай холат Косил бУлади ва ижтимоий-ахлокий меъёрларни бузишини юзага келтиради. Бундай вазиятларда каракатдаги камчиликлар билан курашишнинг асосий йУли — бу шахс характеридаги карама-каршиликларни енгишга Урганишдир.

Характернинг ТУЗИЛИШИ баъзи хислатларининг узаро бОЕЛИКЛИГИ билан эмас, балки унинг яхлитлигига мутаносиб хусусиятлар билан тавсифланади. Характер Тузилишиктиутг каторига уларнинг чу.рлик даражаси киради ва Ша,ХСНИНГ асосий муносабатлари билан белгиланади. Инсоннинг бошка одамларга, жамоага, мехнатга нисбатан фидоий муносабатда бУлишида белгиланувчи хусусиятлар чуъоррок хусусиятлар дейилади. Мазкур мезонга караб шахсларнинг фаркланишини юзаки тасаввур килмаслик керак, чунки инсонга бериладиган тавсифнома симтомокомплексларни таъкидлаб Утиши билан чекланмаслим лозим. Акс колда шахснинг психологик киёфасининг тавсифномаси: биринчидан, симтомокомплексларни чуюррок ЖОЙЈТШмрИШНИ, иккинчидан, муайян даражада чукуррок мужассамлаштиришни, учинчидан, бир 03 юзакирок тизимни ажратишни такозо килаДИ.

Характер тузилиши хусусиятлари жумласига фаоллик ёки характер кучи киритилади ва шунга асосан инсонлар кучли хамда кучсиз характррдурдарига ажратилади. Шунингдек, характер тузилиши хусусиятлари таркибига• униТбаркарорлик ва узгарувчанлик даражаси хам киритилгандир. Характернинг баркарорлиги хам, Узгарувчанлиги хам МОСлШИШ фаолиятининг зарурий шартларидан хисобланади. Шахснинг характер хусусиятлари турлича турмуш шароитларида, каршилик килувчи вазиятга учрашига карамай, унинг хатги-харакатларини бошкаради. Шу боисдан инсон ташки вазиятга ботик бУлибгина колмасдан, балки ТЕШКИ вазиятни унинг шахсан узи яратади, шунингдек, максадга мувофиклаштиради.

Бундан ташкари, шахснинг турмушдага зарурий шароитларидан бири — бу характернинг муайян даражада пластиклигидир. Характернинг пластиклиги икки хил маъно касб этади. Характернинг пластиклиги унинг баркарорлиги сингари мухитга фаол таъсир утказишнинг шартларидан хисобланади. Иш-амаллари максадга мувофик ва фойдали кечиши учун улар Узгарувчан ташки шароитга М0СЛаШИШлари лозим. Характернинг пластиклиги, мустахкамлиги уни шакллантиришининг зарурий шарти саналади. Характернинг баркарорлим, пластиклиги узига хос индивидуал хусусиятга эга бУлиб, уни тузилишининг хислати сифатида мужассамлашади.

Характер хусусиятларининг кучи ва баркарорлилиги марказий тизимга боюликлигига биноан муайян даражада шахс муносабатларининг мазмуни билан белгиланади. Бирок улар муносабатлар мазмунига боглиуџмгига карамай, банан юзаки хусусиятга хам эга бУладилар.

4. Характернинг таркиб топиши

Психологияда ирсият билан характерининг муносабати турисида ХИЛМа-ХИ-л карашлар мавжуддир (Кречмер, Шелдон ва бошкалар). Аксарият психологларнинг эътироф этишларича, организмнинг наСЛИЙ хусусиятлари характер хислатларининг пайдо бУлишидаги шартларидан бири кисобланади, холос. Манлумки характер хусусиятлари ирсиятнинг биологик конуниятлари билан эмас, балки ижтим0ий конуниятлар билан тавсифланади. Ушбу масалани ирсиятга ботаб тушунтириши гомозигот эгизакларни Урганиш оркали инкор килинади, чунки уларнинг наслий хусусиятлари айнан бир хилдир. Улар темперамент хусусиятлари бУйича тубдан Ухшаш бУлсалар-да, лекин характер хислатларига кура бир-биридан кескин Фарк киладилар. Шунинг учун характернинг ШаХС турмуш шароитига ботичигини: а) унинг физиологик асоси хам, б) ташки таассуротлар тизими туфайли вужудга келадиган шартли рефлектор функционал холати хам тасдиклайди.

Характер таркиб топиши муайян конуниятлар таъсирида амалга ошади. Характернинг кар бир Хис„латИ пиХС муносабатларига 60FJIV1k бУлса, улар уз навбатида ижтимоий муносабатлар билан белгиланади. Наслий хусусиятлари бир хил эгизакларда турлича ижтимоий мухитда хар хил характер хислатлари шаютланади. Шу сабабдан ижтимоий тузумни тавсифловчи кенг ижтимоий муносабатлар шахснинг ижтимоий типик хусусиятларигина эмас, балки характернинг индивидуал хусусиятлари (хислатлари) таркиб топишига хам катета таъсир Утказади. Ижтимоий муносабатларга бевосита ёки билвосита 60ЕЛИК тарзда, оилада, болалар ва мехнат жамоаларида хайрихохлик, Уртоклик, узаро ёрдамлашиш, хамкорлик, ёки аксинча, ЖОХИЛЛИК, золимлик, баджах,ллик каби шахслараро муносабатлар таркиб топа бошлайди. Оилавий мухит, ундам шахслараро муносабатлар, фарзандларнинг микдори, ёшидаги фарки, низоли вазиятлар кУриниши, ота-она муносабатига асосланган холда характернинг узига хос хусусиятлари ШЖЛЛанади. Болалар бор-касидаги, мактабдаги шахслараро муносабатлар кам характернинг максус хислатларини таркиб топтиради. Мехнат жамоаларида, норасмий турухларда хам характер хусусиятларида сезиларли Узгаришлар юзага келади. Илк ёШЈIИК даврида шаклланган характер хислатлари нИХ0ят даражада баркарор бУлиб, уларга айрим Узгаришлар киритиш жуда КИЙин кечади. Шахсда майлларнинг кондирилиши ёки кондирилмаслиги билан боглик ХОЛјда таркиб топган муносабатлар узининг мустахкамлиги билан ажралиб туради. Характер хислатларининг чукурлиги, баркарорлиги, доимийлиги куп жихатдан шахс муносабатларининг онглилик даражасига боглик. Инсоннинг хакконийлик, межнатсеварлик хислатлари тасодифий таркиб топмаган бУлиб, унинг онгли карашларига, ишонч акидаларига мос тушса, у холда хар кандай КиЙИН холатларда хам намоён бУлаверади. Мамлакатимиз фукаролари характерининг кучи ва мустахкамлиги уларнинг истиклол нашидасидадир ва ватанпарварлик юксак хис-туйгусидадир. Шундай КИЛИб, психиканинг индивидуал сифат хусусиятлари шаХСНИНГ ижтимоий-типик муносабатлари билан ошилган такдирдагина характер хислатларини белгилаш, тавсифЛтП имконияти вужудга келади. ПСИХИКанИНГ индивидуал хусусиятлари орасида темперамент хусусиятлари алохида ахамият касб этади. Чунки характер билан темпераментнинг узаро муносабати уларнинг физиологик асослари билан белгиланади. Характер хусусиятларининг ташки жихатдан намоён бУлиб, айнан шу тарзда муайян вакт мобайнида кечиши динамик хусусият дейилади. Характер хислатларининг динамик хусусияти темперамент хусусиятларига борликдир. Ана шу холатга мувофик равишда темперамент хусусиятлари хам, характернинг маьлум хислатларининг вакт давомида ташки намоён бУлиши хам темперамент типига бОЕЛИК.

Тараккиёт ва тарбиянинг ижтимоий шароитлари хамда уларнинг психиканинг ирсий индивидуал хусусиятлари билан узаро муносабати характер хислатларини тУрридан-тУъри тавсифламайди, балки шахснинг фаолияти оркали белгилайди. Унинг фаолиятига тааллукли айнан бир хил ИЖТИМОИЙ шароитда хам худди шу бир хил ирсий хусусиятларидан турли характер хислатлари шаклланади. Худди шу боисдан характернинг ривожланиши шахснинг фаол фаолияти жараёнида унинг хатги-харакатларига 60ЕЛИК тарзда амалга ошади. Характернинг таркиб топишида фаол фаолиятнинг роли шундаки, худди шу фаол фаолиятида характернинг ифодалайдиган каракатнинг индивидуал узига хос усуллари таркиб топади. Каракат усулларининг автоматлашуви муайян динамик стереотип косил КИЛИНИШИ билан бОЕЛИК шартли рефлектор функционал холатнинг махсуласидир. Автоматлашувининг бир неча турдаги психологик механизмлари мавжуд бУлиб, улардан  бири — бу одатлардир. Характер хислатлари таркиб тонишининг мухим шартларидан бири — бу хислатларни зарурий хатги-харакатларда чидам билан машк килишдан иборатдир.

Характернинг таркиб топишида таклидчанликнинг роли капа бУлиб, каракат усуллари автоматлашувининг бош манбаи хисобланади. Таркиб топиш жараёнида таклидчанликнинг ахамияти куп жихатдан ифодали хатги-харакатларнинг шахс эмоционал (хиссий) кечинмаларига таъсири билан белгиланади. Таклидчанлик хатги-харакат намунасига таклид килиш учун мУлжалланган шахс муносабатлари томонидан мотивлаштирилгандагина характер хислатлари шакллантиришнинг шартига айланади.

Характернинг шаклланишида муайян психик фаолиятга ЮЛИТ объектив ва субъектив майллик тарзидаги кУрсатма бериш (установка) психологик механизм негизида юзага келган автоматлашиш мухим ахамият касб этади. КУрсатма (установка) одатларидан фарми Уларок, муайян харакатларга тайёр туришгина бУлиб колмай, балки билиш жараёнларига, киссий ва иродавий реакцияларга хам тайёр туришликдир.

Характернинг косил бУлишида низоли вазиятлар алокида ахамият касб ЭТади. Характер факат мураккаб ва кескин вазиятларда (шароитларда) ёркин намоён бУлибгина колмасдан, балки мазкур холатларда у таркиб хам топади. Одатда, характер хислатларининг Узгаришидаги индивидуал фарклар шахснинг низоли вазиятлардан чиКиш учун кандай йул-йурик топишига ботик, бинобарин, инсон шароитдан келиб чикиб, кандай хатги-харакатни амалга оширишга карор килади. Шундай килиб, шахс узининг бугун хаёти ва фаолияти давомида уз хатти-харакатлари, одатлари билан уз характер хислатларини узи яратади ва уларни бошкаришга одатланади.

5. Инсон характери ва шахс камолоти

Инсон характерини таркиб топтиришнинг мухим омили тарикасида вазият (ситуация) етакчи роль Уйнайди ва регуляторлик функциясини бажаради. Бизнинг фикримизча, вазият голо к&шсгимул, жуфт детерминатор, Ошмеханизм сифатида узлуксиз рухий холатлар (кайси мухитда бУлишдан катьи назар) вужудга келиб туришини таъминлаши мумкин. Вазиятлар экстремал (фавкулодда), казусли (тасодифий), казуал (сабабий) каби куринишларга эга бУлиб, уларнинг хар кайсиси узига хос хусусиятлари билан узаро муайян даражада ажралиб туради.

Экстремал вазиятлар ё табиий омиллар, ходисалар таъсири, натижаси мохиятидан келиб чикиб, офатлар, ларзалар, табиатнинг ИНЖИКликлари, мУьжизалари, дахшатли кучлари шаклида намоён бУлиши, вужудга келиши, кечиши ва ривожланишидан иборатдир. Индивиднинг муайян даражада уюшган гурух (этник бирлик)нинг муносабати характерологик хусусиятларнинг шаклланишига зарур объектив Ва субъектив чулай шароитлар яратилишига имкон яратади. Вазиятлар узининг мохияти билан расмий ёки норасмий гуруџар, махсус мугахассислар томонидан уюштирилиши хам мумкин (харбий машклар ва хоказо). Уларнинг акс садосига нисбатан жавоб реакцияси (гохо акция) сифатида вазиятларнинг катнашчилари муносабати уларнинг характер хусусиятларида ифодаланади. Кутилмаган фавкулоддаги вазиятлар каторига психотерапенгик таъсир утказиш, гипнотик холатга келтириш, онгсизликка тушириш окибатларида бир «лама рухий таъсир Угказиш хамда таъсирга берилиш (диада, триада, полиада) натижасида уга иш0нч бИЛДирИШ туфайли таъсир доирасига кириб колиш миллий характернинг кучлилиги ёки кучсизлигини намойиш килади.

Мазкур вазиятлар каторига алкоголизм, наркомания, таксикомания холатларидан онгсиз идеомотор харакатларга тортилганлик, инсоний киёфадан хайвоний хирсларга угиш, фикрларни узатишда Опол нуксонларга йУл Фиш, Узини узи онгли равишда бошкариш (гурухий жипслик) имкониятини йУкотиш жараёнлари шулар жумласидандир.

Субъектив максадни амалга оширишга йУналтирилган сунъий вазиятлар хам характерологик хислатларни синап.ща мухим объект сифатида хизмат килади (масалан, шижоат, эхтирос, стресс, аффект).

1.       Казусли (тасодифий) вазиятлар инсон хаёти ва фаолиятида аложида ахамият касб этиб, унда ишонч, катьиятлик, баркарорлик, мустакиллик, таъсирга берилувчанлик каби хислатлар ёки иллатлар устуворлиги камда баркарорлиги хакида маыумот олишга замин хозирлайди.

Бундай вазиятларни келтириб чикарувчи омиллардан бири — бу толерантликнинг вужудга келиши билан нейрофизиологик, психофизиологик механизмлардан иборатдир. Бизнинг таъбиримизча, уни келтириб чикарувчи омиллар, асосан, икки кутбга тааллукли бУлиб, бири тасодифий, ёндош Озгатувчилар таъсирида юзага келиб, толерантликка асосланади, иккинчиси эса ички «овчилар «реакциялар» («акциялар») оркали ифодаланиб, купрок субъектив омиллар махсули хисобланади, армоннинг хар хил шањллари функциясини бажаради. Омадлилик худи шундай рухий ходисаларни вужудга келтиради, шахснинг (этник бирликнинг, жамоанинг) фаолликка ундовчи узлуксиз хатги-харакатлар к&шсгимул вазифасини муваккат бажаришга КИРИШИШИ мумкин. Биринчи холатда шижоат каракатлантирувчи механизм ролини бажарса, иккинчисида эса ушалган эзгу ният, ички рухий ралаён, тугилаётган фикрларнинг «жанги», уларНИНГ узаро карама-карши таяНЧ нукталарига эга эканлиги хал КИЛУВчи стимул функциясини ижро этади. Шахслараро муносабат негизидан келиб чирогвчи муваффакият ва муваффакиятсизлик, омадлилик ва омадсизлик кабиларни вужудга келтиради. Масалан, талабанинг юкори баллга эришганлиги уни янада илхомлантиради, курсдошида эса икки хил хусусиятли кечинмани юзага келтириб, бир томондан хохиш, иштиёк, илом, эзгулик хис-туйгуларининг кучайишига рлиб келади. Иккинчи томондан эса тйрилик иллати индивидни (шахсни) фаоллик сари етаклайди.

2.       Каузал (сабабий) вазиЯТНИНГ пайдо бУлиши субъектив кечинмалар, манбалар негизи билан уйгунлашиб, хилма-хил эхтиёжлар, мотивлар, эгоистик ёки альтуристик позициялар, туб маънодаги фидоийлик намунасининг сабабий борликдињчар (детерминаторлар) махсули устига юрилади. Ватанпарварлик туйЕуси инсонни (гурухни, жамоани) ижодий изланиш сари етаклайди, баркарор харакатлантирувчи кучларни вужудга келтиради, пухта механизмлар узлуксизлимни таъминлашда иштирок этади. Конуниятлар маънавий жихатдан ЭХИРИШИ, янгиларини очишга интилиш, муайян назариялар яратишга иштиёклилик ТУЕИЛИШИ хам жисмоний, хам шахс (гурух) олдига истикбол максадлари режаларини Ояди.

Онтогенезнинг муайян конуниятлар асосида кечишини таъминловчи омиллардан бири бу шарт-шароитларнинг мавжуштигидир. Юкоридаги таснифга караганда, шарт-шароитларни Узининг шакли, мароми, мохияти, омилкорлиги, окиллиги сингари хусусиятлари билан объектив, субъектив, моддий, маънавий турларга ажратиш мумкин:

— объектив шарт-шароитлар табиат конунлари, борликнинг муьжизалари, биоритмика, табиий заруриятлар мавжудлигини ифодалайди; — субъектив шарт-шароитлар шахслилик; шахслараро муносабат, микро, макро ва мизе мухитдаги ижтимоий психологик, коммуникатив, интерактив, перцептив таъсирлар хамда узаро таъсирларнинг муайян маромларига риоя килишлиги билан тавсифланади;

— моддий шарт-шароитлар инсон камолоти учун энг зарур ашёлар, воситалар, жисмлар, куроллар билан таъминлангандагина максадга мувофик индивидуал ёки хамкорлик хатги-№ракатлари амалиётда карор топиши мумкин.

Семинар машрулоти учун мавзулар

1.  Характер хакида умумий тушунча.

2.  Характернинг физиологик асослари.

3.  Характер тузилиши назариялари.

4.  Характер ва шахс.

Адабиётлар

1.  Ковалев А.Г. Психология личности. —М.: 1970.

2.  Ковалев А.Г., Мясишчев В.Н. Психологические особенности человека. — Л, ЛГУ, 1975.

З. Левитов Н.Д. Психология характера. —М.: 1969.

4. Немов РС. Психология. Книга 1. —М.: 2002,


м БОБ. КОБИЛИЯТЛАР

1. Кобилиятлар турисида тушунча

Харидор дУконда товарларни куздан кечираётиб, бир хил матодан тайёрланганига карамай, уларга хар хил бахо беради, бир тикувчини мактайди, иккинчисига эса эътирозлар билдиради. Шунингдек, уларга баъзи бир таклифлар беради, ташки куриниши бежирим бУлиши, чидамлилиги ОШИШИ турисида мулохазалар юритади, яъни улардан бириси кониктиради, иккинчиси эса ижобий бако олиш имкониятидан махрум бУлади. Талабалар хар хил турдаги танловларда, олимпиада ва универсиадада иштирок этадилар, улардан биттаси муваффакиятга эришади, хатто РОЛИбликни кулга хам киритади. Бу психологик ходиса ёки вокелик нимадан далолат эканлигини аНИУЏКТШ оркалигина билим даражаси, кобилият кУрсаткичи, муваффакият механизми, малака ёки кУникмалар баркарорлиги юзасидан мулохаза юритиш мумкин, холос.

Кобилиятлар тУгрисида умумий тушунчани вужудга келтириш учун уларга алокадор омиллар, таркиблар бУйича айрим маълумотлар кел- тириш максадга мувофик: а) кобилиятлар шахснинг психологик хусусиятлари эканлиги; б) мазкур хусусиятларга билим, куникма, малака орттириш борлик; в) ушбу хусусиятларнинг узи бутим, куникма ва малакаларга тааллукли эмасдир. Юкоридаги воке.ликларнинг таллилидан келиб чикилганида, товарга берилган бахо, танловлардаги муваффакиятли ёки муваффакиятсиз иштирок этишга асосланиб, шахсларнинг кобилиятлари юзасидан катьий карорга келиниши мумкин эди. Психологик тадкикотларнинг кУрсатишича, олий таълим жараёнида Узлаштириш кУрсаткичи бУйича «Уртамиёна» талаба кейинчалик ижобий томонга Узгариши, бошка соха (тармок)да юксак натижаларга эришиши, капо мутахассислигига ёндош ихтисосликда узини кУрсатиши мумкин. Таьлим ва ижтиМоий турмушда у№сиз, «яроксиз» деб бахоланган инсонлар кейинчалик бирон-бир соканинг етакчи мутахассиси сифатида элга танилиши, юкори лавозим эгаллаши, тадбиркор шахс сифатида камол топиши ходисаси тажрибада куп учрайди. Шунинг учун билим, кУникма ва малакаларни эгаллаш (Узлаштириш) жараёнида кобилиятлар намоён бУлса-да, лекин улар билим, куникма, малакаларга бевосита тааллукди эмасдир. Худди шу боисдан, улар бир-бири билан узаро муносабат ва нисбатан нуктаи назардан тамил килинганида кобилиятлар билан билимлар, кобилиятлар билан кУникмалар молият, мазмун, маъно жихатидан бир-биридан тафовут килади. Ушбу психологик ходиса образлирок килиб тушунтирилганида, билим кУникма, малака машкданиш туфайли эгалЛЕТНИЛЩIИГаН аник вокелик деб тасаввур килинса, кобилиятлар шахснинг рухий оламидаги хали рУёбга чикмаган имкониятидир. Масалан, талабанинг Укишга кириши у мутахассис сифатида касбий камолот учун имконият тарзида гавдаланиши каби (унинг интилиши, объектив ва субъектив мухит, саломатлиги ва бошкалар), шахснинг кобилиятлари касбий билим, кУникма ва малакаларни эгаллаш учун имконият тарикасида намоён бУлади. Касбий билим ва кУникмалар эгалландими ёки йУкми, имконият рУёбга чикдими ёки ушалмаган орзу сифатида колиб кетдими — буларнинг барчаси купгина омилларга ва шароитларга боњтикдир. Масалан, атроф-мухитдаги одамлар фила, мактаб, мехнат жамоаси аъзолари, жамоатчилик) шахснинг у ёки бу бИЛИМ хамда кУникмаларни эгаллашга манфаатдорлиги, укиш, УргаТИШГа муносабати, уларни ташкил КИЛИШ ва мустахкамлашга нисбатан масьулият кис КИЛИШ кабиларнинг барчаси — имкониятнинг рУёбга чикариш, унинг вокеликка айлантиришнинг кафолатидир. Психологиянинг методологик асосининг кУрсатишича, кобилиятлар — имкониятлар тизимидан ташкил топган бУлиб, у ёки бу фаолиятидаги зарурий махорат даражаси хакикат хисобланади. Инсонда намоён булаётган тасвирий санъат кобилияти унинг рассом сифатида шаклланишига кафолат бера олмайди. Рассомликни эгаллаши учун махсус таълим берилиши, табиатга Узгача муносабати,. идрок килиш хаёлоти, шахсий фазилати, саломатлиги, матолар, мУйкаламлар, бУёмар, мослама асбоблар ва бошкалар мухайё бУлиши лозим. Таъкидлаб Угилган воситалар, шарт-шароитларсиз тасвирий санъат кобилиятлари тараккий этмай турибок, ил кУринишидаёк суна бориши мумкин. Ижимоий-тарихий тараккиёт палласида бундай ходисалар сон-саноксиз бУлиб Угганлиги кеч кимга сир эмас, албатта.

Психология Фани кобилиятлар билан фаолиятнинг мухим жабкалари бУлмиш билим, куникма ва малакаларнинг айнан бир нарса эканлигини рад этар экан, уларнинг бирлигини эътироф килади. Шунинг учун кобилиятлар факат фаолиятда рУёбга чикади, лекин шунда хам айнан шу кобилиятларсиз амалга оширилиши амри махол фаолият кУринишларидагина акс этади, холос. Агар шахс расм соЛИШГа кали Урганмаган бУлса, мабодо у тасвирий фаолиятнинг малакаларини уддалай олмаса, унинг тасвирий санъатга нисбатан кобилиятлари юзасидан мулохаза юритишга урин хам йУк. Буларнинг барчаси бУлгуси рассомнинг иш услуби, усуллари, рангга муносабатларини канчалик тез ва осон узлаштиришида хамда борликдаги гузалЛИКНИ идрок килиш, тасаввур этишида тага келади.

Талабада касбий билим, куникма ва малакалар тизими, уларнинг баркарорлиги, ШЕКЛЈШНГаН шахсий иш услублари мавжуд эмаслигига асосланиб, уларни жиддий текшириб, ташхис килмасдан туриб, шошилинч тарзда унда кобилиятлар йУк деган хулоса чикариш олий мактаб Укитувчисининг опол психологик нуксони лисобланади. Болалик даврида у ёки бу кобилиятларнинг атроф-мукитдаги одамлар томонидан тан олинмаганлиги, кейинчалик худди ана шу КОбИЛИЯТлари туфайли жаконда муносиб шон-шухрат КОЗОНИШГа мушарраф булган жуда куп алломаларнинг номи оламда машхур, чунончи, Альберт Эйнштейн (нисбийлик назарияси асосчиси), Николай Лобачевский (янги геометрия йУналиши асосчиси) ва бошкалар Укишида гениал олим бУлиб вояга еТИШИШИ далолатномаси йУк эди.

Кобилиятлар билим, кУникма ва малакаларда акс этмайди, балки уларни эгаллаш динамикасида намоён бУлади. Фаолият учун зарур булган билим ва кУникмаларни Узлаштириш жараёнида юзага чикадиган фаркџар, кобилиятлар мулохаза юритиш имконини беради.

Демак, циХСНИНГ фаолиятини муваффакиятли амалга 0Шщ)ИШ шарти хисобланган, бИЛИМ куникма ва малакаларни эгаллаш динамикасида юзага чикадиган фаркларда намоён бУладиган индивидуал психологик хусусияти кобилиятлар дейилади. Ушбу хусусиятни аниџаш учун баъзи бир омилларни тамил Килиш максадга мувофик; а) шахснинг муайян сифатлари йигиндиси белгиланган вакг оралимда эгаллаган фаолияти талабларига жавоб берса, унда мазкур фаолиятга нисбатан кобилияти мавжуддир; б) инсон шундай холатларда фаолият талабига жавоб бера олмаса — психологик сифатлар, яъни кобилиятлар мавжуд эмасдир (жуда заифдир). Лекин бундай хусусиятли шахс куникма ва малакаларни эгаллай олмайди деган маъно англатмайди, бирок уларни ЭГШТЈТШ вакти чузилиб кетади, холос.

Шундай килиб, кобилиятлар индивидуал-психологик хусусиятлар бУлиши билан бирга: а) уларни шахсларнинг мавжуд бошка хусусиятларига, характер фазилатларига, киссий кечинмаларига ва бошкаларга карама-карши ФИШ мумкин эмас; б) шунингдек, кобилиятларни шахснинг мазкур хусусиятлари билан бир каторга }ФЙИШ, уларни айнийлаштириш хам нуксонларни келтириб чикаради. Шуни таъкидлаги жоизки, мулохаза билдирилган сифатлардан баъзи бири ёки уларнинг ЙИРИНДИСИ фаолият талабларига жавоб бера олса ёки уларни таъсирида вужудга келса, у холда шахснинг мазкур индивидуал хусусиятларини кобилиятлар деб аташ ИМКОНИЯти турилади.

2. Кобилиятларнинг сифат ва микдор тавсифи

Психологияда кобилиятлар индивидуал-психологик хусусиятлар сифатида тавсифланади ва бунинг асосида бир инсоннинг бои-Т1ф инсондан тафовугланадиган хислатлари, фазилатлари ётади. Шунинг учун хар бир шахсдан бир хил натижа, бир хил сифат кутиш мумкин эмас, чунки инсонлар уз кобилиятлари бУйича бир-бирларидан муайян даражада Фарк киладилар, бинобарин, улар Уртасида фарклар сифат ва микдор жихатидан бир талай бУлиши мумкин. Кобилиятларнинг сифат тавсифи шахснинг кайси индивидуал-психологик хусусиятлари фаолият муваффакиятининг мажбурий шарти тарикасида хи:змат Килишини англатади. Уларнинг микдори тавсифи эса фаолиятга уфйиладиган талабларга LLklXC томонидан кай йУсинда бажариш имконияти мавжуд.лигини билдиради, яъни мазкур инсон бошка одамларга караганда малака, билимлардан нечоглик тез, енгил, пума фойдалана олишини намойиш килади.

Кобилият хусусиятларининг сифат жихатидан талкин КИЛИНИШИда, биринчиДан, максадга турлича йУллар оркали эришишга имкон берувчи «Узгарувчан микдор» туплами тарикасида, иккинчидан, фаолият муваффакиятини таъминловчи шахснинг индивидуал психологик хислатл,• м (фазилатлари) мураккаб мажмуаси куринишида гавдаланади. Масалан, факультет деканати ва Укитувчилар жамоаси томонидан юксак ташкилотчилик кобилиятига эга деб бахоланган lV курс бошлири («оксоколи») Махкамда мана бундай психологик хусусиятлар мажмуасини куриш мумкин, чунончи, ташаббускорлик, талабчанлик, мехрибонлик, эътиборлилик, кузатувчанлик, тенгдошларини ташхис кила олишлик, кашфиётчилик, жавобгарлик, камдардлик, жозибадорлик, камкорлик, самимийлик, киссий яКинлик кабилар. Махкамнинг кобилиятини бошка ташкилотчилар КОбИлияти билан киёсланганда кулами кенг, мохияти чуюјр булиш билан бирга, балки Узининг сифати билан хам ажралиб туради. Худди шу факультетнинг IIl курс 60ШЛИЕИ  Аджам хам таи.ЖИЛОТЧИ, уддабурон Ша,ХС, лекин фаолиятни амалга ошириш, Узгаларга таъсир курсатиш мутлако ботика омилларга асосланади. Шунинг учун таШКИЛОТчилик кобилияти бошка психологик хислатлар мажмуасини (туркумини) ташкил килади, чунончи, заифларга нисбатан шафкатсизлик, жамоа аъзоларига тазйик Угказишлик, уддабуронлик, амалпарастлик, мактанчоклик ва бошкалар.

Келтирилган мисоллардан кУриниб турибдики, у ёки бу фаолиятни амалга оширишда узаро Ухшаш ёки бир-бири билан фарџанувчи турлича кобилиятлар туркуми (мажмуаси, бирикмаси) иштирок этиши мумкин экан. Бу психологик ходиса тахлили оркали шахс кобилиятларининг мухим жабхалари яккол кузга Таи_шаНЩЩ, жумладан, шахсдаги бир хислатнинг Урнини бошкаси босиши (компенсация килиши, лотинча compensatio урнини босиши, мувофиклаштириш маъносини билдиради) вужудга келади, бунинг учун инсон узи устида сабр-токат, чидам билан межнат Килиши туфайли юксак кУрсаткичларга эриша олади.

Шахснинг кобилиятида мавжуд бУлган Урнини босиш (компенсатор)лик имконияти эшитишдан малрум инсонларни махсус Укитиш оркали рУёбга чикади. Хаётда кур мусикачи, артист, шоир, рассом, мухандис ва бопща шу каби касб эгалари етишиб чикканлиги куп учрайди. Хатто эшитиш кобилияти паст ёки умуман йУклиги хам касбий мусикавий кобилиятининг ривожланишига кескин халакит бермаслим мумкин. Бу психологик кодиса (бир кобилиятни бошка кобилият ёрдами билан Устириш, яъни комплексаторлик хусусияти) хар бир шахс учун касб танлаш ва кайта касб танлаш (иккинчи ёки учинчи касбни эгаллаш иштиёки) сокасида мислси3 кенг Оламдаги имкониятларни очади. Ушбу вокеликни тасдичювчи катор мисолларнинг узида силлик дурадгор мохир тикувчи бУлиши; Йирик фан алломаси йирик санъаткор, етук спортчи эканлиги учраб туради. Кобилиятли шахслар ижтимоий турмушнинг турли сохалари хамда жабхаларида уз урнини топа оладилар хамда юксак ютукларга эришадилар, ,хатго бир неча фаолият турида текис муваффакиятлар козониш хам мумкин.

Кобилиятларнинг МИКДОРИЙ тавсифи ва уларни улчаш муаммоси психология фанида узига хос ривожланишнинг тарихий угмишига эга. Хозирги даврда фаннинг мумтоз психологларига айланган Спирмен, Пермен Кэттелл ва бошкалар XIX асрнинг охирлари ва ХХ асрнинг бошларидаёк муайян ихтисослар учун касб танлашни илмий асосда йУлга фиш заруриятидан келиб чикадиган талаблар тазйикида юртларида сабок олаётган шахсларнинг кобилият даражасини аниклашга киришдилар. Уларнинг тахминларича, инсоннинг лавозимига лойиџиги, унинг мехнат фаолиятига лаёкати, шунингдек, олий Кув юртларига, харбий хизматга, ралбарлик мартабасини эгаллашга нисбатан лаёкатларини аНИУЏКШ] имконияти мавжуддир. Утган асрда кобилиятларни Улчаш усули, мезони тарикасида амий истеъдод тестлари ИШЛаб чиКилди ва АКШ, Буюк Британия каби мамлакатларда Укувчиларни саралаш, харбий хизматга зобитларни танлаш, ишлаб чикаришда рахбарлик лавозимига тавсия килишда фойдаланилди. Хатто Булок Британияда университетга кириш хуоини берувчи тест синови тизими хам яратилди. «Аклий истеъдод» тестлари балл ёки очколар билан бахоланиб, ечимга сарфланган вактни хисобга олиб, натижалар ЙИГИнди холига келтирилар эди. Масалан, Буюк Британия мактабларида 1 ёшли Усмирга бериладиган тест куриниш: «Пётр Жемсга караганда баландрок,- Эдвард Петрдан пастрок, Ким хаммадан кура баландрок?» ва танлаган жавобнинг тагига чизиб кУйиш талаб килинади: 1) Пётр, 2) Эдвард; З) Жеймс; 4) «айта олмайман». Бошкачарок тестлар берилган бешта суздан бошкаларига ушамаганини синалувчи танлаб олиш керак: 1) кизил, яшил, КУК, сарик; 2) ёки, аммо, агар, хозир, гарчи ва шу кабилар. Тестлар мураккаблиги ортиб бориш тамойили бУйича «Тестлар батареяси» тизими яратилади. Тестлар тузилиши бУйича факат сУзлардан иборат (вербал) синовлар билан чекланмасдан, балки турлича МОХИЯТЛИ «лабиринтлар» (юноша labyrinthos — чигал холат, мураккаб, чалкаш маъносини билдиради), «бошкотирма» ва шунта ухшаш синовлар киритилади.

Одатда, синалувчилар «Тесглар батареяси»ни бажариб бУлганларидан сунг натижалар хисоблаб чикилади ва уларда «аклий истеъдод коэффициенти» (инглизча intellectual quotient, lQ сузидан олингандир) аниманади. Мисол учун, 11,5 ёшли Учувчи тУплаган балларнинг уртача ЙИМНДИСИ 120 га тенг бУлиши лозим. Бунда 120 балл тУплаган кар кандай текширилувчи 11,5 ёшида «акл ёшига» эгадир. Худди шу йУсинда «амий истеъдод коэффициенти хисоблаб чикила-

Синалувчининг аклий истеъдоди коэффициенти. lQ = акл ёши Х 100

Синалувчининг какикий ёши.

Мабодо тест синовда 11,5 ва 14 ёшли Усмирлар 120 очко тУплаган бУлсалар, у холда текширилувчиларнинг «ам ёши» ll,5 га тенглаштирилса, куйидаги холат юзага келади:

lQ биринчидан синалувчи = 11,5 Х 100 —109,5; 10,5

1Q иккинчидан синалувчи 11,5 Х 100 = 82,1.

Мазкур йУналишнинг намояндаларининг эътироф этишларича, «амий ИСТУЩОД коэффициенти» кандайдир Узгармас мезон сифатида «умумий интеллектни» (инглизча general intelligence) рУёбга чикариш имкониятига эгадир. Шуни таъкидлаш жоизки, «аклий истеъдод коэффиценти» назариясида бахсли жабхалар мавжудким, бунда шахснинг аклий кобилиятлари намоён бУлади. Рус психологи Л. С. Виготский юкоридаги назарияга уз эътирофини билдирган холда икки боскич, яъни «энг цин тараккиёт зонаси», «актуал фаолият зонаси» оркали КОбИЛИЯТНИ тури аниклаш мумкинлигини курсатиб берган эди.

Хозирги замонда фланаётган тест синовлари Утмишдошларидан куп жихатдан ажралиб туради, лекин купинча хотира махсулларини очишга хизмат КИЛДИ, ижодий тафаккур натижалари эса диккат марказидан четда колиб КетИШ холлари учрайди.

З. Кобилиятлар тузилиши

Шахс эгаллаши шарт хисобланган фаолият, у хох таълим, хох мехнат, хох Уйин, хох спорт бУлишидан катьи назар, унинг бИЛИШ жараёнларига, аклий хислатларига, киссий-иродавий жабхаларига, сенсомотор сохасига, характерологик хусусиятларига муайян талаблар Ояди ва уларнинг хамкорликдаги саъй-харакати туфайли муваффакиятларга эришилади. Психологик маыумотларга караганда, инсондаги юксак кУрсаткичга эришган сифат харчанд устуворликка эга бУлмасин, у талабларни кондириш имкониятига эга бУлмайди. Айрим лолларда алохида намоён бУлган психик хусусият (хислат) фаолиятининг юксак махсулдорлиги ва самарадорлигини таъминлаш курбига эга, у кобилиятлар уддалай оладиган имконият билан баб-баравар куч “вват тарикасида вужудга келади, деган фараз узини окламайди. Шунинг учун кобилиятлар мураккаб тузилишга эга бУлган психик сифатлар (хислатлар) мажмуасидир дейиш жуда Уринлидир.

Кобилиятлар сифатида рУёбга чикадиган психик хислатлар мажмуасининг тузилиши яккол ва алохида фаолият талаби билан белгиланганлиги туфайли хар кайси турдаги фаолиятлар учун узига хос тарзда Филиши турган гап. Бунинг учун айрим мисолларни тамил килиб утамиз:

1)       математик кобилият: математик материалларни умумлаштириш, мулохаза юритиш жараёнини кискартириш, математик иш-амалларни камайтириш, масалани идрок КИЛИШ билан натижаси Уртасида алока Урнатиш, тугри ва тескари фикр юритишдан енгил Угишлик, масала ечишда фикр юритишнинг эпчиллиги кабилар;

2)       адабий кобилият: нафосат хисларининг юксак тараккиёт даражаси, хотирада ёркин кУргазмшти образларнинг жонлилиги, «тил зекни», бехисоб хаёлот, рухиятга кизиу№увчанлик, узи ифодалашга интилувчанлик ва бошкалар. Ажратиб кУрсатилган кобилиятлар таркибидан кУриниб турибдики, математик ва адабий кобилиятлар узаро бирбирига Ухшамаган талаблари билан тафовутга эгадир. Бундан шундай хулоса чикариш мумкинки, педагогик, мусикавий, техник, конструкторлик, тиббий кобилиятлар ва шунга Ухшаш кобилиятлар тузилиши махсус хусусиятга эга бУлиб, касбий ахамият касб этиши мумкин.

Яккол кобилиятлар тузилишини ТтПКИЛ килувчи шахснинг мслатлари, фазилатлари орасида устуворлик килса, айримлари ёрдамчилик вазифасини бажаради. Маьлумки, педагогик кобилиятлар тузилиишда етакчи хислатлар сифатида педагогик одоб (такт), болаларни севиш, Укувчилар жамоасини ТтпКИЛ килиш ва уни бошкариш, кузатувчанлик, талабчанлик, билимларга чанцоклик, билимларни узатишга укувчанлик ва шунга Ухшашлар тан олинади. Укитувчилик кобилиятининг ёрдамчи (кушимча) фазилатларига Оидагилар киради: артистлик, нугкий кобилият, диккатни таксимлаш, академик кобилиятлар ва хоказо. Педагогик кобилиятларнинг етакчи (асосий) ва ёрдамчи (Огимча) таркиблари, жабхалари таълим жараёни муваффакиятини таъминлайдиган бирликни (бирикувни) юзага келтиради хамда Укитувчи шахси билан 60FJWTk бУлган хамкорлик индивидуал фаолиятини ташкиллаштиради. Кобилиятлардан муайян даражада умумий ва торрок маънода махсус сифатларни ажратиш оркали маълум туркум тизимини юзага келтириш мумкин. Бундан келиб чиккан колда кобилиятлар гурукига ажратиш максадга мувофик. Умумий кобилиятлар (сифатлар) махсус кобилиятларга (сифатларга) зид тарзда ТщИН килиш мумкин эмас. Шахснинг умумий кобилиятлари уларни лосил килувчи омиллар яккол психологик ходиса ёки вокеликдир. Махсус кобилиятлар кулам жилатдан торрок бУлищига карамай, чу.ррок мохиятни Узларида мужассамлаштиради.

Рус олими И. П. Павлов уз таьлимотида « бамий», «фикрловчи», «урта» типларга ажратилган шахсларнинг ана шу учта типдан бипасига тааллукли эканлигини тавсифлаб беради. Муаллиф ушбу типологияни яратишда олий нерв фаолиятининг биринчи ва иккинчи сигнал тизимидан иборатлиги тУррисидаги таълимотига асосланади. Биринчи сигналлар ва иккинчи сигналлар тизими эса образлар хакида сузлар оркали сигнал беришдан иборатдир. Иккинчи сигналлар тизими И. П. Павлов томонидан «сигналларнинг сигнали» деб номланган эди. Ушбу типологияни осонрок килиб Ђ'йидагича тушунтириш мумкин:

1)       шахс психик фаолиятида биринчи сигналлар тизимининг сигналлари нисбатан устунлик килса инсон «бадиий» типга тааллуклидир;

2)       мабодо «сигналларнинг сигнали» нисбатан устувор бУлса — бу шахс «фикрловчи типга» муносибдир;

З) агарда жар иккала сигналлар аралашиб кетган бУдса (бирортаси-


нинг устунлиги сезилмаса) — бу инсон «Урта типга» мансуб одамдир.

4) Типологиянинг узига хос томонлари кискача ифодаланганда ёки тавсиф килинганида Ю'йидагилар намоён бУлади:

1.        «Бадиий тип» учун бавосита таассурот, таассуротлар, жонли тасаввур, Еркин идрок, кис-туйгулар (эмоциялар) натижасида вужудга келадиган образларнинг ёркинлиги хосдир.

2.        «Фикрловчи тип» учун мав»мларнинг, мантикий тизилмаларнинг, назарий мулохазаларнинг, методологик муаммоларининг устунлиги мувофикдир.

Бадиий типнинг мавжудлиги аклий фаолиятнинг заифлиги ёки аклнинг етишмаслигини билдирмайди, лекин бу Уринда гап психикасининг образлари жабкаларини фикрловчи томонлари устидан нисбатан устуворлиги хакида борща, холос. Бирок шуни таъкиддаш жоизки, шахснинг иккинчи сигналлар тизими биринчи сигналлар тизимидан устунлик килади ва бу устуворлик мутлаклик хусусиятига эгадир. Маьлумки, инсонларнинг каёт ва фаолиятларида тил билан тафаккурнинг урни хал килувчи ахамият касб этади, ШиС томонидан 60РЛИКНИ акс этгириш жараёни сУзлар, фикрлов воситасида рУёбга чикарилади.

Сигналлар тизими орасидаги муносабатни математик тарзда Кф'йидагича акс этгириш мумкин:

А) С > С, С — иккинчи сигналлар тизими, С — биринчи сигналлар тизими;

Б) биринчи сигналлар тизимининг иккинчи сигналлар тизимидан нисбатан устунлиги («бадиий тип»): С> С КМ (т — мазкур тип намояндаларининг борликни эмоционал ва образли билиш хусусияти жилатидан ажратувчи белгиси);

В) «фикрловчи тип» мана бундай ифодаланиши кузатилади:

С+ п >С (п — мазкур тип намояндаларини бошкалардан ажратувчи оламга мавкум муносабатнинг хусусияти).

Шундай килиб, шахснинг у ёки бу фаолиятига тайёрлиги тарикасида юзага келадиган кар кайси яккол кобилиятлар тузилиши уз таркибига етакчи ва ёрдамчи, умумий ва махсус номдаги мажмуа сифатларни (хислатларни) камраб олган бУлиб, мураккаб тизимдан иборатдир.

4. Талантнинг пайдо бУлиши ва тузилиши

Талантнинг ижтимоий-тарихий, табиий нуктаи назардан талкини кобилиятлар тараккиётининг юксак боскичи эканлигидан далолат беради. Талант (юноша talanton — кимматбако, ноёб нарса, ирсий, табиий хислат деган маъно англатади) муайян фаолиятнинг муваффакиятли ва ижодий равишда бажарилишини таъминлайдиган кобилият хамда истеъдодлар мажмуасидан (йимндисидан) иборат индивидуал хусусиятдир. Психологик адабиётларда унта турлича таъриф беришига карамай, уларда асосий белгилар таъкидлаб Угилади, чунончи, шахсга кандайдир мураккаб мехнат фаолиятининг муваффакиятли, мустакил ва оригинал тарзда бажариш имконини берадиган кобилиятлар мажмуасига талант дейилади. Талантнинг асосий белги лари: а) муваффакиятни таъминлаш; б) фаолиятни мустакил бажариш; в) ориГИнаЈIЛШ< унсурининг мавжудлиги; г) кобилият хамда истеъдодлар йимндисидан иборат эканлиги; д) индивидуал-психологик хислатлиги; е) ижтимоий турмушни Узгартирувчи, яратувчи имКОНИЯТјтиги кабилар.


Талант хам кобилиятларга Ухшаш ижодиётда юксак махоратга, муваффакиятга ЭРИШИШ имконияти кисобланиб, ижодий кутилмаси (ютук) инсонларнинг ижтимоий-тарихий турмуш шарт-шароитларига богликдир. Жамиятда талантли шахсларга нисбатан мухтожлик сезилса, бундай инсонларнинг камол топиши учун зарур объектив ва субъектив шарт-шароитлар яратилса, бундай вазиятда баркамол одам, ларнинг Шау.ЛЛаНИШИГа ИМКОНИЯТ тумлади.

Шунинг учун жахон ЦиВИЛИЗЩИЯСИ, фан ва техникаси, санъат ва адабиёт, модций ва маънавий маданиятини аратишнинг (ички рухий) имконияти ХИСОбЈТНМИШ талант прогресснинг харакатлантирувчи омИЛИЩТР. Инсониятнинг ижтимоий-тарихий тараккиёт боскичларида ижтимоий-иктисодий шароитларнинг етишмаслиги туфайли купчилик талант сохиблари уз имкониятларини рУёбга ЧИ}фРИШ имкониятларидан махрум бУлгандир. Мамлакатимизнинг якин утмишида чоризм мустамлакачилик сиёсатида, катарон йилларида канчалаб талантли давлат ва жамоат арбоблари, бетакрор Фан, маданият, адабиёт намояндалари уз имкониятларини рУёбга чикаришга эриша олмай дунёдан куз юмдилар. Бу бизнинг МОЗИЙимиз, аччик хакикатимиз, турмуш вокелигимиз, динамик хусусиятли кунгил армонимиз, борликка акл-заковат билан муносабатда бУлишнинг илмий-психологик мезонидир. Талантларнинг УЙЕОНИШИ (ТУРИЛИШ) иж“гимоий Шарт-шароитларга бОЕЛИК бУлганлиги туфайли мустакил мамлакатимизда талантли ёшларга нисбатан юксак эхтиёж сезмокда, бу нарса яккол кУриниб турибдики, ШУНдаЙ мезонга лойик шахслар мавжуд ва улар келажаги буюк давлатимиз пойдевори хисобланади.

Талант кобилиятлар ЙИгИНДИСИ ёки уларнинг мажмуасидан иборат бУлишига карамай, алохида олинган якка кобилиятни, хатго у тараккиётнинг юксак боскичига эришган, ёркин ифодаланса хам, у билан тенглаштириш мумкин эмас. Бу омилга асос бУлиб, ХХ асрнинг 20— 30-йилларида москвалик психологлар томонидан олиб борилган феноменал г0ят Уткир, ноёб (нодир) хотирага эга булган инсонларни текширИШ натижалари кисобланади. Эсда олиб Колиш кобилияти (эстрада сажна артисги) кеч кимда шубка тутдирмаган бУлса-да, лекин хотира ИЖОДИёТНИНГ муваффакияти, махсулдорлиги омилларидан бири эканлиги тутрисида хулоса чикаришга олиб келган. Маьлумки, ШахсНИНг яратувчанлик фаолиятида аклнинг эпчиллиги, бой фантазия, кучли ирода, баркарор характер, туркун кизикишлар, сермахсул билиш жараёнлари, мотивация, юксак хис-туйгулар ва бошка психологик сифатлар устувор ахамият касб этади. Шуни унутмаслигимиз Уринлики, ноёб хотирага эга бУлган ажойиб ёзувчилар, рассомлар, композиторлар, юристлар, жамоат арбобларининг номлари маш№рдир.

Психологик маълумотларни умумлаштирилган холда икки хил хусусиятли фикрни алохида таъкидлаб утиш талант тузилишини енгилрок тушуниш имкоНИятинИ яратади:

1)        талант — бу шахс психик хислатларнинг шундай мураккаб бирикмасидирки, уни: а) алокида, ягона махсус кобилият билан; б) хотиранинг ЮКСж махсулдорлиги оркали; в) капо ноёб (камёб, нодир) сифат тарикасида улчаб бУлмайди;

2)        шахсда у ёки бу кобилиятнинг мавжуд эмаслиги хамда етарли даражада тараккий этмаганлиги талантнинг мураккаб таркибига кирувчи боши»а кобили.чтларнинг жадал такомиллашуви оркам уларнинг Урнини босиб юбориши (компенсация килиши) мумкин.

Москванинг Умумий ва педагогик психология институги ходимлари ТомоНИДан Уюгвчиларнинг таланти ИСТеъдОд тушунча негизида Урганилган. Аникланмн мухим кобилиятлар ЙИМНДИСИ акций истеъдод тузилишини вужудга келтирган. Илмий тадкикотчиларнинг фикрича, юксак истеъдод оидагича боскичлардан иборат бУлиши мумкин: а) бундай шахснинг биринчи хусусияти — зийраклилик, шайлик, жиддий фаолиятни бажаришга тайёр туришликдир; б) Пја№НИНГ иккинчи хусусияти — унинг мехнатга тайёрлиги (мехнатга мойиллиги, межнатга интилиши, мекнатнинг эхгиёжга айланиши)дир; в) инсоннинг учинчи хусусияти — унда тафаккур хусусиятлари ва фикр юритишнинг тешшги, аклнинг тартиблилиги, тамил ва умумлаштиришнинг юкори имкониятлари, аклнинг махсулдорлигидир. Мамумотлар таџилининг кУрсатишича, махсус истеъдод тузилиши юкоридаги сифатлардан ташкари, аник фаолият талабларига мувофик келувчи бир катор кобилиятлар билан тУлдирилади.

Талант УМНИНГ умумий ва махсус сифатлари ЙИГИНдиСИ билан ижодий ютук ИМКОНИЯТИНИНГ айниятидир. Талант махоратнинг дастлабки шарти хисобланса-да, лекин улар бир-биридан муайян даражада тафовутланади. Талант — капа, ижодий ва зур мехнат махсуласидир. Мехнат эса хаётий тажриба, кУникмаларнинг зарурий мажмуаси манбаидир. Ижодиётнинг шарти — бу хаётий тажриба, зарурий куникма ва малакалар йимндисининг мавжудлигидир. Ижодий фаолият талантнинг ажралмас кисми лисобланиб, бунда рухданиш деб номланган психологиК холат алохида ахамият касб этади. Рухланиш эса фаолият махсулдорлиги ортишига каратилган ижодий лахзадан иборатдир. Талант имконият тарикасида психологик ходиса хисобланса, у холда махорат — хакикатга айланган имконият гавдаланишидир. Психологик нуктаи назардан хакикиЙ махорат — бу шахс талантининг фаолиятда намоён бУлишидир.

5. Кобилият ва талантларнинг табиий шартлари

Одатда, кобилиятлар инсонга шахснинг барча индивидуал-психологик хусусиятлари каби табиат томонидан туша равишда тайёр холда берилмайди, балки каёт давомида ва фаолият жараёнида шаклланади. Илмий психология кобилиятларнинг тутмалиги назариясини инкор этиб, шахс кобилиятларининг номаьлум табиий омиллар ТОМОНИдщН азалий белгиланиши тугрисидаги тасаввурлфга каттик зарба беради.

Шуни уктириш жоизки, К0бИЛИЯТНИНГ тунмалигини инкор килиш мутлак хусусиятга эга эмас, албатта. Лекин кобилиятнинг тута эканлимни тан олмаслик мия тузилиши билан бомк дифференциал хусусиятларнинг турмалигини инкор килади, деган суз эмасдир. Лаёкат эса кобИЛИЯТНИНГ табиий замини сифатида фаолиятда мухим роль Уйнайди. Лаёкат деб кобилиятлар тараккий этишининг дастлабки табиий шарти сифатида намоён буладиган мия тузилишининг, сезги аъзолари ва харакатларнинг морфологик хамда функционал хусусиятлари айтилади. Турма лаёкат жумласига нозик хид СеЗИШ, бинобарин, билиш анализаторларининг алохида юксак сезгирлиги мувофикдир. Хлохида якка шахс маълум табиий лаёкатга эга бУлса, у холда узига тааллууџти кобилиятларни ривожлантириш нисбатан енгил кечади. Инсонларнинг касбий кобилияти улар лаёкатларининг ривожланиши махсулидир. Лаёкат кУпкиррали психик кодиса булганлиги туфайли фаолият талабларининг хусусиятига борлик равишда бир хил лаёкатлар негизида хар хил кобилиятлар ривожланиши кузатилади.

Лаёкатнинг тузилиши ва махсулдорлиги намоён бУлишига караганда, унинг нуксонлари хакида илмий маыумотлар микдори кУпдир. Хозирги даврда кобилият тараккиётининг дасглабки табиий шартлари мохияти юзасидаги фаразнинг 03ми ёки купми махсулдорлиги тУррисида мулохаза юритиш мумкин. Ф. И. Галлнинг таълимотича, ШТхСНИНГ барча кобилиятлари, «акт» ва «хиссиёт сифатлари мия ярим шарларида узининг катъий марказларига эгадир. Унинг фикрича, калла суяклари миянинг чункир жойларига аник мос ТУШИШ лозим. Галл томонидан миянинг махсус « френологик» (юнонча phren — «аџ» турисидаги таълимот деган маъно англатади) харитаси тузилган бУлиб, унда бош суяги 27 булакка ажратилган. ГУёки хар бир бУлакка муайян психик сифат мос тушади. Шунингдек, лаёкатнинг мия огирлигига боншклиги хакидаги фараз хам нотУрри ЭКТ-{ЛИГИ аён бУлиб КОЛиИ. Шахс лаёкатлари мия бурмаларининг сони билан белгиланади деган тахмин хам уз ПСДИЕИНИ топмади.

ХХ асрнинг иккинча яр»мда пайдо булган лаёкатни миянинг микротузилиши ва сезги аъзолари билан боуловчи фараз энг махсулдор бУлиб кисобланади. Мия №кайраларини тадкик этиш исгеъдодли ишХС нерв хужайраларининг морфологик ва функционал хусусиятларида Фарк борлигини аниклаш мумкинлиги фараз килинади. Лаёкатлар билан нерв жараёнларининг айрим дифференциал хусусиятлари хамда олий нерв фаолиятининг типлари Уртасида 60НIИУЏIИК мавжудлиги тУгрисида фараз хам У,акикатга якиндир.

Рус психологи Б. М. Теплов ва унинг шогирдлари ишларида олий нерв фаолияти типларининг хислатлари таъсири туфайли шахс кобилиятларининг тузилишида кандайдир сифат хусусиятлари пайдо булишини анимашга уринишган. Жумладан, асаб тизимининг алохида сезгилари маыум кобилият НИШОНаСИ сифатида вужудга келиши мумкин.

Таъкидланган хусусиятлар олий нерв фаолияти умумий типининг сифатларига ва белгиларига мансубдир. Аммо кобилиятларнинг табиий асосларини асаб тизимининг порциал (хусусий) деб номланадиган хислатлари билан борланувчи фаразлар янада Опрок эхтимол даражасига эгадир.

Кобилиятнинг табиий шарти, лаёкат асаб тизимининг ТУЗИЛИШИ ва функцияларининг хусусиятлари таркибида экаНЛИГИ, бу ходиса барча морфологик ва физиологик сифатлари сингари умумий генетига конунларига бУйсуниш фаразининг хакконийлигини далиллайди. Ф. Гальтоннинг (Англия) ирсият конунлари тУррисидаги ЕОЯСИ кобилиятнинг табиий шаргланган хусусиятлари тавсифини очиб бера олмайди, чунки унда далилга мухтож жуда куп Уринлар мавжуддир.

Шунинг учун кобИЛИЯТ табиатини биологик ирсиятдан эмас, балки турмуш мулитининг наслдан-наслга Утишидан кидириш максадга мувофикдир. Агарда инсоннингтараккиёти ижтимоий-тарихий конунлар билан бошкарилиши тан олинар экан, КОбИЛиятнинг тараккиёти биологик ирсият конунларига бУйсуниши тУррисида гап бУлиши мумкин эмас.

Юкоридаги мулохазалабга асосланган холда кобилият ва лаёкатлар муайян табиий заМИНГа бОЕЛИК бУлса-да, лекин улар факат табиатнинг инъоми эмас, балки инсоният тарихий тараккиётининг бебахо (кимматли) махсулидир. Худди шу боис кобилиятларнинг намоён бУлиши шахслар томонидан ижтимоий эхтиёжларини КОНДИРИШ давомида ижтимоий шартланган билимлар ва кУникмаларни таркиб топтиришнинг яккол усулларига бевосита богликдир. Шунинг учун кобилиятлар тараккиётининг узлуксиз таълим тизимига борлик эканлигини таъкидлаб утиш мухим ахамиятга эга.

Шахс кобилиятларини ривожлантиришда баркарор, туркун, касби махсус КИЗИКИШЛар мухим омиллар, воситалар тарикасида хизмат КиЛщ(И. Махсус кизикишлар инсон фаолиятидаги у ёки бу соканинг (тармокнинг) мазмунига нисбатан интилишидан иборат шахсий фазилат, ички туртки, харакатлантирувчи кучдир. Бундай махсус кизикишлар турлича фаолият билан касбий тайёргарлик сифатида шутулЈКМИШИ мойиллигига усиб угади. Билишга оид кизикиш (фан асосларини эгаллашга йУналтирилган ички туртки) фаолият усулларини амалий жихатдан Узлаштириб олишни ва янги вазият, шароитга кучиРИШНИ такозо килади, рагбатлантиради хамда шахсда Узини узи бошкаришни таъминлашга ёрдам беради.

Кобилиятнинг ривожланиши шахснинг таркиб топиши билан узвий уйЕунликка эга бУлиб, инсон камолоти хар иккала омилнинг бирикувини талаб килади. Истеъдодли Уочилар ва талабалар шаклланиши ижтимоий мукит, ижтимоий институтлар, маънавият асослари хамда узини узи намоён этиш, узини узи кашф килиш, умни узи ривожлантириш асосида амалга ошиши одатий ижтимоий-психологик конуният тарикасида хизмат килади.

б. Кобилият назариялари та.тщини

Рус психологи А. Г. Ковалев уз тадкикотларида кобилиятнинг табиати ва пШХИС килиш йУлларини текширишга муваффак бУлган. Муаллифнинг таърифича, кобилият деганда бирорта хусусиятнинг узини эмас, балки инсон шахсининг фаолият талабларига жавоб бера оладиган ва шу фаолиятда юкори курсаткичларга ЭРИШИШНИ таъминлай оладиган хусусиятлар ансамбли ёки синтезини тушуниш керак. Унинг таъкидлашича, кобилиятнинг тузилишида таянч ва етакчи хусусиятларни, ва нихоят, муайян фонни ёки ёрдамчи хусусиятларни Фарк килиш керак. Хамма кобилиятлар учун асосий, таянч хусусияти кузатувчанлик — кура билиш куникмасидир. Унинг етакчи хусусияти ижодий тасаввур килишдир. А. Г. Ковалев ёрдамчи хусусиятлар каторига хотира (у фаолият талабларига мувофик равишда узига хос куникишга эга), эмоционаллик, яъни хис-туйруга берилувчанлик (бу хусусият шахснинг фаоллигини ОШирадИ)ни киритади.

Муаллиф таъкидлашича, илмий мавхумлаш кобилиятнинг икки даражасини фарклаш имконини беради: репродуктив акс ЭТтириШ даражаси. Уз кобилияти ривожланишининг биринчи даражасида турган шахс билимларни жуда мохирлик билан Узлаштиради, фаолиятни Урганиб олади ва уни бирор намуна оркали амалга оширади. Иккинчи даражада турган инсон эса ЯНГИЛИК яратишга кодир бУлади. Психология фанида кобилият тУррисида гап кетганда учта узига хос концепция мавжудлиги таъкидланади. А. Г. Ковалев асарида баён килиНИШИЧа, улардан бири кобилият Ша№НИНГ биологик жихатидан детерминлашган, яъни биолопж жихатдан богланган хусусиятларидир, кобилиятнинг рУёбга чикиши ва ривожланиши эса тамомила ирсий фондга борлик, деб тушунтирилади. XlX асрда Ф. Гальтон, ХХ асрда Котслар талант ирсийдир, факат имтиёзли табакаларнинг вакилларигина бой ирсий меросга эга бУладилар, деган хулосага келадилар.

Иккинчи КОНЦеПЦИЯНИНГ вакиллари, кобилиятни бутунлай хаёт ва тарбиянинг ижтимоий шароити белгилайди, деб укгиради. Масалан, Гельвеций уз даврида, тарбия ёрдамида гений яратса бУлади, деган эди. Америкалик олим У. Эшби инсоннинг кобилияти яшаб турган даврида стихияли равишда узидан узи ва онгли тарзда ТаълИМтарбия жараёнида шаклланади, шуларнинг натижаси Уларок масалаларни ечиш учун ТеГИШЛИ дастлабки режалар ва дастурлар вужудга келади, дейди. Физиологик олимлар миянинг тузилишидан индивидуал хусусиятлар бУлса, бу кол миянинг функцияларида уз аксини топмаслиги мумкин эмас, деб кайд килинади.

А. Г. Ковалев таъкидлашича, кобилиятнинг учинчи КОНЦеПЦИЯСИнинг тарафдорлари анча тугри позИЦИЯДа турадилар. сунгги назарияда КИЛИНИШича, табиий кучлар, зехн нишоналари ва кобилиятнинг ривожланиши учун Еф',лай ижтимоий ШаРОИТ мавжуд бУлиши керак. Муаллиф зехн нишоналари деганда анатомик-физиологик хусусиятлардан кура, кУпрок психологик-физиологик хислатларни тушуниш кераклигини уктиради. Зехн муайян бир фаолиятга (махсус кобилият) ёки хамма нарсага нисбатан услуворлик,  (умумим кобилият), М0ЙиЛЛИКда ва интилишда куринади.

А. Г. Ковалев Эдисон фикрига асосланиб («бунда факат фоизгина гений бУлса, 99 фоиз тер тукиш бУлган»), хамма буюк кишилар бароят мехнатсеварликка ва катга ишчанликка эга бУлганлари холда, хатго асаб тизими табиий кучсиз бУлса-да, субъектив равишда уз ютукларини кобилиятдан эмас, балки мехнатдан деб бахолаганлар.

Кобилиятнинг ривожланиши ва шаклланиши, биринчидан, маълум бир фаолиятга мойиллик ёки интилиш борлигига ва фаолият натижаларининг сифатига караб, тегишли табиий зекн нишоналарини аНИКГКIШ йУли билан, иккинчидан, мутахассис рахбарлигида тизимли фаолиятга жалб этиш оркали шахснинг табиий хусусиятларини ЧИНИКТИРИШ ва ривожлантириш йУли билан, учинчидан, умумлашган амий операцияларни шакллантириш Оли билан, туртинчидан, уксувчининг махсус кобилиятини камол топтиришни жадаллаштиришни таъминловчи Ша,ХСНИ хар томонлама ривожлантириш йУли билан, бешинчидан, шахснинг фаоллик аломатларини тарбиялаш йУли билан, олтинчидан, Уюгвчиларга нисбатан индивидуал муносабатда бУлишни умумий талаблар билан тури кушиб олиб боришдир.

А. Г. Ковалевнинг таърифича, адабий ижодга кобилият шахс истеъдодининг бадиий типига тегишли бУлиб, бадиий типдаги кобилиятнинг хамма кУринишларидан уни ажратиб.турадиган узига хос сифатларга хам эгадир. Унинг таъкидлашича, умуман кобилият ва хусусан адабий ижодга хос кобилият мураккаб бУлиб, унинг тузилишида хар хил хусусиятлар ёки таркиблар (жабхалар) мавжуд. Бу жабхаларнинг бири етакчи, бошкалари таянч хусусиятлар, учинчилари эса сермахсул фаолият учун зарур бУлган муайян бир фонни ташкил килади. Адабий кобилиятда уч томонни мужассамлаштириш муким ахамиятга эга: угкир кузатувчанлик, кучли ижодий тасаввур, тил воситасида кУрган ва равшан тасаввур этган нарсаларни тасвирлай ОЛИШМуштлиф мулохазасига караганда, адабий кобилиятнинг таянч хусусияти юмшоК кунгиллилик ва таъсирчанликдир. Таъсирчанлик деганда идрокнинг жонлилиги ва Угкирлигини, эмоционал илтифотгУйликнинг накадар кучлилигини тушуниш керак. Ижод учун ёлриз кура билиш кобилиятининг узи камлик килади, кУрганларни кайта Узгартира бИЛИШ, кузатилаётган нарсани бошка хаётий таассуротлар билан фикран борлай олиш хам мухимдир. Кузатилаётган нарсалар ва айникса, яратилаётган образлар кобилиятида намоён бУлади хамда бу адабиётда купинча ичдан кУриш кобилияти деб аталади.

Адабий кобилиятни текшириш шуни кУрсатадики, Укувчиларнинг кобилиятлари кобилиятсизларидан, В. П. Ягункованинг маълумотлари бУйича, идрок килишнинг аниклиги ва хотираси билан, янги оригинал образ ва сюжетлар тузишдаги тафаккур кучи ва тасаввур билан, ижодий вазиятнинг енгилгина тага У.ејшши билан, суз бойлиги ва тил сезгиси билан фарманадилар. Баъзи бирларида вокеликка мулоказали мантикиЙ муносабатда бУлиш устун турса, бошкаларида образли эмоционал .муносабат устундир, учинчиларида эса буларнинг хам иккиси мужассамдир. В. П. Ягункова синалувчиларнинг адабий КОбИЛИЯТИНИ ташхис килишда Ю“йидаги кУрсаткичларни мезон тарихасида олади, чунончи, а) идрок этиш ва хотиранинг аниклиги; б) эмоционал таъсирчанлиги; в) тасаввурнинг кучи ва ЖОНЛИ тилни кис килиш кабилар.

С. П. Кудряцева Тадкикопада илк Успириннинг адабий кобилияти икки тйпга ажратилади: адабий-танкидий тип ва бадиий-ижодий. Биринчи типда бадиий асарларни тушунчалар асосида тамил килишнинг Усганлигига эътибор килинади. Иккинчи типда адабий асарларни укипл вактида ва адабий мавзуга баён ёзишда хаяжонланиш ва ижодий ёндашишга ахамият каратилади.

В. А. Кругецкий математик кобилият тузилишига оидагиларни киритади:

1)       кобилиятда болаларнинг математик материални кабул килиши борасидаги кобилиятмга математик объектлар, муносабат ва амалларни шакл холга келтириб идрок Килиш математик материалга узига хос «йипла» аналитик-синтетик ишлов бериш кобилиятини кайд килиш лозим;

2)       кобилиятли Уочиларнинг фикрлаши Оидагилар билан: а) микдорий ва фазовий муносабатлар, сонлар ва белгилар символикаси сохаларида мантикиЙ фикрлаш кобилияти; б) математик материални тез ва кенг умумлаштира олиш; в) математик мулохазалар жараёнида кискача аклий хулосалар ёрдамида фикрлашга мойиллик; г) фикрлаш жараёнларининг нихоятда мослашувчан ва харакатчанлиги;

д) ечишда равшанлик, соддалик, рационаллик ва ихчамликка интилиш;

З) математик ахборотни хотирада Саџа111 ва хоказо.

Математик кобилиятнинг борлигини тахмин килишга асос буладиган ташки аломатларни белгилаш мумкин. Мушшиф тахминича, булар куйидагилар:

1)       ук№увчининг математикага оид ОЧИК-ОЙДИН кизикишини намойиш килиши, хеч ким мажбур килмасдан, узининг буш вактини сарфлаб, математика билан бажонидил шуг:улланишга мойиллик;

2)       муайян математик кУникма ва малакаларни одатдагидан кичикрок ёшда Узлаштириш кобилияти;

З) математикани Узлаштириш сохасида тез силжиб бориш; 4) математик тараккиёт ва ютукларнинг юкори даражаси.

Мамлакатимизда психолог М. Г. Давлетшин техникавий кобилият устида тадкикот ишлари олиб борган етакчи мугахассис хисобланади. Муаллиф техникавий кобилият деганда шахснинг индивидуал-психик хусусиятларидан тузилган шундай узига хос бирикмаларни тушунадики, у шахснинг техникавий фаолиятга яроклилик даражасини ва у билан муваффакиятли равишда шугуллана олишини аниклайди.

М. Г. Давлетшин хам анъанавий йУлдан бориб, техникавий кобилиятни иккита уша номдаги типга ажратади хамда етакчи таянч хусусиятларини Узгаришсиз колдиради. Лекин бошкалардан фаркли уларок етакчи хусусиятлар ривожланган техникавий фикрлаш ва фазовий тасаввурдан иборатдир. Унинг талкинича, техникавий истеъдодли шахс бУлиши учун унда: а) амалий жихатдан фалмли; б) техник мосламаларни тамил кила олиш кобилияти; в) нарсаларни монтаж килиб кисмлардан бутун косил кила олиши кобилияти бУлиши шарт. М. Г. Давлетшин техникавий истеъдод курсаткичларини анъанавий баколашни тан олган холда (куз билан чамалаш, фазовий тасаввур, техникавий тамил, конструкциялаш кобилияти) узининг оригинал ёндашувини ишлаб чиккан. Техникавий кобилият даражасини ташхис килиш учун текширигпларда ишлаб чикилган экспериментал масалаларнинг тУккизта сериясидан фойдаланади.

Семинар маш»лоти учун мавзулар

1.        Кобилият турисида умумий тушунча.

2.        Кобилиятнинг сифат ва МИКЦOР тавсифи. З. Кобилиятнинг тузилиши.

4.  Талантнинг ПсИХоЛоГИК асослари.

5.  Кобилият ва талантнинг табиий шартлари.

6.  Кобилият какртда назариялар. 

7.  Кобилиятнинг ривожланиши.

Реферат учун мавзулар Кобилият тУррисида умумий тушунча.

2.   Кобилиятнинг тугзилИШИ юзасидан мулохазалар.

3.   Кобилиятга психологик ёндашувлар талкини.

4.   Кобилият иерархияси ва ривожланиши хакида мушохадалар.

Адабиётлар

1.    Крупецкий ВЛ. Психология математических способностей.

м.: 1968.

2.    Лейтес Н.С. Способности и одаренность в детские годы. —

м.: 1984.

З. Мельхорн Г., Мельхорн Х.Г. Гениями не рождаются 1991.

4.    Одаренные дети. — М., 1991.

5.    Рубинштейн СЛ. Основы общей психологии . Т 2       1989.

6.    теплов ЛМ. Избранные труды. ТЛ. -М., 1985.

олтинчи БУЛИМ

БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИ

ХП БОБ. СЕЗГИ

1. Сезги Фрисида умумий тушунча

Жакон психологияси фанида тУпланган маълумотларнинг кУрсатишича, сезиш одций психик билиш жараёни хисобланиб, моддий Фатувчиларнинг муайян рецепторларга бевосита таъсир этиши оркали реал оламдаги нарса ва ходисаларнинг айрим хусусиятларини ва шунинг бршан бирга, инсон организмининг (унинг аъзоларининг) ички холатларини акс этгиришдан иборат билишнинг дастлабки боскичидир. Сети биосфера ва неосферада харакатланувчи жамики нарсаларнинг, хох микро, хох макро тузилишидан катъи назар, сезги органларига таъсир Килиш махсуласининг содда образлар, тимсолларнинг айрим таркибий хусусиятлар тарикасида акс этишидир. Инсон атроф-мухитдаги моддалар шаюшни, харакатлар куринишини, уларнинг хоссаларини узига хос хусусиятларини сезги органлари ёрдамида, сезгилар оркали билади, холос.

Сезгњлар тутрисидаги илмий таълимотларга биноан нарсалар ва уларнинг хоссалари, таркибий кисмлари, хусусиятлари, шањллари, каракати бирламчи хисобланиб, сезгиларнинг узи эса ташки ва ички фатувчИларнинг сезги аъзоларига таъсир этишининг махсулидир. Маыумотларнинг курсатишича, сезгилар моддий (объектив) борликнинг, вокеликнинг хакконий тасвирини инъикос килади, бинобарин, моддий ОЛт кандаЙ куринишга, шаклга, хусусиягга эга бУлса улар худди шундайлигича кеч Узгаришсиз, айнан акс ЭТТИРИШ ИМКOНИЯТИГа эгадир.

Психологияда сезгиларнинг физиологик асосини ва механизмларини фатувчиларнинг узига мутлауу мос (адекват) бУлган анализаторлар таъсири натижасида тага келувчи асаб (Йерв) жараёни, унинг тизими, ТУЗИЛИШИ ташкил килади. Физиологлар ва психологларнинг таълимотларига кура анализаторлар уч узаро узвий уйрунликка эга бУлган таркибий кисмлардан иборатдир. Содда килиб талкин Килинганда мазкур таркиблар ю.'йидаги кетма-кетликдаги тузилишдир:

1)        ташки  (энергияни) асаб (нерв) жараёнига айда»: тириб берувчи периферия кисмдан, яъни рецептордан;

2)        анализаторларнинг периферия кисмини марказий КИСм билан бОЕЛОВЧИ афферент (марказга интилувчи асаб толаси), Угказувчи асаб йУлларидан;

З) периферия кисмларидан келувчи нерв импульслари (харакатлари) кайта ишланувчи анализаторларнинг мия пустидаги кисмларидан (участкаларидан) иборатдир.

Бошкача суз билан айтганда, периферик нервларнинг учлари (куз, юлок, тери, бурун кабилар), таъсиротни элтувчи (афферент), жавоб кайтарувчи (эфферент) нерв толалари, анализаторларнинг орка ва бош мия марказлари анализаторни ташкил килади.

Жалон психологияси фанининг сунгги ютуклари хамда атамаларига биноан сезгилар Оидагича массификация килинади (ушбу таснифланишнинг дастлабки куриниши ингдиз олими Ч. Шеррингтонга таалуклидир):

1) ташки мухитдаги нарса ва кодисаларнинг хусусиятларини акс эттиришга мослашган хамда рецепторларга тананинг сиртки кисмига жойлашган сезгилар, яъни экстериорецептив сезгилар (рецепторлар); 2) ички тана аъзолари холатларини инъикос ЭТУВЧИ хамда рецепторлари ички тана аъзоларида, тУкималарида жойлашган сезгилар, яъни интерорецептив сезгилар;

З) танамиз ва гавдамизнинг холати хамда харакатлари хакида маълумот (ахборот, хабар) берувчи, мускулларда, богловчи пайларда, мушакларда жойлашган сезгилар, яъни проприорецептив сезгилар.

Биринчи туркум сезгиларни кУриШ, эшитиш, кидлаш, тери-туюш, таъм-маза, каби турлар ташкил килади. Куриш 380 дан 770 гача миллимикрон диапазондаги электромагнит нурлардан иборат жараёндир. Эшитиш эса тебраниш частотаси 16 дан то 20000 гача бУлган товуш тУлкинларИдан иборатдир. куриш сезгилари бош мия пУстини тепа бурмасининг кисмида жойлашган бУдади. Тери-туюш, каракат сезгилари мия пусгини марказий бурмасининг орка кисмидан урин олгандир.

Энди сезгилар классификацияси, моХияти ва унинг негизлари юзасидан кенгрок мулохаза билдирамиз.

А. Р. Луриянинг фикрича, интерорецептив сезгилар асл, туб маънодаги сезгилар эмас, балки эмоциялар билан сезгилар Уртасидаги оралик сезгилар сифатида намоён бУлади. Психология фанида мазкур сезгиларнинг субъектив равишда пайдо бУлиши етарли даражада чу.р Урганилмаган, худди шу боис улар «номаълум хислар» доирасига киритилгандир. Улар тутрисидаги билимлар билан ТаНИШИШ, узгариб боришларини текшириш «касалликларнинг ички манзараси»ни ифодалаб беришда мухим роль Уйнаши мумкин. Ички органларнинг хасталигида вужудга келувчи мазкур колатлар ички касалликларни диагностика килишда алохида ахамият касб этиши турган гап (А. Р. Лурия тадкикотларидан).

Бундай хусусиятли ихтиёрсиз сезгилар инсонда жуда эрга уйгонади, шунинг билан бирга уларнинг ифодаланиши узига хос шаклларга эгадир. Чунончи, улар »олдиндан кис КИЛИИј» тарикасида пайдо бУлиб, хатто инсон уларни таърифлаб бериш имкониятига кодир эмас, купинча ушбу кечинмалар туш кУришда кайсидир касаллик »руж килаётганлигидан дарак берувчанлик вазифасини утмайди, холос.

Улар инсоннинг кайфиятида, ЭМОЦИОНа.Л реакциялари Узгаришида кузга ташланади, болада эса хагти-харакатнинг кескин Узгаришига сабаб бУлади. Чунки, бола уз тана аъзоларидаги ички холатларнинг узгаришини англаш, сезиш, лис КИЛИШ уюљига эга эмас, худди шу туфайли ундаги хатти-харакатнинг умумий Узгариши белгиларидан буни сезиш мумкин. Бу ходисаларнинг ёркин мисоли сифатида 10'йидаги вокеликни тамил киламиз: бола уз ички интерорецептив сезгиларини намойиш Килиш максадида «касал» бУлиб Колган фирчоГИНИ парвариш кила бошлайди.

Интерорецептив сезгиларнинг объектив ахамияти жуда юкори, чунки улар ички жараёнларни узаро урин алмаштириш балансини таъминлаб туришнинг асоси хисобланади. Бошкача суз билан айтганца, улар организмлардаги жараёнларни узаро урин алмашиб туришининг гемостази (баркарорлиги) деб аталади. Ичдан пайдо бУладиган сигналлар хатти-№ракатни вужудга келтиради, стресс, зУрикиш, аффект холатларини йУкотиш (бартараф килиш, пасайтириш), туилиб келаётган майлларни эса кониктиришга йУналтирилган бУлади. Окибат натижада, ички тана аъзоларининг фаолиятини издан чикиш колати юз бериши мумкин. Худци шу сабабдан тиббиёт психологиясида интерорецептив сезгилар хам мухим роль Уйнайди. Соматик ва висперал жараёнлар, рухий холатлар (психосоматика) Уртасидаги муносабатларни Урганиш имконини яратади.

Интероцептив сезгиларнинг ФИЗИОЛОГИК механизмлари интероцепция билан биргаликда К. М. Биков, В. Н. Черниговскийлар томонидан атрофлича Урганилган. Бу нарсаларнинг барчаси шартли рефлектор фаолияти механизмларидан келиб чиккан холда шархлаб берилган.

Проприорецептив сезгилар тана двигатель аппаратининг ва гавданинг фазодаги холати тутрисида сигналлар билан таъминлаб туради. Улар инсон харакатининг регуляторини ва афферент асосини пШкил киладилар.

Периферик рецепторлар мускулларда, пайларда ва буримларда жойлашган бУлиб, махсус таначалари шаклига эгадирлар. Мазкур таначалар Пуччини таначалари деб аталади.

Таначаларда вужудга келувчи гфз€атувчилар мускулларининг таранглашуви натижасида ва бУммлар холатининг Узгаришида, нерв толалари (иплари) ёрдамида орка миянинг орка устунидаги (столбасидаги) ок сующликларга етказилади. }фзговчилар Бурдах ва Голль ядросининг куйи бУлимларига етиб келади ва ундан пустости тугунларидан угиб, бош мия капа ярим шарининг коронрилашган зонасида уз харакатини якунлайди.

Проприорецепторлар харакатининг афферент асоси эканлиги А. А. Орбели, П. К. Анохин (хайвонларда), Н. А. Бернштейн (одамларда) томонидан Урганилган.

Психологик маыумотларга кура, гавданинг фазодаги холати сезгирлиги статик сезгиларда уз ифодасини топади. Унинг маркази ички }0-'J10k каналларида жойлашган бУлиб, узаро бир-бирига перпендикуляр бУшликда тугаш холатда ётади. Масалан, бош колатининг узгариши кјйидаги схемага биноан амалга ОШЕЩИ:

а) Узгариш эндолимфа сующлигига 60FJMk Озралиш;

б) эшитиш нерви;

в) вестибулятор нерв;

г) бош мия пустининг чакка бУлмаси;


д) мия аппаратига угади.

Вестибулятор сезгирлик аппарати куриш билан бевосита алокада бУлиб, фазони ориентирлаш жараёнида иштирок этади. Масалан, автомобилнинг йУлдан утиши (катнови), калин Урмонни кесиб утиш пайти ва хоказо. ХУДДИ шундай холат учишда хам юзага келиши мумкин. Патология холатида хам худ_ди шундай жараёнга дуч келинади.

Экстрорецептив сезгилар моддаликдан (5 тадан) ташкари интермодаль носпецифик сезги туркумларига хам ажратилади. Масалан, эшитиш органи (аъзоси) оркали секундига 10—15 тебранишни сезиш мумкин, лекин Ы'Ј10К билан эмас, балки суяклар ёрдамида (мия КопКоМ, тирсак, тиша учлари оркали) пайкаш — вибрация сезгирлик дейилади. Масалан, карларнинг товушларнинг идрок килиши, пианинони ушлаб туриш, пол ёки мебелнинг каракати кабилар. Одатда, вибрацион сезГИр.ЛИК интермодаль сезги деб хам номланади. Интермодалнинг бошка бир куриниши мана бундай холатда намоён була-

а) жид, таъм ва маза сезгиларида;

б) уга кучли товушда, уга ёркин ёрутликда;

в) тричеминал, яъни уч хил таъсирнинг уйЕунлашган, интегратив холатида кабилар.

Сезгининг носпецифик Шжли — терининг фото сезгирлиги ранг-

ларнинг нозик жилоларини ажратиш, кул учлари билан сезиш оркали рУёбга чикади. Терининг фото сезгирлиги А. Н. Леонтьев томонидан кашф килинган бУлиб, бу нарса купгина холатларга окилона ёндашиш имкоушятини вужудга келтиради. Ушбу кашфиёт Ол учига яшил ва КизИЛ рангли ёрутлик юбориш оркали дунё тини кУрган. Ранг сигналларининг орик Озитувчилар билан муносабати киёсий жихатдан олиб борилганда, инсонни фаол мУлжаллаш (ориентирлаш) жараёнида унинг 1фл учи терисига келиб тушадиган ранг нурларини фарклашга Ургатиш мумкин экан.

Психология фанида тренинг фото сезгирлиги табиати хали етарли даражада Урганилгани йУк. Шунга карамасдан, таламитик тизим ва пуст остининг Озгалганида асаб тизими хамда тери эктодермларидан келиб чиккан, атрофга ёйилган (таркалган), рудиментлар ёрутлик сезиш элементлари махсус шароитда муваффакиятли каракат килади. КУпинча «олтинчи туйг:у, хиссиёт» шарофат билан инсон томонидан «масофа»ни сезиш, кур одамларда тусикни кис Килиш ушбу жараён учун ёркин мисол була олади. Эктимол, юз терисининг иссик каво тУлкинларини идрок Килиш, тусик оралигида мавжуд бУлган ТОВУШ тУлкинларини (тебранишларини) узида акс эттириш терининг фото сезгирлигини илмий жихатдан изоклашга муайян негиз (асос) бУлиб хизмат килиши мумкин.

2. Психология фанида сезги назариялари

Ташки олам хусусиятлари туррисидаги ва ииХСНИНГ уз гавдасини туга билиш юзасидан билимлар, маълумотлар, хабарлар ва таассуротлар манбаи бу сезгилар бУлиб хисобланади. Шунинг учун сезгилар инсон организмига, яъни унинг тана аъзоларига тушадиган ахборотларнинг асосий канали (йули) саналиб, улар ташки дунё хамда ички тана аъзолари тмрисидаги хабарни бош мия капа ярим шарлари ва бош миянинг таркибларига етказиб туради, худди шу боисдан инсон умни к.ршаб турган макро мухитни ориентирлаш (мУлжшшаш) имкониятига эгадир. Агарда мазкур каналлар берк бУлиб колган такдирда, сезги органлари зарур ахборотлар билан таъминламайди, бинобарин, онгни кукм суриш имконияти уз-узидан йУколади.

Психология фанида шундай илмий далиллар мавжудки, мабодо инсон ахборотларнинг шахобчасидан махрум бУлса, у холда у уй}ф' холатига ШУНГИЙди. Масалан, тасодифан тери-туюш сезгилари патологияга учраса, унда одам (купинча вактинча, муваккат) куриш, эшитиш, хид сезишдан махрум бУлиши мумкин. Мабодо ахборотлар тузатиш шахобчаси Ијгк болалик ёши даврида бузилса, кар ёки кур бУлиб колса, у такдирда унинг аклий ривожланишида кескин тухталиш (вактинча оркада КоЛиШ) тага келади. Агарда бола махсус усул ёки услубга Ургатилса табиий равишда мавжуд камчилињларнинг Урнини тУлдириб бУлмайди.

Сезгини бундай тарзда тушунтирилишига нисбатан жар хил мутносабатлар психология тарихида мавжуд бУлиб, уларнинг кеч кайсиси асосий манба эканлигига шубка билан карашга мойилдирлар. Хозир уларнинг айримларига кискача тУхталиб утамиз ва хакикий мокиятини очиб беришга ИНТИЛТлИЗ.

Немис файласуфи Христиан Вольф «Рационал психология» (1732 пил) ва «Эмпирик психология» ( 1734 йил) китобларида: онгнинг ички холати, амий фикр юритишга кобилиятлилик табиий моддий асос замиридан келиб чикиб, ташки ОЛТЛдаН келиб тушадиган ахборотлар шохобчасига, яъни сети каналига, хеч кандай ботик эмас деб тушунтиришга харакат килди. Сезгиларга мана бундай ёндашиш назариётчиси »фанга рационализм» тушунчаси билан бирга кириб келди. Х. Вольф ва унинг тарафдорлари психик жараёнлар (сезги, идрок, хотира ва бошкалар) мураккаб ИЖТИМOИЙ-ПРИХиЙ тараккиёт максули эмас, деган F051HJ4 илгари сурдилар. Шунинг билан бирга «Онг», «Акл» тарихий эволюция натижаси эмас деб, инсон психикасига узгача ёндашиб, уни изохлаб бериш мушкул бУлган «бирламчи» хусусият эканлигини тушунтиришга интилдилар.

Мазкур назарияга асосланган психологлар инсоннинг сезгилари унинг ташки олам билан борлаб турувчи бирдан-бир шахобча эканлимни инкор килишгача бориб етдилар ва вокеликни мана бундай тарзда изомашга каракат килдилар: гУёки сезгилар инсонни ташки оламдан ажратиб тура.дилар, улар атроф-мухит Уртасидаги бартараф килиб бУлмайдиган девор хисобланадилар. Беркли, юуњуюдлу;:

гияси» назариясини ишлаб чикдилар. Бу РОЯНИНГ асосчиси сифатида Иоганн Мюллер катьий позицияда туриб, уни бутун вужуди билан ХИМОЯ килишга интилди. Ушбу назарияга биноан, кар кайси сезги аъзоси хох Ю'лок, хох мл, хох тери бУлишидан катьи назар, ташки дунёнинг таъсирини акс этгирмайди, атроф-мухитда бУлиб турган реал, яккол жараёнлар юзасидан ахборотлар беришга кобил эмас, факат у ТЕШКИ таъсирдан ишХСИЙ жараёнларнинг фатувчисидан туртки олади, холос. Мазкур назарияга кура, хар бир сезги аъзолари узининг «специфик энергияси»га эга, хар кандай таъсирдан кузгалади. Масалан, кУзни босиб, унга электр токи билан таъсир килиб филса, унда ёрурлик сезгиси косил килинади; 10'Јјокка электр }$згатувчиси билан таъсир Утказилса, у холда товуш сезгиси вужудга келади. Бинобарин, сезги аъзолари ташки таъсирни акс эттирмайди, балки улардан, яъни уларнинг таъсиридан Фалади, холос. Инсон кеч каЧOН ташки воке, ЯКк0л дунёнинг объектив таъсирларни идрок килмайди, балки сезги аъзолари фаОЛИЯТИда Узларининг шахсий субъектив холатларини акс эттиради.

Мазкур назарияга биноан, инсон объектив дунёни идрок кила олмайди, у субъектив жараёнларни акс этгиради, окибат натижа «дунё элемент» (майда кисм)ларни идрок килиш вужудга келади. Психология тарихида «субъектив идеализм» деган йУналиш хам юзага келган бУлиб, унгача, «инсон факат узи»нигина билади, холос. Ундан Тт.икари кеч нарса хукм суриши мумкин эмас. Бу назария узига хос тяга эга бУлиб, фан тарихида «солипсизм» (ягонаАМен») номини олган

 З. Сезгиларнинг рецептор ва рефлектор назариялари

Сезгиларнинг рецептор назариясига кура, рецептор ёинки сезги аъзолари уларга таъсир килувчи фатувчиларга нисбатан суст (пассив) жавоб кайтаради, сезгилар каракатга карама-карши турувчи суст жараёндир, харакатнинг узи эса аксинча фаол (актив)дир.

Хозирги даврда сезгиларнинг рецептор назарияси мутлако сети жараёнининг физиологик механизмини очиб беришга яроксиз эканлигини катор тадкикотчилар томонидан ишончли омилларга суянган холда таъкидлаб утилгандир.

Сезги жараёнининг фаол (актив)лигини тан олувчи назария — сезгиларнинг рефлектор назарияси деб аталади. Ушбу фикрни асослаш учун мисолларга мурожаат этайлик ва хайвонот оламида акс эттиришни тамил килиб кУрайлик. Хайвонлар ва жониворларнинг сезгилари суст (пассив) хусусиятга эмас, балки ташки олам таъсирининг биологик ахамиятга молик жихатларини фаол (актив) равишда ажратан холда хатти-харакатни амалга оширадилар. Масалан, болари (асалари) бир хил туркумдаги гулларга нисбатан аралаш холдаги гулларга фаол (актив)рок жавоб реакциясини билдиради; киргий иришЧИРИШ хидларига, ундан кура сув Угларининг илдизлари хидига чаккон харакат Килади. Мущущ_сичконнинг кучайтиради, лекин худди шунга УХШКТШ камертрн сак, килиб }флмайди.

Бу омиллар шуни курсатиб турибдики, биринчидан, сезгилар фаоллик (активлик) хусусиятига эга, иккинчидан, уларнинг вужудга келишида каракат таркиблари иштирок этади.

АКШлик психолог Неффнинг таъкидлашича, микроскоп остига олиб терига игна санчилса, худди шу участкада (майдонда) рефлектор каракат реакциялари кузатилган; томирнинг кисилиши, тери гальваник рефлекс (КГР), голо куз каракати, бУйин мускулларининг таранглашуви, к&лнинг каракат реакцияси содир бУлиши мумкин.

Жахон психологлари томонидан нарсаларнинг мураккаб томонларини таниш, фарклаш харакатнинг иштирокисиз амалга ОШМаСЛИГИ таъкидлаб утилган. Масалан, кузни юмиб жисмни фармаш учун Ол билан уни пайпаслаш керак, акс холда унинг холати, шакли, каттик ёки юмшокдиги, тдир-будурлигини билиб, сезиб бУлмайди.

И. М.- Сеченовнинг фикрига кура, жисмни куз билан идрок КИЛИШ учун куз уша нарсани «кидирсин», факат шундагина максадга мувофик каракат юзага чиккан бУлади. Хозирги даврда психология Фанида куз каракатлари назарияси ишлаб чикилган бУлиб, улар ва макро ва микро, ихтиёрий хамда ихтиёрсиз куринишларга ажратилади. Улар куйидаги номлар билан ифощшанади: конвергент, дивергент, горизонтал, вертикал, циклофузион, торсион, версион, вергент, саккадик, тремор, дрейф, флики кабилар. куз каракати ёрдами билан фазода урин алмашиб турган жисмларни таниш, билиб олиш ва идентификациялаш амалга оширилади. куз харакатлари уч жуфт ташки мускуллари, яъни мия бош суягининг Ш, IV ва Vl жуфт нервлари оркали рУёбга чикади. КУзнинг микро ва макро харакатлари сезгининг механизм ролини бажариш имкониятига эга.

Эшитиш сезгиси эшитиш ва товуш аппаратлари таркибларининг якин иштирокида вужудга келади.

Шундай килиб, юкоридаги мулохазаларга кура, элементлар (содда) фаол рефлектор жараёни, шунингдек, мураккаб фаол рецептор фаолият жараёни (пайпаслаш, суратга тикилиш кабилар) мавжуд бУлиб, сезгиларнинг вужудга №ЛИШИНИ таъминлаб туради. Психологик маълумотларнинг тамилига кура, фаол харакатнинг кар кайсиси сезгининг рефлектор тариясидан иборатдир.

4. Сезгиларнинг умумий конуниятлари ва сезгирлик

Сезгилар Узларига адекват (мос) бУлган озратувчиларни акс эпириш шаклларидан бири хисобланмиш билиш жараёнларидир. КУриш сезгисининг адекват фатувчиси каво тулкини узунлиги 380 дан 770 миллимикрон диапазондаги электромагнит нурланишидан иборатдир. Бу электромагнит нурланишлар КУРИШ анализаторларида кУриш сезгисини вужудга келтирувчи нерв (асаб) жараёнига айланади. Эшитиш сезгилари тебраниш частотаси 16 дан то 20000 гача бУлган товуш тУлкинлари таъсирининг рецепторларда акс этишидир. Тактил сезгилари механик Озттувчиларнинг тери юзасида таъсири натижасида Хосил бУлади. Карлар учун алохида ахамиятга эга бУлган тебранишни акс ЭТГИРИШ сезгилари нарсаларнинг тебранишларини инъикос килииј оркали юзага келади. Бошка турдаги сезгилар хам узларининг махсус фатувчиларига эгадирлар. Лекин сезгиларнинг турли кУринишлари факат Узларининг махсуслиги билангина эмас, балки улар учун умумий хусусиятлари билан хам тавсифланадилар. Сезгиларнинг ана шу хусусиятларига сифатлари, жадаллиги, давомийлиги ва фазовий локализацияси киради.

Сифат мазкур сезгининг асосий хусусияти бУлиб, уни бошка сезги турларидан фарклайди ва айни шу сезги тури чегарасини Узгартиради. Масалан, эшитиш сезгилари товушнинг баландлиги, тембри, катТИКЛИГИ билан тафовутланади, кУриш сезгилари эса рангларнинг юлоклиги, жилоси, товланиши, тони ва бошка шу кабилар билан фаркланади. Сезгиларнинг сифат жихатидан куп турлилиги материя каракати шаклларининг турли-туманлилигининг акс этгиришидир.

Сезгиларнинг жадаллиги уларнинг микцорий тавсифидан иборат бУлиб, таъсир килаётган фатувчининг кучи ва рецепторнинг функционал холати билан белгиланади.

Сезгиларнинг дцеийлиги уларнинг вактинчалик таснифланишидан иборатдир. Сезгиларнинг давомийлиги хам сезги аъзоларининг функционал холати билан, шунингдек, кУзратувчининг таъсир килиш вакти хамда жадаллиги билан Улчанади.

К_узратувчи сети асосида таъсир килиши билан даркол сезги Косил бУлмайди, балки у бир канча дакикадан кейин вужудга келади. Ана шу киска вакт даври деб аталади. Латент даври сезги турлари учун кар хил фурсатда кечади. Масалан, тактил сезгилари учун латент даври 130 миллисекунд, орик сезгилари учун эса 370 миллисекундга тугри келади, маза-таъм сезгиси эса тил юзасига таъсир этилгандан сунг 50 миллисекундгача вакт оралижда кОСИЛ бУлади.

}фзратувчи таъсир кила бошлаши билан бир даврда кОСил бУлмаганидек,             вактнинг узида узги йУколмайди. Вахоланки, сезгиларнинг инерцияси (сезгиларнинг сакланиши) таъсиридан КеЙИНГИ ходисаси деб аталадиган нарсада намоён бУлади.

КУриш сезгиси баъзи бир инерцияга эга бУлиб, куриш сезгисининг таъсири тухташи билан дарлол йУколиб кетмайди. К&зратувчи таъсирининг изи кетма-кет келувчи образлар деб аталадиган ходиса сифатида саманиб колади. Психологияда кузцццгщур. пардасида рангни сезадигаюуч_хил хусусиятли элемент бор деб тахмин килинади. К&згалиш жараёни косил бУлганда, улар толикадилар ва сезгирликлари анча камаяди. Кнзил рангга караб турганимизда куз тур пардасидам кизил рангни кабул килувчи элемент бошкаларга нисбатан ортикрок толикади, шунинг учун куз тур пардасининг худди шу жойига кизил рангдан сунг щырауг таъсир этадиган бУлса, колган иккита кабул килувчи элемент ортикрок сезгирликка эга бУлади ва биз куз каршимизда кукиш яшил рангни кУрамиз.

Эшитиш сезгилари хам кетма-кет образларга эга бУлиши мумкин.  Чунки 'О'локни битирадиган катгик овоз ёки товуш билан бирга юзага келадиган нохуш сети, яъни бу «юуюк»нинг ИЮНЕИЛЈПШИДИр.

Эшитиш анализаторига бир неча секунд давомида таъсир этадиган бир катор киска товуш импульсларидан сунг улар тугаш холда ёки бир 03 пасайтирилган тарзда идрок килина бошлайди. Агар бу товушларнинг таъсирини моделлаштириш мумкин бУлганда эди, ана шундай ходисани кузатиш имкони тага келарди. Бу ходиса товуш импульсининг таъсири тУхтаганидан кейин учрайди хамда товушнинг импульси жадаллиги ва давомийлигига бОЕЛИК равишда бир неча секунд мобайнида давом тиши мумкин.

Бошка анализаторларда хам худди шунга Ухшаш ходисаларни кузатиш мумкин. Масалан, харорат, трик ва маза сезгилари хам Фатувчининг таъсири тУхтагандан сунг бир неча муддат оралинща давом этаверади.

Сезгилар учун Озратувчининг фазовий локализацияси, Озгатувчининг фазода урин ЭГШIЈИШИ билан тавсифланади. Дистант, яъни масофа рецептори томонидан амалга ошириладиган фазовий анализ бизга ОзтувЧИНИНГ фазодаги урни хакида маълумот беради. Контакт сезгилар: тактил, отиК, маза баданнинг Озгатувчи таъсир килаётган жойи билан борликцир. Бунда оррик сезгиларининг локализацияси, яъни баданда жойлашган урни, тактил сезгиларга караганда баданга анчагина таркалган, лекин унчалик аниклик даражасига эга эмас. Бу холатни ЯККОЛ намойиш кИЛИШ учун Ю'йидаги кУрсаткичларни келтирамиз: квадрат мм терига нисбатан бармоклар 120, панжа 14, кафт 15, кУкрак 29, пешана 50, бурун учи 100 ва хоказо.

Локализацщ\уахаллий чекдангандик) психик функцияларнинг 66ш мия капа ярим шарлари кобимдаги муайян №кайраларнинг иши билан ботанишидир. Масалан, анализаторининг иши асосан мия кобирининг кисмининг фаолияти билан борланган, эшитиш анализаторининг иши эса удкка бУлаиари билан, тери-туюш хамда каракат анализаторлари бУлса тепа ва энџа бУлаклари билан борлангандир.

Инсонни коршаб турган атроф-мухитнинг холати тУррисида ахборот берувчи турли кУринишдаги сезги аъзолари Узлари tikC эттирмокчи булган ходисаларга нисбатан маьлум даражада сезгир бУлишлари лозим. Чунки мазкур ходисаларни озми ёки купми аник ва равшан акс ЭТГИРИШ лозим. Бинобарин, сезги аъзоларининг сезгирлиги долзарб ва фавкулоддаги шароитда таъсир килиб сезги жараёни косил килиш имкониятига эга булган минимал даражадаги 1031:атувчи билан белгиланади. Худди шу боисдан сезиларли ёки сезилмас даражада сезги Косил килувчи озгатувчининг минимал кучи сезгирликнинг юфти мутлак (абсолют) чегараси дейилади.

Кучли муглак (абсолют) чегарадан нимжонрок ёки кучсизрок фатувчилар куйи чегараларни косил килмайди, чунки, уларнинг таъсир кучи турисидаги сигналлар бош мия пустига бориб етмайди. Бош мия пусти хар бир айрим олинган микдордаги импульслардан хаётий зарурийсинигина танлаб, сунг кабул килиб олади. Шунинг билан бирга мия пусти уз Озжгувчанлик чегарасини ОШИРИШ йУли билан килинган барча Фатувчиларни, шу жумладан, ички аъзолардан келадиган импульсларни хам ушлаб колади. Вужудга келган бундай холат биологик жидатдан максадга мувофикдир. Чунки, бош мия капа ярим шарлари пусти барча тушиб келаётган импульсларни кабул килиб оладиган ва уларнинг хаммасига жавоб реакциясини билдира оладиган организмни тасаввур килиш мумкин эмас. Маьлумки, бош мия капа ярим шарларининг пусти организмнинг хаётий манфаатларини мухофаза килиб туради, шунингдек, уз кУзгалиш чегарасини ОШИРИШ билан фаоллашмаган (актуаллашмаган) импульсларни пустлок остига, яъни куйи марказларга узатади, бунинг натижасида организм ортикча реакциялардан мусаффо бУлади.

Текширишларнинг кУрсатишига караганда, пусглок ости импульслари организм учун бефарк тура олмайди. Масалан, ташкаридан таъсир калаётган худди ана шу кучсиз пустлок ости озгатувчилари бош мия капа ярим шарлари пУстида доминант Учорини (кукмрон манбаини) барпо килади ва галлюцинация хамда «сезгиларнинг алданишига» сабаб бУлади. Касалланган одамлар куйи чегарадаги товушларни мияга урнашиб Колган товушлар туплами тарикасида кабул килишлари мумкин, айни '-10Flla хакикий инсон нуткига бефарк бУлади; кучсиз ёрурлик нури хар хил галлюцинация Ориш сезгилари косил килиши мумкин; терининг кийимга тегишидан вужудга келган тактил сезгилар ноту:ри угкир тери сезгиларини юзага келтиради.

Сезгиларнинг куйи чегараси мазкур анализаторларнинг мутлак (абсолют) сезгирлиги даражасини аниклайди. Муглак (абсолют) сезгирлик билан сезги чегараларининг меъёри Уртасида тескари мутаносиблик (пропорционаллъж) мавжуд; сезги чегарасининг меъёри канчалик кичик бУлса, мазкур анализаторларнинг сезгилиги шунчалик юксак бУлади.

Мазкур муносабатни ушбу шаклда кУрсатиш мумкин: E=l/P

Е — сезгирлик, Р — Озратувчининг таъсир чегараси меъёрини англатади.

Инсондаги хид билишни бипа кужайрасининг чегараси ТиИШЛИ хид таркатувчи моддалар учун 8 (саккиз) молекуладан ошмайди, маза ёки таъм сезгисини косил килиш учун хид сезгисини юзага келтиришга караганда 25000 марта Опрок талаб килинади.

Инсониятда куриш ва эшитиш анализаторларининг сезгирлиги жуда юксакдир. С. И. Вавиловнинг фикрича, куз тур пардасига 2—8 квант ёрурлик ТУШСа, у холда кУриш ходисаси юз беради. Худди шу сабабдан тула коронриликда ёнган и.тМНИ 27 км масофадан кура олиш мумкин. Бирок нарсанинг текканлигини сезиш учун кУриш ва эшитишга караганда 100—10000 мл. марта ортик энергия керак бУлади .

Анализаторлар сезгиларнинг юкори чегарасига хам эгадирлар. Таъсир килаётган фатувчига нисбатан тарин адекват, яъни айнан сезмни косил кила оладиган Озратувчининг юкори муглак (абсолют) чегараси дейилади. Рецепторларга таъсир килаётган фатувчининг кучини бундан кейин хам ортиб бориши рецепторларда факат огрик сезгисини юзага келтиради.

Мутлак (абсолют) чегаранинг меъёри шароитга караб Узгаради: инсон фаолиятининг хусусиятларига, унинг ёшига, рецепторларнинг функционал холатига, Озгатувчининг кучи ламда давомийлигига ва коказога борлик холда узгариши мумкин.

Сезгилар уртасида юзага келадиган фаркни хосил килиш икки Озратувчи Уртасидаги минимал фаркни Фарк ажратиш чегараси деб аталади. Немис физиолог олими Вебер одамнинг Унг ва чап уфлидаги иккита нарсадан ОРИРРОМНИ аниклай олиш кобилиятини текшириб, шундай хулосага келади: Фарк ажратиш сезгирлиги мутлак (абсолют) хусусиятга эга бУлмай, балки нисбий хусусиятга эгадир.

Масалан, 100 г. 13, 42 грамм.

1000 г. 33, З грамм.

Шундай килиб, дастлабки фатувчининг меъёри канчалик капа бУлса, Ошимча Фатувчининг меъёри хам шунчалик куп бУлиши керак:

 1) куриш анализатори учун l,'100.

2) эшитиш анализатори учун 1/10. З) тактил анализатори учун 1/30,

Мазкур конунга биноан, асосий ф:атувчи билан Ошимча фратувчи Уртасидаги фаркни ажратиш конуни факат Уртача кучланишдаги Озратувчиларга нисбатан тУ»идир.

Вебер тадкикотига асосланиб Фехнер сезгилар интенсивлигининг фатувчи кучига 60ЕЛИК-лигини “йидаги формула билан ифодалаб берган:

S К lgJ С, бу ерда S — сезги интенсињлиги, .Ј — фатувчининг кучи, К ва С константалардир. Ушбу конун, асосий психофизик конунга мувофик, сезгиларнинг интенсивлиги Фатувчи кучининг логарифимига пропорционалдир. КУзратувчининг кучи геометрик прогрессия бУйича ортиб борса, сезгиларнинг интенсивлиги арифметик прогрессия билан ортиб борщи (Вебер-Фехнер конуни).

Фарк ажратиш сезгирлиги хам фарклаш чегарасининг меъёрига тескари пропорционалдир; Фарк айирма сезгирлиги шунчалик кичик бУлади.

Айирма сезгирлиги сезгирлик турларининг айрим хусусиятларини бошка жихатдан тавсифлаш учун хам  Масалан, шаклларни, хажмларни куриш воситасида идрок килинадиган нарсаларнинг рангларини акс этгириш хакида мулохаза ЮРИТИШ мумкин.

Сезгиларни Улчашни асосан икки методи психология фанида WkM суриб келади. Улардан бири бевосита метод деб аталиб, субъектив равишда бахолашга асосланади. Улчашнинг иккинчи методи эса аломатларни объектив равишда бахолашга асосланган бУлиб, сезгиларнинг билвосита (бевосита) мавжудлигига каратилгандир.

Бевосита метод ёки «атувчининг суз билан бахолаш методи Оидагича тузилишга эгадир: синалувчига тери, товуш, ёрурлик таъсир кила оладиган к!зратувчи хавола килинади, даставвал кУзратувчи минимал интенсивликка (жадалликка) эга бУлади, сунг уларнинг кучи орттириб“ орилади. Мазкур тадбирдан кейин синалувчи «у кайси бир сезги фатувчисининг дастлаб сезганлигига» жавоб бериш сУрала-

Тери сезгирлигинц$дуаш учуг нилади. Эшитиш сезгирлигини Улчаш аудиометр ёрдамида амалга оширилиб, тобушларнинг турли даражаларидаги интенсив.лиги аникланади. Баъзан кичкина  хил баландликдан ташлаб куриш оркали хам юкоридаги максад амалга оширилади. Куриш сезгирлигини аНИIЏјаШ эса синалувчи кузига ёругликнинг турли-туман интенсињликда ЮбОРИШ оркали (гохо КОРОНЕИЛИК,да), оидан юкорига ёрурлик бирлиги (яъни люкс) орпириб борилади. Таъм ва хид билиш сезгирлиги хам махсус асбоблар ёрдамида Улчанади, голо кимёвий усул хам к&лланилади.

Бевосита методи объектив аломатларга асосланиб иш юритишни такозо этади. Собик совет психологлари, психофизиологлари Г. В. Гершуни, Е. Н. Соколов, О. С. Виноградов ва бошкалар мазкур метод ёрдамида куп йиллар мобайнида илмий тадкикот ишларини олиб борганлир. Манлумки, сезгилар кеч махал суст билищ жараёни бУлмаган, бинобарин улар вегетатив, электрофизиологик, нафас олиш жараёнлари Узгариб боради, шунинг учун уз табиати билан рефлектор жараёндир. Сезгилардаги рефлектор узгаришлар уларнинг объектив равишда юз бераётганлигининг кУрсаткичи хисобланади. Масалан, сезгиларни косил килувчи хар кандай Фатувчи рефлектор жараёнларни хам вужудга келтиришга кодиР: кон томирларининг торайиши, тери гшњваник рефлекс (тери электр каршилигининг каМаЙИШИ), миянинг электр активлиги частотасининг Узгариши (альфа, ритма, депрессияси холати) кУзратувчига караб кузнинг йУналиши, бУйин мускулларининг таранглашуви ва бошкалар. Мана бу нарсаларнинг барчаси сезгиларнинг пайдо бУли1пини объектив кУрсаткичи бУлиб хисобланади.

Юкоридаги тадкикотчиларнинг фикрига караганда, синалувчига кучсиз Озратувчи билан таъсир этилса, яъни субъектга кучсиз Фатувчи билан таъсир этилса, у колда субъектда кеч кандаЙ сети косил бУлмайди, шунингдек, санаб утилган рефлекторларда хам узгариш юз бермайди.

Кон томир ёки электрофизиологик реакциялар кучсиз Озратувчи таъсирида кам аник намоён бУлиши мумкин, аксинча сезиш жараёни эса амалга ошмайди. Бу холатни электроэнцефалографик реакциялар тасдиџайди. Товуш озгатувчига келиб чиккан холда Г. В. Гершуни инсон субсенсор диапазонга эга деган илмий РОЯНИ ота суради. Бу нарса англашинилмаган физиологик реакциялар, сезиб бУлмас фатувчиларга асосланади.

Сезгиларнинг Узгариши адаптация ва сенсибилизация холатларида уз ифодасини топади.

Адаптация (лот. adapto — мосланмок) — сезги органлари, яъни аъзолари (вуализаторлар)нинг таассурот кучига мослашуви натижасида муайян сезгирликнинг Узгаришидан иборатдир. Адаптация ходисасида сезгирлик ортиши ёки камайиши мумкин. Кучли таъсирдан кучсиз таъсиротга Утганда сезгирлик аста-секин ортиб борщи, таъсирот кучайганда эса сезгирлик камайиб боради (кУрув, эшитув, хид билиш, тери-туюш ва хоказо).

Одатда, генетик нукгаи•назардан адаптация уч хил хусусиятли негиз (манба) таъсирида вужудга келади.

1.        К&зратувчиларнинг давомли таъсири жараёнида сезгиларнинг Ола йУколиши тарзидаги адаптация. Доимий таъсир килиб турадиган Озгатувчи таъсир Утказадиган бУлса, бундай холатда сезги суниб колади. Масалан, терига тегиб турадиган енгилгина бир юк тез орада сезилмай колади. Ёкимсиз кИДЛИ бир жойга кириб колганимизда бир оздан сунг бу ХИДНИ батамом ЙУКОЛИб кетгандай кис килаМИ3. ОРИЗДА бирон-бир нарса ушлаб туриладиган бУлса таъм сезгисининг интенсивлиги бУшашади.

Доимий ва харакатсиз Озг:атувчининг таъсирига нисбатан кУриш анализаторларида туча адаптация ходисасини шу билан тушунтириб бериш мумкин. Бундай холатда фатУВЧИНРШГ харакатсизлигини куриш рецепторлари аппаратининг каракатчанлиги босиб юборади. кузни кар доим ихтиёрий ва ихтиёрсиз равишда харакатланиб туриши кУриш сезгисининг узлуксизлигини таъминлайди. Кфзратувчи таъсиридан 2—3 секунд утгач, куриш сезгиси йУколади, яъни адаптация ходисаси юзага келади.

2.        Кучли кУзгатувчининг таъсири остида лам сезгилар заифлашади. Масалан, кутни муздек сувга тумб турган пайтда, совук Фатувчи таъсири билан юзага келган сезгининг интенсивлиги пасаяди.

Лоронрирек хонадан жуда ёруг жойга кириб колсак, биз аввал бошка ёрутликдан «кур» бУлиб колиб, атрофимиздаги нарсаларни ажрата олмаймиз. Маълум фурсат утгандан сунг куфиш анализаториларнинг сезгирлиги кескин суръатда пасаяди ва биз муътадил кУриш имкониятига эга бУламиз. Куфиш сезгирлигининг интенсив ёрурлик Фатувчиси билан таъсир килганда пасайишдан иборат ходисани ёрутлик адаптацияси деб юритилади.

КУриб утилган икки турдаги адаптацияни купинча психология фанида негатив адаптация деб аталади. Чунки, хар иккала адаптация натижасида хам анализаторларнинг сезгирлиги кескин пасаяди.

З. Сезгирликни, кучсиз кузгатувчи таъсири остида содир бУладиган, щщб_фррицщци хамдццптация деб аташ анъанага айланиб колран. Аксарият сезги турларига хос бУлган адаптациянинг мазкур тури позитив адаптация дейилади.

Коронрилик адаптациясида куриш сезгирлиги ортади. Сокинлик-


ка нисбатан адаптация эшитиш адаптацияси замирида юзага келади. Масалан, совук сувда (совук еган) ол — бир харорат — иссикдай; иссик сувда кул совук сувда узгармагандай туюлади. Харорат сезиш билан борлик бУлган позитив адаптациялар юкоридаги хусусиятларга эга.

Тиббиёт психологиясида негатив огрик адаптациясининг мавжудлиги турисидаги гипотеза (уколга, игнага, иссик нурланишга нисбатан) хам кукм суриши таъкидланиб утилди.

Адапта' [ияни косил булиш хусусиятлари тУррисида маълумот: а) тактил (тери> адаптация жуда тез косил бУлади; адаптацияси бир неча дакика; в)  адаптациялари ундан хам уруцрок вакт талаб килади.

Адаптациянинг ахамияти шундан ибратки, у кучсиз кУзгалишни пайкашга ёрдам беради, кути Озралишдан сезги органини саклайди.

Адаптацияни тушунтириб бериш: 1) таёксимон №кайраларга жойлашган куриш пурпури айниб кетади; кимёвий модда борлиги илмий жилатдан исботланмаган; 2) миянинг пУстлок кисми сезгирликни пасайтирадиган «мулохазаловчи» тормозланиш. Тормоаланиш — бошка жойларда Озгалишни кучайтиради — сезгирлик ортади, изчил узаро индукция ходисаси рУй беради.

Анализаторларнинг узаро муносабати ва машк килиш натижасида сезгирликнинг кучайиши сенсибилизация деб аталади. Сезгилар узаро муносабатининг физиологик механизми анализаторларнинг марказий кисмлари жойлашган бош мия пустидаги Озралишнинг иррадиация хамда концентрация жараёнларидир. И. П. Павловнинг тамимотига кура, кучсиз Озратувчи бош мия катта ярим шарларининг пустида осон цррщџщцщщланадиган, яъни осон ёйилиб кетадщдц фалиш жараёнини юзага келтиради. К&зралиш жараёнининг иррадиацияси натижасида бошка анализаторларнинг сезгирлиги ортади. Кучли Озгатувчи таъсир этганда, аксинча, концентрацияга мойил бУлган Озгалиш жараёни юзага келади. Узаро индукция конунига кура, бундай Озгалиш жараёни бошка анализаторларнинг марказий кисмларини тормозланишга олиб келади ва натижада уларнинг сезгирлиги пасаяди.

Анализаторлар сезгирлигининг узгариши шартли рефлектор асосида, яъни иккинчи сигналлар тизимига кирувчилар таъсири билан хам юзага келиши мумкин. Текширилувчиларга «лимондан нордон», захардан аччик» деган сУзларни талаффуз КИЛИШ билан уларнинг кузлари ва тилларида электр сезгирлиги юзасидан Узгаришни майдонга келтирувчи омиллар кайд этилган. Ушбу Узгаришлар бизга хакикий лимон ва захар табиати билан таъсир килинганда Косил бУладиган Озгалишга Ухшашликни вужудга келтираади.

Сезги органларининг сезгирлигини Узгартириш конуниятларини Узлаштириб олганлигимизга асосланиб, махсус равишда танланган Ошимча кУзгатувчиларни Оллаш ёрдами билан маълум бир рецепторларни сенсибилизациялаш, яъни уларнинг сезгирлигини ошиРИШ имкониятига эга бУламиз.

К&згатувчининг бирин-кетин анализаторга таъсири билан анализаторларга хос сезгининг пайдо бУлишини синестезия дейилади. Синестезия юноша биргаликда_резиш деган маънони англатиб келади. Синестезия ходисасини хар хил турдаги сезгиларда КУЗТГИШ мумкин. КУриш ва эшитиш синестезияси каммадан кура купрок учраб туради, унда товуш Озратувчиларининг таъсири билан одамда кУриш образлари вужудга келади. Бундай табиатли синестезиялар хар хил одамларда узига хос равишда кечади, лекин улар хар кайси ишХС учун муайян даражада доимий бУлиши кузатилади. Масалан, айрим композиторлар (бастакорлар) — Римский-Корсаков, Скрябин кабилар «Ратни эшитиш» кобилиятига, рассом Чорлёнис, Бехзод «ранти мусика» истеъдодига эга бУлганлар. Эшитиш ва таъм синестезия ходисаси кУпинча «угкир таъм», «савлатли ранг», «ширин товуш», «аччик ШтиОЛ», «бахайбат овоз», «мотамсаро осмон», «калб уртар наво», сингари ибораларда уз ифодасини топган бУлади. Чунки уларнинг молиЯТИДа иккиланганлик хусусиятлари махсус кучайтиргич тарикасида мухим ахамият касб этади.

Сезгирлик машк Килиш оркали ривожлантирилиб борилади. Бундай Узгариш компенсация ва фаолият мазмунида уз аКСИНИ топа 60ради. Айникса, кур (кур мусикачи), кар, соков, хайкшпарош одамларца, вибрация сезгиси билан шутулланувчиларда сезгирлик кескин равишда ошиши мумкин. Психолог Элен Киллер хид сезгисига нисбатан сезгирликни махсус равишда та,дкик килиб, у узига хос хусусиятлар мавжуд эканлигини далиллаб берган. Машк Килиш натижасида инсонда сезгирлик ортиб бориши тадкикотчилар томонидан Урганилган бУлиб, улар куйидаги кУрсаткичларга эгадирлар:

1) нотекислик — 0, 0005 мм; 2) бУяш (бУёкчи) — 180—40 гача; З) пулат ъоловчи — 60 мин.; 4) рассомлар — 150 мин.; 5) учувчи (мотор каракати Узгариши) — 1300 дан 1340 гача; 6) рим мозаика устахонасида 20000 ранг тури мавжуд; 7) курларда — тактил сезгипачиниев моддаси юкори; 8) СОРТОМ одамларда 186 та ТаКТИЛ рецептори; 9) кУрларда эса бу — 270 та; 10) кейинчалик кур 69либ колганларда бУлса — -311 та.

Шундай килиб, сенсибилизация ходисасида сезгирликнинг ортиши рогйидагиларга борликцир:

1)       муайян, узок муддатли организмдаги Узгаришларга;

2)       муваккат хусусиятли экстра таъсир ёки фатолоддаги холат ва вазиятга;

3)       ёш хусусиятлари, типологик шароитлар, эндокрин харакати, организмнинг умумий холати, унинг ТОЛИКИШига;

а) 30 ёшгача юкори даражага эришиш мумкин, ундан кейин пасайтириш бошланади; б) асаб тизимининг динамикаси (Б. Т. Теплов бУйича); в) эндокрин баланси (ломиладор ва бошка одамларда); г) организмда функционал холатнинг бузилиши ёки инсоннинг чарчаши.

4)       фармологик таъсирлар (адреналин, фенамин, бенчидрин — кучайиш; пилокарпин — пасайиш)га.

Сезгирликнинг Усиши куп жихатдан субъект установкасига, нуткнинг ахамиятлилигига, нутк инструкциясига ботикдир.

Сезгиларга бамшланган экспериментал тадкикотлар куйидаги йУналишларда олиб борилганлигини санаб утиш максадга мувофик:

1.        Вебер ва Фехнерларнинг «психофизиологик  очилиши.

2.        Г. Эббингаузнинг хотира юзасидан Утказилган тадкикотлари негизи.

З. Г. Гельмгольцнинг сезги органлари турисидаги психофизиологик ишлари ва ишламалари.

4.        В. Вундтнинг психофизиологиядаги сезгилар ва каракатлар бУйича олиб борган ИШИНИШЛарИ.

5.        П. П. Лазеров томонидан ёрурлик тони муаммосининг Урганилиши.

6.        Е. Н. Соколов, С. В. Кравков каби тадкикотчилар угказган та,жрибалар ва олинган конуниятларнинг талкини.

5. Сезгининг нейрофизиологик асослари

Би,'1ИШ жараёнларни, хусусан, сезгиларни Урганишдан аввал шахс психикасининг барча томонлари билан узвий борликлигини англаш, тушуниш лозим. Чунки сезгилар идрок жараёнининг таркибий Кисми сифатида намоён бУлса, идрок инсоннинг каётий тажрибаси, унинг хотираси билан бевосита борликдир.

Психология фанида ва фалсафада билишнинг икки боскичи, яъни унинг ХИссий (сезги, идрок, тасаввур) ва амий (рационал) погона.лари мавжуд эканлиги мумтоз хусусият касб этгандир. Аклий боскич хотира, тафаккур, хаёл жараёнларини камраб олган бУлиб, узининг мукаммаллиги, юксаклиги, ма№улдорлиги, ижодийлиги билан олдинги боскичдан кескин ажралиб туради. Бирок бугунги кунда билиш босКИЧЛщ)Ининг микдори, тавсифи психология Фани олдида турган зарур вазифаларни бажаришга ьсурби етмайди, онг даражалари хусусиятларига кура билиш Фиимча боскичларга нисбатан кучли эхтиёж сезади. Худди шу боис бИЛИШНИНГ харакатли хиссий, амий, ижодий, тарихий боскичларга (табакалаштириш бизники — Э. Е) ажратиб тадкикот килиш максадга мувофикдир (Э. Розиев). Харакатли хиссий боскич нутккача даврда устуворлик килиш билан бошка билиш куринишларидан кескин тафовугланиб туради. Кущеий ва амий бОСКИЧлар барча инсонларга хос бУлиб, улар рнтогенезнинг турли даврларида суриши мумкин ва акс эттириш имконияти бошкаларга караганда махсулдоррок, самаралирокдир. Ижодий-тархий билиш боскичи янгилик яратиш, кашфиёт кИЛИШ, муайян сифат Узгаришларини вужудга келтириш, у ёки бу хоссаларни такомиллаштириш билан тавсифланади.

Жалон психологияси Фани маыумотларига караганда, сезгилар биз учун ауроф=мухит тУгрисида ва узимиз какимизда ягона билиш манбаи сифатида хизмат килади. Сезгилар шундай бир информацион каналки, улар ташки оламдан ва инки тана аъзоларидан келадиган барча холатлар, таассуротлар айнан худди шу йУллар оркали мия пустига етиб боради, инсонга таъсирларга нисбатан тугри жавоб реакциялари кайтаришга ёрдам беради.

Хис этиш ёки сезишнинг филогенетик тараккиёти ШУНИ кУрсатадики, хайвонларда маыум бир нарсани сезиш, кис этиш уларнинг биологик жихатдан зарурият, рхщцёж эканлигига караб ривожланган.

Бу холатлар купгина чет эл олимПри томонидан изчил равишда Урганилган узига хос омиллар, механизмлар мавжудлиги таъкидлаб Утилган. Масалан, Фриш асалари хатги-харакатларини кузатганда, у куйидаги ишни амалга оширган: гулга Ухшаш мураккаб геометрик шаклга нисбатан асаларининг дифференцировкаси (фармаши) осон кечган. Агарда шу мураккаб геометрик шакл ботаникага оид бУлмаса, у холда арида дифференцировка жуда кийинлик билан вужудга келган. ТщщИКоТЧИ ДОЦНИЦЕ_кузатишша, жониворлар, юрт«умурскаларга хос бУлган товушларга нисбатан худди шу турдаги хашаротлар бефдркдик билдирмаган, мабодо товушлар катгик ва тез суръатда кечса, у такдирда уларга кеч кандай эътибор бермаган. Ушбу вазиятни узича бахолаган олим биологик шартланганликдан келиб чиккан, табиий эхгиёж, инстинкт билан узвий боњчанган.

ТщщИКОтчИ Б9йтрндайк уз кузатишларида шу нарсани таъкидлайдики, жумладан, итлар органик кислоталарнинг кидини яхши кис этадилар, аммо улар хайвонларнинг танасини, хушбУй гуллар, углар кидини эса аник сезиш, кис этиш имкониятига эга эмас эканлар.

Юкоридаги маыумотлардан кУриниб турибдики, фратувчиларнинг биологик жихатдан  уларнинг физиологик ривожланиши учун моддий негй©ТДбИИй эхтиёж, зарурат мокияти билан ботиклиги алокида таъкидлаб утилади. Шу нарсани алохида таъкидлаб утиш ж0и3ки, ИНСОН№ГИ аник сезгиларнинг шу даражада тараккий этишига ижтимоий мухит, жараён мухим омил бУлиб хизмат килган. Чунки айрим индивидларнинг сезувчанлиги уларнинг кундтлик фаолиятидан келиб чиккан холда, биологик шартланган хусусиятлар билан жипс алокада ривокланиши хам мумкин. Жумладан, тадкикотчи Реусса маыумотига кура: зцкуучилар, бУёк цехида ишловчилар кора  хилини бир-биридан фарклаш имкониятига эга эканлар, умуман бошка сокада_фаолият кУрсатадиган одам дархол бундай рангнинг рщкидурини фарклаб олар экан, холос. Бундан Таи.цари, дегустаторларда таъм билиш сезгилари жуда кам аник ва яхши ривожланган бУлар экан. Чунки сезгининг Усиши кУзттувчиларнинг рецепторга таъсири натижасида тага келади, яъни рецепторлар ривожланиши билан борлик.

сецептор — бу кУзраткич ёки ОЗТТУВЧИНИ кабул килишга мУлжалланган нерв толаларидан ТаШКШ1 топгандир. Рецепторларнинг асосий хусусиятларидан бири — унинг ихтисослашган биологик аппарат эканлигидир, худди шу боисдан у жуда&зидувчањозгалищни-кабул килади. Хар бир рецептор маълум бир хусусиятли Озратувчинигина кабул КИЈКЩИ, бинобарин, рецепторлар уша Фатувчиларнинг таъсир этиши натижасида юзага келади ва ривожланади.

Бизга маыумки, инсон узининг тана аъзоларига таъсир этаётган ранг, иссиклик ёки совукдик таъсирини, хидларнинг узига хослигини сезади хамда акс этгиради. Ана шу вазият натижасида анализаторларнинг периферик кисмларида жавоб реакция хосил бУлади. Мисол учун куз корачинт кискаради, кенгаяди, Ол эса иссикликдан сесканади ва бошкалар. Харакатларни кабул килувчи тана аъзоларидан бош мия пустига каракат тУгрисида кайта сигнал беради, кайта алока оркали ички тана аъзолари ва бошка аппаратлари иш бажаради.

Сезгилар акс этгиришнинг хусусияти ва рецепторларнинг жойлашишига «араб, инглиз психологи Ч. Шеррингтон уларни уч капа гурукга ажратади.

1.                  Ташки оламдаги нарсалар ва ходисаларнинг айрим хусусиятларини акс эттирувчи Хамда тананинг юза кисмида рецепторлари жойлашган экстрацептив сезгилар.

2.                  Тананинг ички аъзоларида (Ушка, юрак, жигар ва хоказо) ва тУкималарида жоЙлашган хамда ички тана аъзоларининг холатини акс эттирувчи рецепторлар билан мужассамлашган интероцептив сезгилар.

З. Инсон гавдасининг каракати ва холати хакида маклумот бериб турувчи, рецепторлари мушакларида, пайларда проприоцептив сезгилар.

Психология фанида харакатни сезувчан проприоцептив сезги тури кинестезия деб аталиб, унга тегишли рецепторлар эса кинестезик ёки кинестетик тушунчаси билан номланади. Экстрацепторлар уз навбатида контакт ва дистант рецепторларига ажратилади, голо сезгилар тушунчаси «кис-туЦгу» атамаси билан хам юритилади. Одатда, дистант рецепторлар муайян масофадаги объектдан келадиган кУзгатувчиларни кабул килиб, сунг уларни нерв йУллари оркали марказга узатади. КУриш, кид билиш сезгилари бунга ёркин мисол була ОЛцИ.

Экстрацептив, яъни ташки сезгилар тУррисидаги дастлабки мамумот кадимги юнон олими Арасгу (Аристотель эрамиздан олдинги 384— 322 йилларда яшаб, фаолият кУрсатган), томонидан тавсифланиб берилган бУлиб, у сезгиларни куриш, эшитиш, хид билиш, маза, таъм турларига ажратган эди. Психологик маьлумотларга караганда, сезгилар голо узаро борланиб бошка сезги турларини юзага келтириши мумкин: масалан, пайпаслаб кУриш натижасида сезиш таркибида тактил тери-туюш сезгилар билан бир каторда сезгиларнинг тамомлай бошка тури, яъни карорат сезгиси хам киради. Худди шунга Ухшаш вокелик, ходиса тактил ва эшитиш сезгиларига нисбатан оралик уринни вибрацион сезги ЭГ&ЛпШИ мумкин.

Мувозанат сезгиси мураккаб вестибуляр аппарати, вестибуляр нерњларини хамда куз пустости кисмларини узида бирлаштиради. Турли анализаторлар учун умумий кисобланган окрик сезгилари фатувчиларнинг таъсир кучи хаддан ташкари кучли эканлигидан далолат беради. Шуни алохида таъкидлаш Уринлики, инсоннинг тана аъзоларида рецепторларнинг жойлашув даражаси хар хилдир, жумладан, бармок учларида рецепторлар зич, елка кисмида эса жуда сийрак жойлашгандир. Хозирги замонда сезгилар ички ва Ташки турларга карийб ажратилмайди ва улар харорат, огрик, маза, вибрацион, статик, динамик сезгилар деб юритилади.

С. В. Кравков (1893—1951) маълумотларига кура, бир сезги аъзосининг фаолияти иккинчисининг таъсири туфайли узгаради, ТОВУШ


асосан кУриш сезгисининг ёрулик сезувчанлигини ортгиради. Шунга Ухшаш турли хидлар хам ёрурлик ва хид билишга нисбатан сезгирликни ОШИРИШИ ёки камайтириши мумкин. Бундай узаро таъсир сабабли мия устуни юкори кисми ва куриш бУртикларига тегишли усимталарнинг якин жойлашганлиги туфайли бошкасига утиши осонрок амалга ошади.

Бундан ташкари, сезгиларнинг узаро Озгалиши ва тормозланишини Урганиш хам алохида ахамиятга эгадир, чунки айрим лолларда автоматик бошкарилиш туфайли тунги учишда сунъий сезгирликни пасайиш ёки ортиш зарурияти турилади. И. П. Павлов томонидан анализаторнинг мураккаб узаро таъсир шакллари мавжуд эканлиги кайд этилгандир. Улар бевосита бош мия пУстида намоён бУлиб, бир вактнинг узида кУраётган жисмни, эшитилаётган товушни, келаётган Хидни сезишимизда уз ифодасини топади. Бу бош мия пустида кечадиган физиологик жараёнларни босиб Утиши зарур бУлган зоналар перикритик зоналар деб номланади. Сезгиларнинг классификацияси уларнинг турли специфик тавсифларига, яъни модаллигига караб эмас, балки ТииКИЛ этилишининг хар хил даражаларига караб хам оширилади.

Инглиз неврологи Дед сезгиларни протопатик ва эпокритик номлар билан иккита даражага бУлган. Протопатик содда тузилишига эга дегани учун унда купрок хакикиЙ холат билан эмоционал холатни ажратиб бУлмайди. Мураккаб эпокритик даражаси цклий боскич таркиблари (элементлари) иштирок этиши мумкин, жумладан, кУриш сезгиси бунга яккол МИСОЈЩИР. Маълумотларнинг кУрсатишича, биринчи протопатик сезгилар, кейинчалик эса эпокритик сезгилар тикланади.

Сезгиларни объектив йУналиши бУйича Е. Н. Соколов, Виноградовлар текширганлар ва улар пассив жараён эмаслиги, вегетатив элементлар физиологик нафас олиш тизимида Узгаришга сабаб бУлиши тушунтирилиб берилган. Ушбу вакт рефлектор Узгаришларни сетининг объектив кУрсаткичи сифатида ИШЈЮШГа имконият яратади. Маыумки, сезгини пайдо килувчи кар бир кУзратувчи, яъни фратгич, рефлектор жихатдан юзага келувчи жараёнларни чакиради, чунончи, томирларнинг ТОРаЙИШИ, тери-гальваник рефлекторларнинг пайдо бУлиши (тери каршилигининг узгариши), миянинг электр актињлигининг Узгариши, кУзларнинг фатгич томон бурилиши кабилар. Буларнинг хаммаси сезги жараёнининг пайдо бУлишидагина ишга тушади, ХУЦИ шу сабабдан улар сезгиларнинг объектив кУрсаткичлари тарикасида хизмат кила олаци.

-351


Тажрибаларда шу нарса кайд этилганки, Озратувчилар интенсивлиги ошган сари жавоб реакцияси хам интенсиврок бузлиб борар экан. Бу эспа сезгиларнинг интенсивлигини асос сифатида ишлатишга мужим негиз хозирлайди. Томир ва электрофизиологик реакциялар чегараларга одатдаги кУзгатувчиларга караганда якин Озратувчиларга нисбатан кескинрок бУлади.

И. П. Павлов, кейин унинг шогирдлари анализаторларнинг узаро боглиКЛИГИНИ конвергенция асосида тадкик килганлар. П. П. Лазерев (1878—1942) тери ультрабинафша нурлар билан нурланиши нати',каСИДа Урцщ_сезувчанлигининг сусайишини аниклаган. Бу холат бошка анализаторларга куйи чегарадаги кУзратувчиларнинг таъсир ЭТИШИДа хам бирон-бир анализаторнинг сезувчанлиги Узгариши мумкин деган умумий хулоса чикаришга олиб келади.


Е. Н. Соколовнинг тажрибаларида Озгатувчига нисбатан мувофиклашувчи реакциянинг сусайиши юзасидан далолат берувчи далиллар тУпланган эди. Нерв тизими сезги аъзоларига таъсир килган колда уларнинг хусусиятларини нафисрок намоён этади. Бунда моделлар танлаб таъсир килувчи фильтрлик вазифасини бажаради. Муайян пайтда рецепторга таъсир килувчи Озгатувчи илгари таркиб топган нерв модели билан мувофик келмаганда тахминий таъсиротни косил килувчи мувофиклаштириш сигналлари вужудга келиши мумкин. Ва аксинча, илгари тажрибаларда ь$ълланилган к&зратувчи тахминий таъсиротни йУкотиб ФИШИ элтимОли бор.

Чет эл психологлари ва физиологлари сезгирликни Мендельнинг конуниятига асосланган холда насл, яъни ирсият билан ботик шаклда тадкик килганлар. Спейдер таъм.бидиш наслга 60FJMk деган хулоса чикаради ва 100 оилада_буни синаб Оради. Олинган маыумотларга караганда, оща=онщтар билмагандаъмни болалари хам пайкамаганлиги намоён бУлган.

И. П. ПаВЛОВНИНГ шогирди П. К. Анохин узининг кирк йиллик фаолияти давомида организм интегратив фаолиятининг нозик механизмларини Урганган. Муаллиф Узининг бир катор асарларида функционал тизим назарияси мохиятини баён килади, яъни организмнинг фаолият тизими мавжуд бУлиб, у ёпик, такрорланувчи физиологик циклик тузилмасидан иборатдир. Муаллифнинг фикрича, организмнинг функционал тизими организм хатги-харакати реакцияларининг физиологик механизмининг принципиал схемасидан иборатдир. Организмнинг барча жараёнлари, хатти-харакатлари, вегетатив активлар агарда фойдали самара билан тугалланса, у колда уч боскич оркали бажарилади. Мазкур боскичлар афферент, синтез, карор кабул КИЛИНиШ бажарилиши учун зарур бУлган каракатлар натижаси, яъни моделини косил килиш йУли билан ОЛДИНщтН акс эттиришдан иборат. Афферент, синтез боскичи хар кандай хатги-харакат актининг ривожланиши бОШЈКМЕИЧ погонасидир. Ушбу боскич тугагач, муайян хатти-харакат акти — шаклланишнинг навбатдаги боскичи бошланади. Айнан худди шу боскичда организм хатги-харакатининг уч асосий масштаси, яъни нима? кандаЙ? ва качон? бажарилиши хал килинади.

Афферент синтез боскич, асосан турт жабка (компонент) негизида содир бУЈиши тажрибаларда синаб кУрилган. Унинг асосий жабхалари, энг аввало, доминант мотивация (Ута хохиш) ва унга хамрох хисобланган эмоциянинг кучлилиги хамда баркарорлигида намоён бУлади:

1.  Организмга фатувчиларнинг маьлум бир таъсири.

2.  Йуналтирувчи афферентациянинг мавжудлиги. З. Афферентациянинг муайян шарт-шароитлари.

4.        Хотира аппаратлари ва механизмлари.

5.       


Буларнинг узаро таъсири учта нейродинамик омил оркали бажарилади: а) йУналганлиги; б) нейронларда генцияси (тУйиниши); в) ОзТлишнинг пустлок ва пУстлокости тузилмаларда кайта косил бУлиши, титаниши.

6.        Бу механизмлар асаб тизимида турли озралишларни туплашга, бирлаштиришга, солиштиришга ва мазкур мухитда энг Ы',лай хатгихаракат актини бажариш учун карор кабул КИЛИШГа олиб келади.

7.        Мия пУстлок »гкайраларида кУзгалишнинг конвергенцияси ва уларни СОЛИШТИРИШ жараёни бутун мия микёсида бу узаро таъсир натижаларининг интеграцияси харакат максадининг шаклланишига хамда уни унумлирок карор танлаш сари етаклайди.

Катта ярим шарларнинг мураккаб интегратив фаолиятининг бошЛаНГИЧ боскичини турли Озттувчилари бир нейрондагина конвергенцияси деб караш мумкин.

Капалрим шарларда махсус нейронлар гурухи борлиги туфайли улар турли-туман Фалишларгина кайта кабул КИЛИШ билан чекланмай, балки мия пУстлорининг пирамида хужайраларидан аксон оркали келувчи эфферент фалишларни хам кабул килади. Бу эса орка мия пУстлокости ва пУстлокдаги кУплаб аксонлар нейронларнинг вазифаси циклик ОЗЕШШШНИ кУпинча сак,лаб туриш, узига хос «кутиш» тупламини саклашдан иборат. Шу билан бир вактда периферик ишчи аъзоларига юбориладиган буйрук нусхасини бутун мияга таркалишини таъминлайди. Бир нейроннинг узидаги эфферент Фралиш КонвеРГЕНЦИЯСИ периферик рецепторлардан келувчи афферент Озгалиш билан аксонга узатилган буйрук нусхаси олинган натижаларни бахолаш учун шарт-шароитлар яратади. Эволюция жараёнида косил бУлганлиги билишнинг нейродинамик механизмларининг кашф этилиши хар кандай бУлажак ходисаларнинг тамил килинишига максадли омилларни олдиндан билишга асос бУлади.

КУриш анализатори узаро бир-бири билан алохида бУлган утказувчан периферик кисмдан, пустлокости ва бош мия ярим шарларидам куриш марказларидан иборатдир. Эшитиш анализатори каво тУлкинларининг тебранишини кабул килади, уларнинг механик энергиясини нерв №жайрасининг Фалишига айлантиради.

Шундай килиб, сезгиларнинг нейрофизиологик асоси жуда мураккаб бУлганлиги туфайли уни Урганиш бир талай кийинчиликларни вужудга келтирар экан.

б. Сезги турларининг психологик тавсифи

Психология фанида учта капа турух (туркум)га ажратилган сезгилар (экстрарецептив, приорецептив, интерорецептив) уз навбатида куйидаги турларга бУлинади: КУРИШ сезгилари. 9

2. Эшитиш сезгилари.

З. Хид билиш сезгилари. Экстрарецептив.

4.   Таъм билиш сезгилари.

5.   Тери сезгилари.

6.   Мускул-харакат (кинестетик).

7.   Статик сезгилар. Проприоцептив.

8. Органик сезгилар. Интероцептив.

6.1. Куриш сезгилари

Инсон томонидан ранг ва ёрурликни сезиш куриш сезгилари таркибига кириб, сезиладиган ранглар эса хроматик ва ахроматик турларга бУлинади.

Психофизиологик конуниягга биноан ёруњлик нурлари учбурчак шиша призма оркали угиб синганда косил бУладиган ранглар хррмцтик ранглар деб аталиб, улар ранглар кисобланади ва таркибига кизил, зарњлдок, сарик, яшил, хаворанг, КУК, бинафша тусларини камраб олади. Бирок мазкур рангларнинг турлари, кУринишлари табиатда хилмахил ва нихоятда кУпдир. Одатда, ок ранг, кора ранг, кул ранг ва уларнинг турлича кУринишлари ахроматик ранглар деб номланади.

куриш сезгиларининг органи — куз кисобланиб, нуз соккаси ва

ундан чикиб келадиган курув дервларидан ташкил топгандир. КУЗ соккасини ташки томирлари ва тур пардалари ураб туради. Ташки парданинг тиник бУлмаган ок кисми склера ёки копан, «аттик парда деб номланади, унинг олд томонига жойлашган бир мунча каварик кисми тиник мугузпарда бУлиб, унинг олдинги кисми рангдор парда деб аталади- Мазкур парданинг рангига биноан, унинг товланишига «араб, одамларда куз КУК, кора, сарик жило беради ва уларни биз кук куз, куз, кора куз ва хоказо деб атаймиз. Рангдор парданинг Урта кисмида юмалок ТеШИК мавжуд бУлиб, биз уни корачиг деб атаймиз. Худди шу тешик оркали куз ичига ёрутлик нурлари киради. Келаётган, тушаётган, ажраётган ёруликнинг озлиги ёки кУплигига караб, корачиг кенгайиши ёки торайиши жараёнлари »км суради.

КУзларнинг учинчи пардаси тур парда деб номланиб, у куз соккасининг деярли бутун ички юзасИНИ коплайди. Корачир билан рангдор парданинг оркасида икки томони каварик, тиник жисм куз гавхари жойлашган бУлади, ёрутлик нурлари унда тУпланиб, сунг синади ва тур пардага нарса ёки жисмнинг акси, сурати тушади. Халка шаклдам киприксимон мускулнинг узайиши ёки кискариши туфайли гавжар ё яссиланади ёки каварик холиги келади (жисм куздан узок.лаштирилганда гавхар яссиланади, кузга якинлаштирилганда эса у шар шаклига киради). КУЗ гавхарининг мазкур жосияти туфайли хох узокда, хох якинда бУлмасин, нарсаларнинг акси гавхардан угиб, сунг тур пардасига тушаверади.

куз соккасининг гавхар билан тур парда Уртасидаги бутун ички юза ШИШаСИМОН жисми деб номланувчи махсус тиник суюклик билан КOГIЈИНГаН бУлади. тур парда ранг ва ёрурликни сезиш учун мухим ахамиятга эга бУлиб, унда курув нервининг тармоклари жойлашгандир. Ушбу тармокларнинг чеккада учларида ва колбачалар деб аталадиган махсуснерв№жайрщтарщмавжуддир. Инсон кузининг тур пардасида ВО миллионга якин таёкча ва 7 миллионга цин колбача бор деб тахмин килинади. Колбачалар ёрдами билан хроматик (кундузги) ранглар ку%рилади, холос. Тдекчалар ёругликни яхши сезувчан бУлиб, хира ва коронм пайтларда уз функциясини бажаради, ахроматик рангларни акс эпиради.

тур парданинг энг сезгир жойи сарик догнинг асосан колбачалар билан тулган марказий чукурчаси хисобланиб, унта Кайси нарсанинг акси тушса, худди шуми хаммадан равшанрок кУрамиз. Объекта тик караш натижасида куз мускуллари унга каратилади ва акс эпирилувчининг сурати сарик дорга тушади, бундай тарздаги куриш тУ№идан кУриш дейилади. Агарда нарсаларнинг сурати сарик ДОЕДЕМ ташкарида, яъни тур парданинг бир жойида бУлса ранг ва ёрутликни сезадиган таёкчалар ва колбачалар мавжуд эмас, бу курув нервининг куз соккасидан ЧИКИШ жойи бУлиб, у ёругликдан таъсирланмаганлиги учун кур дог деб аталади.

Одам кузи рангларни тахминан 380 миллимикрондан 780 миллимикронгача узунликдаги тУлкинларнинг таъсирида сезади: 1) 780— 610 кизил ранг; 2) 610—590 зармлдок; З) 590—575 сарик; 4) 560—510 яшил; 5) 480—470 каво ранг; 6) 470—450 кук ранг; 7) 450—380 бинафша ранг сезилади.

А) КУриш сезгиларининг хоссалари:

1.  Рангнинг тони (150 га якин туслари).

2.  Очиклик (кора билан ок рангда 200 гача тус ажратилади).

З. Рангнинг равшанлиги (600 га якин).

4.   Рангнинг КУЮКлиги (тоннинг Якколлиги).

5.   Рангларнинг аралашиб кетиши (турли узунлињлардаги ёрурлик Нури).

Б) Куриш сезгиси жараёни:

Учлацгли сезиш назарияси:

1.       1756 йилда М. В. Ломоносов асосий коидаларини баён килиб берган.

2.       100 йилдан кейин немис физиги Г. Гельмгольц уни тула исботлаб берган.

З. Ушбу назарияга биноан, тур парданинг колбачаларида учта асосий элемент мавжуддир, улардан бирининг фалиши кизил ранг сезгисини, иккинчи бирининг к!зралиши яшил ранг сезгиси ва учинчи бирининг фалиши бинафша ранг сезгиси косил килади. Назарияга кура, ёрутлик тУлкржлари бирданига уутаэлементни бир хилда фатср, окрацг сезгиси вужудга келади. Лекин ёруњлик тУлкинлари икки ёки уч элементга таъсир килса-ю, аммо бу таъсир бир текис кечмаса, у холда сезувчи элементлардан хар бирининг канчалик «алганлигига караб, жар хил танг сезгилари намоён бУлади.

Хозирги замон психологиясида рангларни сезиш ёлриз тур пардасидаги жараёнлар билангина эмас, балки мия пУстида юзага келадиган бошка жараёнлар билан хам 60FJIV1k эканлиги тугрисидаги мамумот мавжуддир. Замонавий маълумотларга биноан, таёкчаларда кУриш пурпури деган махсус модда борлиги исботланган. кузга ёрурлик таъсир этганда куриш пурпури кцуёвий йУл билан парчаланиб, таркибий кисмларга бУлинади ва мазкур жараен куриш цервини Озгатиб, ёрурлик сезгиси косил килади, короншликда эса пурпур уз функциотиклайди.

В) Куриш сезгиларида махсус ходисалар. Г. Ранг контраст (кучсизланиш туфайли).

2. ШапкУрлик.

З. Ранг ажрата олмаслик (традруа) — кундузги ва тунги хайвонлар,

б. 2. Эшитиш сезгилари

Эшитиш сезгилари товушларни эшитишдан иборат бУлиб, мусикавий ва шОВКинлИ товушларни акс эпиради. Одатда, товушлар од_дий_ва мураккаб турларга ажратилади, уларнинг биринчиси тонлар, иккинчиси эса бир неча тондан ташкил топади. Тонлардан бири асосий тон лисобланади ва товушнинг баландлигини, кучини белгилайди, бошкалари ОШИЛУВЧИ товушлар саналиб, улар обертонлар дейилади. Муси}ф асбобјщридан таралаётган товушларнинг узига хослиги фан тилида деб аталади. Хатто нугк товушлари хам охангли товушлар (унли товушлар) ёки шовкинлардан (ундош товушлар) ташкил топган бУлади.

Эшитиш сезгилари органи юлок бУлиб, ТЦЏ_ЩКИ ю.тлок (юЛОК супраси билан эшитУв йУлидан (ногора парда ва унга ёпишган учта суякча: болгача, сандон ва узангидан ташки-Л топган), цукщ»глок (WJlOk лабиринти узаро бирлашган учта бУлакдан тузилган). ТашлИ чулок лаво тУлкинларини Йигувчи карнай вазифасини бажаради. Ноюра парда ва унга ёпишган суякчалар каво тУлкинларини ички ьсулокка Урта Чулок махсус йУл оркали ОтЗ ва бурун бУшлим билан тугашган бУлади. Ички колокнинг юкори кисми учта ярим доира каналдан, Урта кисми камерадан ва пастки кисми чиранокдан ташкил топгандир.

Ички у.локнинг учала булими эндолимфа номли махсус суюкликдан иборатдир. Ички кулокнинг асосий кисми читнокцан иборат бУлиб, унинг ичида Кортий органи мавжуд, у гумбаз шаклига эга, асосида эса мембрана жойлашган. Мембрана узунлиги кискариб борувчи эластик толалардан иборат бУлиб, улар таранг тортилган турларга ухшайди, унинг юкори кисмида махсус таёкчасимон хужайралар мавжуд ва улар Кортий дугалари деб юритилади. Мембрананинг толалари эндолимфага ингичка киллари бор махсус хужайралар ёрдамида Кортий дугалари оркали мия капа ярим шарлари пустининг бУлагига жойлашгандир.

А) Эшитиш сезгиларининг физик сабаблари.

Хаво тУлкинларининг каракати туфайли товуш чикарувчи жисмлар тебранганида эшитиш сезгилари Косил бУлади. Агарда мусикавий товушлар лаво тУлкинларининг текис, ритмик харакатлари натижасида вужудга киса, шовкинлар товушлар эса уларнинг нотекис харакатларидан тумлади.

6. З. Хид билиш сезгилари

Хид билиш сезгиларига хидларни кис Килиш киради ва уларнинг органи бурун ковагининг юкори томони хисобланиб, бу ерда жид билиш мжайралари хамда сезувчи нерв тармоклари жойлашган, улар шиллик пардаларда ботиб туради.

ХИДЛИ моддалар сезувчи нервни Озрайди, хид билиш маркази бош мия ярим шарЈКIРИ орка юзасининг пастки кисмида мавжуд деб тахмин килинади. Лидди моддалар хид бИЛИШ хужайраларига газ холатида таъсир этиб, кимёвий реакциялар йУли билан уларни Фата,ди (уларнинг барчаси бутланади ва эрийди). Одатда, газ холатидаги Хищ1и моддалар каво билан нафас олиш жараёнида бурун ковагига кириб келади, натижада акс эттириш холати косил бУлади.

6. 4. Таъм билиш (маза) сезгилари

Таъм билиш сезгилари ширин, аччик, нордон, шур сингари мазаларни кис килиш билан тавсифланади. Улар муайян туркумга киритилган ва киритилмаган ХИЛма-ХИЛ турларга эга бУлиб, нарсаларнинг, моддаларнинг номлари билан юритилади: ноннинг мазаси, ковуннинг мазаси кабилар.

Таъм бИЛИШ сезгиларининг органи тилнинг юзаси ва танглайнинг юмшок кисмидан ташкил топгандир. Тилнинг шиллик пардасида махсус таъм бИЛИШ сУрмчлари мавжуд бУлиб, уларнинг таркибида таёксимон №жайралардан тузилган махсус таъм билиш «куртањлари» эга. Узига хос хусусиятлари, сифатлари билан тафовугланувчи таъм бИЛИШ сУронлари тил юзасида бир текис таксимланмаганлиги учун унинг орка кисми аччик уазани, учи ширин мазани, четлари эса нордон мазани аник сезади, лекин унинг Уртаси бУлса таъм мазасини акс этгира рлмайди. Таъм бИЛИШ сутонларининг ,яужайрали кисмларида махсус сезувчан нервларнинг чекка учлари экойлашган, улар таъм билиш органидаги КУзралИШНИ бош мияга узатиб туради, унинг марказлари хид билиш марказларига цин жойдадир.

Таъм билиш сезгилари моддаларнинг кимёвий хоссалари таъсирида косил бУлади ва су:онлар эриган моддалар таъсири остида фала-

Хид ва таъм билиш сезгилари узаро чамбарчас борланган бУлиб, кимёвий моддаларнинг таъсир этиши натижасида юзага келади. Аммо

уларнинг биттаси контакт, иккинчиси дистант сезгилар тоифасига киради.

6. 5. Тери сезгилари

Тери сезгилари таркиби туйиш ва харорат турларидан иборат булиб, уларнинг бундай номланишининг бош омили — бу рецепторларнинг дери ва организмнинг ташки шиллиК пардаларида жойлашганлигидир.

Туйиш сезгилари икки хил ахборотни кабул КИЛИШ имкониятига эга бУлиб, уларнинг биринчиси ТеГИШ ва таркалишни туйиш сезгилар, иккинчиси эса силлик ёки радир-будурни туйиш билан тавсифланади. Одатда, тана аъзосига нарсаларнинг тегишини сезиш ташки фалиш кучайганда сикикни сезишга айланади, у янада кучайганда СИКИК огрик сезгисига айланади.

Туйиш сезгилари органи — теридаги ва ташки шиллик пардалардам ТУЙИШ таначалари деб номланувчи таначалардан иборатдир. Таначаларнинг ичида, кисман ташкарисида (эпителийда) тушиш НфВИнинг чекка тармоклари мавжуд, улар терида ва ШИЛЛИк пардаларда бир текис таксимланган. Улар бзруокларнинг учларида, тил учида, лубда зич жойлашган, худди шу боисдан сезгирлик даражаси бошкалардан юксакрокдир. Кайси ерда таначалар.{йраю бУлса, демак, у жойларда сезиш кУрсаткичи шунчалик пастдир.

Психологияда тУЙиш таначалари ва сезувчи нервнинг чекка тармоклари зичлиги эстезиометр асбоби ёрдами билан улчанади. Асбоб кериладиган икки оёкди циркулдан ТаШКИЛ топган бУлиб, унинг узагидаги даражалар оёкларнинг учлари Уртасидаги масофани Улчайди.

Туйишнинг аниклик даражалари: а) бармок учларида 1 мм — 2 ммгача, б) Ол кафтида 10 мм, в) оркада 60—70 мм масофа бир йУла икки оёкча тегаётганлигини сезиш мумкин (масофа камайса, сезгирлик пасами).

Туйиш сезгиларининг маркази бош мия пустининг оркадаги марказий пуштасида жойлашган деб тахмин килинади.

Туйиш сезгиларининг ТЕШ.ЩИ, яъни физик сабаби — бу бирон-бир нарсаларнинг терига бевосита ТеГИШИјДИр.

Харорат сезгилари иссик ёки совукни Се.ЗИШ билан тавсифланади. Махсус таначаларнинг ичида иссикни ёки совукни сезувчи нерњларнинг чекка тармоклари жойлашган бУлади.

Уларнинг ташка сабаби — бирон-бир хароратга эга булган каттиК, суюк ва газсимон жисмларнинг танага тегиб туришидир. Иссикни ёки совукни фармаш Ф:атувчи харорати билан бадан харорати Уртасидаги нисбат билан белгиланади. Масалан, Озгатувчининг харорати бадан хароратидан паст бУлса совукни, агарда окори бУлса иссиК' ни сезамиз, кис киламиз.

ФАРК.ЛАШ: а) жисмларнинг иссик Угказувчанлиги: темир ва юнг. ХАРОРАТ СЕЗГИЛАРИ: а) ташки фатувчилар, 6) организм ичида:

6.6. Мускул-харакат сезгилари ва статик сезгилар

Мускул-каракат сезгилари мотор сезгилари, голо кинестетик сезгилар деб номланиб, уларга ОМРЛИКНИ, каршиликни, органлар харакатини билиш сезгилари киради. Уларнинг органлари — гавда мускудлари,майдар, бУммлардан иборатдир. Органларнинг таркибида сезувчи нервларнинг чекка тармоклари мавжуд бУлиб, уларнинг таъсирида каракат ва статик сезгилар вужудга келади.

Мускул-харакат сезгиларининг физик сабаби мускулларга таъсир этувчи нарсаларнинг механик тазйики ва гавда каракатларидир.

Статик сезгилари гавданинг фазодаги холатини сезиш ва мувозанат сакдаш сезгилар деб аталади.

Гавданинг фазодаги холатини бИЛИШ ва мувозанат саклаш сезгиси учун ички Ю'локдаги вестибуляр аппарат рецептор вазифасини бажаради. Вестибуляр аппарат кулок даклизи ва ярим доира каналлардан ташкил топган бУлади, сезувчи нерв тармоклари эса гавданинг фазодаги каракатини ва ХОЛатини бошкаради. Гавда мувозанатини саклашда отолитлар алохида ахамият касб этиб, улар эндолимфада сузиб юрадиган майда охактош кристалларидан ташкил топгандир.

Одатда, организм автоматик равишда рефлекс Утули билан мувозанат саџаЙди.

б. 7. Органик сезгилар

Органик сезгиларнинг рецепторлари ички органларда: кизилунгач, меъда, ичак, кон томирлари, упка ва шу кабиларда ЖОЙЈЮШТН бУлади.

Ички органлардаги жараёнлар органик сезгилар рецепторларининг Олатувчиларидир. Улар 'ф'йидагилардан иборатдир:

а) огрик сезгилари;

б) хуш туй№ар;

в) нохуш туйрулар.

Семинар мап№улоти учун мавзулар

1.     Сезги тУррисида умумий тушунча.

2.     Сезги назариялари тамили ва тавсифи.

3.     Сезгининг рефлектор назарияси.

4.     Сезги конуниятлари хакида мулохазалар.

5.     Сезгининг нейрофизиологик асослари.

6.     КУриш сезгилари .

7.     Эшитиш сезгилари.

8.     Хид ва таъм билиш сезгилари.

9.     Тери-туюш сезгилари.

10. Мускул-харакат ва статик сезгилари.

11. Органик сезгилар хусусиятлари.

Реферат учун мавзулар Сезгилар тУррисида умумий тушунча.

2.   Сезги назариялари хакида мулохазалар.

3.   Сезги назариялари.

4.   СезгИНИНГ нейрофизиологик асослари.

5.   Сезги конуниятлари бУйича мушохадалар.

6.   Сезги турларининг психологик тавсифи.

7.   Сезгиларнинг ривокланиши.

Адабиётлар

1.  Ананьев Б.г. Теория ощущений. - Л.: лгу, 1961.

2.  Крамов СВ. Взаимодействие органов чувств. —М. —Л., 1948. З. Леонтьев А.Н. Проблема развития психики. —М., МГУ, 1972.

4.   Теория связи в сенсорных системах. —М., «Мир», 1972.

5.   Экспериментальная психология. Под. ред. П.Фресса и Ж.Пиаже, вып. 1, 2. — М., «Прогресс», 1966.

МП БОБ. ИДРОК

1. Идрок фрисида умумий тушунча

Идрок сезгиларга нисбатан мураккаб ва мазмундор психик жараён бУлиб хисобланганлиги сабабли барча рухий холатлар, ходисалар, хусусиятлар, хоссалар ва инсон онгининг яхлит мазмуни, эгалланган билимлар, тажрибалар, кУникмалар бир даврнинг узида намоён булади, акс эпиришда иштирок килади.

Щдрок тушунчаси лотин тилида oercqptio» кабуд_кцдщщ, деб номланади, унинг юкори бормчи эса «апперцещия» (лотинча perceptio — идрок, кабул килиш) дейилади. Апперцепция — идрок жараёнини шахснинг олдинги билимлари, шахсий ва ижтимоий тюкрибалари, КИЗИКИШЈИРИ, мотивацияси, эхтиёжлари ва одатлари, умуман, рухий хаётнинг барча мазмуни билан белгиланишидир. АпперЦеПЦИЯ кодисаси туфайли одамлар узаро ИДРОКИНИНГ мазмуни билан бир-бирларидан муайян даражада тафовутланадилар, яъни улар айнан бир хил нарсани узининг бидим савияси, маслаги, позицияси, дунёкараши ва ижтимоий келиб чикишига асосланган холда турлича идрок киладилар хамда акс эттирадиларј Масалан, «илдиз» тушунчасини бйологлар Усимликларнинг моддий асоси сифатида, математиклар сонларнинг илдиз остидаги кУринишида, ижтимоиЙ нуктаи назардан кариндош-урутчилик шаклида куз Унгитча келтиради. Мазкур тушунча баъзи колларда идрокнинг аниклик, туликлик, равшанлилик, предметлилик, танловчанлик (саралаш) каби сифатларнинг маъноси Урнида кУлланилган. Психология назарияларига кура апперцепция ходисаси 9аркарор ва вакщцча (муваккат) деб юритувчи икки куринишга (турга) ажратилади, Баркарор апперцепция ходисаси шахснинг дунёкараши, катьий маслам, идеали, позициям, мотивацияси, кцзикиши, билим савияси, маданий даражаси, хулк-атвори, маънавияти ва касбий тайёргарлигига боглик, бУлиб, у уга мураккаб тузилишга эгадир. Муваккат (вактинча) апперцепция тури эса Ш'дХСНИНГ факат идрок килиш жараёнидаги эмоцИонаЛ холатига, яъни унинг кайфияти, рухланиши, ШИЖоаТИ, стресс, аффектив куринишдаги кистуйЕуларида, уларнинг суръати, давомийлиги, тезлигида уз ифодасини топади.

Психология фанида идрок муайян шаклларга ажратилиб тадкик килинади, вакт, каракат, фазо ёрдами билан атроф-мухитнинг, биосферанинг, ижтимоий турмушнинг мохияти юзасидан ахборотлар маьлумотлар, хусусиятлар акс эттиради. Борликдаги нарса ва ходисаларнинг ЯггктШ шакли, узлуксиз равишда харакатда бУлиши, муайян объектив вакт бирлигида хукм суриши инсон онгрща бевосита инъикос килинади. Одатда, инсон томонидан вактни идрок килиш, асосан, рухий ходисалар, холатлар, вазиятлар, хусусиятларнинг узаро урин алмашинуви туфайли намоён бУлади ва узига хос тузилиши билан мазкур жараённинг бошка шаклларидан Фарк килиб туради. Вактни идрок килиш инсон томонидан акс эпирилаётган вакт бирлигининг объектив (хакконий, холис) мазмунига, шахснинг унга нисбатан муносабатига ботик бУлиб, худди шу мезон оркали унинг махсулдорлиги Улчанади. Масалан, шахснинг эхтиёЖИ, мотивацияси, кизикишлари ва интилишига мос, мутаносиб вакт бирлигини, ИДРОК бирлигини идрок килган такдирдагина вакт объектив жилатдан (кечинмалар, хис-туйруларга нисбатан шахснинг ижобий, хакконий муносабатларида) тез Уггандай идрок килинади, одатда, ёктирмаслик, идрок майдонига (камровига) номутаносиблик эса шахсда зерикиш, вакг «секин» утиш туйрусини уйготади.

Биосфера ва неосферадаги харакатларни идрок килиш жисмларнинг (банан нисбий жилатдан бошка ижтимоий, сиёсий, табиий холатларнинг) фазодаги (ижтимоий хаётдаги) урин алмашинувини бевосита (бавосита) инъикос этгиришдан иборатдир. Худди шу сабабдан каракат нисбатан (киёсий) ва нисбат берилмасдан (таккосланмасдан) идрок КИЛиНИШИ илмий психологик манбаларда кайд КИЛИб утилади. Мабодо харакатдаги жисм уни куршаб турган харакатсиз бошка жисмларга таккосланган холда идрок килинса, бундай тоифадаги каракат нисбатан идрок килиш деб аталади. Агарда каракатланаётган жисм кеч кандай нарса билан таккосланмасдан идрок килинса, бу куринишдаги каракат эса нисбат берилмасдан (нисбатсиз) идрок килиш дейилади. Фазони идрок Килиш — вокеликдаги нарса ва ходисаларнинг фазода эгаллаган Урнини, шаклинн, микдорини ва бир-бирига нисбатан муносабатларини бИЛИШ жараёнининг шаклидир. Вокеликни идрок килиш оркали инсон борлик ТУфИСида, унинг хусусиятлари, хажми, масофаси (ич томони, чуюрлиги) 103аСИјШН муайян мамумотлар, хоссалар, ахбсротлар тУплаш, уларни фарклаш имкониятига эга бУлади. Идрокнинг жар учала шаклининг ёрдами билан дунёни билиш жараёни амалга ошади, вербал ва новербал холатлар билан бевосита ва билвосита йУл ёрдамида муайян образлар (тимсоллар, тасвирлар, имиж) мужассамлашади, натижада ЯИИТ инъикос этиш холати юзага келади, билишга оид аксарият махсуллар тупланади.

мдрок жараёнида унинг феноменлари (юнонча «phainomenon» — ноёб, гайриодатий холат деган маъно англатади) муайян ходисаларни акс этгиришда иштирок этади, инъикоснинг турлича аникликда намоён булиши мумкинлиги тУгрисида маьлумот беради. Улар ЖахоН психологияси фанида галлюдщудция (лотинча hallucinfiio» — алаллаш, босинкираш, валдирлаш, яъни йУк нарсаларнинг кУриниши, эшитилиши, сезилиши), иллюзия (лотинча «illusio» хато, адашиш, янглашиш деган маънони билдиради), аттракция (франц. attraction» узига тортиш, махдиё этиш, жалб килиш маъносини беради), яккол куриниш (русча «ясновидение» яккол олдиндан куриш, Яккол РОЙИбдаН хабар олиш демакдир) тушунчалари оркали номланади.

Яккол вокеликдаги нарса ва ходисаларнинг тана аъзоларини кабул килиш анадизщрларига бевосита таъсир этмасдан инсон онгида турли образларнинг (овозларнинг ЭШИтилиШМ, шарпаларнинг сезилиши) хаёлан, фикран пайдо бУлишидан иборат идрокнинг психопатологик (рухий хасталик) ходисасига галлюцинация дейилади. Галлюцинация ходисаси муваккат рухий хасталикнинг аломати бУлиб, баъзан Оркинч хисси махсули хисобланиб, бош мия капа ярим шарлари кобимдаги Озра-лиш жараёнларининг нуксонли, суст (патологик) каракати натижасида, гохо асаб тизимининг захарланиши, заифлашуви, хаддан ташкари ТОЛИКИШИ туфайли юзага келиш мумкин. Бизнингча, галлюцинация•ходисаси бир неча хил кУринишга эга булиш мумкин. Уларнинг энг асосийлари куйидагилардан иборатдир: а) йУк нарсаларнинг кузга у ёки бу овозлар, товушлар, куйлар эшитилишщ в) йУк шарпалар, хидлар ССЗИЛИШИ кабилар.

Иллюзия хиссий аъзоларимизга бевосита таъсир этиб турган нарса ва ходисаларнинг нотУгри (ноадекват), янглиш, хато идрок килишдан иборат жараёниниг ноёб ходисасидир. Баъзан психология Фанида нотУгри (ноадекватђ_идрок КИЛИШГа олиб келувчи фратувчилар конфигурациясининг (лотинча «contiguratio» ташки тузилишида УхшашЈшк, узаро Ухшашлик, жойлашувда ёндашувлик деганидир) узи хам иллюзия деб аталади. «Адекват» тушунчаси лотинча «adae gguatus», яъни тепла-тенг, мутлако мое, айни тугри демакдир. Хозирги даврда кУриш идрокини кузатишнинг энг самаралиси — бу тасвирларнинг икки Улчовли ифодаланишидир. Иллюзияларнинг бир туркуми оптик геометрик иллюзиялар деб номланиб, улар асосий тасвир билан уни куршаб турган фазовий жойлашув билан Фарк килувчи бошка шакллар Уртасида улчов муносабатининг бузилишида намоён бУлади. Тасвирлар ёрут фонда кора фонга нисбатан корарок туюлади, яъни холат махсули дейилади. „Кецщраст французча «Contraste» — кескин карама-карши-гпж демакдир, бошкача суз билан айтганда ёрутлик билан фон Уртасидаги муносабат ифодасидир. «Фон» тушунчаси французча «fond» деб аталиб, дере.мегщ,.таг маъносини билдиради.

Аксарият иллюзиялар кУринадиган харакатлар билан 60ЕЛИКДИР, чунончи: а) коронмликда харакатсиз ёруглик манбаидан нурларнинг тартибсиз таркалиши (ањгокинетик каракат); б) фазовий жикатдан якин жойлашган икки харакатсиз стимулнинг тез суръатлар билан намоён этиб туриш харакат таассуротини вужудга келтиради (стробоскопик харакат); в) харакатсиз объектни уни куршаб турган фонга карама-карши йУналишга фиш харакат туйрусини пайдо килади (индукгщон харакат) кабилар.

Аттракция инсонни (Узи билан узга Уртасидаги муносабатда намоён бУлиб) узига махлиё килиш, калбни «жиз» ЭТТИРИШ№Н иборат, онгсизликка тааллукли инсонни инсон “Г0М0НИјдаН идрок килиш ходИсасидир. Бу ходиса бир канча манб ар, Озратувчилар, мотивлар таъсирида вужудга келади, жумладан дастлабки ташки кУриниш, истарасининг иссиклигщ 2) субъектга нисбатан риштасиз ботаниб Колишлик, онгсизлик даражасидаги англашилмаган ички ноаник моЙЦЛЛИК7 З) шахсларнинг характеридаги УХИТШЛИКНИНГ матку ишерилсларнинг муомала маромидаги якинлик ва бошкала

Психология фанида жуда кам тадкик килинган идрок феноменларидан битгаси — бу яккол куриниш (ясновидение) деб аталиб, вокеалик, ХОЛат, ходиса ва тасодифни яккол олдиндан кУриш, яккол F0йиблардан хабар келиш (олиш) сингари парапсихологик муаммодир. Факат айрим лоллардагина ЯККОЛ кУринишнинг аник илмий хисоблашларга асосланган махсули намоён бУлиши мумкин, холос. аксарият вазиятларда яккол куришлик билиш субъектининг шахсий хаёлоти, Узгаларнинг диккатини тортишига, жалб килишга алокадор лиссий кечинмалардан бошка нарса бУлмасдан, унинг якколлилик эктимоли даражаси жуда пастдир. Бирок шу нарсани рад этмаслик кержки, айрим алломаларнинг башоратлари, яккол олдиндан куриш имконининг юксањлиги, аНИКЛИГИ кишини канузгача хаяжонга солади.

Идрокнинг муким томонларидан бири унинг хусусиятларини турли жабкалар, вазиятлар ва шароитларда намоён бУлишидир. Идрокнинг мухим хусусиятларидан бири — бу фаол равишда бевосита акс эттириш имкониятининг мавжудлигидир. Одатда, инсоннинг идрок килиш фаолияти унинг Узлаштирилган билимлари, тУпланган тирибалари, шунингдек, мураккаб аналитик, синтетик харакатлар тизими замирида юзага келпи. Бу холат идрок килиниши зарур бУлган уо Фани мохиятига борлик илмий фараз яратиш, уни амалга ошириш борасида карор кабул килиш яккол вокелик билан тасаввур килинаётганининг узаро мослигини анимаш сингари боскичма-боскич узаро бир-бирини такозо этувчи таркибий кисмлардан иборатдир.

ИДРОКНинг яна бир мухим хусусияти унинг умумлашган холда нарса ва ходисаларнинг акс эпиришидир. Маьлумки, инсон психикасига кириб бораётган кУпкиррали кУпёџама аломатлардан идрок килиш билан чекланиб, чегараланиб колмасдан, балки уша мажмуа аник жисм ёки ходиса сифатида бахоланади. Жисмларнинг узига хос хусусиятларини белгилаш билан каноат хосил килмасдан, балки мазкур нарсаларни маыум маъновий кисмларга ажратади. Жумладан, «соат», «бино»,  ва хоказо.

Идрокнинг навбатдаги хусусияти унинг каракатчанлиги ва бошкарувчанлигидир. Масалан, тошкУмир ёрутликда ёрду сочади, ок КОБОЗдан кУпрок нур балкийди. Лекин инсон бу нарсаларни «кора» ва «ок» деб идрок килади, вужудга келган бевосита субъектив таассуротларга нисбатан Узгартишлар, тузатишлар киритади. Чунки идрок жараёни инсон ОЛДИДа турган максадга, максад 1051 олишга, унга берилган установкага (онгли, ихтиёрий кУрсатмага) узвий ботик холда иродавий бОШфРИЛИШ хусусиятига эгадир. Шунинг учун инсонни идрок КИЛИШ (перцептив) фаолиятида онгли бошкарилув имконияти мавжуд бУлиб, аналитик, синтетик, харакатлар негизида вербал оркали амалга ОШИрилаДИ.

• Идрокнинг бошка билиш жараёнларидан, шу жумладан, сезгидан фарои томони шуки, у нарса ва хрдц€щщарни яхлит холда акс Этти: ришдир. Худди шу яхлитлйКбёлгиси алохида намоён бУлувчи айрим аломатларда ифодаланувчи нарсаларни предмет ёки жисм тарикасида инъикос килиш кобилиятига эга. Чунки жисмларнинг аниклиги, равонлиги предмет ёки жисм сифатида кузга ташланишида уз ифодасини топиб, муайян тузилиш, струкгурани вужудга келтиради. Идрок мазмунига, таркибига кирувчи кар кандай ходиса, хох вербал, хох новербал тарзда ифодаланишдан катьи назар бу предмет ёки жисм сифатида гавдаланади ва унга киёс берилган яхлитлигини намойиш этади.

Психология фанида Ищ)0К этилаётган нарсаларнинг физик холати Узгарса хам, лекин унинг куз тур пардасидаги образининг Узгармаслиги, нисбий туррунлик кУрсатувчи конун, энг мухим хусусият конс, тантлик дейилади. Доимийлик, Узгармаслик унинг асосий белгилари хисобланади.

Нарса ва ходислар идрок объектига ТУШИши билан улар кетма-кет акс эпирилади, деган хулоса гайритабиий холатдир, Чунки идрок майдонига кириб келаётган ва идрок килинадиган нарсалар к&зратувчисининг ИЛДамлиги кучли эхтиёжларга мос тушадигани улар томонидан кабул килинади. Бошкача КИЛИб айтганда Фатувчининг кучи, янгилиги кандайдир ахамият касб этиши йУналиши каракатчанлиги аналитик-синтетик харакатлар мажмуасида сараланади ёки танланади. Худди шу боисдан хар кандай нарса ва ходистлар инсон томонидан идрок килинмайди. Чунки у табиий ва сунъий шарт-шароитлар объектив ва субъектив омиллар текширилувидан Угказилади, яъни саралов танлов жараёни амалга ОШИК)ИЈИДИ. Номутаносиблик меъёридан ташкари маьлумотлар акс этгириш доирасидан четда колиб кетаверади .

Идрок КилинишИ зарур нарса ва ходислар муайян тузилишга ёки структурага эга бУлгандагина уларнинг таркибий кисмлари, аломатлари тУррисида мулохаза юритиши мумкин бУлади, холос. Худди шу сабабдан, уларнинг хахали, фазода эгаллаган урни, ранги, ички момяти, куриниши, вазни турисидаги муайян тушунчага эга бУЈМШ учун идрок килинадиган аник ТУЗИЛИШГа, яъни структурага эга бУлиши лозим. Билиш жараёнини такозо этувчи ижодий идрокнинг мухим хусусиятларидан бири, яъни биттаси унинг тузилишига эга эканлиги, яъни структуравийлигидир. Ушбу хусусиятсиз идрокнинг мани хисобланмиш яхлитлик хакида жонли мушолада бУлиши мумкин эмас. Чунки структура кисмлардан вужудга келса, алохидалиюлар бирикмасидан яхлит тузилма яратилади.

Юкоридаги хусусиятларнинг барчаси инсоннинг ёш хусусиятларига, аклий камолотига, тажрибасига, билим савиясига бОГЛИКДИР. Лекин тугри (адекват) идрок килиш учун маыум шарт-шароитлар мухайё бУлмом лозим: 1) субъектнинг акс эттириши зарур бУлган нарсалар юзасидан аввалги у.ви, тасаввурларининг кулами, уларнинг кенглиги, чукурлиги; 2) мазкур жисм Фан, вокелик, муаммо Урганилиши билан 60FJIV1k бУлган максад, максад Оя олиш; З) перцептив фаолиятнинг фаоллиги, изчиллиги ва танкидий хусусияти; 4) идрок Килиш фаолияти таркибига кирувчи фаол хатти-харакатларнинг сакданиши, уларнинг узаро уйгунлиги.

Муайян шароитда шахс томонидан идрок килинадиган нарса ёки жисм идрокнинг объекти деб аталади. Идрок килинадиган нарса уни-/) ' ураб турган бошка нарса жисм ёки ходистларга нисбатан объект ,хџсофланиб, объектнинг атрофдагилари эса фон дейилади. Идрокнинг сиФати объектнинг фондан тез тУлик ва аник ажратиб олиш билан белгиланади.

Идрок фатувчиларининг айрим хусусиятларини акс эттирувчи сезгилардан Фарк килиб, нарсани бутунлигича, яиитлитича унинг хамма хусусиятлари билан бирга акс эттиради. Шунинг учун идрок айрим сезгиларнинг оддий ЙИРИНДИСИДан иборатдир, деган хулоса чикариб бУлмайди. Идрок узига хос тузилишга эга бУлган хиссиФЈ билишнинг сифат жикатдан янги юксакрок боскичидир.

Идрокнинг предметлилиги, яхлитлиги, маьлум тартибда тузилиши (структуравийлиги), КОНСпНТЛИГИ, англанганлиги, предмет.лилиги (жисмлилиги), танловчанлиги (сараланувчанлиги) унинг энг мухим хусусиятларидандир.

Идрокнинг мухим жабка.лари ва таркиблари мохиятига кирувчилар каторига куз билан акс ЭПИРИШНИНГ негизи бУлмиш куз каракатлари киради. Улар Узларининг тузилиши, келиб чикиши, вактлилиги, суръати каби белгиларига биноан, }ф'йидаги турларга ажратилади.

 1. Конвергенция (лотинча convergore — яКИНЈШШИШ, оШИЛИШ демакдир) — иккала кузнинг куриш Укларининг якинлашуви натижасида тур пардасида жисмнинг иккиланишига йУл Оймасликда уз ифодасини топади.

2.        Дивергенция (лотинча divergere — узоџашиш) кузнинг вергент харакатларининг бир тури бУлиб, бир-биридан муайян масофада турган нукталарини кайд КИЛИШДа куриш Учарининг узоклашувидан иборат харакат.

3.        Горизонтал харакат, яъни кузнинг бир хил текисликдаги икки нукта оралик бУйича нарсаларнинг кайд килишидир.

4.        Вертикал каракат кар хил фазовий жойлашувига эга булган нукталар Уртасида алокани тиклашдан иборат куз каракати ёрдами билан идрок килинИШИДИР.

5.        Циклофузион (юноша cyclos — доира, айлана) каракат, каракатланувчи жисмларни куз корачим ёрдамида аник тасвирини акс эпиришидир.

6. Торсион (французча torsion — айлантириш) каракат куз уки атрофида жисмларни айланиб турган холда кайд КИЛИП.ЩИР.

7. Версион (ЛОТИНЧа verfo — каракатланаман, айланаман демакдир) каракат кузнинг макро харакатлари доирасига кириб, куриш бурчагини кузатиш, тезликни Узгартирмасдан кузатилувчи объектни идрок КИЛИШда иштирок ЭТИШИдиР.

8, Верген (лотинча yer•go — ОМШ, кийшайиш) каракат кУзнинг макро харакатлари таркибига кириб, Унг ва чап кУзларининг куриш «лари бурчаги Узгаришига олиб келади ва хоказо.

2. Идрокнинг яшм кирралари

Хозирги замон психология фанининг назарий муаммолари каторига инсонни инсон томонидан идрок килиш масаласини киритиш мумкин. Илмий манбаларнинг тах.лилига кура, инсоннинг баъзи психологик хусусиятлари, фазилатлари унинг юз аломатлари ва тана аъзоларининг турли харакатлари ёрдамида аникланади. Инсонинг ташки киёфасининг тузилиши бУйича шахс характери хусусиятлари ва унинг фазилатларига оид ишончли фикр билдириш узининг узок тарихига эга бУлсада, лекин муаммонинг илмий негизи, унинг механизми хозирги даврдагина тадкик килина бошланди. Одамнинг ташки киёфасини тамил этиш оркали унинг рухий дунёсига бако бериш юзасидан жахон психологлари томонидан яратилган назариялар, тупланган амалий маыумотлар умумлаштирилса, куйидаги таснифномани юзага келтириш мумкин:

1.       Инсоннинг ташки киёфасидаги хар бир Узгариш унинг яккол шахсий хусусияти билан узвий бОГЛИК эканлигини тушунтиришга асосланган аналитик талкин услуби (дафни кисиб юрищ_рдам иродасининг мусга№амлиги нишонасидир). Бошкача суз билан айтганда, инсониятнинг ижтимоий-тарихий тараккиёти давомида аждодлар томоНИЩIН тУпланган тажрибаларга асосланиб,  рукий дунёсини бахолаш имконияти мавжудлиги демакдир.

2.       Инсонинг тащи киёфасидаги беихтиёр, табиий кУринишдаги сернафосат нозик адо, бошка кишилар хиссиётини узига тортувчи жозиба, мафтункорлик, хушбичимлик шахснинг кечинмалари билан уйгунлашувини эътироф килишга каратилган ёндашув (шахснинг дид билан кийиниши, меъёр билан узига оро бериши унинг ибосида ифоДшкжИШИНИНГ рухий дунёси билан мутаносиблиги). Идрок килинаётган инсон муайян масофада муомала ва мулокотга киришувчи шахс томонидан кай йУсинда кабул килинса, демак, уша одам тУгрисидаги таассурот бевосита фавюлоддаги холатга, вазиятга бош:лик бУлади,  чунки ёктириш ёки ёктирмаслик, симпатия, антипатия, эмпатия бир лахзалик идрок махсулида мужассамлашиши мумкин.

3.       Идрок килинаётган инсоннинг ташки куринишининг аломатлари илик таассурот ва тасаввур уйротувчи таниш одамнинг психологик хусусиятлари нотаниш кишига ухшашлиги туфайли ихтиёрсиз равишда унга киёс берилади. Олдин идрок килинган таниш инсоннинг барча фазилатлари ва хислатлари ташки киёфа эвазига нотаниш кишига кУчирилади. Шуниси ажабланарлики, мазкур жараёнда на мантикий тамил, на узвийлик талкини иштирок этади. Худди шу боисдан бу тарзда инсонни инсон томонидан идрок килиш Ухшашликка асосланишини таъкидлаб утиш максадга мувофик.

4.       Инсонинг ташки киёфасини идрок килиш негизида уни у ёки бу ижтимоий (ишчи, демон, зиёли) гурукларга, яъни тоифаларга алокадорлиги тугрисида муайян карорга келинса, одамнинг шахсий сифатларини бахолаш худди шу нуктаи назардан амалга оширилади. Кишининг ТЕШ]КИ кУринишига нисбатан бундай ёндашиш ижтимоий келиб чикишга асосланувчи Ухшатиш дейилади.

Бизнингча, инсонин инсон томонидан идрок килиш жараёни катьИй равишда куйидаги боскичлар оркали амалга ошиши мумкин:

— идрок килинаётган одамни идрок килувчи узининг шахсий хислатлари билан киёслаш натижасида, унинг максули бУйича талкин килинади ва тушунтирилади; бундай идрок Килиш тарзида инсоннинг инсон томонидан акс эттириш, Ухшатиш, унга таклид килиш, ундан Ибраг олиш улублари оркали юзага келади, яъни идентификация боскичи бевосита амалга ОШЕЩи•,

— идрок килинаётган ппХСНИНГ Урнига ИДРОК килувчи уз ХОХИШИ бУйича мулохаза юритиши, уни тушунишга интилиш уз-узини ангЛаш негизида намоён бУлади, яъни рефлексия боскичи вужудга келганлиги тУррисида муайян карорга келинади;

— узга кишиларнинг кечинмалари ва хис-туйруларига нисбатан хамдардлик билдириш, мехр-окибатлилигини амалий ифодалаш оркали уларни тушуниш имконияти турилади, бунинг натижасида туб маънодаги эмпатияга асосланган идрок КИЛИш боскичи тага келади;

— узга кишиларга ижтимоий гурук аъзоларига нисбатан берилган хислатларни оммавий тарзда ёйиш, тавсиф бериш ва бахолаш негизида WlP0k килиш жараёни тумлади, яъни кадимги мезонлар бУйича инъикос килиш стереотипизация дейилади.

Психология фанида рефлекция, яъни узини узи англаш шахснинг барча (лиссиЙ, билишга оид, иродавий, бошкарув) хусусиятларини окилона бахолаш деган карашлар ва ёндашувлар то лозирги давргача давом этиб келмокца. Бундай холат инсон томонидан узини узи акс эпиришни билдиради, холос. Лекин узга кишилар идрок КУШИНУШИнинг шахс сифатларини кай хажмда билишади, уларни бахолаш имконияти кандай, унинг нималарга кодир эканлигини тушуна олишадими? Шу каби муаммоларга жавоб беРИШ оркали узини узи англашнинг бошка кирраларини аниклаш мумкин. Инсонлар узаро бир-бирларини идрок килиш кезида:

— биринчидан, дархакикат идрок килинаётган шахсНИНГ асл киёфаси сузсиз равишда ифодаланиши;

— иккинчидан, шахс умни аник тасаввур килиб, сунг окилона бахолай олиши, муносабат билдириши, шахсий ёндашуви;

— учинчидан, шахснинг бошка одамлар томонидан англаниши натижасида иккиёклама инъикос, яъни «субъект-субъект» муносабати вужудга келади. Шахслараро бир-бирини акс этгириш жараёнининг мохияти инсон фазилатларини кайта эсга тушириш, кайтадан тик„тиШ ва уларни ЯХЛИТ тарзда мужассамлаштириш оркали уз жСИНИ топади.

Жалон психологлари асарларини тамил Килиш ва шахсий кузатишларимиз натижалари инсон томонидан фаолият максадини рУёбга чикариш режасини ва моделини яратишда пация (лотинча anticipatio, яъни олдиндан СиИШ, пайкаш, олдиндан идрок килиш, кодиса мохиятини очишдаги топкирлиги) бир неча боскичлардан иборат эканлигидан далолат бермокда.

Хозирги замон жалон психологлари антиципацияни беш даражага ткратиб Урганмокдалар, чунончи англашилмас еубсенсор (лотинча sub — ости ва sensis — сезиш сУзларидан тузилган бУлиб, идрок килишнинг онгости холатини англатилади), сенсомотор (лотинча sensis — сезиш, motor — каракат деган маънони билдириб, нозик харакатларни сезиш демакдир) , перцептив (лотинча perceptio — идрок деган маъно англатади), тасаввур, башорат (башорат) килти кабилар.

Антиципациянинг субсенсор даражасининг ифодаланиши инсон гавдасининг Узгаришида, унинг идеомотор (ихтиёрсиз харакат) жараёнида, ташки таъсирга тезкор жавоб кайтаришидт уз аксини топади. Гавданинг мужассамлашуви ва каракат баркарорлиги инсоннинг ихтиёрий саъй-харакатга тайёргарлик куриш учун мухим замин ТтьМИНлайди.

Антиципациянинг сенсомотор боскичи каракатдаги жисмларни узаро таккослашда, мураккаб харакатларни мувофиклаштиришда, тезкор харакатнинг мухитдаги вакт ва фазовий Узгаришлар мутаносиблигини узлуксиз равишда идора килиб туришда намоён бУлади.

Перцептив боскичда идрок Килиш хотира жараёнлари билан yYFYHлашиб кетади. Бунинг натижасида Утмиш тажрибаларига асосланиб келажакда вакт ва фазовий Узгаришлар юз бериши эдтимоли чуюр тамил КИЛИНади, унинг образлари якколлаштирилади.

Антиципациянинг тасаввур даражаси образларнинг вакт ва фазовий Узгаришига биноан уларни фикран кайтадан яратиш, бунёд этиш, голо коришик тасвирлар вужудга келтириш, уларнинг схемасини ва режасини тузиш учун инсонда у.вчанлик, кобиллик хамда ижодий фаолликнинг турилишини НаМ0ЙИШ килади.

Антиципациянинг бешинчи боскичи нугк ва тафаккур ёрдамида бУл:уси колатлар, ходисалар, кескин Узгаришлар тУгрисида башорат килиш кулк-атвор каракатларини ва амалга оширилувчи фаолиятини режалаштириш жараёнининг юксаклиги билан бошка даражалардан сифат жихатидан ажралиб туради. Мазкур боскичда умумлаштириш ва мавхумлаштиришнинг айрим сермахсул даражалари, мантикий усуллар, окилона хамда максадга мувофик хатги-харакатларнинг юкори самара берувчи кУрсаткичлари узининг чУккисига эришади. Лекин бу борада яна изланишни давом эттириш лозим.

Бизнингча, инсон томонидан янгилик моделини бир неча йУналишда амалга ошириши мумкин:

— козирги замон келажак томон фикрий йУналишда;

— келажак муаммоларидан хозирги давр масалаларига фикран кучиш;

— хозирги давр ва истикбол режалари юзасидан мозийга мурожаат Килиш кабилар.

Антиципациянинг хар кайси боскичи интегратив хусусиятга эга булади, улар бир-бирини узлуксиз равишда такозо килади ва худи шу йУсинда маыумотлар такчиллигига баркам берилади. Шундай реал вокелик вужудга келиши мумкинки, бунда инсон олдида яККОЛ топширик ва вазифадан келиб чиккан холда у ёки бу антиципациянинг боскичи устуворликка эришади. Худди шу боисдан унинг хар кайси бОСКИЧИ узаро коришиб кетиши, муаммонинг узига хос хусусиятларига биноан ИЗЧИЛЛИК, кетма-кетлик тизими бузилиши эхтимолдан коли эмас.

Инсонни инсон томонидан идрок килишнинг Янги илмий кирралари юзасидан мулохазалардан келиб чиккан холда Оидаги умумий хулосалар чикариш максадга мувофик:

— антиципациянинг хар кайси боскичи ечими кугилаётган муаммоларнинг мураккаблиги даражасига муносибдир;

— ангиципацшшинг хар бир даражасининг максад кузлашдаги ва муаммони хал КИЛИШЈЩГИ имконияти турличадир.

Идрок• феноменлари

Психологияда куриш иллюзияларининг Урганилиши муайян узининг тадкикот тарихига эга. Баъзи колларда нарсалар нотУгри, янглиш идрок этилиши мумкин. Нарса ва ходисштарнинг бу тарика нотугри идрок Килиниши иллюзия дейилади. Масалан, агарда биз коидам расмда курсатилгаћйЛёј©КУђсаткич ва Урта бармокларимизни чалиштирсак, нухат ёки биронта думалок нарсани чалиштирган колдаги иккала барморимизнинг учи билан босиб туриб, шунингдек, айни бир даврда айлантираверсак, бу колда бармокларимизнинг тагида битга эмас, балки иккита нухат бордек кис киламиз.

Ана шу холдаги бир нарсанинг иккита бУлиб сезилиши Аристотель (Арасту) иллюзияси деб аталади. Отрлиги айнан тенг, аммо катгалиги хар хил куринишдаги икки буюмни кетма-кет тарзда ушлаб турилса, унинг катгаси енгилрок иккинчиси омррокцек туюлади. ГУёки металлдан ясалган кг тарози тоши худди шу вазндаги пахтадан огиррокдек инсон томонидан лис КИ.чинадИ. Бундай психологик ходисага геометрик иллюзиялар деб ном берилган. Масалан, узунлиги бап-баравар бУлган икки чизикди четларига икки хил бурчаклар чизилса, у холда иллюзия ходисаси юз беради, яъни бурчаклари ичкарига йУналтирилган чизик калтарок бУлиб куриниши мумкин. Бир нечта параллел чизиклар устидан кия чизиклар чизилса, бу чизик№лар параллел эмасдек туюлади, гУёки кар хил томонга ёйилиб кетган чизиклардек ИдроК килинади.

1-расм

Иллюзиянинг юкорида келтирилган намуналари кар кандай акли расо (мукаммал) инсонларда содир бУладиган иллюзиялардан кисобланади. Бундай тарздаги иллюзияларнинг муайян даражадаги конуниятлари мавжуд. Масалан, юкорида келтириб Угилган Арасту иллюзияси пайдо бУлишининг асосий сабаби шундан иборатки, бунда битта нарса бармок учларимизнинг териси юзасидаги шундай икки нуктага тегади, одатда, эса табиий шароитда бипа нарса худди шу икки нуктага кеч качон бир даврнинг узида тегиб турмайди. Шунингдек, омрлиги баробар, аммо капалиги кар хил булган буюмлардан КИЧИКРОГИ катгарожга караганда ориррок куринишининг сабаби шундаки, шахс хажми катгарок буюмнинг хажми кичикрок буюмдан омр эканлигини уз тажрибасида хамиша синаб келган, бинобарин, хажми жар хил нарсаларни куз билан идрок килганда беихтиёр шу шахсий тажрибага таянади-да, каттарок буюмни ушлаганда катгарок зур беради, кичикрок жисмни Ога олганида эса унчалик зур бермайди. Бунинг натижасида омрлиги баробар бУлганлиги билан зур бериши ёки мускулларнинг каршилИК курсатиши туфайли сарф килинган куч-№вати хар хил эканлиги сабабли кичикрок буюм омррокцек кис килинаДИ.

Идрок килувчи шахснинг психикасида рУй берадиган Узгаришлар билан юзага келадиган тасодифий иллюзиялар лам мавжуддир. Масалан, сахрода чУллаган инсон узокда яркираб турган шурхок ерни кул деб идрок килиши, лекин бу иллюзияни саробдан Фарк кила олиши жоиз ёки Урмондаги тунка Оркок инсоннинг кузига биронта йирткич хайвонга Ухшаб кУриниши худди шу иллюзиялар жумласидандир.

2-расм

Одатда, иллюзияни галлюцинациядан Фарк кила олиш лозим. Иллюзия шу ла№аларда шахснинг сезги аъзоларига таъсир этиб тургай бирор нарсани ЯНГЛИШ, нотУрри идрок КИЛИШ жараёни бУлса, галлюцинация йУк, мавжуд эмас нарсаларни «таШКИ таассуротсиз» идрок килинишидир. Масалан, йУк нарсаларнинг кузга бордек куриниши, йУк овозларнинг Ю'јтокка эшитилиши, йУк хидларнинг димокка урилиши ва коказолар галлюцинациянинг махсули бУлиб кисобланади. Галлюцинация шахснинг бирор нарса ва холатни кУргандек, эшитгандек, ушлагандек, хид билгандек каби тасаввурларнинг акс этишидир, холос. Галлюцинация ходисаси купинча касалликдан (иситма, ала»лашдан) дарак берувчи аломатдир, у нерв системасини бузадиган касалликларнинг окибатида рУй бериши мумкин.

Мабодо, жисмнинг четлари орасидаги масофани кУриш иллюзиясини аниклаш максадида А.Л.Ярбус тажрибасини тамил киладиган бУлсак, у ХОЛДа куйидагиларни куриб чикиш айни муддаодир. Мазкур тадкилот олдига куйиладиган максад жисмларнинг чеккалари орасидаги масофани солиштириш ва куз билан КУзатИ1_ц (чамалаш) оркали баколаш жараёнида пайдо бУладиган катор оптик иллюзияларни тушунтириб беришдан иборатдир. Масалан, ю'йидаги иллюзияни куздан кечиришни ушбу тоифага тааллукли эканлигини таъкидлаб утиш мумкин.

З-расм

Бу расмда схематик тарзда акс этгирилган калдиргочлар шундай жойлаштирилганки, бунда биринчи ва ИКкинчи калдирроч тумшукларининг четлари (учлари) орасидаги масофа (оралик) ва иккинчи хамда учинчи калдирюч тумшуклари учлари (четлари) Уртасидаги масофа объектив равишда бир хил Улчамга эга. Лекин бу масофа аксарият холларда хар хил кУринишига эгадек идрок килинади, яъни биринчи расм иккинчисидан кичикрокдек туюлади.

Шунга Ухшаш бошка иллюзияларда бу омил (факт) умумий бУлиб колаверади, яъни жисм (предмет) чеккалари (учлари) орасидаги масофа, агарда уларнинг Колган кисмлари унинг четлари ичкари томонда ЖОЙЈИШГ{ТН бУлса, у колда кичик деб шахс идрок килади.

Юкоридаги мулохазалар шундай тахминга олиб келиши мумкинки, мазкур холатда идрокда ШУНдаЙ тенденция мавжудки, бунда пред метларнинг четлари орасидаги масофа эмас, балки предметларнинг Уртасидаги масофа белгиланади.

Ушбу илмий фаразни оидагича исбот килиш мумкин.

фрасм

Фараз (тахмин) килайлик, бизга юкоридаги мисолда маьлум бУлган идрок  натижасида аникланган катор оптик иллозияларни исботлаш учун бир канча ракамли (микдорий) материаллар зарур. Идрокда предметларнинг улар орасидаги масофа таъсирини Урганиш давомида биз уларни муайян текисликда акс этиш билан алмаштиришимиз мумкин. Ушбу тажрибада ундан мураккаброк шаклларга утиш шарти билан айланадек содда шаклдан фойдаланиш максадга мувофик. Биринчи навбатда бу лахзада масофани идрок килишда предметнинг таъсирини аникдаш лозим. Вертикал тугри чизиклар ва вертикал тугри чизик билан айлана орасидаги масофа объектив равишда бир хил узокликда жойлашган. Идрок килишда эса иккинчи масофа биринчисидан, одатда, капарок куринади.

Иккита вертикал тугри чизиклар, орасидаги масофани куз билан кузатиб (чамалаб) аНШфаНИШИда, мабодо якин Уртада бошка чизик ёки шакл мавжуд бУлмаса, у холда ИДрОК бузилишидан холидир. Бунга горизонтал бУлаклар ва улар билан баравар масофадаги вертикал тури чизиклар орасидаги масофани узаро таккослаш оркали икрор булишимиз мумкин.

Масалан,

Шунинг учун 4-расмдан узига хос вокелик келиб чикадики, бунда идрокда берилган вертикал тугри чизик билан айлана Уртасидаги масофанинг катталашиши, одатда, ушбу холатда айлананинг мавжудлиги билан шартлангандир.

Энди идрок килишдаги икки айлананинг улар орасидаги масофага таъсирини куздан кечирамиз. 5-расмда иккита вертикал тури чизиК билан иккита айлана берилган.

5-расм

4-расмдаги сингари улар орасидаги масофа хам баб-баробар. Бундан кУриниб турибдики, идрок КИЛИШДа айланалар Уртасидаги масофа учун х—2х ифодасини танлаймиз. Чунки 4-расмдаги вертикал тугри ЧИЗИК ва айлана орасидаги масофани х—х деб олишимиз мумкин, унда эса иккала вертикал чизик орасидаги масофа х деб кабул килинади.

ТУртинчи ва бешинчи расмларда айланалар бахоланаётган масофадан ташкарида жойлашганлиги туфайли идрок килишда айланалар орасидаги какикий масофа (оралик) катталашган холда кУринишга эга бУлади. Агарда биз айлантларни шу масофанинг ичкари томонига жойлаштирсак, аксил холатга дуч келамиз. Идрок килишда масофаларнинг хакикиЙ Улчамлари кичикрок кУриниши юзага келади. Бу холат б- ва 7-расмларда тасвир килинган.

б-расм

Бу ерда ветикал тугри чизиклар ва вертикал тури чизик билан айлананинг ташки чети орасидаги масофа 6-расм хамда 7-расмдаги вертикал тугри чизикдар ва айланаларнинг ташки четлари (сиртлари) орасидаги масофа бир хил, яъни х га тенгдир.

7-расм

Вертикал тури чизик ва айлананинг ташки СИ"ТИ орасидаги масоФани идрок КИЛИШДа х—х деб оламиз (б-расм). Шунга мос тарзда 7расм учун ИККИТа айлана ташки сиртлари орасидаги масофа идрок килишда х—2х шаклига келади.

Биз идрок килишда масофаларни баколашда айланаларнинг таъсирини мазкур масофаларнинг улар учун объектив тарзда бир хил эканлигини инобатга олган холда таккослаб аниклашимиз мумкин. Одатда, идрок килинаётган мсм (буюм, шакл) сиртлари орасидаги масофани биз идрокдаги какикий ва Узгармас масофалар билан такКОслаш имконияти йУк холатларда, баъзан эса уларнинг билинар ёки билинмас таъсирини хисобга олишимиз зарур.

Филогенезда жисмлар (буюмлар) ва уларнинг орасидаги масофани бахолаш кУрсаткичи усгунлик килади.

Алохида жисм сиртлари орасидаги масофани солиштириш ва анцлаш зарурияти инсон ривожланишининг кейинги боскичларида пайдо бУлган. Ушбу зарурият качон инсон хужалик буюмлари ва мехнатнинг мураккаб юролларини ишлатсагина юзага келади. Шахс ижтимоий-тарихий тараккиётнинг муаЙян боскичида куз билан чамалаш билан аниманадиган масофани мукаммаллаштирмасдан туриб, ундан фойдаланиш мумкин эмаслигига икрор була бошлаган. Масофани куз билан чамалаш (кузатиш)нинг Урнига даставвалига Улчами бир хил буюмларни бевосита солиштириш оркали, кейинчалик эса узунликнинг тасодифий мезонлари (эталонлари) ёрдамида аниклаш вужудга келган.

Инсонлар томонидан фойдалана бошланган Улчамлар давр утиши билан куз билан чамалаб (кузатиш оркали) бахоланган буюмлар (жисмлар) сиртлари орасидаги масофани мукаммал Улчашга тускинлик кила борган.

Иллюзия феноменларини тадкик этиш юзасидан бир канча назариялар пайдо булган ва улар ичида гештальтназария алохида ахамият касб этади. Гештальтпсихология мактаби бошкалардан фарми Уларок купрок инсон идрок килаётган нарсалардан стимулларнинг узаро алокасинЙнг а№МИЯГЛИЛИГИНИ алохида таъкидлайди хамда константлик гипотезаси (фарази)нинг хато эканлигини кУрсатиб беради. Айнан худди шу назария умумий таыимот сифатида иллюзияларни Урганиш жараёнида муайян даражада ярокли хисобланади.

Маытумки, U-raXC томонидан идрок килинаётган нарса ва ходиса факатгина алохида (якка) стимулга 60FJIW4k бУлмайди, албатга. Шунингдек, куриш майдонига кирувчи бошка стимулларга хам 60FJIW4kдир, чунки иллюзия кандайдир аномал ёки кугилмагандек бУлиб кУринмайди, бинобарин, у олдиндан кугилаётган иллюзиядир. Масалан, нейтрал ёрутлик бошка интенсив (жадал) равишда ФИНИ рухий майдонлар (бУлинмалар) билан муносабатларга асосланадитн бУлса, у холда  иллюзор бУлишига карамасдан, уни олдиндан айтиб бериш мумкин ёки идрок киланаётган тезлик координаталар тизимига нисбатан аникланади. Агарда каракатнинг мутлак тезлиги мавжуд бУлмаса, у такдирда уни Улчамларининг Узгариши координаталар тизимида кучли тезлик иллюзиясини келтириб чикариши мумкин.

Психологияда куз харакатлари назарияси бир катор тадкикотчилар томонидан муайян даражада Урганилган. Жумладан, Мюллер — Лайер иллюзиясида монометрнинг ташкарига йУналган учи бошка стрелкага караганда узунрок туюлади ва бунинг окибатида мазкур стрелкалар турлича узунлица деган нотУрри идрок килинади, яъни иллюзияланиш ходисаси юзага кеЛади.

8-расм

Дархакикат стрелка учларининг Угкирлиги куз харакатларига таъсир килиши лакида маыум даражада далиллар мавжуд. Шунингдек, шу нарсани алохида таъкидлаш жоизки, кузларнинг вертикал-горизонтал харакатларидаги вертикал харакатнинг таџили шуни кУрсатадики, узунлик кисман куз каракатига сарфланган зур беришга борликдир. Мюллер-Лайер иллюзияси ва кузнинг вертикал-горизонтал иллюзиясини кузатиш жуда хам киска вакт оралимда содир этилади.

Ушбу назариянинг ХХ аср вариантига кура иллюзияни куз каракати келтириб чикармаЙди, балки тарадудланиш ёки куз мускулларига берилган хато кучланишидан борувчи асаб тизими буйрутига борликдир. Назариянинг вариантига, шунингдек, куз харакатлари амалга ошмаган даврда, яъни киска муддатли кузатувда иллюзиянинг косил бУлиши каби омиллар хам гУёки карама-карши келмайди. Баъзи бир психологларнинг мулохазасича, жойни, узунликни ва шаклни идрок этишдаги куз каракатлари стимул конфигурациясининг хар бир булинмасини кайд КИЛИШ (фиксацияси) учун талаб килинади, деб тахмин этилади. Худди шу боис бу нуктаи назарга биноан куз бурчаги билан ажратилган стрелка эгаллаган капа майдонда каракатлантиришда Мюллер-Лайер иллюзиясига кура учларини бирлаштирувчи стрелка банд килган майдон бУйича харакатлантирилганда бирмунча камрок узунлик тасаввурини юзага келтиради.

Мюллер-Лайер иллюзиясида мантикий жикатдан ёпик айлана мавжуд эмас, чунки дамма шакл кисмларнинг узунлиги турличадир. Ушбу назариянинг тасдиги сифатида тажрибада оидаги нарса текширилган, яъни кузатувчи шаклларни солиштириш имкониятига эга бУлганда унинг куз мускулларига берадиган эфферент буйруклари (командалари) ноадекват эканлигини англайди, ШУНИНГДЖ, у ихтиёрий каракатлар амплитудаси (тебраниши)нинг шаклини Таи.1КИЈ! этувчи таркиблари масштаби билан мослаштиришга каракат килади. Бунинг натижасида иллюзион ходиса камайиши содир бУлади. Гарчи вокелик шундай тарзда намоён бУлса-да, тадкикотчилар шу нарсани тан оладиларки, куз харакатидаги бундай Узгариш узок муддатли экспозиция окибатида юз беради. Лекин нима учун куз харакатлари аввал бошидан бошлаб ноаник бУлтанлиги турисидаги савол ёки муаммо то хозирги давргача жавобсиз колиб келмокда. Шундай килиб, назариянинг ушбу варианти хам умуман олганда, жавоби кидирилаётган, олдиндан мавжудлиги аник иллюзияни тахминлашга хизмат килади.

Психологияда контраст (карама-карши) ва ассимиляция назарияси хам алохида ахамият касб этади. Гарчи контрастлик тушунтириш имконияти заиф феномен сифатида талкин килинса-да, лекин бир катор психологлар айрим иллюзияларни контраст самарасига цИНлаштиради. Бу холатга муглако мос тушувчи мисол тарикасида Эббингауз иллюзиясини тамил килиш мумкин.

00 о

ого

9-расм

Контрастга биноан кичик индукцияловчи айланалар билан Уралган Унг томондаги марказий шакл ёки «тест айланаси» аслидагига караганда каттарок куринади. Шу билан бир даврда чап томондаги марказий айлана индукцияловчи капа айланалар билан Уралганлиги туфайли аслидагидан кичикрок, ноту:ри идрок КИЛИНщш. Бунинг натижасида иккита марказий айлана турли хил капаликда сингари туюлади.

Бу феномен тУ€рисида яна шуни аЙТИШ мумкинки, 10-расмда тасвирланган марказий чизик индукцияловчи эгри чизиклар сабабли эгри булиб кУринади. Чап томондаги шаклда марказий чизикнинг эгрилиги индукцияловчи эгри чизиџар эгрилигидан орти»џтиги туфайли Уйг томондаги марказий эгри чизикдан эгрироклиги сабабли марказий чизик чап томондагидан камрок эгри эканлиги идрок килинади. Шунинг учун мазкур чизиклар бир хил эгилмаганидек бУлиб туюлади.

Бизнинг мулоказа юритишимизда шу нарса ахамиятлики, уч Ушамли фазовий баъзи иллюзияларда тест (синаш) чизикларининг индукцияси чизиџар текислигидан ажрапиш самараси келиб чикади. Бу тарзлаги холатга шаффоф пластинкага бир катор чизикларни чизиб ва у оркали унинг ортида жойлашган бошка чизиклар каторини куздан кечирсак, улар стереоскопик тарзда тасвирланса, бунда Эббингауз ва Понзо иллюзиялари каби ИЛЛЮЗИЯЈ№Р бир хил шароитларда камаяди ёки бугунлай йУколади. Бошка текисликларнинг перцептив булини[Мида кам контраст камайиш эхтимоли мавжуд. Бунга яккол мисол тарикасиди нейтрал рангларнинг узаро биргаликдаги каракатини келТириШ жоиз.

10-расм

Контраст тушунчасини перцептив феноменларининг стимулли муносабатлари детерминациясига мухим ахамият каратувчи назария нуктаи назаридан келиб чикадиган бУлсак, у иллюзия назарияси сифатида муайян муваффакиятга эришади. Шунинг билан бирга яна шу нарсани таъкидлаш лозимки, купгина иллюзияларни бу тарздаги Назария билан тушунтириб бУлмайди.

Психологияда коришик ёки нотУгри киёслаш назарияси хам мавжуд бУлиб, у мазкур феноменни тугри тушунтиришга хизмат килади. Сомом фикрлаш нуктаи назаридан олиб карайдиган бУлсак, бундай ИЛЛЮЗИЯјда шундай холат юзага келадики, кузатувчи факатгина нотУгри киёслайди. Хакикатан эса у талабга биноан кесмаларнинг узунлиги-

ни таккослаш лозим. Лекин у шаклни бутунлигича (яхлит) таккослай бошлайди. Юкорида тамил килиб Угилган тажриба натижалари ушбу назар тугри эканлигини тасдиклайди.

Агарда биз 11-расмни куздан кечирадиган бУлсак, у холда Унг томондагиси чап томондагисидан пастрокда, деган тасаввур вужудга келади.

11-расм

Бунда узунлик иллюзияси вужудга келмайди, чунки кар бир чизик ичкарига ва ташкарига йУналган учлардан иборатдир. Холатнинг иллюзияси шу сабабдан вужудга келадики, бу Уринда чизикни стрелкадан ажратиш кийинлашади ва шу боис юкоридаги чап томондаги стрелка кесманинг учини бирмунча юкорига кУгаради хамда Унг томондаги стрелка уни бир оз паста туширади. Худди шу тарзда колган иккита пастки учларни хам талкин Килиш мумкин. Бу хилдаги борланишларда яна шу нарсани ОШИМЧа килиш жоизки, Мюллер-Лайер ИЛЛ103ИЯСИДа айрилувчи учли Шакл бир хил учлари бУлмаган бошка шаклдан узунрок.дай туюлади. Лекин бирлаштирувчи учли стрелка узун кУринмайди. Шунинг учун Узгача мулохаза юритиш мумкинки, бу ерда таюлиф этилаётган асимметрия самараси билан борликдир, яъни иллюзия Опрок ажралувчи учлар самарасини узайтирувчи натижасига Опрок алокадордир, чунки бирлашувчи учлар самарасининг камаювчи натижасига кура содир бУлади. Яна шу нарса мазкур назарияни тасдиклаши мумкинки, стрелка билан унинг учи орасидаги масофани кузатадиган бУлсак, у колда иллюзия ходисаси камаяди. Шу тарздаги камайиш кузатувчига стрелка учларини эътиборга олмаган холда кузатилганда кузга ташланади.

Худди шунга ухшаш далил Мюллер-Лайер иллюзиясининг стрелкалар узунлигини бахолашда хам кузга ташланади. Бу вокелик 12расмда уз аксини топган. Бу расмда тасвирланган а расмга диккат тупланса ва уни б расмдагиси билан солиштирилса, бу холда а стрелка узунрок кУринади.

12-расм

Худди шу тарзда аксинча, агар а шаклдаги узлуксиз чизик оркали берилган гиањлга диккат жалб килинса ва уни б расмдаги пунктир (СИНИК) ЧИзиюлар билан ифодаланган шаклга солиштирилса, у холда б стрелка узунрок кУринади. Шундай килиб, иллюзия у ёки бу турдаги учларнинг мавжудлиги эмас, балки перцептив каракат (акт)га ботикцир.

Коришик (аралаш) назарияси ва бошка иллюзияларни тушунтиришдаги ассимиляция назарияси орасида Ухшашликлар мавжуд. Тест ЧИЗИМ индукцияловчи чизиклар ёки атрофдаги фазога борлик равишда ассимиляцияланади ва, демак, у мустакил тарзда идрок этилмайди, балки индукцияловчи чизикпар билан биргаликда идрок килинади.

Манзарани туювчи узоклашиши ёки константлиги назарияси психология Фани учун мухим ахамиятга эга. Бу хилдаги манзараларда чу.рлик самараси турли узокликда тасвирланган, хакикатда эса бир хил шаклда бУлган объектларни англаш билан бирга олиб борилади. Бу хил холатда агар иккита объект турлича узокликда жойлашган бУлса-ю, лекин улар бир хил тасвирланса, у холда улар турлича бУлиб кУринади.

Мисол учун шуни таъкидлаш мумкинки, Понзо иллюзиясида юкори чизик пасткисидан кура узунрок кУринади, натижада чукурлик тасаввури пайдо бУлади.

В-расмда бу иллюзия оддий тасвир билан берилган. Шунинг билан бирга Мюллер иллюзиясини хам куйидагича тушунтириш мумкин, яъни унда чизиџи тасвирни уч Улчамли репрезентациянинг бирлашиши натижасида тушунча ИН'ГИЛИШ вужудга келади. Бу 14расмда тасвирланган, а тасвирдаги вертикал чизик унинг учлари би лан таккослаб кУрадиган бУлсак, у кузатувчидан узок бУлиб туюлади, яъни бу ерда девор юзлари кузатувчи томонга йУналган ва аксинча б расмдаги узоклашувчи учлар девор юзасини кузатувчидан узоклашгандай тасаввурни уйротади. Шундай килиб, а расмдаги вертикал тугри чизик б расмдагига караганда узунрок кУринади, чунки а тасвирдаги чизик кузатувчидан узокрокда булгандек туюлади ва шунинг учун узунрок кУринишга эгадир.

                         13-расм             

                14-расм

Бу фикрга хозиргина келтирилган далиллар хакикий ишга тааллукли эмас, деб нисбат бериш кали ноаник, чунки иллюзия тест чизикларининг идрок этилиш чукорлиги орасида кеч кандай Фарк бУлмаган такдирда хам мавжуддир.

Гарчи у мавжуд экан, барибир константликнинг модификацияланган гипотезаси талабларига мувофик равишда чуюрлик мавжуд булганда хам иллюзия Узгармайди. Бу гипотезадан шуни англаш мумкинки, манзара тасвири константлик самарасига мос келмасликка олиб келади.

Барча чулорлик белгиларининг узаро карама-карши таъсирига карамасдан ЩЕТИ ТаЪКИДЛТ.И керакки, чу.рлик ва унинг мавжуд эмаслиги идрокнинг онгли бУлиши сари етаклайди. Шундай килиб, иллюзияларнинг бевосита константлик назариясини ТМОМИЛЈТШТИРИШ билан тушунтириш мумкин эмас. Факат баъзи коллардагина константлик механизми уларнинг баъзиларини тушунтиради. Понзо иллюзиЯсини маыум даражада тест чизикларини турли масофада идрок этиш тенденцияси билан кучайтириш кузатилади.

Семинар маштулоти учун мавзулар

1.  Идрок тУррисида тушунча.

2.  Идрокнинг янги кирралари.

З. Идрок феноменлари хакида мулохазалар.

4.   Идрок шаклларининг психологик тавсифи.

5.   Идрокнинг ривожланиши.

Реферат учун мавзулар

1.  Идрок тУррисида умумий тушунча.

2.  Идрок боскичлари ва билиш.

З. Идрок хусусиятлари ва сифатлари хакида муло№залар.

4. Идрокнинг феноменал холатлари талкини.

Адабиётлар

1, Брунер Д.С. Психология познания. —М., 1977.

2. Величковский Б.М. Современная когнитивная психология. — М., мгу, 1982.

З. Величковский Б.М., и др. Психология восприятия. —М, МГУ, 1973.

4.   Логвиенко А.Д- Психология восприятия. —М., МГУ, 1987.

5.   Солсо Р. Когнитивная психология. —М.: 2002.

 б. Фресс П., Пиаже Ж Экспериментальная психология. Вып.4. —

м., 1978.

7. Еозиев ЭМ. Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002.

XIV БОБ. ДИККАТ

1. Димат фрисида умумий тушунча

Диккат инсон фаолиятининг барча турларини муваффакиятли амалга оширишнинг ва уларни самарадорлигини таъминловчи мухим шартлардан биридир. Киши фаолияти канчалик мураккаб, серзахмат, давомийлик жидатдан узок муддатли, масъулият хиссини такозо килса, у диккатга шунчалик юксак шартлар ва талаблар Ояди. Инсон зийраклиги, фаросатлилиги, тез паЙкаши, сижковлиги, ДИЛКтПлиги унинг турмуш шароитида, шахслараро муносабатида мухим омил сифатида хизмат килади. Диккат амий фаолиятнинг барча турларида иштирок этади, инсоннинг хатги-харакатлари хам унинг ИШТИРОкида содир бУлади.

Психология фанида диккатга хар хил таъриф берилади, уни ёритишда ПСИУОЛОГЈИР турли назарияга асосланиб ёндашадилар. Диккат деб онгни бир нуктага тУплаб, муайян бир объекта актив (фаол) каратилиши айтилади (П. И. Иванов). П. И. Ивановнинг фикрича, биз фаолиятимиз жараёнида идрок ва тасаввур киладиган хар бир нарса, хар бир ходиса, узимиз килган ишимиз, Уй ва фикрларимиз диккатнинг объекти була олади.

Н. Ф. Добринин. Н. В. Кузьмина, И. В. Страхов, М. В. Гамезо, Ф. Н. Гоноболин ва бошкаларнинг нукгаи назарича, диккатнинг вужудга келишида онгнингбир нукгага тУпланиши онг доирасининг торайишини билдиради, гУёки онг доираси бир мунча тиризланади. Бундай торайиш ва тигизланиш натижасида онг доираси янада ёркинлашади. Онгнинг энг торайган, тимзланган ёркин нуктаси диккаТнинг маркази (фокуси) деб номланади. Худди шу марказ (фокус)га тушган идрок килинаётган жисмлар, тасаввур образлари, Уй ва фикрлар тула, ёркин ва аник ифодаланади. Жалон психолбгларининг фикрича, диккаТ узлуксиз равишда, муайян даражада активлик хусусиятини саклаб туради. Бундай активлик, онгнинг бирон-бир объекта йУналишининг кучайиши ва маыум вакт давомида диккат йУналтирилган нарсага онгнинг фаол (актив) каратилишини регулировка килиб туради камда мазкур холатнинг сак,ланишини таъминлайди.

Шуни алохида таъкидлаб угиш керакки, диккат сезги, идрок, хотира, тафаккур, хаёл, нугк каби алохида психик жараён эмас. Шунинг учун барча психик жараёнларда катнашади, уларр.инг махсулдорлигини оширишга таьсир этади. Шу боисдан дик№Т каратилган объектлар онг тУпланган нуктасида аник, яккол акс этгирилади. Демак, диккат акџмй жараёнларнинг сифати, махсулдорлиги ва самарадорлигини таъминловчи инсоннинг ички активлигидан иборатдир. Шунингдек, у хар кандай инсон фаолиятининг зарурий шартидир.

Психология тарихининг сахифаларини варакласак, диккатнинг киши фаолиятидаги ролига берилган юксак ва кимматли мулохазалар учрайди. Жумладан, француз олимихювьелениалликни чидамли диккат деб таърифлаши, Ньютоннинг кашфиёт фикрини доимо шу масалага каратилиш жараёни деЙИШИ, Ушинскийнинг ДИККфТ психик хаётимизнинг агона эшиги деб бало бериши бунга ёркин мисол була олади.

Билиш жараёнлари кечишининг энг мухим хусусияти унинг танловчанлик ва йУналганлиги билан характерланади. Шу боисдан инсон атроф-мухитнинг кУплаб Фатувчилари, таъсирлари орасидан алохида ниманидир идрок ЭТщдИ , фараз килади, аллакайси нарса турисидагина мулохаза юритади, холос. Онгнинг бу хоссаси диккат хусусияти билан ботик равишда намоён бУлади. Диккат бИЛИШ жараёнлари сингари узининг алохида мазмунига, муайян махсулига эга эмас, шунинг учун у барча жараёнларнинг ЖУШКИНЛИГИ, илдамлигини таъминлайди. Демак, диккат индивиднинг киссий, ауџмй ёки каракатлантирувчи фаоллиги даражасининг ОШРРИЛИШИНИ такозо этадиган тарзда онгнинг йУналтирилганлиги ва бирор нарсага каратилганлигидир (Е. Б. Пирогова). Берилган таърифга биноан, ушбу йУналтирилганлик субъектнинг экгиёжларига, унинг фаолияти максадлари ва вазифаларига мос келадиган объектларнинг танланганлигида, ихтиёрсиз ёки ихтиёрић. танлашда ва ажратишда вужудга келади. Диккатнинг муайян объектларга тупланиши, тУпланганлиги (концентрацияланиши) айни пайтда бошка жисмлардан ЧТЛЕИШНИ ёки уларнинг вакгинча (муваккат) инкор этилишини талаб килади. Ана шу омилларга кура, акс эттириш равшанланиб боради, тасаввурлар, мулохазалар фаолият якунлангунга кадар, Ойилган максадга эришгунча онгда сакланади. Ана шу йУсинда диккат фаолиятини назорат килиб борщи ва уни бошкаради. Шунинг учун купгина психологлар (П. Я. Гальперин ва унинг шогирдлари) диК№тни юксак турини билиш жараёнлари, кишининг хулк-атвори кечишини бошкариш имкониятига эга эканлигини таъкидлайдилар. Диккатнинг 5цррр_объек.тга-йУналишит кура сенсор ферцептив), аклий (интеллектуал), харакатлантирувчи (харакат) шущарига ажратиш мумкин.

Диккатнинг муайян объектга тупланиши куп жихатдан инсоннинг хис-туйруси, иродавий сифати, КИ3ИКИИји кабиларга борликдир.

Хис-туйгулар ва эмоционал холатлар диккатнинг объекти билан узвий борлангандагина унинг учун ИЖОбИЙ ахамият касб этади. Хистуйгулар, эмоционал холатлар канчалик кучли ва кутаринки тарзда намоён бУлса, демак, диккат хам шунчалик объектга мустахкам каратилади. Хислар, эмоциялар диккатнинг хам ихтиёрсиз, хам ихтиёрий турларини зурайтиради. Инсоннинг амалий ва аклиЙ фаолияти жараёнида унинг онги муайян даражада янги билимлар маьлумотлар билан бойиб бориши натижасида диккат лам такомиллашади. Янгиликни паЙкаш хисси одам аклий фаолиятини фаоллаштиради (активлаштиради), шу билан бирга, диккатнинг объектга узокрок тупланишини таъминлайди. Инсоннинг баркарорлашган кайфияти диККТ'нинг кучи ва илдамлигини оширади, танловчанлигига ижобий таъсир этади. Стресс, аффект сингари эмоционал холатлар диккатга салбий таъсир этиб, унинг ташки таъсирларига берилувчан, кучсиз килиб }$ЯДИ. Ана шунинг окибатида диккат чалмйди, бУлинади, паришонлик намоён бУлади, фаолиятдаги бир текислик бузилади.

Психологияда диккат.нинг ихтиёрий  деб номланади. Бу, албатга, бежиз эмас, чунки, диккатнинг муайян объектга йУналтирилиши ирода кучи билан саџаб турилади. Хатто ихтиёрсиз диккат фаолиятида катнашса, у хам ироданцнг зур_ц билан йУналтирилган объектда тУпланиб туради. Ироданинг фаолиятни амалга оширишда иштирок Килиши куп жихатдан кишининг максадига интилиши, ишчанлик кобилияти, психологик тайёрлигига бОРЛИК. Шу боисдан диккатнинг кучи, баркарорлиги, мустахкамлиги илдамлиги одамнинг муайян фаолиятини бажаришга мойиллиги, шайлиги билан Улчанади. Диккатнинг юксак даражада мужассамлигини таъминлаб туришда одамнинг фаолиятни бажаришга мувофиџашгани мухим роль Уйнайди. Хар кандай фаолиятни амалга ОШИРИШНИНГ 60шида кийинчиликлар юзага келади ва улар кишидан иродавий зур беришни талаб килади. Фаолиятни бажаришдаги нуксонларнинг намоён бУлиши диккатни туплашдаги кийинчилињларнинг о\ибати бУлиб хисобланади.

Диккатнинг объекта тУпланиши, мустахкамланиши одамнинг кизикишларига борликдир. Катго ихтиёрсиз диккатнинг фаолиятда мужассамлашишида кишининг ИШТИёКИ ва кизикиши капа ахамиятга эгадир. Одатда, фаолиятга КизиКиш бевосита ва билвосита шањлда намоён бУлади. Бевосита кизикиш фаолият жараёнига, хатги-каракатларнинг узига, иш услубларига каратилган кизикишдан иборатдир. Билвосита КИЗИКИШ эса фаолиятнинг максадига, унинг натижасига йУналтирилган кизикишдир. Ихтиёрий, иродавий диккат билвосита кизикиш билан алокадордир. Психологик маълумотларнинг тахлилига кура, диккатнинг объектга тУпланиши ва мустахкамланиши кУзланган максадни, фаолият максулининг зарурлиги хамда сифатининг ахамиятини инсон томонидан англаш оркали таъминлаб турилади. Фаолият максадини англаш уз иш-№ракатида киши диккатининг юксак даражада мужассамланишини таъмин этувчи энг мухим шарт ва шароитлардан биридир.

Диккатнинг ихтиёрсиз ва ихтиёрий равишда вужудга ЕСЛИШИ узининг йУналишига кура ташки ва ички бУлиши мумкин. Агар диккатнинг манбаи онгимиздан ташкарида бУлса ташки деб аталади. Масалан, шофер, тикувчи, мухаррир кабиларнинг фаолиятида содир буладиган диккат ташки диккатдир. Ташки диккат факат идрок килиш жараёнидагина намоён бУлмасдан, балки фикр юритилаётган нарсаларга хам каратилади. Жумладан, ихтирочининг узи яратган нарсасини тасаввур килиши, рассомнинг образларни кашф килиш жараёни, мухандиснинг туюн юрилишини куз унгига келтириш билан борлик холатлар бунга мисол була олади. Инсон онгининг узида содир булаётган уз ,хиссиётларини, фикрларини, орзу-истакларини ва шу кабиларни кузатишда ички диккат юзага келади. ДИК№ТНИНГ хар иккала куриниши хам фаолиятнинг муваффакиятли якунланишига муносиб лисса Ошиш имкониятига эгадир.

Диккатга оид илмий тушунчалар изохи.

1. Доминанта (лот. dominans—WkMp0HJIPTk килувчи) —муайян нерв участкасидаги кучли фатувчанлик кобилиятига эга бУлган кузралиш маркази. Доминанта мавжудлигида ундан бошка нерв марказлари тормозланган бУлади. Доминанта марказий асаб тИ3ИМИГа келган кар кандай КУЗЕШIИШ, импульсларни кабул килиб, уларга Т“ИШЛИ жавоб кайтаради-да, шу тарика бошка марказларни тормозлаш эвазига уз фаолиятини яна кучайтиради.

1.      Доминанта тушунчаси физиология фанига А. А. Ухтомский томонидан киритилган. Унинг исботлашича, Д. орка миядан тортиб то бош нерв марказларининг ИШЈТШ ПРИНЦИПИНИ ташкил килади. Доминанта диккатнинг ФИЗИ0ЛОГИК асосидир.

2.      Нерв жараёнларининг  — олий нерв фаолиятининг ОЗЕа-ЛИШ ва тормозланиш жараенлари Уртасидаги узаро муносабат: МНСининг бирор марказида фалиш пайдо бУлса, у бошка марказларда тормозланишнинг келиб чикишига, тормозланиш эса —ДИЩНИнг келиб ЧИКИШИга сабаб бУлишдан иборат конуният.

З. Нерв тизими жараёнларнинг концентрацияси — марказий асаб тизимидаги Озралиш ёки тормозланиш жараёнларининг вакг Утиши бутан дастлабки пайдо бУлган участкасига тупланиш конуни.

4.       Диккатнинг кулами — бир даврнинг узида диккат томонидан камраб олиниши мумкин бУлган объектларнинг микдори.

5.       ДИККатнинГ кУчувчанлиги — фаолият жараёнида диккатнинг онгли равишда бир объектдан иккинчи объектга кУчирилиши. Диккатнинг кУчувчанлиги хар кандай фаолиятда, айникса пульт бошкарувидам алохида ахамиятга эгадир.

6.       Диккатнинг таксимћаниши — диккатнинг бир вактнинг узида бир канча объектларга каратилишидан иборат хусусияти. Диккатнинг таксимланиши мураккаб фаолият жараёнини амалга оширишда аложида ахамиятга эгадир. Масалан: шофернинг, Укитувчининг иш жараёнидаги диккати таксимланган диккатдир.

7.       Диккатнинг баркарорлиги — диккатнинг уз объектига кучли йУналтирилиши ва фаол тУпланишидан иборат ижобий хусусияти.

8.       Паришонлик — диккатни маклум бир объектга карата олмасликдан иборат салбий хусусият. ј1аришонлик вактинча »рлат бУлиши хам, ШиСНИНГ нисбатан баркарор хислати бУлиши хам мумкин. ПаРИШОНЛИКНИНГ икки тури мавжуд бУлиб, бири диккатни умуман кеч нарсага карата олмаслик бУлса, ИККИНЧИсИ диккатнинг муайян объект устига кучли тУплантириб, фщкщщарсаларга каратилмаслигидир. Паришонлик ПсИхопаТ0Логик сабабларга кура келиб чиКИШИ хам мум-

9.       Касбга хос диккат — маълум бир касбга.кУп йил ишлаш натижасида шу касбнинг талаблари ва объектив хусусиятларига мос равишда таркиб топган диккат тури. Масалан: чоррахада куча каракатини бошкарувчининг диккати билан микроскоп ёрдамида илмий кузатиш олиб борадиган олимнинг диккати бир-биридан кескин тафовуг килади. Биринчиси диккатнинг таксимланишини, иккинчиси эса марказлашув хусусиятларини талаб килади.

10.   Ихтиёрий диккат — онгнинг ОЛДИНДан белгиланган максадга Мувофик иродавий ва асабий фаоллик курсатган холда муайян объекта йУналиши ва унга тупланишдан иборат диккат тури.

11.   Ихтиёрийдан кейинги диккат — диккатнинг муайян объектга, аввало, ихтиёрий РаВИШДа каратилиб, сУнгра унинг ахамияти тушунилган сари уз-узидан каратилиб бориладиган (автоматлашган) диккат тури. Ушбу тушунча психология фанига Н. Ф. Добринин томонидан киритилган.

12.   Диккат ЧИГИШИ — маьлум бир фаолият жараёнида диккатнинг бир объектдан бошка бир объектга ихтиёрсиз равишда угиб туришидан иборат салбИй хусусияти.

13.   ДиккатнИНГ кажми — диккатнинг бир вактнинг узида камраб олиши мумкин бУлган мустакил объектлар микдори билан белгиланадиган хусусияти. Диккатнинг хажми экспериментал шароитда 2—6 мустакил объекта тенгдир. ДиккатНИНГ объектлари Уртасида канчалик якин богланишлар мавжуд бУлса, унинг хажми шунчалик кенг  бУлади ва аксинча.

14.   Диккат объекти — онгимиз атрофдагилардан ажратиб олган ХОЛда йУналтирилган ва фаол тУпланган нарса ёки ходиса. Диккат объекти факат объектив нарсалар эмас, балки субъектив ходисалар, уз лис-туйгуларимиз, фикрларимиз, хаёл ёки хотира тасаввурларимиз ва бошка шу кабилар хам бУлиши мумкин.

15.   Ихтиёрсиз диккат — онгимизнинг олдиндан белгиланган максадсиз равишда муайян объекта йУналтирилиши ва унта тУпланишидан иборат диккат тури. Ихтиёрсиз диккат объектлари нарса ва хоДисаларнинг одатдан ташкари холати, белгиси, сифати ва бошкалардир.

16.   Диккатсизлик — диккатни объектга йУналтира ва туплай олмаслик, атрофдаги кишиларга нисбатан эътиборсизлик ёки илтифотсизликдан иборат салбий характер хислати.

17.   Диккатнинг Узгариб туриши — идрок, хотира, тасаввур ёки тафаккур жараёнида диккатнинг маьлум вакт ичида дам кучайиб, дам сусайиб туришдан иборат конуният; диккат баъзан дакикага 25—30 уцртт_хам Узгаради. Диккатнинг Уртача Узгариш-тебраниш частотаси  2—3 секундгазенгдир.

18.   курув диккати — нарса ва кодисаларни курув органи оркали идрок килиш, эсга Тушириш муносабати билан намоён бУладиган диккат тури.

19.   Иккинчи тартибли ихтиёрий диккат — онгимизнинг муайян объектга ихтиёрсиз равишда йУналтирилса-да, унинг устига маьлум вакг баркарор холда, тУпланиб туришидан иборат ихтиёрий диккат тури; диккат тупланган объектининг мазмунига караб ихтиёрсиз диккатнинг ихтиёрий диккатга айланиши.

20.   Ички диккат — онгимизнинг уз субъектив таассуротларимиз, лис-туй"уларимиз ва интилишларимизга каратилишидан иборат диккат тури.

21.   Ташки диккат — онгимизнинг объектив вокеликдаги нарса ва додисаларга, уларнинг айрим белги ва хусусиятларига йУналтирилиш, уларда фаол тупланадиган диккат тури.

22.   Ретикуляр формация — бош мия тепа кисмидаги (узунчок мия, Воролиев куприги, Урта мия) нерв кужайралари бУлиб, улар уз тузилишига кура, калин турни эслатадиган Усимталарга эгадир. kY3F0Bчилар таъсир остида турли рецепторлардан бош мияга сигналлар олиб борадиган сезувчи нервларнинг усимталари. Р. Ф. га тугашган бУлиб, мавжуд сингал Р. Ф. ни хам озрайди. Р. Ф. да хос бУлган фалиш, уз навбатида, бош мия кобимдаги турли марказларни Озгайди. Бош МИЯщГИ ФЕШТИШ эса Р. Ф. нинг фаолиятини ё кучайтиради, сусайтиради. Демак, Р. Ф. нинг кар бир  сезги органидан куп сигналлар кабул килиб олиб, бош мия ва орка мия фаолиятига умумий холда таъсир кУрсатиб туради.

23.   Бедор холат — бош мия ярим шарларидаги ТеГИШЛИ нерв марказларининг кузралиши билан белгиланадиган уйыдан ташкаридаги холат, онгли холат. Шахс бедор холатидагина маьлум бир фаолият турини амалга ошира олади.

24.   К&зралиш маркази — марказий асаб тизимининг к$зралиш жараёни рУй берган участкаси.

 25. Эргограф (юнон. ergon) — мушакларнинг ишини график усулда ифбДАЛ5ЛббОлланиладиган, айникса, толикиш жараёнини Урганишда Олланиладиган асбоб.

26. Вущцддиь.(лот. vigil — кушёр, синчков) — зийракликгдиккатни янги объектларга, айникса субъектив таассуротларга тез т_уплай олиш кобилияти.

27._Дцккат депрессияси (лот. depresio — пасайиш) — турли ташки ва ички омилларга кура объектда тупланищ ва муста№амланишнинг кучсизланиши ва бузилиши.

28. Альфа-ритмасининг экзальтамияси (лот. exatatio — кучайиш) — биоэлектрик потенциаллар амплатудасининг кучайиши; сигналларга жавоб бершида томирларнинг торайиши Урнига уларда кенгайишнинг юз бериши.

29.    Дуу конуни (И. П. Пањлов) — кучли Озговчилар кучли, кучсизлар эса кучсиз реакция бериш колам.

30.    Парадокс фазаси — кучли фатувчиларга караганда кучсиз фратувчиларнинг кучли реакциясининг вужудга келтириши (патологик холатлар назарда тугилади).

З 1. Ориентир рефлексининг электрофизиологик симптомларининг баркарорлашуви — ихтиёрий диккат бузилганда максадга мувофик топширик бериш ва окилона инструкция ёки установка бериш хамда вазиятга караб уни Узлаштириш оркали инсонда ориентировка рефлексини кайтадан тиклашдан иборат коррекцион фаолият.

32. ДиккаТ коррекцияси (лот. corectio — тузатиш) — инсонда диккат патологик холатга (бузилишга) учраганда махсус усул ва услублардан фойдаланиб тузатиш.

2. Диматнинг физиологик асослари

Диккатнинг физиологик асосларини тушунтириб беришда булок рус физиологлари И. П. Павлов ва А. А. Ухтомскийларнинг олиб борган илмий кашфиётлари мухим ахамият касб этади.

Олий нерв фаолиятининг алохида реакциялари бУлмИ111 ориентир рефлекслар турисидаги И. П. Пањлов илгари сурган илмий тахмин (гипотеза) психология Фани учун мухим хисса бУлиб Ошилди, чунки «бу нима?» рефлексисиз диккатнинг табиатини очиш мутлако мумкин бУлмас эди. И. П. Павловнинг «бу нима?» рефлекси хакидаги 1'ОЯсИ ихтиёрсиз диккатнинг гайритабиий (рефлектив) хусусиятини очиб бериш учун хизмат килди. И. П. Павловнинг фикрича, биз пайдо булаётган сиймога нигохимизни каратамиз, эшитилган товушга колок соламиз, димоптмизга урилган кидни зур бериб ютамиз. Лекин ушбу мулохазалар рефлекс мохиятини илмий жихатдан очиб бериш имкониятига эга эмас, вахоланки унинг негизини асослаш учун бир талай омилларни келтириш зарур. Е. Н. Соколов, А. Р. Лурия, П. Я. Гальперин, Е. И. Бойко ва бошкаларнинг хозирги замон маьлумотларига суяниб мулохаза юритилганда И. П. Павловнинг ориентир рефлекслари жуда мураккаб жараёндир.

Аслини олиб караганда, ориентир комплексига пИПКИ хатги-харакатлар, кУзларнинг ва бошнинг фатувчи томонга бурилиши, муайян анализаторларнинг сезувчанлиги, модда алмашинуви, нафас олиш, юрак уриш ва кон айланиш каракати, тери-гальваник реакциялари, вегетатив асаб тизими хусусияти ва миянинг электр фаоллиги Узгариши каби сон-саноксиз жараёнлар киради.

И. П. Павлов ва А. А. Ухтомскийларнинг таыимотларига биноан диккатнинг холатлари, сифатлари, хусусиятлари, биринчидан, фалиш ва тормозланиш жараёнларининг узаро биргаликдаги харакати билан, иккинчидан, мия структурасида сурувчи Фалувчанлик билан уп:унликка эгадир.

И. П. Павловнинг тахминига кура, вактнинг хар бир лахзасида мия кобипща Озралиш учун анча всулай (сензитив) ва макбул шароитга эга эканлиги билан ажралиб турувчи у ёки бу Кисм жукм суради. Алохида ажратиб кУрсатиладиган мазкур кисм нерв жараёнларининг индукцияси конуниятига биноан вужудга келади. Бош мия кобишнинг бирон бир кисмида тУпланган (марказлашган) нерв жараёнлари индукция конунига мувофик бошка участкаларни тормозланишга олиб келади. }фзтлишнинг энг оптимал марказида Янги шартли рефлекслар вужудга келади, дифференциаллаш эса муваффакиятли амалга ОШцИ. .зралишнинг оптимал учон,т Узгарувчанлик хусусиятига эга.

Бу холатни чукуррок далиллаш учун И. П. Павловнинг ушбу фикрини келтириб утиш жоиздир: «Агар бош суяк косаси оркали куриш мумкин бУлганда эди ва агар энг оптимал кУзраладиган капа ярим шарлар урни ёритилганда борми, бу колда биз фикрлайдиган онгли одамда уџинг капа ярим шарлари бУйлаб доимо Узгариб турадиган, шакли ва катталиги ралати кУринишга эга бУлган хамда ярим шарларнинг колган барча бУшлимда кУпрок ёки озрок даражадаги соя билан Уралган оч рангли доМИНГ у ёкдан бу ёкка кай тарзда кучиб юришини Орган бУлардик». И. П. Павлов таъкидлаб утган оч рангли «дог» оптимал V$'3FaJIV1Ul учоги марказита мос келади, унинг каракати тУгрисидаги фикр эса диккатнинг интенсивлигини таъминлашнинг физиологик омили хисобланади. И. П. Пањловнинг Озралиш марказининг бош мия пусти бУйлаб каракат килиш юзасидан илгари сурган юялари, гипотезалари ва башоратлари кейинчалик Н. М. Ливановнинг экспериментал тадкикотлари материаллари билан тула исботланди.

Диккатнинг физиологик асосини тушуниб етишда А. А. Ухтомскийнинг илмий ишлари капа ахамиятга эгадир. Муаллиф диккатнинг физиологик механизмлари тУррисида тадкикот Утказиб доминанта ПРИНЦИПИНИ кашф килади. А. А. Ухтомскийнинг нукгаи назарича, мия пустида Озралишнинг устун ва кукмронлик килувчи маркази хукм суради. Олимнинг доминантага бало беришига кура, у юксак даражадаги Озралиш маркази констелляцияси (муайян холати) дир. Доминантанинг кукмронлик хусусияти бундан иборатки, у «алишнинг янги вужудга келаётган марказларининг фаолиятини чеклаш билан каноат косил килмасдан, балки заиф Озратувчиларни узига тортади ва ана шу йУл билан уларнинг хисобига кучаяди, МУаЙЯН даражада устунликка эришади. А. А. Ухтомскийнинг фикрича, доминанта КУЗЕШГИШНИНГ баркарор марказидир. Шунинг учун доминанта тушунчаси диккатнинг харакатлантирувчи механизмуни илмий жихатдан далиллаш учун хизмат Килиши турган гап-

А. А. Ухтомскийнинг таърифига биноан, доминанта — бу бир даврнинг узида ана шу марказда юз берадиган реакциялар хусусиятини белгилаб беришга кодир №мрон к!зплиш Учогидир. Унинг фикрича, доминанталар вужудга келган пайтда бош Ома-лиш Учоклари, яъни субдоминанталари нисбатан кучсиз фалиш Учоклари мутлако Околиб кетмайди, балки улар узаро Ошилиб, доминанта билан кураша бошлайдилар. Мазкур кузралиш Учокларининг узаро курашиши натижасида субдоминанта доминантага айланиши ёки олдинги доминанта эса субдоминанта билан урин ШIМаШИШИ мумкин №'КМРОН кузгалиш учом хисобланган доминанта диккатининг муайян объектга йУналтириши, тупланиши, мустахкамланиши, баркарорлашнинг физиологик асосидир.

Шундай килиб, диккатнинг-физиологик асослари тУррисида мулохаза юритилганда фан•оламида ИККи•га таълимотнинг мохиятига тухталади. Ушбу таълимотларнйнг биринчиси (И. П. Павлов каламига мансуб) ДИК1фТНИНГ физиологик асоси Озј:алиш жараёнининг бош мия ярим шарлар КОбИГИНИНг айрим участкаларида тУпланиши натижасида оптимал кУзгалиш Учогининг косил булиши ва айни вактда манфий индукция конунига биноан мия кобиридаги бошка  нерв марказларининг Маьлум даражадаги тормозланишидир. Иккинчиси эса А. А. Ухтомскийнинг доминанта назариясининг талкинидан иборатдир. Чунки доминанта муайян нерв участкасидаги кучли фтлувчанлик кобилиятига эга бУлган кУзралиш марказидир. Доминанта мавжудлигида ундан бошка нерв марказлари тормозланган бУлади. У марказий асаб тизимига келган кар кандай ОзраЛИШ, импульсларни кабул килиб, уларгалегишли жавоб кайтаради-да, шу тарика бошка марказларни тормозлаш эвазига уз фаолиятини яна кучайтиради.

Хозирги замон психофизиология фанида миянинг специфик бУлмаган тизимига оид турли тузилишидаги диккат холатларининг ретикуляр формация, таламуз, гипоталамуз ва гиппокампларга алокаси хакида анатомик, физиологик ва клиник маыумотлар мавжуддир. Улар турисидаги мулохазалар кейинги сахифаларда берилади.

З. Диматнинг нейрофизиологик механизмлари (ретикуляр тизими активация си)

Хозирги замонда диккатнинг нейрофизиологик механизмларини тадкик этиш, куп жихатдан психик жараёнлар кечишининг танловчанлик хусусиятига ботикдир. У факат фа-ЛИШИНГ оптимал даражаси мавжуд бУлган мия пустининг yi3F0k (тетик) холати оркалигина Тт,МИНЛмИШИ мумкин. Мия пустининг уйроџик даражаси пустда зарур механизм (тонус) билангина таъминланиб, бош миянинг тепа стоволида нормал муносабатни сакловчи кУтарилувчи ретикуляр формацияни активлаштириш фаолияти билан уйгунликка эгадир.

КУгарилувчи ретикуляр формациянинг активацияси мия пустлогига организмдаги жараёнларнинг алмашишини таъминловчи импульсларни олиб бориб, уйгоклик холатини юзага келтириб тура,ди. Бунда экстрарецепторлар ташки фатувчилар ёрдамида ташкаридан кириб келувчи щнформацияларни олдин стволнинг тепа бУлинмасига хамда куриш тепалигининг ядросига, кейин эса бош мия пустига олиб 60ради.

Бирок мия пустининг оптимал тонуси ва УЙГOУфИК (тетиклик) холатини таъминлаш факат кУтарилувчи ретикуляр формациянинг активациясига 60FJ114k эмас. Балки бу нарса тушувчи ретикуляр формация фаолиятига хам алокадордир. Тушувчи ретикуляр тизимнинг аппарати толалари бош мия пустидан бошланиб (пешана ва чакка кисмларининг медиал ва медибазал бУлинмаларида), ствол ядроси томон, сунг орка миянинг каракат ядроси сари йУналишда харакат килади. Шунинг учун тушувчи ретикуляр формациянинг фаолияти жуда мухим бУлиб, унинг ёрдамида мия стволи ядросига фра-ЛИШНИ таНЛОВчи тизимига етказилади, даставвал бу жараён бош мия пУстлогида юз бериб, мураккаб бИЛИш жараёнлари онтогенезида вужудга келган хатти-харакатларнинг мураккаб программаси тарикасида инсоннинг онгли фаолиятининг юксак формаси махсули бУлиб хисобланади.

Хар иккала ретикуляр формацияларни таркибий кисмларининг узаро таъсири миянинг актив фаолиятини уз-узини бошкарувчи мураккаб формаси билан таъминлайди. Улар элементар, содда биологик хамда мураккаб, келиб чикиш жикатдан ижтимоий стимуляция формаси таъсири билан урин алмаштириб турадилар.

Активация жараёнини таъминлашдаги бу тизимнинг МУХИМ ахамияти куп сериядан иборат экспериментал далиллар билан нейрофизиологлар Матун, Джаспер, Линдсли, Анохин кабилар томонидан текширилган.

Бремер тажрибасининг кУрсатишича, стволнинг 10'йи бУлинмаларини КеСИШ тетиюлик (уйгоклик) холатини Узгаришига олиб келмайди, лекин стволнинг юкори кисмини кесиш электр потенциалларнинг аста-секин пайдо бУлиши билан характерли бУлган уй}ф'ни вужудга келтиради.

Линдсли, сенсор Озратувчини вужудга келтирувчи мазкур сигналлар мия пУстломга боришни давом эттиради, лекин пустнинг бу сигналларга жавоби киска муддатли бУлиб, узок вактли туррун Узгаришни амалга оширмайди. Ушбу далилларнинг курсатишича, уйгокџлик (тетиклик) холатини характерловчи фалишнинг мураккаб жараёнларини вужудга келтириш учун сенсор импульслар окимининг узи кифоя килмайди. Шунинг учун ретикуляр тизими активациясини Оллаб-кувватлаб турувчи таъсир зарур.

Линдслининг психологик тажрибасига караганда, кУгарилувчи ретикуляр формациянинг активацияси натижасида ствол ядросидаги Озралиш хайвонларда сезги чегарасини пасайтиради, улар учун олдин мумкин бУлмаган ишни амалга ошириш имКОНИ яратилади, нафис фарклаш (диффиренцировка) вужудга келади: конус билан учбурчак тасвирини аникдаш ва бошкалар.

Доги, Эрнандес Пеон ва бошкаларнинг тадкикотларида курсатилишича, кугарилувчи ретикуляр формация йУлларининг кесилиши олдин мустаккамланган шартли рефлексларнинг йУколишига олиб келади. Бирок ретикуляр формация ядросини китиклашда, хатто куратиш чегараси атрофида бУлса хам шартли рефлексларни юзага келтиради.

Юкоридаги мулохазалардан кУриниб турибдики, кутарилувчи ретикуляр формациянинг актив таъсири (тетиклик) учун зарур шарт бУлган оптимал холат билан мия пустини таъминлайди.

Жахон психологияси фанида олинган (тУпланган) маьлумотларнинг аксарияти, кУтарилувчи ретикуляр формациянинг активацияси таъсири узига хос танловчанлик хусусиятига эга эканлигини куфсатди. Ретикуляр формация алохида сенсор жараёнларнинг танлаб (саралаб) актињлашувини барпо КИЛМаСДаН, балки бир канча бИОЛОГИК тизимларнинг танлаб активлашувини таъминлаш зарур: овкат, ХИМОЯ, ориентир рефлекси ва хоказолар.


П. К. Анохиннинг кУрсатишича, ретикуляр формациянинг алохида кисмлари мавжуд бУлиб, улар турли биологик тизимлар фаолиятини активлаштиради, шунингдек, хар хил фармокологик таъсирга (агентларга) нисбатан сезгирдирлар. Масалан: а) уретан — тетикликни блокада килиб, утони келтиради, б) аминазин — орик, химоя килиш рефлексларини блокада килиб, тетикликка бефарк колади.

Демак, ЮКОРИ№ГИ маълумотларга асосланиб, ушбу фикр ва мулохазларни билдириш мумкин: кУгарилувчи ретикуляр формацияни активлаштириш таъсири танловчанликка эга бУлиб, бу ТМЛОВЧаНЛИК асосий биологик системалар хусусиятига мос (муносиб) тушиб, организмни актив фаолият сари ундайди.

Тушувчи ретикуляр формацияни активлаштириш мухим ахамият касб этиб, активлаштириш импульси толалари бош мия пУстидан (пешана ва чакка медиал кисмларидан) бошланиб, ундан стволнинг юкори булинмалари аппарати томон йУналадилар. Олимларнинг фикрича, мазкур тизим диккатни олий формациясининг физиологик механизмларига таъсир этиш нуктасига жуда якин жойлашгандир.

Жалон фанида анатомик маыумотларга караганда, тушувчи ретикуляр формациянинг толалари бош мия пУстининг барча участкаларига таркалган бУлиб, энг хусусиятлиси — бу пешана кисмининг медиал ва медиобазал бУлимларидан бошланиб, то унинг лимбик областигача давом этади. Миянинг лимбик зонаси (гиппокамда) ва базал учларидаги нейронлар бошка нейронлардан Фарк килади, натижада куриш ва эшитиш Озратувчиларининг айрим хусусиятларига нисбатан жавоб реакциясини беради. Мазкур нейронлар хар кандай «атувчиларни кучайишида эмас, балки кучсизланишида хам актив харакатни юзага келтиради.

Бу холатни Урганган канадалик нейрофизиолог Джаспер юкорида таъкидлаб утилган хусусиятларни назарда тугиб, бу нейронларни «янгилик нейронлари» ёки «диккат катакчалари» деб нОМјтаијНИ тавсия килади. Унинт фикрича, хайвонларнинг сигнал кутиш, лабиринтдан чикиш ЙУЛИНИ кидиришда, пустнинг худи шу областларида нейронларнинг 60 фоизи пайдо бУлиб, актив разрядига айланадилар.

Агарда хайвонларда тайёргарлик холатини бошкаришда лимбик областнинг медиал бУлинмаси ва базал бойламлари мухим роль Уйнаса, инсонларда эса мураккаб фаолият формасининг асосий маркази миянинг пешана (манглай) кисмлари хисобланади.

Инглиз физиологи Грей Уолтер уз тадкикотларида актив кутиш (масалан, синалувчининг З ёки 5 сигнални кутиши ва унга жавоб тарикасида тугмачани босиши) холатининг хар кайсиси миянинг пешана кисмида электр тебранишни пайдо килишини ва улар «кутиш тУлкинлари»дан иборат эканлигини да-ЛИЛ.лаЙдИ. Кутилаётган сигналнинг намоён бУлиш ИМКоНИЯТИ ортганда бу тУлкинлар нисбатан кучащи, сигналларнинг эхтимоли пасайганда эса, улар кучсизланади ёки бутунлай йУколади. Ушбу холат вужудга келса, сигнал пайдо булишини кутиш кУрс&тмаси (инструкцияси) бекор КИлинадИ.

Мия пустини пешана кисмининг актишгик холатини бошкаришда

(регуляциясида) кандай роль Уйнашини далилловчи тажриба М. Н.. Ливанов томонидан Утказилган. М. Н. Ливановнинг гувохлик беришича, кар кайси аклий зур бериш (математик топширикларни еЧИШ пайтида) миянинг пешана кисмида куп МИКДОРДа синхрон тарзда ишловчи нукгаларни вужудга келтиради, бу холат топширик ечиб булгунга кадар саманади, кейин уз-узидан ј:ойиб бУлади. Мия пустининг пешана кисмидаги синхрон тарзда ишловчи пунктлар баркарор хусусиятга эгадир.

Юкоридаги фикрларга асосланган холда шундай хулосага КитИШ мумкин. Миянинг пешана кисми ОЗЕOВЧини вужудга келтиришда мухим ахамиятга эга, чунки одамда активлик холатИНИНГ Узгариши унга бевосита бок:ликдир. Шунинг учун кайвон ёки одам мия пустининг лимбик областидаги Озговчиларнинг кучайиши тушувчи ретикуляр формация тУкималари бУйлаб каракат КИЛУВЧИ импульслар манбаи хисобланади

Жахоннинг й ик нейрофизиологларининг аксарияти, мия пустининг кисмларин фатиш мия стволи ядросининг электр фаолиятида бир катор Узгариш ясайди ва булар, уз навбатида, ориентир рефлексини жонланишга олиб боради, деган хулосага келишган.

Та,ДКИКОтчи С. Н. Нарикашвилининг тажрибасида бош мия пустининг орка кисмларини 03FaTVILU натижасида куриш тизимининг ичкари бУлимларининг жавоб реакциясида хам кескин Узгаришлар юзага келиши кузатилган. Мия ПУСТИНИНГ сенсомотор кисмини фатиш билан каракат тизимининг пустости бУлимлари фаолиятини сусайтириш ёки кучайтириш мумкин. Баъзи бУлимларни Озт:атиш ориентир рефлекси таркибига кирувчи хулк реакциялари пайдо булишига олиб келади.

Юкоридаги фикрни тасдИКЛOВЧИ тажриба Эрнандес Пеон томонидан Угказилган. Унинг тадкикотида мия пустини кузраЛИШ УЧОМнинг кучайиши тушувчи ретикуляр формация оркали угиб, бутун ствол бУйлаб таркалган. Тажрибада МУШУКНИНГ оёри остита сичкон ёки балик ташланганда, уларни хидлаб курса, этган овозга жавоб берувчи эшитиш нерви ядросининг актив электр разрядлари йУколган. Бу далилнинг кУрсатишича, бош мия пустида Озралиш Учомнинг вужудга келиши мия стволи фаолиятини тУсиш ёки жгивлик холатини бошкариш (регуляция килиш) имкониятига эга.

Шундай килиб, бош мия катга ярим шарлари пустини унинг стволи билан иккиёклама борлаб турувчи кУгарилувчи ва тушувчи ретикуляр тизим танлаб актињлаштирувчи таъсирга эга бУлиб, организм активациясининг юксак формаси билан инсоннинг онгли (мехнат, Укиш, касбий) фаолиятини таъминлаб туради.

Хайвонларда лимбик пустга озор бериш (экстирпация) мия стволи кисмлари электр фаолиятининг кескин Узгаришига олиб келади ва уларнинг хулкида нуксонлар косил килади. Бунинг окибатида ориентир рефлексида паталогик ЖОНЈИНИШ намоён бУлади, шунингдек, танловчанлик хусусияти ЙУколади. Комплекс методларга асосланган хозирги замон биология, физиология, нейрофизиология, психофизиология, психология фанларида ушбу омил мия стволи структурасининг пустосги механизмларини мия пусти ТОРМОЗЛТИ таъсиридан халос килиш деб бахоланмоџа.

Демак, диккатнинг нейрофизиологик механизмлари тУррисида мулохаза юритилгацда, кугарилувчи ретикуляр тизим бош мия пустига импульсларни етказувчи, активациянинг биологик шартланган фор-


маси эканлигини, тушувчи ретикуляр тизим эса импульсларнинг актив таъсирини вужудга келтириш имкониятини таъкидлаб утиш максадга мувофик.

4. Жалон психологияси фанида дикцат назариялари

Психология фанининг аксарият манбаларида диккат деб психик фаолиятнинг йУналтирилиши ва шахс учун маълум даражада ахамиятга эга бУлган объекгнинг устида тупланиши тушунилади. Диккат шундай мухим бир психик жараёнки, у инсоннинг жамики фаолиятларида бевосита иштирок этади ва уларнинг муваффакиятли якунланишини таъминлайди. И. П. Павловнинг олий нерв фаолияти хакидаги таълимоти, А. А. Ухтомский илгари сурган доминантлик принципи ва уларнинг замондошлари тадкикотлари диккатнинг физиологик асослари ва механизмларини илмий нуктаи назардан тушунтириш имконини яратди.

Диккат билиш жараёнларини (сезги, идрок, тасаввур, хотира, тафаккур, хаёл ва бошкаларни) вужудга келиш, ривожланиш ва такоМИЛЛтиИШНИНГ зарурий шартидир. Билиш жараёнларининг бирлиги, баркарорлиги, узаро уларнинг уйкунлиги, самарадорлиги, мазмундорлиги ва тизимлилиги бевосита диккатга борликдир.

Инсоннинг хар бир билиш жараёни факат диккат ёрдамидагина рУёбга чика олади (лекин КизиКиш ва иродавий актни эътибордан четда колдирмаслик шарт). Агарда диккат пассив (фаолсиз) Озратувчилар ёрдамида вужудга келса, у такдирда билиш жараёни махсулдорлиги кескин камаяди, хатто тормозланиши хам мумкин. Диккат кучсиз, бекарор, объекгга тупланиши заиф бУлса, кишининг диккати узок вакт муайян вазифани бажаришга онгли равишда йУналтирилган такцирдагина билиш жараёни максадга мувофик амалга ошади, холос.

Объектив вокеликдаги нарса ва ходисалар, субъектив рухий ке- чинмалар, муайян таассуротлар, инсоннинг хулки, фаолияти диккатнинг объекти бУлиб хисобланади. Димат жараёнида онгнинг вокеликка нисбатан танлаб муносабатда бУлиши (тугшаНИШ, каратилиш, йУналтириш, мустахкамланиш) хусусияти намоён бУлади. Одамнинг бирон-бир объекгга эътиборини йУналтирар экан, у онгида факат худи шу объектнинг узинигина акс этгириб колмасдан, балки айни бир даврда Колган нарсалар ва ходисаларни онг доирасидан четда колдирмайди. Диккатнинг кулами канчалик кенг доирага ёйилса, демак, у танланган объектнинг микдори шунчалик куп бУлади ва бошкалар. Собик шуро психологиясида диккат муаммоси хорижий психоло-

гия фанига нисбатан анча мураккаб, мустакил, илмий манбаларга эга хисобланади ва у бутан узаро Фарк килади. Лекин собик шуро психологиясида д катга нисбатан мукаммал, катъий фикр вужудга келгани йУк, лекин инг атрофида жуда куп тортишувлар, мунозаралар бУлиб угган. Диккатнинг психологик табиати тУгрисидаги ХХ асрнинг 20—30-йилларда бошланган илмий бахслар то хозирги кунгача давом •этиб келмокда. Илмий мунозараларнинг замирида асосий фикр диккатнинг бипа объектга каратилишидир. Бу илмий модель онг-объектда тарзда ифодаланади. Бу роя Йирик психолог П. П. Блонский томонидан илгари сурилган ва асосланган. Унинг фикрича, одамнинг онги битта объектга каратилгандан кейин у атрофдщммарса ва ходцсаларни кУрмайОКУйчилик психологлар П. П. Блонскийнинг бу фикрйй"јтлмайдилар. Жумладан, атокли психолог С. Л. Рубинштейн мулохазасига кура, диккат онгга хам, объектнинг хусусиятларига хам ботик эмас. Бунинг ахамиятли томони диккатнинг

Мазкур йУналтиришнинг асосий сабаблари: диккат одамнинг муносабати оркали ифодаланади: диккат-муносабат. Лекин бу Уринда одамнинг диккати шахснинг хусусиятига айланиб колмасмикин? Иккинчи бир томондан, одамни диккатларининг хусусиятларига караб, уларни узаро бир-биридан Фарк КИЛИШ мумкин.

Психология фанида диккатни Урганишнинг яна икки хил назарияси мавжуддир (курсив бизники — Э. Е). Биринчи назария негизида онгнинг бир нуктага йУналганлиги ётади. Иккинчи назарияга биноан унинг замирида организмнинг ориентировка фаолияти туради. Ушбу гипотезаларни илгари сурган психологлар диккатни йУналганлигининг объектга бОРЛИКЛИГИНИ ва унда жараённи бошкариш имконияти мавжудлигини тушунтиришга каракат килади. Н. Ф. Добринин, А. Н. Леонтьев, П. Я. Гальперинларнинг фикрича, организмнинг Кидирув каракатлари, ориентировка фаолияти икки кисмдаН иборатдир.

1. ДИККТГ каратилган ташки ифодага эга булган объектни сезиш, идрок КИЛИШ. Шу ерда карама-каршилик вужудга келади: чунки объектнинг ЙУколиши билан диккат хам уз функциясини тугатади. А. Н. Леонтьев мулохазасига кура, бу ориентир фаолияти эмас, чунки объектнинг пайдо бУлиши билан диккат хам намоён бУлади, объект йУк бУлса, демак, диккат хам бУлмайди, деб таъкидлайди. П. Я. Гальперин эса объектнинг пайдо бУлиши билан диккат тага келади. Объект йУколганидан кейин эса психик кисм булган текшириш, назорат килиш жараёни бошланади. Демак, диккат онгнинг бир объектга йУналтирилиши ва онгли холатни назорат килувчи жараёндан иборатдир, дейди.

Психологияда диккатнинг «йУналтирилиши» деганда психик фаолиятнинг танловчанлиги ва ихтиёрий хамда ИХТИёрСИЗјтиги тушунилади. Бу тУ»ида мулохазалар бошка сахифаларда давом этгирилади.

ХХ асрнинг 20-йилларда бир канча психологлар диккат муаммосини установка билан боглаб тушунтирдилар. Бунинг яккол исботи К. Н. Корнилов тахрири остида 1926 йилда чоп килинган психология дарслигидаги бир мавзу «Установка ва диккат» деб аталганлигидир. Дарсликда ёЗИЛИШИЧа, катор объектлардан бир объектни ажратиш диккатнинг субъектив кечинмасидир ва бучи объектив ходисалар билан таккослаш сезги органларининг установкасидан — ишлаш вазиятидан иборатдир.

Шунга ухшаш F051 Л. С. ВИГОТСКИЙНИНГ дастлабки тадкикотларида хам кузга ташланади. Л. С. Виготский диккат билан алокадор бУлган

ИККИта уртановка турини ажратиб кУрсатади:

Сенсор установка — тайёргарликда урокнинг устунлиги кобилияти.

Мотор установка — тайёргарликда харакатнинг устунлиги обилияти.

Сенсор установкада идрок, мотор установкада эса каракат устунлиги сезилиб туради. Л. С. Виготский буларга мисол килиб жисмоний тарбия мацп:улотида команда (буйрук) беришни келтиради. Сафда турганларга караб «Унг» деб айтамиз. Шу захотиёк сафланганлар буйрук охирини айтишга сенсор установка 031:аЙДИ «га !» дейиш оёкларни айлантиришга МОСЈИШИШ билан 60FJWfk мотор установка команда охирини эшитишни таъминлайди.

Бу йилларда психологлар установкани кишининг ижтимоий тажрибаси билан 60FJMk равишда тадкикот КИЛИШГа каракат килганлар. П. П. Блонскийнинг мулохазасича, диккатнинг асосида кишининг ижтимоиЙ кизикишлари ётади. Психологлар орасида диккатни тушунтиришда турли карашлар, назариялар вужудга келади. Ваколанки, П. П. Блонский диккат билан Оркув, цакцмани бир нарса деб каради. КУркув — бу диккатнинг интенсиврок намоён бУлиши, яъни максимал даражада акс ЭТРГШИ деб тушунтиради. Бу ерда психик фаолиятнинг маъноси бутунлай йУкотиб кУрсатилган туюлади ва диккат бИОЛОГИК нуктаи назардан каралганга Ухшаб кетади. Биологик позицияда диккат бош мия ярим шарлари фаолияти билан эмас, балки вегетатив асаб тизими билан ботикџмкда тушунтирилади.

Таникли психолог Д. Н. Узнадзенинг диккатни установка билан борлаш назариясига Н. Ф. Добринин карши чикли. Н. Ф. Добринин фикрича, диккатни установка билан борловчи назария оидаги жихатларни хисобга олмаган. ДИККфТ хакикатан маълум мослашувчи харакатлар би н бирга бУлади, лекин бу харакатларга бориб етмайди. Агар томош ин сахнадан угирилса, кУзини юмади, Ђ'ЛОПТНИ беркитади, у сахнада нима бУлаётганига диккат килолмайди. Сахнага караш ва эшитиш учун бошка хамма нарсалардан чалмш керак ва идрокни сахнада бУлаётган ходисаларга каратиш лозим. Караб туриб кУрмаслик, тинглаб туриб ЭШИТМаСЛИК мумкин. Диккат шундан иборажи, у нимага каратилган бУлса, уни куриш демакдир. Юкоридаги мулохазалардан келиб чиккан холда Н. Ф. Добринин диккатни киши психик фаолиятини бирон-бир объектга йУналтириш ва туплаш билан бошка объектлардан чалмш оркали тушунтиради.

Диккатнинг психик фаолиятнинг кандайдир объекта йУналиши ва тупланиши оркали Урганишни катор муаллифлар танкид киладилар. Ана шулардан бири С. Л. Рубинштейндир. С. Л. Рубинштейн диккатни алохида мазмунга (махсулга) эга эмаслигига оШИЛщщ, лекин унинг гувохлик беришича, диккатни бирор объектга танлаб Оналиши унинг феноменологик характеридир. Бундай феноменологик характеристикада хам диккатнинг табиати ва хусусиятлари очилмай колаверар экан.

Мана биз диккат назариялари юзасидан муайян даражада мамумотга эга бУлдик. Ижтимоий турмушда диккат хусусиятларини ахамиятлилигининг ОШИШИ унинг экспериментал тарзда Урнатилишига мухим омил бУлиб хи.змат килди. Диккатнинг ахамиятлилиги кандай муаммоларда намоён бУляпти? Ушбу саволга жавоб беришдан олдин илмий-техника революцияси кишилар олдига кандай масалалар к$яётганлигини таъкидлаб утиш максадга мувофик. Булар:

1)   бир вактнинг узида купчилик объектларни кабул килиш;

2)   дистанцион бошкариш, яъни информацияни бошкариш;

З) хар хил операцияларнинг тез ва аник бажарилишини таъминлаги ва бошкалар. Булар кишининг фаолиятида алохида психик жараёнларининг аник, равшан ва равон юзага чиКишини таъминлайди.

Диккат таъкидлаб утилган вазифаларни амалга оширишда жуда мухим роль Уйнайди. Диккатнинг хусусиятлари, айникса, унинг кучи ва баркарорлиги танловчанлиги, бУлинувчанлиги, кучиши,.дщщ_ (хажми), таксимланиши, тУпланиши, мустахкамланиши кабиларнинг ахамияти кападир. Одамнинг хар кандай фаолиятида диккатнинг иштирок килиши (катнашиши), бу фаолиятнинг самарадорлиги ва муваффакиятли чикишини таъминлайди. Диккатнинг кучи ва баркарорлиги — бу шундай хусусиятки, бунинг негизида килинаётган ишнинг натижаси эхтиёжни кондиришга хизмат килади. Диккатнинг кучи ва баркарорлиги узи одам фаолиятини бирор нарсага ёки кодисага муттасил равишда узок вакт давомида каратиб турилишидир,

Диккатни фаолият устида туплаш ва ушлаб туриш учун фаолиятни тугри ташкил кила билиш керак. Масалан, 10—12 ёшли болалар 40 дакика давомида танаффуссиз ишлашлари мумкин. Агар фаолият кизикарли ташкил килинса, у холда бундан хам кУпрок вакт машуул бУлишлари мумкин.

Психолог Г. С. Бакрадзе диккатнинг объектда тУпданиши фаолиятнинг роли хакида кизикарли илмий текшИРИШ тажрибасини утказган. Агарда диккатни заифлигингттекширувчи уз вактида пайкаб, унга нисбатан кандайдир мускул харакатини амалга оширса, у яна тихланади. Булардан ташкари, диккат баркарорлигини фаолиятнинг характерига, шахснинг узига ботикџмги бир канча психологлар томонидан исботланган.

Жумладан, А. П. Газова диккатнинг бУлинувчанлигини куп станокда ишловчи тУу№чиларда Урганиб, куда кимматли материаллар Йиради. Унинг фикрича, диккат бу касбдаги одамларда ихтиёрсиз ва ихтиёрий мувозанатлашган бУЛИШИ мумкин. Бир нечта станокда ишлаги малакалари косил булиши натижасида буларда ихтиёрий мувозанатлашган диккат тури вужудга келади.

Диккатнинг бУлинувчанлиги устида олиб борилган тадкикотлар шуни кУрсатадики, иккита ёки учта ишни бирданига бажариш мумкин, бунда И. П. Павлов кУрсатганидек, улардан бири ТмИШ (ишдан олдин бажарилганлигини эслатувчи) ва бош мия ярим шарлар пустложда «навбатчи пунктлар» мавжуд бУлса. Иккита фаолиятни бир даврнинг узида бажариш учун фаолиятнинг бири диккатни талаб килмайдиган ёки  бУлиши талаб килинади. Кишида бундай имконият факат машк килиш оркалигина тага келиши мумкин, холос.

Диккатнинг кУчувчанлиги мезони (критерияси) фаолиятимизнинг бир турдан иккинчи турга айланишидир. Жумладан, телефонистка диккатини тезкорлик билан бир абонентдан иккинчисига кучириши бунга ёркин мисолдир. Дик№тнинг кучувчанлик хусусияти секинлашуви унинг сифатини пасайишига олиб келади. Диккатнинг ОНГЛИ равишда кучиши намоён бУлса-да, лекин айрим холларда онгсиз холатда инсон диккати бир объектдан иккинчисига кУчиши хам мумкин. Мисол учун табиат кјчомга сайр килиш чорида, кино фильм томоша КИЛИШда худди шундай кучиш холати юзага келади.

Диккатнинг хусусиятларидан кенг доирада ва аник Урганилгани унинг фами (хажми) булиб хисобланади. Диккат каратилган нарсалар ва ходисалардан канчаси онгимиз объектидан жой олган бУлса, демак, унинг шу билан кулами (хажми) Улчанади. Диккат (кулами (хажми) тахисгоскоп деган а боб ёрдамида аникланади. Тахистоскоп экранида текширилувчиларга ир туп харфлар кУрсатилади.

Объектдаги нарсаларни ид к килишда уларни тула акс эпириш мумкин эмас. 0, 1 секунд оралипща объект яккол намойиш килинса, Уртача 5—9 таТача харфлар идрок килинади. Агарда таниш сУзлар идрок КИЛИНСа, унинг кУламщД2лагача ортиши мумкин. Бу асбоб ёрдамида чет эл психологиясида ДИккТГНИНГ объектив ва субъектив типлари урганилади: А) объектив тип — камрок идрок килинса-да, лекин аниклиги билан ажрштиб туради; тип — куп идрок килинса-да, бирок ноаник, шунингдек, узиДДГГфшилган ортикча элементларга серобдир.

Собик шуро психологияси Фани намояндалари, жумладан Н. Ф. Добринин узи ва шогирдлари Утказган текширишларига асосланиб, бундай типология ДИК№ТНИНГ мохиятини очишга етарли эмас, деб хисоблайди. Турмушда шундай одамлар учрайдики, улар объектни хам куп, хам аник идрок кила оладилар. Яна шундай тоифадаги кишилар мавжудки, улар нарсаларни хам кам, хам ноаник идрок киладилар, Узларидан куп нарсаларни Флиб юборадилар.

ТадкикотчИ Е. Б. Пирогова Укувчиларда эшитиш ва куриш диккатини Урган иб, эшитиш диккатининг кулами (хажми) куриш диккатидан бир неча бор кичиклигини таъкидлаб Утади.

П. Я. Гальперин ди«ати суст бУлган болалар устидан «амий хатгихаракатларни боскичма-боскич шакллантириш назарияси»га асосланиб, бир неча сериядан иборат тажриба ИШЈИРИНИ олиб борган. «Аклий хатти-харакатларни боскичма-боскич шакллантириш» тажрибаси 5 сериядан иборат бУлиб, унинг биричи кисмида 23 та синалувчи (З-синф У№чилари) катнашган. Уларга 14 та хатоси бор текст (матн) берилиб, уларни тузатиш вазифаси Ойилади. П. Я. Гальперин назариясига биноан, бу асосда болаларда ориентирлашни шакллантириш керак. Шунинг учун 1-серия «Ориентирлаш асоси» деб номланади.

Тажрибанинг 2-серияси эса «МОДДИЙЛагптириш» деб аталиб, 9 та синалувчидан 20—25 дакика давомида Утказилади. Бу тажриба индивидуал тарзда олиб борилади. У№чилар текстдаги хатоларни топиб, уларни карточкалардан текширишлари (таккослашлари) керак. Тажрибада 5 та уютвчи Опрок кийинчиликларга дуч СЛИШЕЩИ, овоз чикармасдан укиб, тезгина хатоларни тузатишади.

З-серия объектни овоз чикариб мухокама килиш дейилади.

Берилган топширикни бажариш жараёни бир мунча кийин куча-


ди. Чунки, хали бу ёшда болаларда уз-узини назорат Килиш шаклланмаган булади. Шунинг учун тажрибада уй топширикларини Учвчилар мустакил тарзда ечадими ёки йУкми назорат килиш ота-оналардан илтимос килинади.

Ва нихоят, шунга эришилдики, «диккатсизлик» йУколиб, Укишга муносабат Узгаради. Уларда интилувчанлик ва ШЕЖЛЈШНИб, узузига ишониш, уз хатти-харакатларини назорат Килиш пайдо бУлади.

4-серия шивирлаб узи учун мулохаза »ориТИШДан иборатдир. Бу серияда «диккатсизлик» туфайли килинаётган хатолар баркам топади. Болалар ушбу боскичда 0, 2 хатога йУл Оядилар, холос.

5-серия — «Дилга жо килиш» («в уме»)дир. Бу серияда экспериментаторлар уз олдиларига назорат килиш хатги-харакатларини умумлаштириш вазифасини к&ядилар.

Г. «Шахмат доскасида фигура холати тутрилигини текшир».

2. «Шулар орасидаги Ухшашини топ».

З. «Намунавий карточкадаги ракам билан бунисидаги (карточкадам) ракам бир хилми, текшир».

4. «Бетартиб жойлашган ракамлар ичидан мана бунакасини топ» ва бошкалар.

Умуман олганда, 3-сериянинг натижалариданок кУринадики, топшириклар кУламини (хажМИНИ) кенгайтириб назорат килиш хаттихаракатларини шакллантиришга асос бУлади.

Диккат муаммосини Урганувчи олимлар уйинг бошка психик жараёнлар билан бонгиџиги ва роли масалаларини Урганганлар. Жумладан, Н. Н. Ланге, А. Р Лурия ва бошкалар.

Н. Н. Ланге диккатнинг ирода, рефлектив, инстинктив, перцеп, тив холатлар билан борликлигини узингиз «Иродавий ДИККат назарияси» асарида кУрсатиб берадиј. Р, Луриянинг фикрича, КИЧИК ёшдаги болаларда дИККТГНИНГ бу холатини куриш осон. Биринчи боскичда у бекарорлиги ва кУламининг торлиги (бола дастлабки ёки макгабгача ёшида янги пайдо бУлган Фатувчини йУкотади, ориентир рефлекс унда жуда тез сунади ёки бошка фатувчиларни тормозлайди) учун фратувчилар юршовидаги диккатни бУлолмайди. Биз ую,'В фаолиятида диккатни шакллантиришда иродавий диккат билан эмоционал кизИКИШНИНГ бирлашуви, куз югуртириш, иллюстрацияларни чукјр тамил килиш, мантикий урруга эътибор бериш, текстдан мантикий хатони топиШ, текстдаги нуксонларни пайкаш усулларидан фойдаланиб тажриба Угказиб, диккатни асослаганмиз. Тажрибаларда топширикни бажариш учун унга диккат йУналтирилади, уни ечиш фаолиятида эса диккат шакллантирилади.

Жалон психологияси фанига узининг дурдона асарлари билан танилган олимлардан бири — бу рус психологи Н. Н. Ланге хисобланади. У узининг «Иродавий дикут-назарияси» деган китобида (1893 йилда босилган) диккатнинг Казариясига бамшланган жамки ишларццнг“онодогик-тарздатуркумларга (гурухдарга) ажратиб хайрли ишни амалга оширган. Н. Н, Лангенинг назарйй МУЛО$фЈйЛфйййТуркумлаштириш муаммоси юзасидан фикрлар П. Я. Гальпериннинг асарида хам кенг жой ажратилган (П. Я. Гальперин, С. Л. Кабильницкая. Формирование (эксперименальное) внимания. М. : МГУ, 1974).

Н. Н. Ланге диккат муаммосини Урганишнинг кадимги даврдан бошлаб, то МХ асргача булган ривожланиш боскичини саккиз туркумга ажратган холда тамил килади ва уларнинг хар бирини узига хос хусусиятлари атрофлича очиб берилади.

Н. Н. Ланге биринчи туркумга (гурухга) диккатнинг мотор назариясини ёклаб чиккан олимларни киритади: Р. Декарт, Я. Фриз, Ф. Бэк, Г. Лотце, Т. Циен, Р. Рибо, Н. Н. Ланге. Таъкидлаб угилган назарияларнинг барчасида диккат мотор харакатни мослашиш натижаси сифатида вужудга келиб, шу захотиёк предметни идрок КИЛИШни яхшилайди ёки рояларнинг аклий жихатдан окилона тамил КИЛИШни Такозо килади. Н. Н. Лангенинг таъкидлашича, бу кол диккатни назарий тадкик киЛИШдагИНа намоён бУлиб, уч хил узаро Ухшамаган холатни хисобга олитни такозо килади: а) роя ёки объектни дастлабки боскичи пайкаш, б) уларни идрок килиш жараёнини такомиллаштириш, в) роя ёки предметини аник ва равшан идрок КИЛИШ натижасини хисобга олиш. Муаллифнинг укгиришига биноан, диккатни тадКИК Килиш унинг иккинчи звеносига йУналтирилиши лозим, бунинг шу жараёнга каратилиши натижасида мазкур жараён механизмини анимаш имконини берсин, объект билан дастлабки танишишни такомиллаштириш учун хизмат КИЛСИН. Н. НЛангенинг ШахсИЙ нуктаи назари шундан иборатки, хар кайси сезги ва РОЯ кайсидир, каракат билан 60FJWfk бУлиб, харакатни эсга тушириш (тиклаш) давомида сезги ва рояниНГ Ошимча кучайганлиги тУррисида маълумот берамиз. Иккинчи туркумга Н. Н.

щгдеган-назариядарни киритадщдумладан, И. Гарберг, В. ГамильЗон кабилар. Буларнинг тушунтиришларига кура, диккат бу онг куламининг чекланишидан иборат бУлиб, «кучлилар» нисбатан кучсизларини СИКИб чикариш билан характерланади.

Учинчи туркумга ингли3 ассоцианистик эмпиризм классик назарияси киради. (Д. Хартли, П. Браун, Дж. Милль, А. Бэн кабилар). Мазкур гурухга кирган олимларнинг мохиятидан иборат бУлиб, у аложида жараён сифатида хук.м сурмайди. Ана ШУН№Н келиб чиккан холда ушбу психологик мактабнинг намояндалари, содда хис-туйрулар (мамнуният-мамнун бУлмаслик) ва оддий хотира билан тенглаштириб Ояди. Уларнинг фикрича, диккатни узига тортадиган нарса бу кизикиш билан богликдир, маълумки кизикиш эмоциянинг айнан узидир: эмоция эса объектга идрок ёки тасаввурни жалб килади, ассоциация Урнига интенсивлик, аниклик, равшанлик, баркарорлик кабиларни олиб келади.

Бешинчи туркумни шундай диккат назариялари ташкил киладики, кайсики диккат операцияларининг бирламчи рухий кобилият тарикасида намоён бУлиши (Г. Лейбниц, И. Кант, В. Вундт), ички ирода бирламчи рухий _кучнинг автономияси (У. Джемс)дан иборатдир. Бу назарияларда диккатнинг актив хусусиятини тан ојтии.шарИНИ таъкидлаб Угсаларда, лекин уларчасига, диккат хамма нарсани тушунтириш учун хизмат килса-да, бирок унинг Умни хаспУшлаш жуда МУШкул, шунинг учун уларнинг негизида кандайдир райритабиийлик (бинобарин, ноилмийлик) ётади.

Бешинчи туркумни шундай диккат назариялари ТтиКИЛ киладики, уларнинг талкинича, диккат бу олий нерв марказларидан келадиган Ошмча нерв Фалишларининг фаолиятидан иборат бУлиб, образ ёки тушунчаларнинг кучайишига олиб келади (Р. Декарт, И. МилЛер, Ш. Бонне). Бу назариялар диккатни шундай таърифлайдики, лиссий органлардан келадиган Озровчига марказий нерв участкалари нерв импульсларини юбориб туради, натижада импульс ташки озратувчининг у ёки бу томонига тУпланади, уларга кушимча аНИКлик ва равшанлик киритади. Бу Уринда Н. Н. Лангенинг ушбу холат физиологик гипотеза (тахмин) эмас эканлигини аник пайкаш кобилиятини таъкидлаб угиш жоиз. Чужи мазкур физиологик терминлар, омиллар, далиллар замирида диккат жараёни муаллиф томонидан шахсан узи кузатганлиги туради.

Олтинчи тукумини иШКИЛ килишда Н.Н.Ланге туртинчи гуруџа кайд килинган назарияга кайтадан мурожаат килади. Агарда туртинчи туркумда апперцепция ва ироданинг идеалистик талкини юзасидан мулохаза юритилган бУлса, олтинчи гурух назарияларида уларнинг рукий ёки психологик активлиги тУррисида фикр билдиради.

Н. Н. Ланге етгинчи гурукга диккатни бир нарса билан машрул бУлиши фаолияти сифатида талкин киладиган назарияларни киритади (Г. Ульрици, Г. Лотце). Лекин фаолият тУгрисидаги тя бу олимлар томонидан ёритилиб беришга каракат килинган, лекин бир нарса билан маш:ул бУлиш рухий фаолиятини хар кандай мазмунли, объектив, предметли фаолиятга карама-карши Ойиш тула-тукис мазмунсиз фаолият хакида фикр юритишга олиб келган.

Н. Н. Ланге диккат назарияларининг саккизинчи туркумини амалга нерв жараёнини антогонистик узаро таъсирини асос килиб олади. Бунда онгни муайян объе тупланиши нерв жараёнлари билан борлиыиги ва улар диккатн г физиологик асосини ТшКИЛ килиш мезон эканлиги муаллиф то онидан далиллаб берилади. Бу хакида диккатнинг Урганиш методлари сахифамизда фикрларни яна давом эпирамиз.

Шундай килиб, Н. Н. Ланге юкоридаги мулохаза юрРПИЈГГан асарида бир томондан, тарихий, иккинчи томондан, илмий-экспериментал жихатдан диккатни ёритиб бериш имкониятига эга бУлган. Шунинг учун бу асар узининг кийматини хали йУкотганича йУк.

5. Диматнинг педагогик психологияда Урганилиши

Улут рус педагоги К. Д. Ушинский ишларида диккат тУррисида жуда илик фикрлар айтилган. Унинг фикрича, диккат рухий хаётимизнинг шундай ягона ЭШИГИДИРКИ, онгимизга кирадиган нарсаларнинг барчаси шу эшик оркали угиб кради. ДИК]фТ объектни тула ва аник идрок КИЛИШ кобилиятига эга. Зийрањликнинг катор сабабларига олдин идрок килинган объект изларининг ахамиятидан ташкари, Ушинский «таъсиротнинг кучи ва тупланган актларни бошкара олишни кУрсатади. Боланинг РИВОЖЈИНИШИ унинг диккатини тугри йУналтира билишдалигини МУТЛЛИф кУрсатади. ДИК№ТНИНГ тулииги, баркарорлигини Тт,МИНЛОВЧИ  психологик мехаНИ.змларинИ мухокама килиш хам Ушинскийнинг асарларида учрайди. У диккатнинг асосий омили иродавий бошкариш деб кисоблайди. Шунинг учун диккатни максадга йУналтириб бошкара олиш кийин ва мураккаб жараёндир. К. Д. Ушинскийнинг кУрсатишича, киши уз хиссиётларини диккат оркали бошкаради, бунда у ихтиёрий йУналтирилади. Муаллиф диккат турларини ихтиёосиз ёки пассив, ихтиёрий ёки актив кабиларга ажратади. Унингча, ихтиёрий диккат бизнинг томонимиздан зур бериш оркали узига предмет танлайди. Ихтиёрий диккатни объектињлаштириш актив характеридан биридир. Чунки, у кишининг узи оркали «атилади ва кУлланилади.

К. Д. Ушинскийнинг айтишича, ихтиёрсиз диккат ташки ва ички сабабларга кура лосил бУлади. Тащи сабаблар, КУТТУВЧИНИНГ кучига, организмнинг айни вактдаги холатига бОГЛИК. Пассив диккатнИНГ ички сабаблари бизнинг сезгиларимиз изларини боманишидир. Ид-


рок килинган объектнинг янгиликлар боскичини диккатнинг истовчи омили эканлигини муаллиф фармайди. Диккат каратилаётган объект маьлум улчовда бУлиши керак.

Диккатнинг психологик тахлилини К. Д. Ушинский тарбия муаммоси билан борлади. Диккатни бошкара билишни аклий ривожланиш ва амалий фаолият учун асосий омил деб кисоблади. ДИК№Тни максадга мувофик бошкариш — идрок килиш пайтида ва асосий ишдан ташкаридагиларга чалшмаслик тушунилади. Тарбиячиларнинг вазифаси болаларнинг актив ДИККТГИНИ тури йУналишда куриш ва уларнинг диккатини узлари бошкаришга Ургатишдан иборатдир.

К. Д. Ушинский томонидан ечилган муаммолар, Утказилган текширишлар шути кУрсатиб турибдики, у онгни тУпланиш кобилиятини диккат билан тушунди, у дИК|фТНИ Урганишда шахс психологиясидан келиб чикци. Табиий-илмий тушунтиришда уз даврининг физиологик билимларидан унумли фойдаланди.

40-йилларда психология Фани бир катор муваффакиятларга эришди. Психология Фани назария ва тажрибага асосланган холда куда куп муаммоларни ечишга муваффак, бУлди. Назарий жилатдан катта урин олган масалалардан бири «олий психик функцияларининг ривожланиши ва структураси» тУгрисидаги Л. С. Виготский илгари сурган концепциялардир. Бунинг асосида иккита гипотеза ётади: А) Психик фаолиятнинг характери хакида.

Б) Бирламчи ташки ва ички фаолиятдан ички психик жараёнларининг намоён бУлиши.

Л. С. Виготский психик функциялар РИВОЖЈКМИШИНИ Ургана бориб, шулар ичига ихтиёрий диккатни хам киритади. Унинг фикрича, бола диккатининг тарихи — бу бола хулкининг пайД0 бУлиши тарихидир. Л. С. Виготский ишларининг характерли томони киши психикасини тушунишда тарихий ва генетик ёндашишдир. Буни у диккатни Урганишга хам татбик килган ва диккатнинг ривожланишини кУрсата олган. Муаллиф диккат ривожланишининг иккита йуналишини курсатади.

1.        Диккатнинг натурал (табиий) ривожланиши. Бунда муаллиф умуморганик ривожланишини тушунтиради, яъни марказий нерв тизимининг структуравий ва функционал жидатдан УСИШИНИ кУрсатади. Бу ривожланиш бутун хаёт давомида бУлади, аммо бунда «секинлашган» ва «бир оз пасайтирилган» кУринишлар мавжуд.

2.        Диккатнинг маданий ривожланиши. Бунда ихтиёрий диккатни намоён бУлиш хусусияти маданий концепция билан бор.лик деб тушунтирилади. Катта ёшдаги одамлар ДИКкатнинг психологик механизми лакида гапириб, ташки операция, организмнинг хулкини ички операциясига айланади, дейди. Маданий ривожланиш бола тащи мухит билан алока кила бошлагандан уса бОШЛаЙди.

Маданий ривожланиш назариясининг бир неча бахсбоп ТОМОНЛари мавжуд. Булардан бири — бу бола диккатини ривожланишнинг «натурал» фазасидир. Л. С. Виготский «интериоризация», яъни ички психик фаолиятини ташки амалий фаолиятидан келиб чиКиши, ташки харакатларнинг ички харакатларга, нарсаларнинг образларига ва улар хакидаги тушунчаларга айланиш жараёни фикрини илгари суради. Бу билан психик ривожланишнинг битта конуниятини очди, лекин бу тула характеристика була олмайди, яъни бунда бу жараён билан бирга «экстериоризация» жараёни мавжуд эканлиги диккат марказидан четда колди.

Л. С. ВиготскиЙНИНГ илмий ютути шу дан иборатки, у диккат муаммосини Урганишда ижтимоий ва генетик нуктаи назардан ёндащди. Ихтиёрий  ташки сгимуллар воситасида нутк функциясини йУналтириш деб тушунтира олди.


Л. С. Виготский ишларини А. Н. Леонтьев ижодий давом этгириб, ИХгиёРИЙ диккаг ривожланишини Урганди. У ихтиёрий диккатни хаттихаракатни бошкаришни олий формаси ва тарихий ривожланиш махсули деб тушунди. Болаларда диккат формаларини тамил килиб, З та боскич мавжуд эканлигини кУрсатади:

1.  Натурал бевосита, тУрридан-тУрри актлардан иборат.

Бунда тУпланиш ихтиёрсиз намоён бУлиб, асосан мактабгача бУлган болаларда вужудга келади. Жни, бу болалар уз хулк-атворларини узлари бошкара бошлайдилар.

2.  ТаШКИ белгининг ахамиятини эгаллаш, тушуна билишлар туради. Бу боскич бошлангич таыимда асосий роль Уйнайди.

З. Ташки таассуротларнинг ички таъсирларига айланиш жараёни билан ботик бУлиб, бу асосан капа ёШЩIГИ кишиларда бУлади.

Узок вакт А. Н. Леонтьев мактабгача ёШдат•и болтлар диккатини текширади. Чунончи, идрок билан диккат алокасини Урганди. Диккат кодисаси шундай ходисаки, у идроКНИНГ кандай кечиши билан белгиланади, деб тушунтиради. А. Н. Леонтьевнинг кейинги ишлари Укувчилар диккатини ривожлантириш ва уларда идрокни бОШ№РИШ, куриш, эшитиш, Ойилган топширикни тушуниш кабиларни эгаллаш мухим роль Уйнашини курсатди.

Н. Ф. Добринин диккатни киши психик фаолиятини бирон-бир объекта йУналтириш ва туплаш билан бошка объектлардан чалмш оркали тушунтирди. Агар йУналиш ва тупланиш ихтиёрсиз бУлса, ихгиёрсиз диккат вужудга келади. Агар онг Ойилган максадга мувофик бУлса, у холда ихтиёрий диккат намоён бУлади. Булар каторида Н. Ф. Добринин ДИК№ТНИНГ учта турини ажратади. Унинг фикрича, диккатнинг учинчи тури «ихтиёрийдан кейинги диккат» деб атиади. Бу ихтиёрий диккат каби максадга каратилган бУлиб, иродавий зур беришни талаб КИЛМаЙДИ. Булар тУррисида Н. Ф. Добринин ШУНдаЙ дейди: «Ихтиёрий диккатда кизикишга интилишга урин бор, лекин бу кизикиш фаолиятнинг натижасига кизикишдир. Фаолиятнинг узи эса КИ3ИУфРСИЗДИР. Киши психик фаолиятининг ажойиб хусусияти шундан иборатки, яъни натижага кизикиш, жараёнга кизикишга айланади. Бу ихтиёрий диккат ихтиёрийдан сунгги диккатга айланганда  бУлади» (Добринин Н. Ф, Внимание и его воспитание. Изд-во «Правда». М. : 1951, стр. 22).

Б. Г. Ананьев «Укувчиларда диккатни тарбиялаш» (Воспитание внимание у школьников) номли асарида диккатни хамма вахт текШИРИШ, тадкик килиш керак, дейди. Бунинг учун мана бундай моментларга эътибор килишни кУрсатиб угади: дарсни тури ташкил КИЛИШ, таълимнинг пухталиги, Укитувчининг педагогик махорати, Уочиларнинг дарслардаги фаолиятини тугри ташкил кила билиш кабиларни таъкидлайди. Б. Г. Ананьев бу билан диккатнинг узок вакт бир объект устида туплай билиш кераклигини уктиради.

Диккат муаммосини тадкик килиш И. В. Страхов асарларида уз аксини топган. Куйида уларни асосий мохиятига тухталиб Угамиз.

Киши диккати келиб чикишига ва ишлаш услубига кура ижтим0Ий табиатга эга. У кишиларнинг мехнат фаолиятига сабаб бУлади ва мехнат жараёнининг асосий психологик компонентлардан бири бУлиб саналади. ДИККТГНИНГ мухим белгиси фаолият жараёнида ва атрофдагилар билан алокада киши психикасинИНГ тУпланишидир. Психологияда Урганилган диккатнинг хусусиятлари фикрини илгари суради,тупланиши кар хил сифатларда ва ривожланишда акс УГИШРЩИр.

Катор муносабатларда тУпланиш икки хил характерда бУлади: у предмет ва ходисаларга танлаб йУналтирилади, яъни диккат объектини онгли ажратиш, бу вактда бошка куп объектлардан чалптш воситаси билан актлар тизимини ташкил килади, тупланиш мехнат предметига йУналтирилади, лекин унинг жараёни хам диккат объекти хисобланади. ТУпланиш фаолият объектига ва у билан харакатга йУналтирилади.

Диккат Психик»аНРШГ алохида томони ва формаси хисобланмайди ва кандайдир биронта функцияни бажаришга кучмайди. Максадга йУналган, интенсив-психик фаолиятнинг структурали ва функционал асосини Узгаришга, махсулдорлигининг ОШИШИГа ва миянинг баркарор ишлашига олиб келади.

Киши диккати мехнат фаолиятига, фаолият жараёнига, мехнат юролларига йУналтирилади. Диккат предметлари бир хил эмас, балки хар хил фаолият турларида хар хил бажариладиган мекнат операциялари ва воситалари киши мехнат предметига таъсир килади. Буларга бортик равишда диккатни фаолият турларида Урганиш ва хар хил образли психологик муаммолар вужудга келади. Утказилган текширишлар асосида диккат куп функцияли жараёндир, деган хулосага И. В. Страхов келади. Бу функцияларни практик бажариш — мехмат, укиш, илмий ва бошка фаолият турларидан биронтасининг шартшароити максулдорлигидир. Фаолиятнингка бир тури диккатга аложида масъулият юклайди. Шунинг учун уни функцияси фаолиятнинг шу турига тури келиши жуда мухимдир.

Диккат тафаккур билан биргаликда акс этади. У билиш жараёнининг тиник ва асосли бУлишига сабабчидир. Бу планда, айникса, ижодий илхомланишнинг хисобга олмаганда, диккатнинг кидириш ориентировкаси мухим ахамиятга эта.

Диккатнинг назорат килиш — тузатиш функцияси хам кам ахамиятли эмас. Унинг шакллари мехнат ва уютв фаолиятининг хар хил даврларида бир хил бУлмайди.

ДИКУфТ алохида кишиларнинг муносабатларида, коллективда характерли функция бажаради. Кишининг кузатувчанлигида, бошка одамларнинг психик ХОЛатини ТУШУНИШДа, зийракликнинг актив шакллари (мекрибонликда, рамхУрликда, ИШДаГИ ёрдамда) акс этади. Зийраклик межнатда ва киши билан муносабатда амокий-психологик акамиятга эга бУлади. Бунга мувофик зийракликнинг мотивацияси Урганилади. У акс этгиришнинг яккол шакллари ва тарбиялаш хакида куриб чикилаДИ. ЗИЙраКЈIИКНИНГ бундай Урганилиши унинг тамилида ва шахс психологиясида янги йУналишдир. Улар уз ишларида диккатнинг Урганилиши кУрсатилган аспектларини синтез КИЛИШГа каракат килишдир.

 Юкорида баён килинганлардан кУриниб турибдики, И. В. Страхов диккатнинг билиш жараёнидаги ахамиятига, УНИНГ актив психологик акс эпириш имкониятига алохида эътибор беради. Шунингдек, диккат билиш фаолиятининг борлик билан алокасида кенг ва чуло,р акс этишида мухим механизмдир.

Диккат шахснинг йУналишида тупланган жараён сифатида ишлайди. Кенг маънода бу суз асосида эхтиёж, кизикиш, караш, идеал каби таркибий кисмлар бор. Диккат психик жараёнлар структурасида кУрсатилган омиллардан косил килинган ходиса сифатидагина катнашмай, балки у ШаХСНИНГ бошка хусусиятларига муносабатда таянч хусусият сифатида катнашади. Бунга мисоллардан бири — диккат ва зийракликнинг педагогик такт (одоб)нинг шаклланишида психологик шарт-шароитлигидир.

И. В, Страхов «Диккат ва нугк» муаммоси бУйича тадкикот ишларини олиб борган. У нугк шакллари ва функцияларини хамда тасвирий фаолиятни тамил килади. У Уочиларда спорт гимнастикаси дарсларини психологик тамил килади ва Урганади.

Муаллифнинг таъкидлашича, диккатни нуткий бошкариш куйидам омилларда кУринади: предметни номлашда ёки максадли харакатларга тУплашда, фаолиятни режалаштиришда, диккатни илгарилаб кетиш актларида, кидириш фаолиятида, диккатни кучиш жараёнининг вербализациясида, диккатни назорат Килиш функциясини актинлаштиришда, зийракликнинг акс этишида ва унинг ахлокийпсихологик ахамиятида.

Диккатни ва бутун фаолият жараёнини бошкариш нугкнинг ички ва ташки турлари оркали амалга оширилади. Шунингдек, бу бошкаришда муаллиф фикрича, интеграл (юкоридаги ИККИ нугк тури оралиридаги) нутк иштирок этади. Буларни тадкик килиш шуни курсатадики, график каракатларни амалга ошиРИШ, аклий-нугкий жараёнлар уларни англаш ва йУналтириш билан бирга боради.

Шундай килиб, диккатни бошкариш ва уни тарбиялаш, Укувчиларда ривожлантириш масаласи И. В. Стахов томонидан атрофлича Урганилган (Страхов И. В. Воспитание внимание у школьников. М.: Учпедгиз, 1958).

Психолог Н. В. Кузьминанинг фикрича, Укитувчиларнинг дарс давомида берилаётган билимини канчалик узлаштира олишини текшириб, бунда асосий ва етакчи ролни диккат жараёни Уйнайди. Шунинг учун хам таьлим-тарбия жараёнида хаммадан аввал тарбиячи Укувчининг диккатини торта билишлик тарбиячининг асосий максади булиши керак. Бу эса Угиладиган материални Укитувчи пуста билишни талаб килади. Бундан келиб чикадики, диккатнинг тарбияланиши ва шаклланиши хам вужудга келади.

Ф. Н. Гоноболин, М. Р. Рахманова, Д. Т. Элькин, В. В. Репкин ва бошка катор тадкикотчилар фаолиятида таыим ва тарбия жараёнида Укувчиларда диккатнинг намоён булиши, кечиши, ривожланиши, узига хос хоссалари, индивидуаллиги каби жихатлар Урганилган. Айникса, мактабгача ёшдаги болаларга баришланган ижодий изланишлар микдори ундан хам кУпдир. Биз бу Уринда уларга уз муносабатимизни билдирмаймиз.

Шундай килиб, биз юкорида купгина адабиётлар билан танишиб, уларда диккат категорияси кай тарзда Ойилганлигини куздан кечирдик.

Объектив вокеликдаги нарса ва ходисалар, субъектив кечинмалар диккат объекти бУлиб хисобланади. Диккат жараёнида онгнинг вокелужка нисбатан танлаб муносабатда бУлиш хусусияти намоён бУлади. Укувчи бирор объектга диккат килар экан, айни бир пайтда колган нарса ва ходисаларни онг доирасидан четда колдирмайди.

То шу кунга кадар купгина психологлар (хох чет эл, хох собик совет бУлишидан катьи назар) диккатни мактаб у№чиларида тарбиялаш, Устириш ва актињлаштириш тУррисид мулохаза юритиб келмокдалар. Бизнингча, диккатни анъанавий слубга таянган ХОЛДа махсус воситалар ёрдамида дарсдан ташкари зикарли материаллар хисобига ТТ<ОМИЛЈТШТИРИШ юзасидан мулохаза юритишдан кура, балки таыим жараёнида Уюгвчилар томонидан фан асосларини Узлаштириш кезида уни (ДИККфТНИ) шањллантириб бориш зарур. Бунинг учун диккатни шакллантиришга бевосита таъсир килувчи Ю'йидаги усуллардан фойдаланиш айни муддао бУлар эди. (Э. Е.): материалларга куз югуртириш, материалларни тасаввур кИлИш, кургазмали материалларни Укиш, чуюр тамил КИЛИШ, гаплардан хато топиш, мантикий ург:уга эътибор бериш, мантикий нуксонни топиш.

Семинар машуулоти учун мавзулар

1.       Диккат тУррисида умумий тушунча.

2.       Диккатнинг физиологик асослари. З. Диккатнинг нейрофизиологик асослари.

4.  Жалон психологиясида диккат назариялари.

5.  Диккатнинг педагогик психологияда Урганилиши.

6.  Диккат турлари ва уларнинг психологик тавсифи.

7.  ДИК}фТНИНГ онтогенезда Усиши.

8.  Диккат регулятор функцияси сифатида.

Реферат учун мавзулар Диккат тУгрисида умумий ТУШУЧа.

2. Диккат назариялари хакида мушохадалар. З. Диккат турларининг психологик тавсифи.

4.  Диккат регулятор сифатида.

5.  Диккатни шакллантириш имкониятлари.

Мабиётлар

1.   Величковский В.М. Современная когнитивная психология.

—м., 1982. -с. 151-183.

2.   Выготский Л.С. Собрн. соч. - Т.З -М., 1983.

З. Гальперин П.Я., Кабыльницкая. Экспериментальное формирование внимания. —М., 1974.

4.                  Добрынин Н.Ф. О новых исследованиях -тшмания.— Вопр. псих. 1975, № 2.

5.                  Добрынин Н. Ф. О селективности и динамике внимания.Вопр. психол. 1975, № 2.

б. Хрестоматия по вниманию. —М., 1976.

7. Еозиев Э. Т. Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002.

ху БОБ. ХОТИРА 1. Хотира хакида умумий тушунча

Психологик манбаларда кУрсатилишича, психиканинг энг мухим хусусияти шундан иборатки, инсон ташки таъсиротларнинг акс эпирилишидан узининг кейинги фаолиятида, хатти-харакатларида доимо фойдаланади ва ижодий ёндашуви натижасида баъзи бир узгаришлар киритади. Инсонда шахсий тажриба, куникма, малака ва билим кулами орта бориши хисобига фаолият хамда хулк-атвор тобора мураккабдашиб, янги мазмун, янги сифат касб эта бошлайди. Маълумки, агар ташки оламнинг бош мия капа ярим шарлари кобигида Косил бУладиган образлари, тимсоллари ва уларнинг излари йУколиб кетаверса, тажрибанинг сакланиши, билимларнинг боЙиши, мураккаблашиши, муайян тартибга келиши, кайтада жонланиши мутлако мумкин бУлмас эди. Модомики ШУНДаЙ экан, азкур образлар бирбири билан узаро узвий боњчаниб, аста-секи мустахкамЛаниб, мия кобирида пухта сакданиб колади, шу билан бирга, хаёт ва фаолиятнинг муайян талабларига мувофик равишда кайтадан жонланади, аввалги холатини бошкатдан намоён килади.

Хозирги даврда Олланиб келинаётган адабиётларда хотирага мана бундай тарзда таъриф берилиб келинмокда: «Индивиднинг уз тажрибасида эсда олиб колиши, эсда саклаши ва кейинчалик уни яна эста тушириши хотира деб аталади». Лекин бу таърифда хотирага тааллукли булган жуда куп сифатлар, хоссалар ва хусусиятлар уз аксини топмаган, шунинг учун уни мукаммал, ихчам, пишик ифодаланган дейишга кеч кандай лак-хуыкимиз йУк. Ушбу кийин холатдан ЧИКИШнинг бирдан-бир Оли, бизнингча унга мана бундай тарзда таъриф беришдан иборат: «Хотира атроф-мухитдаги вокелик (нарса)ни бевосита ва билвосита, ихтиёрий ва ихтиёрсиз равишда, пассив ва актив (фаол) холда репродуктив ва продуктив тарзда, вербал ва новербал шаклда, мантикий ва механик йУл билан акс этгирувчи эсда олиб колиш, эсда саклаш, кайтадан эста ТУШИРИШ, унугиш хамда таНИШ, Эсјтап_щаН иборат рухий жараён алохида ва умумий намоён килувчи ходиса, барча таассуротларни ижодий кайта ишлашга йУналтирилган мнемик (юноша тпета — мугира) фаолиятдир». Шуни катьиЙ ишонч билан айтиш мумкинки, берилган таъриф хотиранинг мураккаб, кенг камроњли жихатларини тула таъкидлаш имкониятига эга. Лекин бу нарса муглак даражада мукаммаллик даъво килиш деган ибора эмас, чунки унда объективлик (ташки) ва субъектишшк (ички) юзасидан маыумот акс этгирилмади. Умуман олиб караганда эса, бу нарсага хожат имконият хам йУкцир.

Таърифда хотиранинг эсда олиб Колиш, эсда саклаш, эста тушириш, унутиш, таниш, ЭСЈКIШ каби асосий жараёнлари алокида ажратиб кУрсатилган, лекин уларнинг хар бири мустакилхола•г ва жа—цисобланмайди. Чунки улар муайян фаолият давомида, хох билиш, хох мнемик холат бУлишидан катъи назар ва уша фаолият ТУЗИЛИШИ, мохияти ва мазмуни билан белгиланади. Шунинг учун инсон ТOМOНИщтН муай- ян бир материални эсда олиб КОЛИШ, эсда саџаш, эсга унинг индивидуал (яккахол) тажриба кулами, билим савияси ва акл-заковати даражасига ботик. Чунки эсда олиб колинган нарса ва ходисаларни кейинчалж к$ллаш учун эста тушириш такозо этилади; бу мнемик фаолиятни талаб килади. Узлаштирилган материалларни ушбу фаолият доирасидан чикиб кетиши эса унинг унутилишига олиб келади. Материални эсда саклаш учун шахс фаолиятида кандаЙ акс лИШИт борликдир. Ана шунинг учун хар хил холатларда одамнинг билиш фаолияти, хулк-атвори хаётий тажрибаси ва маданий малакаси билан белгиланади. Лекин карама-карши нукгаи назарлар хам мавжуд; улар узаро мезонлари хамда шармари билан тафовутланадилар.

Шундай килиб, хотира шахс рухий фаолиятининг энг мухим таркибий кисмларидан бири бУлиб хисобланади. Шуни алохида таъкидлаш керакки, хотиранинг бош роли Угмишда юз берган нарса ва ходисаларни акс этгириш билан чекланиб колмасдан, балки хам хозирда, хам келгусида амалга ошириш режалаштирилган вокеликнинг рУёбга чию.тшини таъминлайди. Табиатда ва жамиятда намоён бУладиган хар кандай тоифадаги рухий кодиса узининг таркибига кирувчи хар бир Кисмни муайян тартибда узаро борланган тарзда сакдаб Колинишини талаб этади. Турли кУринишга эга бУлган «борланиш»га имконият ёки шарт-шароит вужудга келмаса, у холда ривожланиш тУррисида суз хам бУлиши мумкин эмас, чунки, И. М. Сеченов ибораси билан айтганда, киши »чакаЛОКЛИК холатида» мангу колиб кетган бУлур эди.

Психологик илмий адабиётларда куп маротаба таъкидланишига биноан, хотира барча рухий жараёнларнинг энг мухим таснифи булиши билан бир каторда, инсон шахсининг бирлиги ва яхлитлиги, биоЛоГИК ва ижтимоийлик нисбатини таъминлаб туради. Уларнинг узига хос хусусиятлари, хоссалари, механизмлари тУгрисида муайян тартибда маыумот бериш имкониятига эга.

Хотира психология фанининг чу.р тадкик килинган жараёнларидан бири бУлиб лисобланса-да, лекин фан ва техниканинг тараккиёти куп жилатдан хотира муаммоларининг Урганилишига 60FJW1kдир. Шунинг учун унинг конуниятларини очиш, «акдли» ва «сунъий интеллект»ли машиналар махсулдорлигини ОШИРИШ, сифат даражасини кУгариш учун хизмат килади. Хозирги даврда олиб борилаётган илмий-текшириш ишлари эсда олиб колиш, эста ТУШИРИШ механизмлари ва когнитивистик назарияларга бантшланган. Лекин жалон психологияси фанида ассоцианизм, гештальтизм, бихевиоризм, фрейдизм каби кУплаб йУналишлар мавжуд бУлишига карамасдан бугун хотиранинг ягона ва туталланган назарияси ишлаб чикилмаган. Илмий-назарий хусусиятларга эга бутан, фараз тарздаги назариялар ва карашларнинг хаддан ташкари куплиги кибернетика, тажриба ва генетик биология, биокимё, физиология, тиббиёт нуктаи назаридан ёндашганлиги билан таснифланади. Бу нарсанинг барчаси хотирани Урганишнинг психологик, нейрофизиологик ва биокимёвий боскичлари мавжущлигидан далолат беради.

Хотирани Урганишнинг кар учала даражћтучидан унинг психологик даражаси тадкик килиниши узининг бой материаллари билан бошкаларидан сезиларли устунликка эга бУлиб, психология фанида хилма-хњл йУналишлар ва назариялар ишлаб чикилганлиги хамда оригинал (мустакил равишда, бошкаларга Ухшамайдиган) инновацион (Янги, долзарб) роялар илгари сурилганлиги маьлумдир. Бу назариялар негизида (мохиятида) хотира жараёнларининг шаклланишига субъект (инсон)нинг фаоллиги кандай ахамиятга эгалиги ва бундай фаолликнинг механизми (юзага келиши) кандай рУёбга чикиши тУ»исидаги муаммоларни •-аснифлаш ва бахолаш ётади.

Хотирага оид атамалар ва уларнинг шаржи.

1. Мнема (юнонча тпета — хотира) хотиранинг узига хос МОДДИЙ асосларини белгилаш учун ишлатиладиган атама, И. П. Пашов таълимотига кура, хотиранинг моддий асоси бош мия кобигида косил бУлган мувваккат асаб ботанишларидир. Шунингдек, ботанишларнинг хосил бУлиши, уларнинг мустахкамланиши ва кейинчалик жонпНИШИ ёки фаоллашувидир.

2. Мнемометр — хотира сокасидаги тажрибавий илмий ТЖШИРИШларда эсда КОЛДИРИЛИШИ зарур бУлган СУЗ, карф, сон хамда тасвирларни катьиЙ мажлум вакт оралигида автоматик равишда кУрсатиш учун Олланиладиган механик ёки электр аппарати.

З. Мнемоника — эсда колдиришни енгиллаштириш максадида суньИй равишда махсус чизмалари, ШартЛИ белгилар тарикасида Олланиладиган усуллар ЙИмНДИСИ. Мнемоника кУпрок ассоциатив (Ухшашлик, ёндошлик ва карама-каршилик) конунларига асосланган бУлиб, факат узаро борланган маьлумот ва материалларни эсда колдириш учун Олланиладиган ёрдамчи усуллар йимндиси.

__—Амнезия фонон. а — инкор юклама, птпета — хотира) — хотира фаолиятининг кисман бузилиши ёки тулик йУколишидан иборат рукий нуксон. Амнезия (хотира нуксони) холатида киши баъзан, хатго уз исми-шарифини унутиб Ойиши хам мумкин. Амнезия колати турли касалликдир (масалан, менингит) ёки бош мия кобимнинг зарарланиши натижасида содир бУлади.

5. Ассоциация (лот. associstio — бирлашиш, Ошилиш) — бирлашиш, уюшиш онгимиздаги аввалги турмуш тажрибалари билан белгиланадиган тасаввурлар бог:ланиши, шу ботанишлар туфайли онгимизда пайдо бУладиган муайян тасаввурлар Ухшашлик, ёндошлик ва карама-каршилик белгиларига кура, шунга 60FJ114k бУлган бошка тасаввурларни косил килщщ. Масалан, «беш карра беш» деган иборани идрок килганимизда бош мия кобимда шундай бир вазифалар богланиши хосил бу%ладики, натижада биз «йигирма беш» деган микдорни эслаймиз. Рухий уюшмалар ташки таассуротлар туфайли кОсиЛ бУлиб, вокеликдаги нарса ва ходисаларнинг яккол ботанишларини акс эггиради. Инсон рухий хаётида уларнинг ахамияти ката; билим, кУникма ва малакаларни Узлаштириш уша уюшмаларга асосланади. Уларнинг физиологик асослари бош мия ярим шарлари кобимдаги муваккат асаб борланишларидир.


(лот. remininiscen — сал-пал эслаш) зарур пайтда эсга тушмаган ёки аввал унугилган деб кисобланган материалларнинг кейинчалик эсга тушишидан иборат хотира жараёни; вактинчалик унугиш. Реминистенциянинг сабаби асаб тизимининг чарчаши, захарланиш ёки ШаХСНИНг кучли хаяжонлаНИШИ ва хоказолардан келиб чикиши мумкин.

7.       Эйдетизм (юнон. eidos — образ) — аввал идрок килинган нарса ва ходисаларнинг образларини (тимсолларини, тасвирларини) онгда аник, тулик ва ёркин холда узок вакт самаб кола олиш кобилиятида ифодалайдиган рухий ходиса. Нарсаларнинг тасвирларидан деярли Фарк килмайдиган тасаввур сифатида.

8.       Парамнезия (юнон. рата — олдида, ёнида, mnesis — ЭСЈКТШ) содир булаётган вокеликнинг качонлардир бошдан кечирилгандек бУлиб туюлишидан иборат хотира касаллиги; ёлгон эсдаликлар ёки хотиранинг акс этиши (иллюзияси).

9.       Проактив тормозланиш (лот. pro — олра, activus — фаол) — аввйТфаолиятнинг ундан кейинги материалларни эсда колдириш ёки эсга туширишга салбий таъсир кУрсатишдан иборат хотира конуни. Проакгив тормозланишнинг физиологик асоси асаб жараёнлари, яъни Фалиш ва тормозланиш Уртасидаги индущцон (ДОТ. inductin — келтириб чикарувчи) муносабатдир.

Щ-Ретроакгив тормозланиш (лот. гето — кайтадан, оркага, activus — фаол, харакатчан) — муайян материални эсда КОЈЩИРИШ ёки эсга тушириш жараёнига ундан кейинги фаолиятнинг салбий таъсири. ретроактив тормозланиш олдинги фаолиятга ухшаш материаллардан биронтасини эсда колдириш ёки эсга туширишда, айникса, яккол куриниб, унинг физиологик сабаби асаб жараёнларининг салбий индукциясидир (келтириб чикарувчисидир).

11.     ИНДУКЦИЯ (лот. inductio — келтириб чикариш) — индукция; жузъий, хусусий, якка лоллардан умумийликка утиш жараёнидир. Асаб жараёнларининг индукцияси — олий асаб фаолиятининг Озгалиш ва тормозланиш жараёнлари Уртасидаги узаро муносабат; марказий асаб ТИЗЩЦДЦ_фДДЦЩ пайдр•уса, у бОШКа марказларда тормозланишни келтириб чикаради ёки аксинча.

12.     Ретроград амнезия (лот. retrogradis — орка кетувчи, а — инкор юкламаси, тпета — хотира) — илгари юз берган вокеа ва ходисаларни эсда самашдан иборат хозир содир бУлган вокеа ва кодисаларни унугишдан иборат хотиранинг касалланиши ёки шикастланиши (нуксони). Хотиранинг тикланиши эса унутиш жараёнига тескари равишда рУй беради; кейинчалик унутилган олдин, олдин унугилганлар кейин эста туширилади.

13.     Репродукция (лот. те — кайтадан, pradicjo — эста тушириш) — онгда мавжуд нарсаларни кайта тиклаш ёки эсга туширишдан иборат хотира жараёни.

14.     Ретензия (лот. rctecio — тутиб туриш) — хотиранинг идрок килинган нарса ва ходисаларни саклаб колиш вазифаси (функцияси).

15.     Летаргия (юнон. 1etargia — унутиш, эсдан чикариш) — соатлаб, бир неча кунлаб, хатто банан ойлаб давом этадиган рухий касалликдаги уйку. Летаргия холатида инсоннинг нафас олиши, томир уриши деярли билинмайди, тана кисмлари харакатсиз, фаолиятсиз, суст бУлиб колади.

16.     Образ хотираси — ЯККOЈ1 мазмунни, яъни нарса ва ходисаларнинг аник образларини, уларнинг ёркин хусусияти ва 60FJklHl41.LlJ1aрини эсда колдириш, мустахкамлаш, хамда эсга туширишдан иборат хотира тури. Образ хотираси анализаторларнинг (ташки ва ички мухитдан келадиган таассуротларни кабул килиб, физиологик жараён кисобланган Фалишни рухий жараёнга айлантирувчи асаб механизмлари тизими) номига кура Оркув, эшитув, тери сезгиси каби турларга бУлинади. Образ хотирасининг алохида бир тури эйдетизм хисобланади. Масалан, биз илгари узимиз курган ОШИКЧИНИНГ образини, у ижро этган куйнинг ва ашулани, унинг ашула пайтидаги ифодали харакатларини ва турли к<матувчиларни хосил килган бошка таассуротларни ЭСИМИЗДа сак,лаймиз.

17.     каракат хотираси — турли харакатларни, уларнинг бажарилилиш тартиби, тезлиги, суръати, изчиллиги ва бошка сифатларини эсда колдириш, мустахкамлаш хамда эсга туширишдан иборат тури. Харакатни эсга тушириш шу харакатни бевосита бажариш ёки тасаввур килти оркали содир бУлади. Харакат хотираси мехнат, 91013, маиший хизмат ИШЈКIРИ, спорт ва бошка турдаги малакаларнинг таркиб топиши хамда бажарилишида мухим ахамиятга эгадир. Уз гавдасининг хатти-харакатларини эсда саклаб колиш инсон каётида мухим ахамият касб этади, бундай эслаб колишнинг асосида каракат шак-ЛИ, тезлиги, изчиллиги, уларнинг ритми ва хоказолар тУгрисдаги мускул каракат тасаввурлари ётади.

18.     Мантик хотираси — маьлум роялар, фикрлар, хамда улар Уртасидаги мантикий борланишларни эсда колдириш, мустахкамлаш ва зарур пайтларда эсга ТУШИМШДаН иборат бУлган хотира тури, Масалан, фалсафий мушохадалар, конуниятлар ва шу кабиларнинг эсда КОЛДИРИШ, мустахкамлаш ва кайта тиюлаш жараёнларидир. СУзлар (вербал) оркали ифодаланган фикрлар суз мантик хотираси ёрдамида эсда олиб колинади. Увсувчилар ва талабалар Узлари Урганадиган, Узлаштирадиган, ходисаларнинг мохиятини акс эпирувчи тушунчаларни эгаллаш, улар турисида хукм ва хулосалар чикариш жараёнида хотиранинг худди мана шу турига суяниб иш курадилар. Бадиий ва илмий адабиётлар матнларини эсда олиб Колиш ва эсга тушириш асосида мазкур хотира тури ётади. Бундай фикрлар худди китобдагидек сузма-сУз шающа хам, шунингдек, фикрнинг суз ифодаси аник сакланмаган холда эсда олиб колиш ва эсга туширилиши мумкин.

19.     Хис-туйгу (ЭМОЦИОНал) хотираси — вокеликдаги нарса ва ходисалардан, уз-узимга булган муносабатларимиздан келиб чикадиган ёКИМЛИ хамда ёкимсиз кечинмаларни эсда колдириш ва эсга туширишдан иборат хотира тури. Хис-туйгу ёки хиссий хотира — одамларнинг илгари уз бошидан кечирган хис-туй€уларини, хиссиЙ холатларини эсда олиб колишдир. Чунончи, качонлардир, бирон улкан ва мураккаб ишни амалга оширган пайтингизда ёки мусобака ГОЛИбИ булганингизда ва шу каби бошка холатларда сизда жуш урган кувонч ёхуд ифтихор хисси орадан анча вакт Утгандан кейин хам хотирада тиклаНИШИ мумкин. Имтихон пайтида коникарсиз жавоб кайтарган ёки нотУгри ножУя хатги-харакат туфайли каттик хижолат чекиб, уялган бУлсангиз, сиз уни узок вакт эсдан чикармаслигингиз мумкин.

20.     Механик (грекча — онгга йУналтирилмаган) хотира — муайян материални унинг мазмуни, мохияти, ички мантикий ботанишларига тушунмаган холда, факат мухим бУлмаган ташки белгиларига асосланиб эсда колдириш, мустахкамлаш ва эсга туширишдан иборат хотира тури.

21.     Мусика хотираси — аввал идрок КИЛИнган мусика образларини эсда колдириш, мустахкамлаш ва кейинчалик уларни кайта эсга туШИРИШДаН иборат хотира тури.

 22. Касбий хотира — бевосита уз касбига доир нарса ва ходисаларни, фикр, -мулохаза, лиссиёт, харакатларни эсда колдиРИШ, мустахкамлаш ва эсга тУШИРИШДаН иборат хотира тури. Масалан, Укитувчи талаба хамда Укузчиларнинг психик хусусиятларини, уз фанига оид коида ва конуниятларини; давлат автомобиль назорати ходимлари кУпрок автомашиналарнинг ракамлари ва арини; спортчи уз сокасига тааллукли хатги-харакатлар, мусобакала куригини, хамкасабаларини эсда колдириш ва эсга туширишга мойилдирлар.

73, феноменал (грекча — цоёб) хотира — идрок килинган нарса ва ходисаларни, уларнинг богланиши муносабатларини  тез хамда аник эсда колдириш ва эсга туширишга каратилган нодир «обилият.

24.    .Эщитиш хотираси — товуш кУзратувчиларини сезиш, идрок килиш натижасида косил бУлган эшитиш образларини эсда колдириш, мустахкамлаш ва эсга туширишдан иборат хотира тури. ЭШИтиш хотираси асосан кузи одуз кишиларда ва мусикачиларда кучли ривожланган бУлади.

25.    Эсда КОЛДИРИШ — идрок килинган материалларни, нарса ва ходисаларни онгимизда колдиришдан иборат хотира жараёни.

26.    Ихтиёрсиз эсда колдириш — идрок килинган нарса ва ходисаларни, уларнинг айрим белгилари ва хусусиятларини, улар какидаги фикр хамда тушунчаларни олдиндан аттик максад Оймаган холда эсда колдиришдан иборат хотира жараёни. И. П._Пащщвнинг фикрича, ихтиёрсиз эсда коЛДИРИШ бош мия ярим шарлари КОбИЕИНИНГ маълум даражада тормозланган участкалари рркали рУй беради. Шунинг учун хам ихтиёрсиз эсда колдирилган нарсаларни биз кейин пайкаб коламиз.

 27. Ихтиёрий эсда КОЛДИРИШ — идрок материалини максадга мувофик, унинг мухимлигини англаган холда, иродавий ва асабий куч сарфлаб эсда колдиришдан иборат хотира жараёни,

28.    Маъносига тушунмай (механик) эсда КО.лдириш — муайян материални унинг мазмунига, мохиятига тушунмасдан, юрук ёдлаш асосида эсда колдириш. Ундай эсда колдиришнинг асосий шарти материштнинг куп марта такрорланишидир. Бундай эсда колдириш купинча 60FtIa ёшидаги ва кичик мактаб ёшидаги болаларга хосдир.

29.    Мантикий эсда колдириш — материалнинг маъносига тушуниб, унинг алохида кисмлари Уртасида мантикий ботанишлар лосил килган холда эсда колдиришдан иборат хотира жараёни. МанТИКИЙ эсда колдириш эсда колдиришнинг энг тежамли камда махсулдор туридир.

30.    Эсда колдириш тезлиги — ипХСНИНГ муайян материални идрок килиш билан эсда колдириш Уртасидаги вакт бирлиги билан белгиланадиган яккакол (индивидуал) хотира хусусияти. Эсда колдириш тезлиги шахснинг кизикишига, кобилиятига ва истеъдодига, билим даражасига, ёшига ва бошка унинг яккахол, бетакрор хусусиятларига ботик.

3 Г. Тезкор (оператив лот. operativ — тезкор) хотира инсон томонидан бевосита амалга ошириладиган куз харакатлари, аклий каракатлар учун хизмат килувчи хотира жараёнидан иборатдир. Масалан, математик амални бажаришга киришар эканмиз, биз уни бУлакларга ажратиб бажаришга киришамиз; оралик натижаларини эсимизда саклаб турамиз: фаолиятимиз нихоясига якинлашган сари айрим материаллар эсдан чика бошлайди. Бундай холатни матнни Укишда, уни кУчириб ёзишда, мураккаброк аклий мехнатни амалга оширишда кузатиш мумкин. Мазкур куз тез ИЛЕОВЧИ бирликларнинг (булакларнинг) хТЖМИ ёки бу фаолиятни муваффакиятли якунланиши учун таъсир килади. Хотиранинг куз тез ИЛЕОВЧИ бирлињларининг вужудга келишида мана шу кисмларнинг ахамияти каттадир.

32. Киска муддатли хотира — бир марта, шунингдек, киска вакт оралимда идр0К килиш хамда шу кездаёк кайта тиклашдан иборат бУлиб, киска муддатли эсда олиб КОЛИШ билан тавсифланади. Ахборатнинг СамаНИШИ 30 секундгача бУлиши мумкин.

33, Узок муддатли хотира — куп марталаб такрорлаш ва кайта тиклашлар оркали узок вакт, муддат эсда олиб Колишга мУлжалланган хотира тури.

2. Хотиранинг нейрофизиологик асослари

Инсон хотирасининг конуниятларини Урганиш психология Фанининг марказий масалаларидан бири бУлиб хисобланади. Маыумки, инсоннинг хар кандай кечинмаси, хатго хатги-харакатлари узок муддат онгда сакланиб, маьлум бир шароитда кайта намоён бУлувчи излар колдиради. Шунинг учун хотира деганда инсонга табиат, жамият, коинот тУтисида маыумот, хабар, ахборат ва таассурот туплаш им-

конини барадиган хамда илгариги тажриба изларининг эсда олиб колиниши, эсда сакланиши, кайта эсга туширилиши, эслаши, таниши тушунилади.

Бунга ботик равишда психология Фани олдида хотира жараёнларини Урганиш билан алокадор булган катор мураккаб муаммолар, масалалар тадкик Килиш вазифаси турибди. Булар фидагалардан иборатдир: излар кандай эсда олиб колинади, эсда олиб колИШнинГ физиологик механизмлари кандай, эсда олиб колишга кандай объектив (таищи), субъектив (Ички), табиий-биологик ва ижтимоий-психологик шароитлар таъсир килади ва уларнинг чегаралари кандай кабилар.

Утган асрнинг 70—80-йилларидан бошлаб хотирани тадук килишда тажриба, текширув, синов усулларидан фойдаланила боТланган. Утган асрнинг 80-йилларида немис психологи Герман Эббингауз «соф» хотира конунларини Урганиш имконини берувчи, бошкача суз билан айтганда, тафаккурга 60FJMk бУлмаган холда изларнинг эсда олиб Колиниш жараёнини тадкикот этишнинг янги услубини так.лиф килган. бУгиндарни ёд олишдан иборат бУлган бу услуб Эббингаузга материални эсда олиб колишнинг эгои чизимга ощгломунни кашфлщуццщ, унинг асосий коидаларини баён этишга ва ана шуЛарнинг асосида изларни хотирада сакланиш муддатини хамда астасекин сУниш холатини текширишга имконият яратган.

XIX асрнинг ОХИРИ ва ХХ асрнинг бошларида америкалик психолог Эдуард Торндайкнинг текширишлари пайдо бУлади. У биринчилардан бУлиб ТЖШИРИШ предмети сифатида хайвонларда куникмаларни пайдо бУлиш жараёнини танлаган эди.

Асримизнинг биринчи ун йиллигида хотирани текшириш янгича илмий талкинга эга бУлди, унинг моддий асоси турисидаги МУТИМОларга МОКИЯТ жихатидан муглако бошкача ёНдаШИШ рУёбга чикци„

Худди шу давр хотира психологиясида кескин бурилиш нуктасини вужудга келтирди. Академик И. П. Пашов шартли рефлексларни Урганишнинг илмий методини тањлиф этди. Бу нарса, уз навбатида, бош мия капа ярим шарлари Янги ботанишлар пайдо бУлишига ва мустахкамланишининг асосий физиологик механизмларини текшириш имкониятини тугдирди. Ана шундай килиб, ушбу борланишлар пайдо бУлишига ва сакланиб колишига ёрдам берадиган шарт-шароитлар, шунингдек, бомаНИШ.ларНИНГ саманишига таъсир килувчи холатлар, омиллар ва механизмлар тасвирлаб берилди. И. П. Павлов олий асаб фаолияти таыимоти ва унинг асосий конунлари хотиранинг физиологик механизмларига оид билимларнинг асосий манбаига айланиб КОЛдИ.

фолаларда хотиранинг юксак (юкори) шатларини биринчи марта тадрижий равишда ТЩIКИКОТ КилИШ таникли психолог Л. С. Виготскийга насиб этган (1896—1934). Л. С. Виготский 20-йилларнинг охирларида махсус текширишларнинг предмети килиб, хотиранинг юксак шаклларининг ривожланиш муаммосини танлаган ва у уз шогирдларига Л. Н. Леонтьев (1903—1979) ва Л. В. Занков билан биргаликда хотиранинг юксак шакл.лари рухий фаолиятнинг мураккаб шакли эканлигини, келиб ЧИкиШ жихатидан ижтимоийлигини курсатади. Шунинг билан бирга у мураккаб, мохиятига кура, эсда олиб колишнинг асосий боскичлари ривожланишини далиллаб берди.ј

Џ1сихологлардан А. А. Смирнов, П. И. Зинченколар хам хотира бУйича илмий-текшириш ишларини олиб бордилар, унинг янги конунлари ва механизмларини очдилар, эсда олиб колишнинг фаолият максадига бОЕЛИКЛИГИНИ ёритдилар, мураккаб материални эсда олиб колишнинг окилона усулларини кУрсатиб беришга мувофик бУлдилар9 Уларнинг тадкикотлари тУррисида ботика бобда батафсил тупалиб Утамиз, шунинг учун козир умумий тасниф билан чекланамиз, холос.

Хотирани психологик текширишларда канчалик юксак муваффакиятларга эришганидан катьи назар изларнинг саклаб колиш жараёни унинг холатлари ва ходисалар табиати номаълумлигича колаверган. Бу фан тарморида узилишлар бир неча давр суриб еклганМазкур холатнинг турли шаюлда талкин КИЛИШ мумкин, лекин кеч махал уни саклаш тУррисида мулохаза юритиб бУлмайди.

Факатгина охириги уггиз йил ичида изларнинг сакланиши учун зарур бУлган мия кисмларини ажратиб кУрсатувчи ва эсда олиб КОЛИШнинг ва унугишнинг асосида ётувчи механизмларни курсатиб берувчи текширишлар утказила бошланди. Куйида ана шу масалалар турисида мулохаза юритилади хамда илмий-амалий жихатлари юзасидан далиллар келтиради.

З. Хотиранинг физиологик асослари

1. Асаб тизимида изларнинг сакланиши.

К&зратувчи таъсири остида косил килинган изларнинг узок муддат сакланиш ходисасининг хайвонот оламини тараккиёти жараёнида намоён бУлиш хусусияти тадкикотчилар томонидан текширилган ва муайян даражада маьлумотлар туплаш имкониятига эга бУлганлар.

Тажрибада аникланишича, полипларнинг (медузага Ухшаш жониворлар) асаб тизимига бир маротаба электр токи билан таъсир Килиш оркали Озратишни вужудга келтириш бир неча соат давомида сак,ланиб колувчи ритмик электр импульсларини хосил килади. Хайвонот олами йирик вакилларининг марказий асаб тизимини тадкикот килиш давомида худди шунга Ухшаш ходиса кузатилган. Масалан, бир маротаба бирданига электр лампочкасини ёкиш билан Фатиш косил КИЛИШ уй куённинг юкори икки дунглигида узок муддат кайд килиш мумкин булган ритмик электр разрядларини хосил килади.

Тадкикотчиларнинг кУрсатишича, куп вакт бир хил сигнални такрорлаб туриш НаТИЖаСИДа инсоннинг унга мослашиши, яъни ориентир рефлекснинг сунишига, бефарџикка олиб боради (Е. Н. Бойко, Е. Н. Соколов ва бошкалар). Психолог Е. Н. Соколовнинг фикрича, бундай одатланиш, КУНИКИШ ходисасини алохида олинган нейроннинг куп маротаба таъсир этган фатувчига бераётга жавобини текшириш давомида кузатиш мумкин.

Шуни алохида таъкидлаб утиш керакки, кузатувчин г характери ёки ИНТеНСИВЛИГИНИ бир 03 Узгартириш жараёни ориентир рефлексини кайта вужудга келтиради.

Е. Н. Соколов олиб борган ТекшириШЈИРИ ШУНИ кУрсатдики, у илгари сурган ориентир рефлексининг кайта тикланиши факатгина фатувчининг характерини Узгартирилган захоти эмас, билки марьлум вакт уггандан сунг хам Озратиш мумкин. Агар текширувчиларда алохида бир Озгатувчига нисбатан мослашиш пайдо килдирилган, салгина Озратувчининг жадаллигини, таъсир этиш вакти ёки характери Узгартирилса, у холда ориентир рефлексининг вегетатив ёки электрофизиологик симптомлари кайта тикланади. Бу ориентир рефлексининг кайта тикланиши унинг сУнганидан узок муддат Уггандан кейин хам кузатилади.

Нерв тизими илгариги кузатувчиларнинг Изларини аник саклай олиш кобилиятига эга. Бунинг тУларок да-ЛИЛЛТЛЛ максадида мисолларга мурожаат киламиз.

Маълумки, агар бир хил хусусиятга эга бУлган сигнал канчалик куп учраса, синалувчи унга шунчалик тез мослашади, худди шу тарика тезкорликда (реакциянинг латент вакти жуда киска бУлишига карамай) жавоб кайтаради.

Турли методикалар билан атрофлича текширишлар шуни кУрсатадики, бу конун энг оддий шароитларда хам сакланиб колар экан.

Кейинги даврдаги текширишларнинг кУрсатишича, инсоннинг асаб тизими алохида сигнал изларини уга анимик билан узок муддат саклаш имкониятига эгадир, бунга Е. Н. Соколов тажрибалари ЯККОЛ мисол була олади.

Синалувчиларга бир маротаба маълум бир баландлиги 500 гц ва жа•даллиги 20 дб бУлган эшитиш сигнали берилган, унта жавоб тарикасида Олнинг КИСИШИ керак булган. Улар факат шу сигналга жавоб бериб, бошка сигналга Ол харакатлари килмасликлари зарур эди. Тажрибанинг навбатдаги боскичида синалувчиларга шу баландликдам, лекин интенсивлиги 5 дб дан 30 дб гача бУлган турли товушлар берилган. Бунда бир даврнинг узида электроэнцефалограмма, электромиограмма каби реакциялар кайд килиб борилган.

Ушбу тажриба орадан икки, турт ва йигирма беш кун уггандан сунг кайтадан такрорланган, лекин бир маротаба берилган эталон кайта такрор намоён бУлмаган.

Тажриба натижаларининг курсатишига караганда, бир маротаба кУрсатилган эталон синалувчиларда узок вакт давомида сакланиб колган ва ундан сунг хам улар эталонга мос сигналларга аник электрофизиологик ва каракат реакцияларини билдирганлар.

Келтирилган тажриба натижалари шуни кУрсатдики, инсон мияси бир марта берилган фратувчининг изини узок вакт анц саклаши мумкиндир. Шуниси ажабланарлики, илларнинг аниклиги вакт утиши билан йУколмайди, балки у борган сари кучайиб боради.

2. Изларнинг «консолидацияланиш» жараёни

Юкорида биз инсон миясига таъсир килган фровчиларнинг изи эсда олиб колинишини куриб угган эдик- Навбатдаги вазифа изларнинг мустаккамланиш жараёни кандай кефди, деган саволга жавоб беришдан иборатдир. Излар тезда мустахкамланадими ёки маыум вакт талаб килщшми, деган муаммолар тутилиши табиий холдир.

Бу саволларни Урганиш кУпгина тадкикогчиларнинг предмети бУлиб хизмат килган. КУпгина психологлар кузатишларига караганда, инсоннинг бош мияси жарохатланганда, жарохатгача бУлган киска вакт ичида ва жарохатдан кейин маыум вакт оралинща таъсир килган kS3FOBчиларнинг им сакпанмайди. Бош суяги омр жарохатланиб, одам хушидан кетганда, шикастлангангача кандай ходиса рУй берганлигини ва ундан сунг рУй берган ходисани сира эслай олмайди. Бу хол антереград, ретроград ва антероретроград амнезияси деган ном олган. Бу холат шуни кУрсатадики, асаб тизимига pyti берган кучли шок (рулий оптр фавњлоддаги хасгаланиш) мияни маьлум муддатга унга сгиб келган фатувчиларнинг изларини саклашга кобилиятсиз килиб ояди.

Антероград, ретроград ва антероретроград амнезия мия изларини эсда олиб колишга кобилиятсиз бУлиб колган вакт оралигини Улчаш имконини берди. Масалан, 78-км да халокатга (аврияга) учраган мотоциклчи 64-КМ дан бошлаб кУрган барча нарсаларни эсдан чикаради. У соатига 60 км тезлик билан кетаётганлиги сабабли халокатдан 10—15 дакика олдин рУй берган таассуротларнинг изларини мустах кам саклаб кола олмаган, Демак, изларнинг щ-гирща_уучщщамланиши ёки психологияда айтиладиганидек, «консолидация»ланиш учун 10—15 дакика кифоя килар экан, холос.

Шунга УХИТИЛ омиллар асосида махсус тажрибалар Утказилиб, бунда синалувчиларга сунъий кучсиз шок берилади ва кандай муддат ораЛИГИ хотирадан тушиб колиши кузатилади.

Психолог Федор Дмитриевич Горбовнинг тажрибалари бунга яккол мисол була олади. Синалувчилар берилган сонни илгари натижага Ошиб ёки ундан айириб, арифметик операцияларни бажаришлари зарур эди. Албапа, мисолларни ечиш давомида синалу чи хотирасида илгариги натижаларни саклаш керак эди. Фав№о «бирданига» синалувчига кескин фущщк_уцкццщи фунишида « ок» берилади.

Тажрибаларнинг кУрсатишича, бундай лолларда текширилувчилар хозиргина олинган натижани эсларидан чикариб Ойиб, хисобни охиргисидан эмас;балки олдингисидан давом этгирдилар. Тажрибалар шугни кУрсатдики, кучсизгина шок унгача бУлган изларни Учирар ва изларнинг консол аниши учун зарур бУлган шароитга тУскинлик килар эка

Юкоридаги кузатишлар шундай фикрлар олиб келдики, изларнинг мустахкамланиши учун муайян вакт талаб килинади ва ушбу фактни текшириш учун психологияда катор тадкикотлар угказила бошланди.

Америкалињлар томонидан тадкикотлар }ф'йидагича амалга ощирилган. Хайвонлар кУникма ,хосил килинаётганидан бир 03 вакт Угган, хайвонга электр токи берилади. Агар шок куникма косил килинганидан 10—15 дакикадан кейин берилса, у ХОЛДа мазкур куникма йУколади: агар куникма хосил килинганидан кейин 45—60 дакика ичида берилса, куникма Сак,'ПНади. Шу сабабдан изларнинг мустахкамланиши вакти учун 10—15 дакика ажратилиши кифоя килади. Жалон психологлари олиб борган кейинги тажрибалар ШУНИ кУрсатдики, шокдан сунг косил килинадиган кУникмага хам шок салбий таъсир курсатиши мумкин. Демак, шок изларининг «консалидация»ланишигача таъсир килиб колмасдан, балки мияни шундай холатга солиб Ор  ланки, бунда куникма косил бУлиши реалликдан узоклашади.

Хозирги даврда шу нарса маълум бУладики, юкоридаги самара (эффект) факат электр токи ёрдамидагина эмас, балки фармакологик элементлар таъсири остида хам кузатилар экан. Масалан, барбитуратлар бош мия пустлорини тормозланиш холатига олиб келади; метразол пУстлокца кучли ОШТИШНИ юзага келтиради. ТУпланган маълумотларга караганда, одамда куникма Косил килиниб, бир дакика Утгандан сунг барбитуратларни кабул Килиш куникма изининг йУкоЛИШИГа олиб келар экан; айнан шу доза дори барбитуратли куникма косил килингандан сунг 30 дакика уггач кабул килинса, куникманинг бузилишига олиб келиши мумкин. Шунга Ухшаш натижалар метразол билан утказилган тажрибаларда хам кузатилган; куникма хосил килингандан сунг 10 секунд утгач, метразол кабул килиниши изларнинг Опол равишда бузилишига олиб келади, 10 дакика кейин кабул КИ-линса, у холда изларнинг кучсиз самаНИШИ намоён бУлади, 20 дакика Утганда эса куникма бутунлай сакланган.

Бирок миянинг Озга-лиШИГа таъсир КИЛУВЧИ турли моддалар изларнинг Сак.ТЮНИШИГа турлича «чукурликда» таъсир киладилар. Баъзилари 3—4 кун олдин косил килинган кУникмаларни йУкотса, бошкалари изларнинг косил бУлишига таъсир килади.

Маытум бУлишича, изларнинг «КОНСОЛИЩЩИЯ'>ЈПНИШИНИ тезлаштирувчи моддалар хам маьлумдир. Бундай препаратларнинг бири-отрихниндир. Бундан инъекция килинса, консолидацияни тезлаштириш билан бирга, унга салбий таъсир кУрсатувчи моддаларга нисбатан «яшовчанрщ» килиб к$яди.

Юкорида таъкидлаб Угилган тажрибалардан кУриниб турибдики, изларнинг мустахкамланиши маълум вакт талаб килади ва ушбу жараёнда турли куч бИлаН таъсир килувчи холатлар кукм суради. Лекин хайвонларнинг индивидуал фарклари мавжуд бУлиб, изларнинг консолидацияси турли хайвонларда турлича тезликда рУй беради. Америкалик психолог Мак Гоунинг кУрсатишича, куникма тез косил бУладиган каламушларга куникма косил килинадиган 45 сек. утгандан кейин шок берилса, излар йУколади, 30 дакикадан кейин шок берилса, у колда излар сакланади; кУпинча кУникма аста-секин косил бУлувчи каламушларда (индивидуал-типологик хусусиятларга кура) 45 секунддан, 30 дакикадан кейин берилган шок изларини бир хилда йУкотади. Бу шуни кУрсатадики, каламушларнинг «тез» гурухларида излар 15—20 дакика ичида консолидация булишга улгуради (узок вактгача) ва улар «секин» гуруџарида эса излар консолидация бУлишига улгурмайди хамда узок вактгача яхши мустахкамлана олмайди.

Инсон томонидан муайян изларни Узлаштириш деган гап изларнинг мустахкамланганлиги эмас кали, чунки уларнинг мустаккамланиши учун маыум вакт зарурдир. Бу вакт купгина омилларга борлик бУлиб, жумладан, булар каторига индивидуал хусусиятлар ва уларнинг имконини киритиш мумкин.

З. Хотиранинг физик ва нейрон из колиш назариялари.

Физик из колиш назариясида нейронлардан нерв импульсларининг утиши узидан кейин физик из колдиради деб тахмин килинади.  Бу назария тарафдорларининг фикрига караганда, изларнинг физик акс этиш синапсларда юзага келадиган электрик ва механик узгаришларда уз аксини топади.

Изларнинг нейрофизиологик асослари ТУ»исида фикр юритилганда Лоренте, Максэлеин каби олимларнинг реверберлаштириш Ходисасини (реверберлаштириш — айланча акс эпириш демакдир) татбик килинганларини айтиб утиш максадга мувафикдир. Уларнинг курсатишларича, нерв чокайраларидан чиккан аксонлар бошка хужайралардаги дендритлар билан КУШИЛИШИ натижасида реверберлаштириш ходисаси вужудга келади.

Протоинлар косил бУлиши билан ботик бУлган холатлар биокимёвий реакциялар дейилади. Бу ходисани жалон психологлари узок муддатли хотиранинг психофизиологик механизми деб илар. Мак Коннел (АКШ) ёмгир чувалчангларида тажриба Утказган. шартли рефлексларни косил килиш бошка реакциялардан фарми Уларок, биокимёвий реакцияларда (ёрутдан кочишни машк килиш) икки-уч марта камайиб }СТИШИНИ кУрсатган.

Юкорида баён килинган тадкикотларнинг курсатишича, хотира сабабий бОРЈИНИШ, яъни детерминатор холати натижасида вужудга келади.

4. Хотира турлари

Психиканинг энг муким хусусиятларидан бири борлик турисидаги ташки таассуротларнинг, инсоннинг индивидуал-типологик хусусиятларининг акс эттирилиши индивиднинг юриш-туришида, хатгихаракатларида, феы-атворида кейинчалик узлуксиз равишда фойдаланишдан иборатдир. Инсон хатти-харакатларининг аста-секин мураккаблашуви, янгича мазмун ва шакл касб этиши, сифатий узгаришларининг юз бериши, шахсий тажрибанинг кенгайиши, ортиши билан рУй беради. Ташки оламнинг, борликнинг, турмуш тарзининг бош мия катта ярим шарларининг пуст кобимда косил бУладиган образлари, тасвирлари, хоссалари тубдан йУколиб кетмайди. Вокеликнинг ва ташки ОЈИМНИнг тимсоллари, тизимлари узаро турли йУсинда, тарзда борланиб мустахкамланади, тартибга келади, гурухга бирлашади, хаёт ва фаолиятнинг талабларига мос равишда эсда олиб колинади; эсда сакланади, муайян изларнинг ЖОНЈЮНИШИ натижасида уларнинг барчаси тикланади.

Хотира инсоннинг хаёти ва фаолиятининг барча сохаларида катнашиши туфайли унинг намоён бУлиш шакллари, холатлари, шартшароитлари, омиллари хам хилма-хил кУринишга эгадирлар. Одатда, хотиранинг турларига ва уларни муайян турларга ажратишда энг мухим асос килиб, унинг характеристикасини эсда олиб коЛИШ, эсда саклаш, кайта эсга тушириш, таниш сингари жараёнларни амалга оширувчи фаолиятнинг хусусиятларига бОЊЛИ}ф1ИГИ олинади. Умумий психологияда хотира 5 та мухим мезонга (бизнингча) мувофик раВИШДа турларга, кУринишларга ажратилади:

1. Рухий фаолиятнинг фаоллигига кура хотира Оидаги турларга бУлинади:

а) каракат ёки мотор-харакат хотираси;

б) образли хотира;

в) хис-туйру ёки хиссиёт хотираси;

г) суз-мантик хотира.

П. Рухий фаолиятнинг максадига биноан;

а) ихтиёрсиз, б) ихтиёрий, в) механик.

ПТ. Рухий фаолиятнинг давомийлигига кура:

а) киска муддатли хотира;

б) узок муддатли;

в) оператив (тезкор) хотира.

IV. Рухий фаолият кУзратувчисининг сифатига кура:

а) МУСИКИЙ, б) эшитиш хотираси.

У. Рухий фаолиятнинг инсон йУналишига караб:

а) феноменал, б) касбий.

каракат хотираси. Инсон фаолиятининг хар бир турига рухий фаолликнинг у ёки бу кУринишлари устунлик КИЛИШИ кузатилади: масалан, харакат, хиссиёт, идрок, акл-заковат каби рухий фаолиятнинг кУринишлари мавжуддир. Ана шу рухий фаоллик турларининг хар бири ТеГИШЛИ каракатларда ва уларнинг максулотларида уз ифодасини топиб, харакатларда, киссий кечинмаларда, туй№уларда, обралпарда, тимсолларда фикр ва мулохазаларда акс этади.

Буларнинг барчасига хизмат килувчи хотиранинг узига хос турларига нисбатан психология фанида илмий тушунчалар тарикасида ном берилган: ларакат, хиссиёт, образли ва сУз-мантик хотира.

Турли каракатлар ва уларнинг бажарилиши тартиби, тезлиги, сурьати, изчиллиги ва бошкаларни эсда колдириш, мустахкамлаш, эсга туширишдан иборат хотира тури каракат хотираси деб аталади.

Хотиранинг бошка турларига караганда, харакат хотираси баъзи одамларда аник, равшан устунлик килаётганлиги учраб туради. Психология фанида классик (мумтоз) мисолга айланиб колган ушбу холатни келтириб угиш максадга мувофикдир; бир мусика ишкибози муСИКИЙ асарни хотирасида мутлако кайта тиклай олмас экан, лекин у якиндагина эшитган оцерани факат пантомима тарзущагицщ_кайта тиклаш имкониятига эга бУлган. Турмушда шундай одамлар учрайдики, улар узларида каракат хотирасининг борлигини умуман пайкамайдилар. Мазкур хотира турининг ЕОЯТ капа ахамияти шундан иборажи, у юриш, ёзиш, ифодали каракат малакалари билан бир каторда хар хил амалий мехнат малакалари таркиб топишининг асосини ташкил килади. Агарда инсонда каракат хотираси бУлмаганда эди, у биронта харакатни амалга оширищ уцуцуще №ракатнинг айнан узини хар галда «бошдан бошлар», Урганар эди. Фигурали-ущш, лангар билан сакраш, гимнастика, чопишдаги хатти-харакатлар, бадиий гим настика билан шутулланиш каракат хотирасини такозо этади. Жисмоний ЧцКОНЛИК, мехнатдаги махорат, «олтин к$ллар», зийрак кухлар, эгилувчанлик ва фатувчанликка эга бУлиш юксак, баркарор харакат хотираси мавжудлигининг аломати бУлиб хисобланади.

Кис-туй№у ёки лиссий хотира. Бу хотира хис-туймулар, рухий кечинмалар, хиссиётлар бизнинг эхтиёжларимиз ва кизикишларимиз кандай кондирилаётганлигидан, атрофимиздаги нарса ва ходисаларнинг хусусиятига нисбатан муносабатларимиз кай тарзда амалга оши рилаётганлигидан доимо хабар бериб туриш имкониятига эга. Шунинг учун хар бир кишининг хаёти ва фаолиятида хиссий хотира тури жуда капа ахамият касб этади.

Вокеликдаги нарса ва ходисалардан уз-узимизга бУлган муносабатларимиздан келиб чикадиган_Ркимди хамда ёкимсиз кечинмаларни эсда колдириш, эсга туширишдан иборат хотира тури хиссий хотира деб аталади. Улар биз рухиятимизда кечирган, маънавиятимизга таъсир килувчи, хотирамизда сакланиб колган хис-туйру, эхтирос, мам, армон кабилар жонланишига, каракатга ундовчи ёки Утмишда салбий кечинмаларга эга бУлган харакатлардан сак,лаб турувчи сигнал тарзида намоён бУлади. Узга КИШИМРНИНГ рухий холатига хамдард (эмпатия) бУлиш, бевосита вокелик мохиятига ошнолик, китоб, санъат, кино, театр кахрамонлари билан биргаликда кайгуриш сингари инсон туйгулари хиссий ёки хис-туйру хотирасига асосланади.

Хиссий хотира узининг вужудга келиш хусусияти, тезлиги, динамикаси, давомийлиги билан хотиранинг бошка турларидан маълум маънода ажралиб туради. Хар кайси одамга уз турмуш тажрибасидан маыумки, кУпинча качонлардир укиган китоблардан, томоша килган кинофильмлардан, спектакллардан факат «таассуротлар» бортанишлари занжирини еЧИШНИНГ дастлабки тугуни сифатида намоён бУлади. Шунинг учун хиссий (хотира ижтимоий ахамият касб этиб, умумийлик алохида олинган одамлар кайфиятлари бир-бирларига Ухшашлиги илик рухий мухитни вужудга келтириш ёки нохуш кечинмалар тУлкинини барпо этиш эхгимоли тУррисида мулохаза юритилаётганлиги аён бУлса керак) аломати остида ижтимоий, гурухий, жамоавий баркарор ёки бекарор кайфиятни вужудга келтиради. Оммавий кайфият (ШОдЛИК, гам-»сса, безовталаниш кабилар) худди шу тарздаги эхтирос, аффект, стресс, ШИЖО&г сингари кечинмаларни келтириб чикаради хамда уларни хотирада сакланишга ёрдам беради, зарурият тумлганда жонланишга уз таъсирини Утказади.

Образли хотира. Образли хотира тасаввурлар ва турмуш манзаралари, шунинг билан бирга,дцущлар, дцъмлар, ранглар, ша;ллар билан бОРЛИК бУлган хотира туридир. Образ хотираси деб, яккол мазмунни, бинобарин нарса ва ходисаларнинг аник образларини, уларнинг хусусиятлари ва борланишларини ЭСДа колдириш, онгда мустахкамлаш хамда зарурият тутилганда эста тущиришдан иборат хотира турига айтилади.

Психология фанида образли хотиранинг бир нечта турлари ажратиб кУрсатилади, биз уларнинг айримларига тавсиф берамиз.

Изчил образлар. Сенсор хотиранинг энг содда куриниши ёки шакли изчил образлардан иборатдир. Изчил образларнинг намоён бУлиш ходисаси Оидагилардан тузилгандир: агар субъект (шахс)га бир неча дакика оддий Озратувчи юборилса, жумладан, 10—15 сек. ёркин кизил квадратга караб туриш таклиф этилса, сунг текширилувчи олдидан квадрат олиб Ойилса, у кизил квадрат Урнида худди шундай геометрик шакл изини куришда давом этади, асосан, бу шат кУк-яшил рангда товланади. Мазкур из уша захоти, баьзан бир неча секунддан кейин пайдо бУлиб, 15 секунддан то 45—60 секундгача уша объектда саманиб туради, шундан сунг у аста-секин окара бошлайди; натижада узининг аник контурини йУкотади, кейинчалик муглако йУколиб кетади, гор бутунлай ЙУКОЛИШ учун кайтадан пайдо бУлиши мумкин. Одамларнинг индивидуал-типологик хусусиятларига караб, изчил образларнинг аниклиги ва давомийлиги турлича бУлиши кузга ТатилаНа.ДИ.

Узининг келиб чиКиши, кучлилиги жихатдан изчил образлар салбий ва ижобИЙ турларга бУлинади. Агар изчил равишда одам кизил

рангга караб туриб, сУнгра Нигохини оккогозгцущрса, у холда ранг пайдо бУлгандай туюлади. Изчил образларнинг ушбу тури салбий изчил образлар деб аталади. Бу холатни яна бир мисол оркали тушунтирилса куйидаги кетма-кетлик ходисаси намоён бУлади. Короны хонада куз олдида бир нарса, масалан, Ол якинлаштирилса, сУнгра киска муддатли (О, 5 сек) электр чироги ёкилса, бу холда чирок Учгандан кейин одам бир неча дакика давомида нарсаларнинг аник образларини кУришда давом этади. Мазкур образ уз рангида бир канча муддат саџаниб, сунг куздан йУколади.

Изчил образлар хотира жараёнининг содда изларига мисол була олади. Ушба рухий холатни онг билан бошкариб бУлмайди, чунончи, хохишларга караб узайтириш, ихтиёрий равишда кайта ТИК,Лтм мумкин эмас. Бинобарин, изчил образлар ушбу хотиранинг мураккаброк турларидан ана шу жихати билан Фарк килади.

Изчил образ.ларни эшитиш, тери оркали  мумкин, леКИН бу вазиятда изчил образлар кучлирок намоён бУлиши ва киска муддат давом этиши кузатилади.

Эйдетик образлар. Умумий психологияда изчил образлардан эйдетик образларни фармаш анъана тусига кирган

«ефраз» деган маънони англатади). Хотиранинг бу тури, яъни эйдетик образлар уз вактида немис психология мактабининг намояндалари ака-ука ЙеНИШЈЩГ томонидан таърифлаб берилган. Баъзи одамларда, айникса, болалик ва Усмирлик, Успиринлик даврларида кузатилган нарса ёки суратлар куз унгидан олиб }$йилса хам сурат сиимоси узок вакт саманиш хусусиятига эга.

Мазкур нарса ва жисмларнинг аник образлари, тасвирларини кузатиш мумкин. Бу ходиса жакон психология фанида тажрибада текширилиб кУрилган. Тажрибада текширилувчига 3—4 дакика давомила расм кУрсатилган ва тасвир олиб Ойилгандан сунг унинг таркибий кисмлари, тузилиши какида катнашчиларга саволлар берилган. Бу жараёнда айрим текширилувчилар биронта саволга жавоб бера олмаган бУлсалар, аникэйдещикрбразд•а эгафУлган иштирокчилар эсщ_рд€мни эришганлар.

Тажрибаларнинг кУрсатишига караганда, эйдетик образлар узок вакт инсон онгида СаклаНИШИ мумкин. Мабодо уларнинг излари йУколиб кетган бУлса хам, лекин моси кайта тикланиши мумкин.

Собик шуро психологияси фанида эйдетик образларнинг намоён бУлиши ходисаси (ёркин эйдетик хотирага эга бУлган кишининг психологик хусусиятлари) А, Р. Лурия томонидан куп йиллар давомида Урганилган. Эйдетик хотиранинг индивидуал-типологик хусусиятлари чуьор таърифлаб берилган. Эйдетик образлар харакатчанлик хусусиятига эга бУлиб, субъектнинг олдига ОЙилган вазифа ва унинг тасаввурлари таъсири остида Узгариши мумкин.

Ака-ука Йенишлар томонидан Утказилган оддий тажрибада эйдетик хотирага эга бУлган текширувчига олма ва ундан сал узокрокда жойлашган илгак тасвирланган расм кУрсатилган. Расм Уртадан бУлиб Ойилгандан кейин текширувчидан олмани олиш истаги кучайиб бораётганлиги сУралган. Муайян йУл-йУрик берилгандан кейин текширилувчи мана бундай холатни тасвирлаб беради: илгак олмага якущ:_ лашиб, уни ичи ва ихтиёрсиз равишда катнашчи томощ_тортдди. Хуллас, эйдетик образ харакатчан бУлиб, субъектнинг рукий кУрсатмаси таъсири остида сифат ва микцор Узгаришга юз тугади. Эйдетик образлар, илмий текширишларнинг кУрсатишича, рИНЛИК даврларида муайян муддат хукм суради ва вактнинг утиши билан унинг излари брради.


Психофармокологик тадкикотларнинг кУрсатишича, эйдетик образларни кучайтирувчи калий ионлари ва шунингдек, уни кучсизлантирувчи кальций ионлари моддалари мавжуддир. Илмий изланишларда олинган микдорий материаллар эйдетик образлар пайдо бУлишининг психологик илдизларини чуюррок очишга хизмат кила-

ДИ.

Тасаввур образлари. Тасаввур образлари хотиранинг янада мураккаброк тури бУлиб хисобланади ва уларнинг хусусиятлари хакида тасаввурга эгамиз. Инсон дарахт, мева, гул тУ»исида тасаввурга эга эу:аНЛИГИ Шуни кУрсатадики, унинг илгариги тажрибалари субъектнинг онгида шу образларнинг изларини колдирган. Илмий тушунчалар талкин килинганида тасаввур образлари эйдетик образларга жуда якиндек туюлади. Лекин эйдетик образлар хакидаги психологик тахлил шуни кУрсатадики, тасаввур образлари унта караганда анча бой бУлиб, узига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Тасаввур образларининг эйдетик образларидан ажратувчи Фарк тасаввур образларининг ПОЛИМОда-ЛЛИК хусусиятидир. Бунинг асосий мохияти тасаввур обраллари кУриш, эшитиш, тери оркали СеЗИШ изларининг таркибий кисмларини бирлаштиради. Масалан, мева тУгрисидаги тасаввур образи УНИ}-гг ташки куриниши (шакли, ранги), мазаси, огирлиги, вазнини узаро бирлаштириб акс эпиради.

Тасаввур образларининг эйдетик образларидан асосий Фарки шундан иборатки, у уз таркибига нарса хакидаги тасаввурларни амий жихатдан кайта ИШЈИШНИ киритади ва жисмларнинг асосий хусусиятларини ажратиб, маклум бир категорияга бирлаштиради. Инсон гул образини факатгина эсга туширмайди, балки уни муайян бир суз ёки тушунча билан атайди, хусусиятларини ажратиб кУрсатади, аник бир категория мохиятига киритади.

Демак, тасаввур образларида одамнинг хотираси идрок килинган нарсанинг изини суст равишда саклабгина колмай, балки бир катор тасаввурлар билан бойитади, нарса мазмуни ва мохиятини тамил килиб, у хакидаги уз билимлари, тушунчалари кабиларни тажриба билан бОЕЛОВЧИ ижодий сермахсул фаолиятни амалгча оширади. Буларнинг барчаси иродавий сифатлар, а}ЏIИЙ зУрикиш, асабий таранглашув натижасида рУёбга чикади.

Хуллас, тасаввур образ.лари хотиранинг мураккаб фаолият максули хисобланиб, улар изчил ёки эйдетик образларга нисбатан мураккаб психологик ходисадир. Тасаввур образлари хоти изларининг мураккаб тури бУлиб, унинг аклий жараён билан я лиги инсон билиш фаолиятининг мухим таркибий кисмидан бири анлигидан далолат беради.

СУз-мантик хотираси. суз-мантик хотираси мазмунини фикр ва мулохазалар, аник мкм хамда хулоса чикаришлар ташкил этади. Инсонда фикр ва мулохаза турли хил шакллар ёрдамида ифодаланганлиги туфайли, уларни ифодалаш факат узлаштирилаётган материалларнинг асосий маъносини изохдаш, таллин килиб бериш ёки уларни сузма-суз ифодаланилишини айнан айтиб беришга каратилган бУлиши мумкин. Агар маълумот, ахборот, хабар, материал маъно жихатдан кайта ишланмаса, у холда материални сузма-суз Узлаштириш мантикий Урганиш бУлмасдан, балки, аксинча, механик эсда олиб колишга айланиб колади.

СУз-мантик хотиранинг вужудга келишида биринчи сигнал билан бир каторда иккинчи сигналлар тизими асосият касб этади. Чунки суз мантик хотираси факат инсонга хос булган хотиранинг махсус тури хисобланиб, бу хотира тури узининг содда ШЖЛЈТРИ билан хайвонларга хам тааллукџш бУлган характер ХИс-туйгу ва образли хотиралардан хам сифат, хам микдор жихатидан кескин Фарк килади. Ана шу боисдан сУз-мантик хотираси бир томондан хотиранинг бошка турлари тараккиётига асосланади, иккинчидан, уларга нисбатан етакчилик килади. Шу билан бирга бошка барча турларнинг ривожланиши суз-мантик хотиранинг таккомиллашувига узвий борликдир. СУЗмантик хотиранинг усиши колган хотира турларининг баркарорлашувини белгилайди.

Ихтиёрий ва ихтиёрсиз хотира.

Хотира турларига нисбатан бошкача тарзда ёндашиш холлари учрайди, шу боисдан хотира фаолияти амалга ошираётгани яккол, фаоллик хусусиятлари билан узвий бОЕЛИК равишда турларга ажратилади. Масалан, фаолият максадига кура ихтиёрсиз ва ихтиёрий турларга бУлинади.


Ихтиёрий хотира деганда маьлум максадни рУёбга чиКщ)иш учун, муайян даврларда аКЛИЙ харакатларга суянган холда амалга оширишдан иборат хотира жараёни тушунилади. Бу фаолиятни, одатда, онг бевосита бошкаради. КУпинча психология фанида ихтиёрий хотирага ихтиёрсиз эсда олиб Колиш карши кУйилади. Бу жараён маълум, керакли топширик ёки вазифа куйса, эсда олиб колишга стакловчи фаолият бирон-бир максадни рУёбга чикаришга йУналтирилган такдирда юзага келади. Биз математика топишмоклари ечаётгаНИМИЗДа масаладаги сонларни эсда олиб Колишни уз олдимИЗГа максад килиб кУймаймиз. Мазкур суз-мантик холатда асосий максад факат масала ечишга каратилади, бунинг НаТИЖаСИДа сонларни (икКИНЧИ даражали белги сифатида) эсда саклашга кеч кандай урин хам колмайди. Шунга карамай, биз уларни киска муддатга бУлсада, эсда саклашга интиламиз, бу холат фаолият якунлангунга кадар давом этади.

Эсда олиб колишни макрад килиб фиш, эсда олиб колишнинг асосий шарти хисобланади. Серб психологи Радославевич уз тадкиКотида куйидаги ходисани баён этади. Тажрибада текширилувчидан бири синовни Оллаётган тилнинг тушунмаганлиги туфайли унинг олдига Ойилган вазифаларни пайкай олмаган. Бунинг окибатида унча капа бУлмаган тадкикот материали 46 марта укиб берилганига карамай текширилувчига тушунтирилиб берилганидан сунг, у материал билан  уни такрорлаб, кисмга ажратиб эсга кайта тушаришгча эришган.

Хотиранинг ихтиёрий ва ихтиёрсиз турлари хотира тараккиётига иккита кетма-кет боскичларини ташкил этади. Ихтиёрсиз хотиранинг турмушда ва фаолиятда катта урин эгаллашини хар ким уз шахсий тажрибасидан билади. Ихтиёрий хотиранинг турмушда ва фаолиятда капа урин эгаллашини хар ким шахсий тажрибасидан билади. Ихтиёрсиз хотиранинг мухим хусусиятларидан бири махсус мнемик максадсиз, аклий, асабий, иродавий зур беришсиз хаётий ахамиятга эга бУлган кенг кУламдаги маыумот, хабар, ахборот, таассуротларининг купчилик кисмини акс этгиришидир. Шунга карамасдан, инсон фаолиятининг турли жабхаларида уз хотирасини бошкариш зарурати тумлиб колиши мумкин. Худди мана шундай шароитда, холатларда, вазиятларда, фатолодда керакли нарсалар ихтиёрий равишда эсда саклаш, эст тушириш ёки эслаш имкониятини яратадиган хотиранинг мазкур тури катга ахамиятга эгалиги шуб№сиз.

Киска муддатли узок муддатли ва оператив хотира.

сунгги пайтларда собик шуро ва чет эл психологиясида хотира тадкикотчиларининг эътиборини эсда олиб колишнинг дастлабки, бошлангич дакикаларида вужудга келадиган холатлар, жумладан, ташки таассурот изларининг мустахкамлашигача булган жараёнлар, холатлар механизмлар, шунингдек, уларнинг мустахкамланиш муддатлари узига жалб КИЛИб келмокда. Масалан, бирор материал (шакли молиятидан катьи назар) хотирада мустахкам жой олиш учун бу бьекти томонидан тегишли равишда кайта ИШЛаб чикилиши, зарур материалларини бундай ишлаб чикиш учун маълум даражада муддат талаб этилиши табиийдир. Ана шу вакт, муддат оралирида хотирада кайта тикланаётган изларни консолидациялаш-мустахкамлаш деб кабул килинган. Мазкур жараён инсон томанидан якингинада бУлиб угган ходисаларни акс садосидан кечинма сифатида кечирилади ва такомиллашади. Инсон муайян дакикаларда, лахзаларда долзарб пайтда бевосита идрок килинаётган нарсаларни гУё кУришда, ЭШИТИП.ща давом этаётгандек туюлади. Ушбу жараён келиб чиКиши жихатидан бекарор, хатго Узгарувчан, лекин улар шу кадар махсус тажриба орттириш механизмларнинг фаолиятида МУКИМ ахамият касб этади, шу 60исдан уларнинг роли шу кадар ахамиятлики, бу жараёнларга эсда олиб колиш, эсда саклаш, ахборотлар, маыумотлар, хабарларни кайта эста туширишнинг алохида тури сифатида каралади. Ушбу жараён, одатда, психологик фанда киска муддатли хотира деб аталади.

Жуда куп кайтаришлар ва кайта тиклашлар натижасида материални узок МУддатЛИ хотирадан Фарк килган холда киска муддатли ХотИра бир марта хамда жуда киска вакт оралигида идрок килиш ва шу онгдаёк кайта тиклашдан сунг киска муддатли эсда олиб колиш билан характерланади.

Хозирги замон илмий адабиётларида киска муддатли хотиранинг Ю'йидаги атамалари мавжуд: «бир лахзалик», «зудлик», дастлабки, киска муддатли ва бошкалар.

Оператив хотира. Инсон томонидан бевосита амалга оширилаёт-


ган фаол, тезкор харакатлар, усуллар учун хизмат килувчи жараённи англатувчи мнемик холат оператив хотира деб аталади. Хозирги замон психологиясида ушбу холатни намойиш килиш учун ушбу мисол келтирилади: математик амални бажаришга киришар эканмиз, биз уни муайян бУлакларга ажратиб хал килишни максад килиб Оямиз. Шу боисдан, оралик натижаларини ёдда СаклаШГа интиламиз, нилоясига (охирга, якунланишга) якинлашган сари айрим материаллар ЭСДт-т чика бошлайди.

Мазкур холат МтгННИ •талаба ёки Укувчи томонидан Укишда, уни кУчириб ёзишда, ижодий фикр юритишда, аклий фаолияти амалга ЯККОЛ кузга ташланади.

Мазкур фаолиятда хотиранинг бирликлари деб номланадиган кисмлар (бУлаклар, парчалар), хажми ва кулами у ёки бу фаолиятнинг муваффакиятли якунланишига таъсир курсатади. Хотирада ОМИЛКОР, тезкор бирликларни таркиб топишида ана шу кисмларнинг аникловчилик ахамияти каттадир. Кисмнинг лажми, кулами, аНИКЛИГИ, лабиллиги, тактик ва стартегик хусусиятга эга эканлиги мухим ахамиятга эга (мисол учун: почта ь.тиси). Рамзий маънода юкорида кискача мулохаза юритилган хотира турлари Оидагича узвий бОЕЛИКЛИКка эгадир: оператив-киска муддатли ва узок муддатли.

5. Эсда олиб колиш турлари ва уларни тащил килиш методикаси

Психология фанида эсда олиб колишнинг Оидаги турлари мавжуд эканлиги тан олинган:

1)     маълумот, хабар, таассурот, ахборот ва материалларни эшитиш оркали идрок Килиш хамда эсда олиб колиш;

2)     эгаллаш ёки Узлаштириш зарур бУлган бУлган материалларни куриб идрок килиш ёрдамида эсда олиб колиш;

—3) материалларни каракат ёрдамида ва эшитиш 0Р}фЛИ идрок килиш хамда эса олиб Колиш',

4) аралаш холатда эсда олиб колиш: куриш, каракат кабилар оркали идрок килиш ва эсда олиб Колиш, бошкача айтганда, бир нечта таъсир этувчилар ёрдамида акс этгириш.

Ушбу мисоллар ёрдамида биз эсда олиб колишнИНГ тамил килиб утилган турт тоифаси хусусиятлари билан таништириб, узига хос жихатларига тухталамиз.

перо

дело

тезда

дарс

ТОР

чанги

 

коракурт

дарахт

денгиз

осмон

арава

кулф              

тош

эчки

таёк

сарой

китоб

Укитувчи

картон

ОНЕИРОК

шок

апельсин

сиёх

пуст

балкон

 

асалари

каламуш

чирок

бури

карам             

бута

 

парта

ойна

эртак

ТОПИШМОК

фикорин

1)       биринчи катор укиб берилади, сунг эслаб колинган сУзларни ёддан талаб килинади;

2)       иккинчи катордагини куриб идрок КИлиШ, сунг эслаб кол нларини ёзиш вазифаси Ойилади;

З) 8—10 дакикадан кейин З катордаги сУзлар укиб берил и ва уларни хавода ёзиб кУрсатиш сУралади, бу йУл идрок килинган сузларни ёддан узича ёзишни такозо килади;

4) сунгги катор укилади ва кУрсатилади; синалувчилар уларни ичдан такрорлашлари керак, ундан сунг эслаб колинган сузларни ёзиш тавсия килинади.

Мана шу йУллар оркали кУриш, эшитиш, эшитиш-харакат, комбинирлаштирилган (аралаш) турлари ёрдамида щщцрднинг КаЙси тури уртунрц_ёки кайси бири буш эканлигини аниклаш мумкин.

Эсда олиб колишда ассоциацияларнинг ахамияти мухимдир. Бунинг учун эсда олиб КОЛИШ жараёнининг богланишлари пайдо бУлиш суръатини аниклаш максадида улар хусусиятларига биноан Ч“йидаги: 1) сабаб-окибат борланиш (кесилса оррийди); 2) бУлак ва яхлит муносабати (кУйлак ёкаси), З) карама-каршилик муносабати (осойишталик шовкин), 4) инкор этиш холати (кувнок-рамгин), 5) адекват ёки аниклик (рор аниклаш жойи, Укитувчи сУзига у№чининг жавоб топиши) турларга ажратилади.

А, р. Лурия эсда олиб колИшнИ тадкик килишда «Пиктограмме» усулидан фойдаланади. Ушбу усул хусусиятига кура, асосан, тажриба учун калам ва k0F03 талаб килинади. Бунинг учун 12—18 тагача атама танлаб олинади: 1) вувончли байрам, 2) омр мехнат, З) усиш, 4) кечки мазали овкат, 5) жасур харакат, 6) касаллик, 7) бахт, 8) сехрли савол, 9) жудолик, 10) дУсглик, 1) зимистон, 12) кату, 13) адолатсиалик, 14) шубка, 15) илик шамол, 16) аддаШ, 17) бойлик, 18) оч бола.

Тажриба угказувчи атамаларни укиш пайтида синалувчилар эшитиши зарур бУлган сУзларни пиктограмма шаклида график холатда ифодалаши керак (нимани хохдаса Ушани чизиш). Атамалар улилганда синалувчилар орадан 5 дакика Утгандан кейин уларга пиктограмма (расм, график оркали) бУйича берилган сУзларни эслаш, хар бир пиктограмма тамга атамани ёзиш сУралади. Бунда эсга тушириш карама-карши тартибда бУлиш тавсия этилади. Масалан, огир мехнат-курак ёки болт, юк оркалаган одам; шубха — йУл кесилиши ёки сурок аломати, усиш — Усаётган дарахт, тугри чизик ва бошкалар.

Эсда олиб кольтш коэффициенти Еф'йидаги формула асосида кисоблаб чикилади:; К = — — 100 • Т эсга кайта туширилган тугри сУшлар мик-

дори П — Ойијп•ан талабларнинг умумий микдори. Бу тажриба оркали: а) вербал эслаб КоЛИШ самарадорлиги, б) ассоциациялар йУналиш ва хусусияти, в) уларнинг умумлашганлиги, яккол белгилардан мав№м белгиларга утишини аниклаш имк0ни юзага келади.

Эсда олиб колиш инсон фаолиятининг хусусиятига бевосита борликдир. А. А. Смирнов, П. И. Зинченко тажрибалари шуни кУрсатадики, эсда олиб колиш у ёки бу фаолиятдагина самарали бУлиши мумкин. А. А. Смирновнинг тажрибаларида текширишларга караганда, икки хил фаолият таклиф килинса, биринчи холда улар маъноли матнни эсда олиб колиш назарда тугилади. Синалувчилар матнни ёдлар эканлар, материаллар устида хеч кандай фаол иш олиб бормаганлар. Иккинчи холда эса эсда олиб колиш вазифаси Ойилмайдию, лекин матн устида муайян иш олиб бориш, унда учрайдиган маъновий хатоларни аниклаш таклиф этилади. Иккинчи холда эсда олиб колиш анча самарии бУлганлиги аникланган.

Бу самарадорлик эса куп жикатдан бериладиган кУрсатмаларга борликдир. Умуман эсда олиб колиш кУрсатмаси узок ва киска муддатли эсда саклашга, аник эсга туширишга ёки сУзлари билан эсга туширишга караб кУрсатмалар бериш мумкин. Тажриба Утказувчиларнинг хизмати шундаки, а) синиувчиларга ТИИШЛИ кУрсатмаларни ИШ.лаб чикиш ёки уларни яратиш, б) кайси хабар, маълумот, ахборот, таассурот муваккат хусусиятга эга, в) нимани эсда олиб колиш зарурияти мавжуд, г) кандайларини тушуниб олиш кифоя КИЈКЩИ, д) нимани кай холда сузма-суз эсда олиб КО,лиш кераклигини кУрсатиб утиш лозим. Кузатишларнинг курсатишича, бундай кУрсатмалар (установкалар берилмаганда); тажриба иштирокчиларида купинча нотУ»и ва карама-карши кукмлар вужудга келади.

442

Махсус воситалар ва окилона усулларни оЛЛтш оркали эсда олиб колиш сохасидаги ёдлашдан иборат Татки-лиЙ фаолият алохида ахамиятга эта. А. А. Смирновнинг Угказган тажрибасидаги натижалар шуни кУрсатадикит матнни махсус тузиб чикилган режага асосланган холда ёдлаш режаси, пала-партиш эсда олиб КОЛИШДаН икки баравар самаралирок экан. Рухшунос олимларнинг тавсиясига биноан ёдлаш жараёнида материални такрорлаш билан уни фаол эсга тушириш узаро алмаштириб туриш юкори натижалар беради. Кузатишлар ва тажрибалар шуни кУрсатдики, Укјвчилар ва талабалар бу усулларни мустакил равишда эгаллай олмайдилар, одатда, улар муаллимнинг рахбарЛИгида эгаллашади, акс колда ую;в фаолияти иштирокчилари материални бевосита, ихтиёрсиз эсда олиб колиш боскичида котиб колИши мумкин, бу хол аклий Усишга карама-каршидир.

Шу нарсани алохида таъкидлаб утиш керакки, укјв матер арини маъносига тушуниб эсда олиб Колиш йУли окилона йУл улиб колмасдан, балки у механик эсда олиб Колиш жараёнини узи нг самарадорлиги билан ажралиб туради.

Инсон улюйиб борган сари унинг амий фаолиятида маълумот, хабар, билимлар маъносини тущуниб эсда олиб колиш кенг урин эгаллай бошлайди.

Ахборот куламининг тезкорлик билан кенгайиб бориши окибатида укиш ва Укитишда материалларни маъносига тушуниб эсда олиб колишдан иборат хотира фаолиятига нисбатан эхтиёж янада кучаяди. Лекин бу мулохаза механик эсда олиб колиш муглако ЯР0КСИЗ уо фаолияти ёки умуминсоний фаолиятнинг таркибий кисми деган хулосага олиб келмаслиги зарур. Чунки ишлаб чикаришда, турмуш жабхаларида, таьлимда таърифлар, ифодаланган саналар, шартли белгилар, математик ва кимёвий аломатлар, хорижий атамалардан фойдаланиш механик эсда олиб колиш жараёни оркали амалга оширилади. Шунинг учун бу холатни эсда олиб КОЛИШ ва эсга тушириш курсатмаларидан (установкаларидан) келиб чиккан холда талкин килиш адолат тантанаси деб ТУШУНИШ керак.

Мажмуи инсон билиШ фаолиятининг таркибий кисми эканлигини ТУшунтириш окилона ёндаШИШ намунаси бУлиб хисобланади. Бу омил жакон психологлари тажрибасида куп марта тадкик килинган ва тупланган материаллар уз долзарблигини кали кам йУкотгани йУк, бунга республикамизда йимлган натижалар яккој! мисолдир.

Эсда олиб КолИШ жараёни деганда, сезги, идрок, тафаккур ва ички кечинмаларни хотирада сак..ланиш хусусияти тушунилади. Кундалик хаётимизда китоб, журнал, газета Укиганимизда, материални эсда олиб колиш учун шу материалларнинг маъносига тушуниб олишга каракат киламиз. Жамики нарса инсонга етарли даражада тушунарли бУлмаса, у такдирда уларни эсда олиб колиш жараёни жуда кийин кечади. Урганилаётган материалнинг мазмуни ва маъносига тушуниб олиш учует одам уни ТцЛИЛ килишга, умумлаштиришга харакат килади. А. А. Смирнов таъкидлаганидек, материални тушуниб олиш худди шу жараёнга яКК0л мисолдир. Муаллифнинг шахсий фикрига караганда Узлаштирилаётган материалларни эсда олиб колиш кийинлиги уларни ТУШУНа олмасликдир. Тушуниб олишнинг эсда олиб Колишдам ахамияти худди шу билан тавсифланади.

Жалон психология Фани тУплаган маьлумотларга караганда узлаштирилаётган материални механик тарзда эгаллашга нисбатан унинг МаъН0СЈ4НИ тушуниб Узлаштириш бир неча марта махсулдордир.

Эсда олиб Колиш жараёнида Узлаштирилаётган материалнинг маънога эга булишлиги ёки бУлмаслиги мухимдир. Ассоциатив психоломя мактабининг вакили, таниюли психолог_Г-Эббингауз жалон психологиясида биринчи бУлиб, .јВ85_ђилда олий рухий жараён булган хотирани (1888 Йилда интеллектни) илмиЙ тажриба методи негизида текширди ва кенг кУламда турмушга татбик этди. У хотира жараёнини тажрибада ТИШИРИШНИНГ асосий йУналишини ишлаб чикди. Хотирани «соф» кУринишда Урганишга каракат килиб, маъно касб этмайдиган бУгинлардан фойдаланади. Унинг бу тадкикоти кишининг мантикий ХОП4РасиНИ эмас, балки механик хотирасига нисбатан Оштанишга хос тугри йУналишдир.

Г. Эббингаузнинг бу тадкикоти психологияда интроспектив (Уз узини кузатиш ёки ички кузатиш) методга карама-карши 1$йилган илмий тажрибавий метод ютум сифатида илмий-амалий акамиятгаэгадир. У хотира жараёнини текширишда уз олдига_Д8 та маъно англатмайдиган бУмнлардан тузилган материални эсда олиб колишни максад килиб Ойган. Бу материални Узлаштириш Уртача 55 марта такрорлашни талаб килади. Эсда олиб колиш учун 38—40 суздан, l l та бор.лик бУлмаган сУзлардан фойдаланган. Бу материални Узлаштириш 6—7 маротаба такрорлашни талаб этган, умумий хисоб эса 9:1 нисбатга тугри келганј

Д. Лайон хам худди шу муаммо билан шурулланган (1914 йили). унинг тажрибаларида 200 та мазмунга эга бУлмаган, маъно касб этмайдиган сУзлар 98 дакикадан кейин эсда олиб колинган. Прозаик (СОдда тил билан ёзилган, бадиий бУёкка бУялган) матндан олинган

200 та суз 24 дакикадан сунг, шеърий услубда ёзилган матндан олинган 200 та суз 10 дакикадан кейин эсда олиб колинган. Бу ерда хам маълум маъно касб этувчи материални эсда олиб Колиш маъносиз материални эсда олиб КОЛИШГа нисбатан 9:1 косил килади. Эсда олиб Колишнинг мустахкамлиги Узлаштирилаётган материални маънога эга ёки эга эмаслигига борликдир.

Г. Эббингауз унугишнинг вактга борликлигини тажриба оркали аниклаган. ТУпланган натижаларнинг кУрсатишича, материал ёд олингандан сунг унугиш суръати тез, кейинчалик у бирмунча секинлашади. Бу конуният маъносиз айрим бУмнларни унугиш устида олиб борган ишларида тасдикланган. Тажрибаларнинг кУрсатишича, Урганилган нарсалар бир соатдан кейин унугилади. Материални Узлаштириш жараёни мобайнида, хотирлаш натижасида унугиш секинлашиб боради. Муваккат асаб борланишлари сусайиши натижасида качонлардир содир бУлган нарса ва ходисаларнинг узаро алокалари хотирада аста-секин йУколиб боради. Вактнинг утишиЉйлан бирмунча унугилиб борилаётган ёки унутилиб кетилаётган вакти ботаНИШЈ№РНИ, яНти ассоциацияларни кайтадан тињчаш жараёни куч-ыувват, хатги-харакатларни талаб килади.


Г. Эббингауз издошлари ва шогирдлари томонидан утказилган жуда тадкикотларнинг  суръати материалнинг мд№цоли ёки маъносизлигищ, унинг канчалик англашилганлигига борликдир. Материал канчалик мазмундор, англашилган, тушуниб олинган бУлса, у холда унутиш хам шунчалик секин кечади. Лекин маъноли материалга нисбатан хам унугиш аввал тез суръатда, кейинчалик эса бу секинлашади. Бирон бир материални Узлаштириш ёки эсда олиб Колиш — инсоннинг эмиёжлари, кизикиши, фаолиятнинг максади билан 60гЛИК бУлса, бу материал секин унутиладщ

Унугишнинг тезлиги эсда олиб колинган материалнинг мустахкамлигига тескари пропорционал хусусият касб этади. Демак, эсда олиб КОЛишнинг мустахкамлиги Узлаштирилаётган материалнинг маънога эга ёки эга эмаслигига борлиюликдан ташкари, яна бир нечта омиллар уз таъсирини кУрсатади (КИЗИКИШ, ХОХИШ, шахсий ахамиятга эга экаНЛИГИ) ва унинг фаолият мазмунига айланишига хам борлик. Шунингдек, улар кишининг шахсий, ЯККЦОЛ хусусиятларига хам бевосита алокадор.

Юкоридаги фикр ва мулоказаларнинг исботи учун Г. Эббингаузнинг хаётий тажрибасидаги мисолни келтириб утамиз. У Дон Жуан Байроннинг туртлигини 24 соатда узлаштириб олади. Бу тУртлик Г. Эббингауз учун ШаХСИЙ ахамият касб этган, шу билан бирга, унинг кизикиш истакларига мос туштан. Бунда Узлаштириш жараёни югйидагича кетади: иккинчи марта такрорлаш 50 фоиз вактни тежаган, кейин вакт утиши билан бу тУртликни такрорлаш 34 фоиз вактни ташкил килган. Орадан 22 йил Утгандан сунг хам бу туртлик ханузгача унинг куз Унгидан кетмаган. Худди шу разалнинг бошка бир туртлигини ёд олишга каракат килиб курилганда, бунинг учун бирмунча куп вакт талаб килган хамда 7 фоиз вакт кетгач, бу разалнинг Колган кисмлари ёд олинмаган. Демак, бундан шундай хулосага келишимиз мумкинки, одам учун капа хаётий ахамиятга эга бУлган нарсаларнинг купчилик кисми мутлако эсдан чикиб кетмайди.

1926 йили П. Вильямсон бир бУринли су%злар асосида тузилган материалдан фойдаланиб, А Дитце ва Г. Джонс (1931 йили) каср усулидам матндан 0ЛИнган материални бир марта укиб чикилгандан сунг, ОЛИНТЋН материалларга кура, унутиш жараёни Эббингаузнинг маъносиз бУмнлар ёрдамида тузилган материаллар асосида Угказилган тажрибасидан фаркли равишда, куйидагича натижа берган: Эббингауз тажрибиарида бир соат ичида 35 фоизга кескин пасайган бУлса, Датце Джонсларнинг тажрибаларида унугиш 72 фоизга, П. Вильямсонникида эса унутиш 75 фоизга пастлашган холда эгри чизик кОСИЛ килади.

Собик шуро психологлари тадкикотларининг натижалари маънога эга бУлган материалларни Узлаштиришда эсда олиб колиш учун турли хил йУналиш, кУрсатма бериш мухим акамият касб этади, деган фикрни тасдиклайди. А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн, П. А. Рибников ва бошкалар болаларнинг хотира фаолиятини Урганганлар, шунингдек, улар укиш фаолиятига асосланган холда мактаб укувчиларида текшириш ишларини олиб борганлар.

П. И. Зинченко, М. Н. Шардаков, А. И. Липкиналарнинг тадкикот ишларининг аксарияти шунга бантшланган бУлиб, турли материа.лни эсда олиб колишда тушунишнинг ахамияти мухимлигини тасдиклашга интилган. Бу материални эсда олиб колишга тугри Оналиш берилишининг натижасида материал мазмунини тушуниб олган хамда эсда олиб колиш тешмги, анимиги, мустахкамлиги ва туликлиги таъминланади.

А. А. таъкидлашича, шу давргача кеч ким, кеч бир илмий адабиётларда болаларга ва куйи синф Укувчиларига ахамиятли булган материални механик тарзда олиб колишлари кУрсатилмаган.

Немис психологи Вильям Штерн (1871—1938) фикрича, болаларда хам, катта ёшдаги одамларда хам маъносига тушуниб Узлаштиришга нисбатан механик эгаллаш кам махсулотдир. Бу мулохаза хакикатан хам тугри бУлиб, у Меймон фикрига кура, ёш УЛј:аЙИШИ билан маъносиз материални эсда олиб колиш камайиб боради ва кам самара беради, лекин маънога эга бУлган билимларни эсда олиб Колиш эса сезиларли даражада ривожланиб боради. Шунга ухшаш омиллар бошка психологлар томонидан хам тУпланган бУлиб, бу хакда бой материаллар умумий психология хрестоматияларида уз ифодасини топган.

А. А. Смирнов маъно англатмайдиган бУринлардан ва маъно касб этувчи сУзлардан тузилган материал асосида ТеКШИриШ Угказган. Капа ва кичиК ёшдагиларда ИХТИёРИЙ ва ихтиёрсиз эсда олиб кОЛИШНИ алохида текшириш, хар иккала ёш даврида мазмундор ва мазмунсиз материални эсда олиб к0лишнинг муносабатини текшириш максад килиб Ойилган.

Маъно касб этган материални эсда олиб колиш ёш болага нисбатан катгаларда устунлиги , лекин маъносиз материални эсда олиб колиш кичик ёшдаги болаларга караганда кам самара бермаслиги аникланган. Маъносиз бУмнлар нафакат кичик ёшдаги болаларда, балки капа ёшдагиларда хам яхши Узлаштирилади.

Х Н. Леонтьев Тщ(КИКОТ ишларида капа ёшдагиларнинг маъносиз буринлардан тузилган материални яхши, пухта эсда саклаб колишлиги таъкидланган, Капа ёшдагилар маъносиз бУмнларни кандайдир мазмун билан тез ва осон борлай оладилар. Шунинг учун уларда 60лаларга нисбатан хам кучлирок маъно касб этади, шунингдек, маъно англатмайдиган материални Узлаштириш жараёни тез кучади, махсулдоррок бУлади. Маъносиз материаллар эгаллаш учун ирода кучи, иродавий сифатлар мухим ахамиятга эгадир.

Эсда олиб колишга кеч кандай йУналиш берилмай материални яхши олиб Колиниши кишининг жадал фаолияти билан борликдир. Фаол фаолият одамларнинг хотира йУналиши урнини босиб, эсда олиб колиш учун берилган йУналишлар ва уларнинг функцияларини бажара олади. Ихтиёрсиз эсда олиб колиш фаол, иродавий куч сарфлаги хисобига амалга ОикщИ. А. А. Смирнов маъноли материални эсда олиб колишнинг болалар учун еНГИЛ кучиши уларнинг ёш хусусиятларм бортик нарса эмаслигини таъкидлаб Вади. Чуни болалар хали тушуниб олмаган материшжи гУё маъноси яшириниб ётгандек кабул киладилар. Матн маъносининг номаыумлиги унга нисбатан кизикиш, билишга интилиш, мазмунини излашга талабчанлик уйротади. Одатда, маъносиз сУзларни лаборатория шароитига караганда кундалик турмушда пухтарок эслаб К0ЛИНИИ. Масалан, рУзгор ёки борча учун сотиб олиниши зарур булган нарсалар ва бошкалар. Узлаштирилаётган материал фаол фаолият мазмунига, предметига айланганда


мустахкам эсда олиб колинади, махсулдорлиги бирмунча юкори бУлади. Улар куп нарстпарни механик эсда олиб коладилар, муайян маънога эга булган материал мазмунини, мохиятини дамма вакт хам тушуниб олавермайдилар. Болалар уз сУзлари билан тамил килишларига эса уларда суз бойлиги етишмайди. Бир фикрни иккинчиси билан изчил боглай олмайдилар. Кичик мактаб ёшидаги болалар бУлса материални тущуниб олишлари кийин бУлгандагина уларни, маъносини тушунган холда ёд оладилар. Шунинг учун навбатдаги материални узлаштираётганда хам худди шу йУсинда ёд олиш улар учун муваффакиятлирок кучади. Шундай КИЛИб, олиб коладилар, бунинг хисобланади.

Катор психолог олимларнинг мулохазаларига биноан: 1) материШгНИ эсда олиб колиш даражаси шахснинг хусусиятига эга эмас, балки унинг яккакол хусусиятларига борликдир; 2) механик эсда олиб Колишнинг одат тусига кириб колиши хам ёш даврларнинг хусусияти эмасдир; З) чет эл психологи Г. Уиппл (1919 йилда) ушбу масалани тадкик килишига кура, сузма-суз эсда олиб колиш механик эсда олиб КоЛИШНИНГ бирон-бир кУринишидир.

Тажриба вактида узлаштирилаётган материални «уз сузи» билан баён килиб беришлари сУралганда, натижа кУнгилдагидек бУлмаган, бунга асосий сабаб суз кашшоклигидир. Чунки Узлаштирилган материал мантикий изчил эмас, балки сузма-суз Узлаштирилади. СУзларнинг бирин-кетин изчилликда баён килинищи бир 03 бУлса-да, материалнинг аслиятига якинлашади.

Материал ва хабарларни сузма-суз олиб Колиш имкониятининг сабаблари чуйидагилардан иборат:

а) материалнинг таъсирчанлик даражаси;

б) шахснинг Узлаштиришга муносабати;

в) Узлаштирувчининг имконияти ва кобилияти.

Агар Узлаштирилаётган материал таъсир кучини кУрсатишда ёш даврларининг хусусиятлари, субъектнинг узига хослиги, бетакрорлиги хисобга олиниб, уларни эгаллашга нисбатан тугри кУрсатма бе: рилса, у холда унинг таъсирчанлиги ортади. Материални Узлаштиришга нисбатан муносабатда капа ёшдаги одамлар учун материални маъносига тушуниб эсда олиб колиШНИНГ ахамияти, болалар ва мактаб Укувчиларида эса тасаввур образлари ва образли хотира мухим ахамият касб этади. Болаларда Узлаштирилаётган материалнинг аниклиги, узига хослиги, бетакрорлиги, аксарият хусусиятларига эга эканЛИГИ каби сифатларнинг ахамияти мухимдир.

Инсоннинг уз устида мустакил ишлаши, уз-узини такомиллаштириш, уз-узини бошкариш имконияти, узлуксиз машк КИЛИШИ, зарур куникма ва малакаларни эгаллаши, ички имкониятлардан унугшш фойдаланиши эсда олиб колиш самарадорлигини оширишга хизмат килади.

б. Эсга тушириш

Эсга туширишга хотира жараёни сифатида таъриф берилганда, уни нг таъсири натижасида узок муддатли хотира тизимида аввал мустахкамланган турли хусусиятли материаллар ва таассуротларни оператив (тезкор) хотира жабкасига КУЧИРИШНИНГ фаоллашуви назарда тугилади. Олдин Узлаштирилган материалларни хотирада кайта тикланиши, яъни хотирада тУпланиб (йигилиб) колган изларнинг фаоллашув жараёни мураккаб ёки еНГИЛ кечишининг даражаларига би оан тавсифЛанИШИ мумкин: а) бизни 10'ршаб турган нарса ва хо саларни кеч иккиланмасдан «автоматик» тарзда ПНИШ; б) карийб илиш даражасида булган нарса ва ходисаларни кийинчилик ва азоб билан ЭСЈ№Ш кабилар. Ана шу талкиндан келиб чиккан холда эсга тушириш жараёнининг ички тузилишига биноан бир нечта турларга ажратиш максадга мувофик: таниш — бевосита шахс ёки нарсани эсга ТУШИРИШ (ихтиёрий ва ихтиёрсиз тарзда) ва ЭСЈПШ (хотира ихтиёрий ёки ихтиёрсиз холатда). Бу аснода инсоннинг турмуш тарихи (хаётий солномаси), унинг умр давомидаги (онтогенетик) хотираси ва уни эслаш шахс учун алохида ахамият касб этади.

Таниш — бу когнитив нуктаи назаридан теварак-атрофдаги нарса ва ходисаларни иусон томонидан_каитдмдрещлцщиш шароитида эсга туширишдан иборат хотира жараёни. ТаниШ муайян шахснинг хаёти ва фаолиятида катта ахамиятга эга. Бу жугира жараёнининг шарофати туфайли биз орган, ЭШИТГаН нарсалар, ходисалар, вокеликлар ва инсонлар билан кайта дуч келганимизда уларни янгидан, бошдан идрок килмаймиз, балки уларни кайсидир аломатлари, кУриниши, хусусиятлари ва бошкаларга асосланиб таниймиз. Худди шу боис, теваракатрофдаги объектларни (субъектларни) идрок килиш тажрибаси билан узвий 60FJMk таниш жараёни атроф-мухитдаги вокелик (реалия) бУйича тугри мулжал (ориентир) олишга имкон яратади. Таниш узининг аниклиги, кулами, ёркинлиги хусусиятлари ва даражаларига биноан кар хил кУринишларга эга. Психологияда таниш жараён сифатида хам ихтиёрсиз, хам ихтиёрий тарзда намоён бУлиши мумкин. Тадкикот натижаларига кура, ПНИШ тулик, ёркин, аник амалга ошган бУлса, у холда бир дакикали ихтиёрсиз аклий каракат тарзида кечади ёки юзага келади. Бу жараёнда леч кандай жисмоний, асабий, амий зурикишсиз, узимиз пайкамаган холда аввал идрок килган жисмлар ёки субъектларни тез таниймиз. Чунки, инсоннинг (baBF€vлодда тажрибаси, хаётий тажрибаси, фаолияти билан ихтиёрсиз таниш жараёнининг тури (Ушилишиб кетади. Мабодо таНИШ жараёни Узининг кулами билан нотУлик бУлса, у албатта ноаник хусусият касб этади. Агарда кайсидир 0ДТлНИ курганда «гаНИШЛИК хисси» уйгонса, лекин уни олдин (аввалдан) билган кишимизга Ухшашлиги бУйича шубхаланишимиз мумкин. Шундай рухий холатлар хам учрайдики, унда биз бирор инсонни танисак-да, бирок кай тарзда, кандай вазиятда уни учратганимизни хотирлай олмаймиз. Бундай холдаги нотулик ёки етарли даражада тулик бУлмаган таниш жараёни узига хос мураккаб ихтиёрийлик хусусиятларини касб этади. Объектни (субъектни) идрок килишга асосланган холда уни аник таниш учун биз турли вазиятларни эслашга харакат киламиз. Бундай рукий холатлар таниш жараёнини эсга туширишга кУчгандай тасаввур уйготади.

Эста  жараёни танишдан фаркли Уларок мУлжалланган объектни (субъектни) кайтадан идрок килмасдан эслаш оркали бевосита тарзда амалга оширилади. Фав№юддаги дакикаларда рУёбга чикарилаётган фаолиятнинг мазмуни эсга туширишни акс этгирса-да, лекин ушбу фаолият махсус тарзда уни эсга туширишга йУналмаган бУлади. Бундай кУринишдаги эсга тУШИриш ихтиёрсиз дейилса-да, аммо у бирон-бир ташки ёки ички турткисиз, узидан узи юзага келмайди. Ихтиёрсиз эсга туширишнинг турткиси — бу предметни (субъектни) идрок килиш, тасаввур образларини яратиш, фикрларни турилиш жараёни хисобланиб, уларни муайян ташки таъсирлар (омиллар) келтириб чикаради.

Тасодифий холатларда объектларни (субъектларни) идрок килиш юзага келтирган ихтиёрсиз эсга тушириш бетартиб (хаотик) бУлмасдан, балки муайян нарсаларга йУналиш хусусиятига эгадир. Фикр ва образларни эсга туширишнинг мазмуни ва йУналишини аввалги тажрибалардан тУпланган билимлар, ассоциациялар белгилайди. Гохо инсон томонидан эсга тушириш турткилари сезилмаслиги сабабли ушбу жараён Узидан узи вужудга келгандай туюлади.

Ихтиёрсиз эста тушириш йУналган, ташкиллашган бУлиши учун объектларни (субъектларни) идрок килишни тасодифий туртки эмас, балки мазкур дакикаларда шахс томонидан амалга оширилаётган муайян фаолият мазмуни келтириб чикаради. Масалан, укилган китобнинг мазмуни таъсирида кишида унинг тажрибиарини икгиёрсиз эста туширишни йУналганлиги ва ташкиллаштирилганлиги ортади. Мазкур мулохазалардан келиб ЧИК1фН колда ихтиёрсиз эсга туширишни ихтиёрсиз эсда олиб КОЛИш жараёни сифатида бошкариш максадга мувофик. Агарда олий мактаб Укитувчиси маърузани мантикли, маъноли, тартибли, тизимли амалга оширса, машгулотларда талабаларда олдинги тажриба максулларини туви ортади. Одатда, инсон уз олдига Ойган максаддан келиб чикадиган ихтиёрий эсга туширишни репродуктив топширик ёки муаммо юзага келтиради. Мабодо Узлаштирилган материаллар хотирада пухла мустахкамланган бУлса, у холда уларни эсга тушириш енгил кечади. Баъзан материиларни хар кандай вазиятда, турли ёшдаги инсонлар томонидан ЭСЈИШ ИМк0НИ вужудга келмаса, у такдирда кийинчиликни осон, енгил енгиш максадида фаол кидирув фаолиятини амалга ОШИриш зарур. Бундай йУсиндаги эсга тушириш эслаш жараёни деб аталади.

Эслаш ихтиёрий эсда олиб колишга Ухшаб мураккаб аклий харакат хусусиятига эга бУлиши мумкин. Касб-коридан катьи назар, хар кандай шахс объект ва субъектларни окилона эслаш куникмасини эгаллашга интилиши (одатланиши) лозим. Маьлумки, инсоннинг уз билимларидан фойдаланишнинг тайёргарлик даражаси ва махсулдорлиги унта бевосита боглиКДИР. Тажрибаларнинг курсатишига караганда, пухта, мустахкам эсда олиб колиш жараёни муваффакиятли эсга туширишни таъминлайди.

Шуни таъкидлаш жоизки, эслашнинг муваффакияти куп жихатдан репродуктив ТОПШИРИкнинг мазмуни нечо€лик аник, ёркин, аникланган бУлишига ботик. Мабодо эслаш жараёнида кийинчиликлар вужудга келса, у такдирда репродуктив топширик моХиятгџщн келиб чиккан холда фикрлаш, ХОТИРЈЮШ кенг кУламдаги билимлардан торрок тизимли билимлар сари ЙУна-ЛТИРИЛИИји жоиз. Бунинг учун дас- таввал нимани эсга тушириш аниклангандан кейин ассоциацияларни фаоллаштириш максадида СОЈШШТИРИШ, киёслаш, фармаш, ухшатиш, аклий операцияларидан фойдаланиш маЪЮ'Ј1. Эслаш хотиранинг эста тушириш жараёни сингари танлаш ёки саралаш хусусиятига эга. Инсон нуткида аник мужассамлашган ва англанилган репродуктив топширик (вазифа, масала, муаммо) ЭСЈКШЈНИНГ кейинги амий харакатга йУналтирилганлиги туфайли хогира максулининг энг мухимини ажратиб ёки танлаб олишга ёрдам беради.

Эслашнинг муваффакияти куп жихатдан уни амалга оширишда аклий усул ва воситаларидан кандай фойдаланишига боншк. Хотиранинг мухим воситалари каторига: материалларни (кУлами ва хажмига биноан) эслаШНИНГ режасини тузиш; объект ва субъект мохияти хамда хусусиятига мутаносиб образларни (тимсолларни) куз унгига келтириш; билвосита ассоциацияларни пайдо КИЛУВЧИ максадга йУналтирилган ички ва ташки туртки (мотив)ларни ОзгаТИШ ва бошкариш.

Эслашнинг муваффакиятли КеЧИПји куп жихатдан репродуктив топширикни бажаришнинг канчалик асосланганлигига жиддий боглик. Муаммонинг асосланганлиги уни шахс томонидан англаш сари етањлайди. ЭСЈјаШ жараёни Утмиш таассуротларини оддий тарзда эсга туширишгина эмас, балки у олдинги билимларининг янгилари билан алокага киришуви, янгича тартибга келтирилиши, чуоррок англаниш даражасига усиб утиши хамдир.

Шуни таъкидлаш лозимки, шахсда эслаш жараёнида ишонч киссининг УЙГOНИШИ эсга туширишга капа таъсир этади.

Хотирот (эсдаликлар шахсий мажмуаси) бу шахснинг угмишдаги образлар вокеликлар ва таассуротларининг фазовийлашуви хамда вакт (давр) жихатидан аник ифодаланилишига асосланиб эсга туширишдир. Хотирлашда нафакат угмиш объектлари ва субъектлари эста туширилади, балки улар муайян вакг ва фазо жихатидан мувофиџаштирилади, яъни уларни качон, каерда, кандай Шарошда кечганлиги эсга туширилади. Бу махсулларнинг натижасида улар турмушнинг муайян даври билан борланади хамда уларнинг даврий иЧИШИ инсонлар томонидан англаб етилади.

Хар бир инсоннинг шахсий турмуш тарихи у яшаётган жамиятнинг ижгимоий вокеликлари билан чамбарчас 60FJIP1k. Борликнинг, ижтимоий хаётнинг ходисалари, холатлари, вокеликлари, хам объектив, хам субъектив хусусиятлари, кечинмалари шахснинг муайян эсдалииари маълум вакт (давр, муддат) билан чекланганлик ва кургпаб ОЛИНтНЛИКНИНГ ТоНЧ негизи сифатида хизмат килади. Жумладан, инсон бирор нарса, сана ва вокеликни эслаганида, у мазкур ходиса мустакиллик байрами арафасида, яъни ХХ асрнинг охирги ун йиллигида содир ЭТИЛГмЛИГИНИ таъкидлайди. Шунингдек, хотирот (эсдалик) мураккаб аклий фаолият, жараён билан алокада бУлиб, эсга тушириш вокеликларни, уларнинг кетма-кетлигини, узаро сабабий борЛИУЏШГИНИ аНГЈЖШ (тушуниш)нинг зарурати хисобланади. Шунинг учун инсон эсдалик (хотирот)ларининг мазмуни, мохияти, маъноси узгармай колиши асло мумкин эмас. Чунки, XOTPfPOT котиб колган когнитив таркиб эмас, балки динамик хусусиятли хотира жараёни. Шахс йУналишининг эволюцион (табиий равишда, аста-секин узгариб борувчанлиги) тамойилга асосланганлиги туфайли у кайта фикр юритишга, маънони фикран кайта юришга мойил.

Шахснинг хотироти (эсдаликлари) унинг шахсий хаёти, саргузаштлари билан алокадорлиги сабабли доимо улар билан бир каторда рангбаранг эмоционал холатлар, мураккаб ички кечинмалар хамохангли, гида кечади.

7. Унугиш ва эсда саклаш

Унутиш хотира жараёни сифатида таърифга эга бУлиб, узини вужудга келиш хусусиятига боншк тарзда уга чуюр ва таки куринишларга эга. Худди шу боис, унугилган образларнинг ёки фикрларнинг фаоллашуви у ёки бу даражада кийинчиликларга учраши, капо амалга ошмайдиган вокеликка айланиши мумкин. Шахснинг фаолиятида хотирада тУпланган материаллар (турлича бУлишидан катьи назар) амалиётда камрок Олланилса, фойдаланилса (ортикча юк хусусиятини касб этса), унугиш тобора чучрлашиб боради, бунинг натижасида фаол хаётий максадга ЭРИШИШ йУлидаги ахамияти пасаяди. Аммо кайсидир материални эслаш ЧОП•ща кийинчилик, сунъий тусик юзага келса, уни мутлако йУкка чикариш керак эмас, чунки бу ходиса уни батамом шахс хотирасидан чикиб сТИШИНИ билдирмайди. Одатда, материаллар (объектлар, субъектлар)нинг аник, яккол, мавжуд томонларининг шакли унутилади, бундан ташкари, унинг ,WkM суриши, баркарор ахамиятли мазмуни эса унга Ухшаш (муганосиб) билимлар ва хулк-атвор харакатлари шатий бирлињлари билан ОШИлиб кетади, окибат натижада хулк-атворнинг мазкур И.ТК-ЛЛарИДа таассуротлар интеграл (умумлашма, ЙИМК) тарзда эсга тушиши мумкин. ИЛ. Павловнинг далиллашича, суниб бораётган рефлекслар Узларини тиклашлари учун дастлабки пайдо бУлиш даврига караганда такрорлаш микдорини камрок талаб этади. Бундан ташкари, суниб бораётган рефлекслар муайян шароит ёки вазиятда тормозланиш, тУхталишга учраши мумкин. Бу вокелик аллакачон унугилган деб тасаввур килинган таассуротларнинг фав№одда айрим ОМИЛЈЮРНи эсга тушириш холати билан изохланади. Масалан, ОМР бетоб холда ётган одам качонлардир Урганган шеърини тасодифан ёддан айтади, валоланки, ундан узок йиллар фойдаланмагани учун уни батамом унугган деб Уйлаш мумкин.

Хотира жараёни кисобланмиш унутиш бу узига хос, ранг-баранг, изохталаб рухий когнитив ходиса.

Шахс фаолиятига сингиб кетган маклумотлар (объектлар, субъектлар) унинг учун муайян ахамият касб этганлиги туфайли булар мутлако унутиб юборилмайди, инсон фаолиятига сингиб кетган материаллар унинг эктиёжлари бидан бевосита алокага киришганлиги сабабли унутиш билан КураШИШ жараёнининг ишончли воситаси хисобланади. Бунинг ёркин ифодаси эсда саклашнинг мулим омили ёки усули — бу такрорлаш амий каракатидир.

Салбий индукция ходисаси каракати билан уйгунлашув бекарор, шунингдек, муваккат (вактинча) унугиш жараёнини келтириб чикаради. Олий таълим жараёнида Узлаштиришда нотаниш, бегона (ёт) фатувчилар янги муваккат (вактинча) ботанишлар вужудга келишига тУскинлик килади, бунинг окибатида эсда олиб колИШНИНГ самарадорлиги (малсулдорлиги) пасаяди. Олдинги (Утмишдаги) баркарорлашган ботанишлар (алокалар) изларини йУкотишга йУналган тусиклар сузсиз унугиш жараёнини келтириб чикаради. Модомики, шундай экан, унугиш нерв фаолиятининг проактив ва ретроактив тормозланиши (тухталиши) билан алокада бУлишига шубка йУк. Мат,лумотларга караганда, олдинги ёки кейинги фаолият хозирги фаолиятнинг мазмунига ухшаш ёки ундан мураккаброк бУлса, албатта тормозланиш (тУхталиш) холати вужудга келади.

Юкоридаги психологик ва физиологик омилларга асосланган холда мана бундай хулосага келиш мумкин: биринчидан, бир мавзудан бошка бир мавзуга утиш чорида бир оз тухталиш кИЛИШ туфайли асабий таранглашув, жиддийлик, амий зУрикиш камаяди; иккинчидан, аудиториядан ташкари магшулотларда мустакил билим олишда турдош, жинсдош Ухшаш фанлар юзасидан эмас, балки узаро бир-бири билан кескин тафовутланувчи сохалар бУйича тайёргарлик ишларини йУлга фиш даркор.

Маълумотларга караганда, проактив ва ретроактив тормозланиш бир фаолият доирасида хам юзага келиши мумкин, чунончи, муайян Кув материалини Урганиш (танишиш), техник чизмалар устида ишлаш, лойихаларни тамил Килиш каби жараёнлардир. Маьлумки, материалнинг Уртасини эсда олиб колиш учун боши ёки охирини Влаштиришдан кийинрок, мураккаброк кечади. Материал кажмининг куплиги, катталиги, шунингдек, унинг Уртасини эсда олиб колишга проактив ва ретроактив тормозланиш салбий таъсир кУрсатади. Худди шу боис, материал Уртасини эсда олиб Колиш учун уни бир неча марта такрорлашга тугри келади. Шунинг учун бир текис, аста-секин суръатга амал ёки риоя килиш юкори самара беради, диккатни мавзуга ёки фаолият объектига пухта туплаш (марказлаштириш, концентрация), иродавий актни унга йУналтириш натижасида Озровчилар, турткилар миша мустахкамланади.

Муваккат, вактинча унутиш жараёни мия пусти южайралари зурикиши, таранглашуви окибатида хамда ташки, иккинчи даражшш торМоЗ_ГюНИШ таъсирида вужудга келиши кузатилади. Бу вокелик тана аъзолари , асаб фаолияти тизими толиккан холатида эсда олиб колишни кескин пасаЙИШИ билан изокланади. Асаб тизими, кужайраларнинг меъёрида ишлашини Тик-ланјшш оркали унутилган нарсалар, субъектлар тУррисидаги маълумотлар аста-секин эсга туша бошлайди.

Салбий индукция ва ташки тормозланиш томонидан келтириб чикарувчи вакт утиши билан унугиш жараёни реминисценция ходисаси билан алокага эга. Эсда олиб колишнинг дастлабки дакикаларига караганда муайян вакт Уггандан кейин эсга тушириш туларок акс этар хау-1. Капа хажмдаги материалларни эсда олиб Колиш кезида хам шунга Ухшаш рулий ходиса вужудга келади. Тажрибаларнинг кУрсатишича, реминисценция ходисаси вояга етганларга караганда болаларда купрок учрайди, киши кексайиш даврида сал-пал эслаш, эсга тушириш янада кучаяди. Инсоннинг барча фаолияти турларида (таълим, мехнат), муомаласида, хулк-атворида хисобга олиш жоиз.

Маьлумотлар (материаллар)ни эсга туширишдаги кийинчиликлар уларни эслашнинг уга кучли хоХиШИ тага КејМШИ туфайли намоён бУлади жамда фавкулодда тормозланишни чакиради. Вакт утиши билан инсонниг бошка нарсалар (объектлар, субъектлар) билан чалмши тормозланишни пасайтиради, натижада нимани ЭслаШ зарур бУлса, у дарров эсга туширади.

Худди шу боис, эсга ТУШИРИШ имкониятининг йУклиги, хатго бу борада таниш жараёни хам уз хусусиятлари билан тула унугишнинг кУрсаткичи бУлиб хисобланмайди. Энг асосийси, олий таытим тизимида муваккат (вактинча) унугиш билан сал-пал камда узок муддатли унутиш турларини фармаш жоиз, чунки унинг охиргисини такрорЛатн ёрдами билан баргараф килиниши мумкин. Баъзи лолларда талаба билимини бахолаш кезидаги англашилмовчиликнинг вужудга келиши муваккат (вактинча) унутиш шароити ва хусусиятини хисобга олмай, узок муддатли унугиш сифатида карор кабул килишнинг окибатидир.

Муваккат асаб тизими алокаларини узок муддат Сак-ТЮНИШИ уларнинг мустахкамлик, баркарорлик даражаси учун мухим ахамият касб этади. Муваккат алокалар камрок мустахкамланган бУлса, пухталик етишмаса, улар тезгина сунади ва аксинча. Шунинг учун хар кандай материални аввал бошдан пухта Узгартириб оЛиШ лозим, Агарда материал пуста мустахкамланса, шунча узокрок эсда сакланади Ва камрок унугилади. Шуни таъкидлаш жоизки, эгалланаётган материалга нисбатан шахсда мойиллик, кизикиш, мотивация мавжуд бУлса, уни узокрок эсда саклашга замин хозирлайди.

Унугиш жараёни вакт билан улчанади ва муайян суръат такозоси билан рУёбга чикади. Эббингаузнинг курсатишича, материални Узлаштиришнинг дастлабки дакикаларида унугиш жадал кечади, муайян вакт утгандан кейин унинг суръати пасаяди. Унугиш материалнинг мазмунига, янгилигига, тушунцшнинг омр ёки енгиллигига касбий ва ижтимоий ахамият касб этишига ботик. Худди шу сабабдан шахс томонидан англанилган материал аста-секин, паст суръатда унутилади. Шунга карамасдан, нисбатан инсон томонидан англанилган материал дастлаб тез суръатлар билан унутила бошлайди, кейинчалик эса унинг }сЧИШИ бир 03 пасаяди. Машк килиш, такрорлаш, баркарор КИЗИКИШНИ ШакллаНТЩ)ИШ мумкин кадар унутиш суръатини пасайтиради.

Эсда самашнинг шарт-шароитлари Хотира Уткирлиги, махсулдорлиги, самарадорлиги учун мухим ахамиятга эга. Унугиш вакт (замон) функциясигина бУлиб колмасдан, балки унда эсда олиб колиш, эсга тушириш сингари танловчанлик (саралащ) хусусияти мавжуд. Уз мохияти билан ппХСНИ}4Г эхтиёжларига кизикишларига, фаолият максадига ботик, мутаносиб, мухим ахамиятли материал, секин суръатда унутилади. Инсон учун хаётий, ижтимоий, касбий акамиятли бир катор вокеликлар материшшар, маьлумотлар асло унутилмайди. Одатда, шахснинг фаолиятда иштирок этиш даражасига караб материалнинг эсда сакланиши аникланади. Илмий тадкикотларда унутиш Узлаштирилган материалнинг хажмига бОНIИК эканлиги таъкидланади. Муайян вакт Утгандан кейин Ушташтирилган, Урганилган материални эсда саклаш фоизи унинг хажмига тескари пропорционал муносабатда бУлиши тасдиклангдн. Агарда бир хил шароиТда (вазиятда) берилган материаллар хам сифат, хам микдор жихатдан Ухшаш бУлса, у холда эсда олиб Колиш жараёнида уларни лисобга олиш Узлаштириш самарадорлигини оширади. Масалан, сухандон (диктор) бир бет стандарт матнни укиш учун икки дакика вакт сарфласа, худди шу хажмдаги материални укиш, укиш, тущунищ, англаб етищ учун талаба уч-турт баробар вакт ажратади. Бунда ШаХСНИНГ индивидуал хусусиятлари, хотира типлари, уочанлик кобилияти, ноёб хисобга олиш жоиз. Эсда саклаш жараёнида материалнинг хажми бирламчи эмаслиги, унта унинг сифати устувор ахамият касб ЭТиИ. Эсда саклашда яхлитлик, алохидалик мухим урин эгаллайди, чунки мазкур жараёнда матн (мавзу)даги асосий холатлар, конуниятлар, назариялар, киёсий таџиллар, ёркин ифодалар, жонли нутк махсуллари уз изини колдиради. Эсда саклашда кейинги урин баъзи бир фикрий бирликларга, хатто матн мазмунига ундан хам кучли эътибор берилади. Эсда сакЛтиНИНГ мухим хусусиятларидан бири — бу материални умумлашган даражаси билан бевосита богликлигидир. Жами умумийликдан мазмуний-назарий йУналишга ва ундан якка алохидаликка фикран утиш эсда саклашнинг окилона амий воситаси бУлиб хисобланади. Умумлашмаларни умумлаштириш, мавхум холатларни нинг фикрий харакатларига асосланган материаллар эсда саклашнинг энг кутай шарт-шароитлари саналади. Эсда саклашнинг шароитларига: а) маыумотларнинг амалиётга татбик этувчанлиги; б) окилона аџий усуллар ёрдами билан олдинги билимлар узлаштирилганлиги; в) уларни вакти-вакти билан чуујрлаштириб бориш; г) материалларни эйдетик образлар, тасаввурларга бойитиш киради.

Семинар матшулоти учун мавзулар

 1. Хотира какида умумий тушунча.

2. Хотиранинг нейрофизиологик асослари.

З. Хотиранинг физиологик асослари.

4. Хотира турларининг психологик тавсифи. 5. Эсда олиб колиш турлари хакида мушохадалар.

б. Эсга ТУШИРИШНР4Нг психологик мохияти.

7.   Хотира максулдорлигини ошириш йУл ва воситалари.

8.   Хотира патологияси ва уни тузатиш усуллари.

9.   Инсонда хотиранинг ривожланиши.

Реферат учун мавзулар

1.  Хотира тУтисида умумий тушунча.

2.  Хотиранинг моддий асослари ва механизмлари хакида муломзалар.

З. Хотира турлари мохияти ва уларнинг ривожланиши.

4.  Хотира жараёнларининг психологик тахлили ва талкини.

5.  Хотира сифатлари юзасидан мушокадалар.

6.  Хотира патологияси ва коррекцияси.

Адабиётлар

i. Аткинсон Р. Человеческая память в процесс обучения. —rvi., i980. 2. Зинченко П.И. Непроизвольное запоминание. —М., 1961.

3.                      ЛинДсей П., Норман Д. Переработка информации у человека.м, 1978.

4.                      Клацки Р. Память человека. —М., 1978.

5.                      Лурия А.Р. Маленькая книга о большой памяти. —М., 1968.

6.                      ЛяуДис ВЛ. Память в процессе развития. —М., 1966.

7.                      Хрестоматия по общей психологии.—М., 1979.

8.                      Еозиев Э.Е Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002.

ХИ БОБ. ТАФАККУР

1. Тафаккур психологияси предмети

Психология Фани нимадаН бакс этади, деган анъанавий савол мавжуддир, бирок лозирги даврда тафаккур психологиям предмети нима, деган савол тугилмоџа. Маыумки, психология Фани тафаккурни Урганадиган ягона фан эмас, чунки унинг айрим жихатларини логика, мантик, фалсафа, хатго кибернетика тадкик килмокда. Шунинг учун тафаккур психологияси предметини аниклаш жуда мухим масалалардан бирига айланиб колмокда.

Умумий психология дарслињларида тафаккурга берилган таъриф турлича бУлиб, иккита ёки учта мухим хусусияти таъкидлаб Угилади, холос. Жумладан, П. И. Ивановнинг дарслигида «тафаккур инсоннинг шундай амий фаолиятидирки, бу фаолият вокеликни энг аник (тури), ТУЛИК, чукур ва умумлаштириб акс эттиришга (билишга), инсоннинг тарин хам окилона амалий фаолият билан шутулланишига имкон беради», деб таърифланади. Ушбу таърифда тафаккурнинг тула, аник ва умумлаштирилган холда акс этгириши таъкидлаб угиладм, холос, лекин унинг характерли хусусиятлари бавосита суз ёрдами билан ифодаланиши муаллифнинг диккат марказидан четда колган.

М. В. Гамезо «тафаккур вОКиикнинг умумлашган холда ва суз хамда утмиш тажриба воситаларида акс  эканлиги баён килади. У тафаккурнинг умумлашган, суз воситасида ва воситали атроф-мухит ходисаларини акс эпира олишини таъкидлайди. Бизнингча, тафаккурга берилган ушбу таъриф унинг предметини тула очиб беришга курби етмайди, шунинг учун бошка манбаларга мурожаат килишга тугри келади.

А. В. Петровский тахрири остидаги дарсликда тафаккурга ушбу шаклда таъриф уз ифодасини топган: «Тафаккур — ижтимоий-сабабий, нугк билан чамбарчас 60FJIPtk мухим бир янгилик КИДИРИШ ва очишдан иборат психик жараёндир, бошкача килиб айтганда, тафаккур вокеликни анализ ва синтез КИЛИШДа уни бевосита ва умумлаштириб акс эггириш жараёнидир». Таърифдан кУриниб турибдики, тафаккур юкорида келтириб Утилган таърифлардан бир мунча кенгрок хусусиятларни очиб берищ учун хизмат килади, бирок унинг ждатлари тула камраб олинмаган.

В. В. Богословский тахриридаги дарсликда хам тафаккурга берилган таъриф унинг умумлашган ва билвосита акс этгириш хусусиятлари ёритилган, холос. Худди шунга ухшаш тафаккур хусусиятлари Ф. Н. Гоноболин, К. К. Платонов дарсликларида хам учрайди.

Бизнингча, тафаккур предметини белгилаш учун тУларок таъриф О. К. Тихомировнинг дарслигида берилган. Тафаккур предметига кирувчи таркибий кисмлар мана бундай ифодаланади: «Тафаккур бу уз махсулоти билан вокеликни умумлаштириб, бавосита акс эпирИШ}Ш характерлайдиган, умумлаштириш даражаси ва фойдаланадиган воситаларига хамда уша умумлашмалар янгилигига ботик равишда турларга ажратишдан иборат жараён, билиш фаолиятидир». О. К. Тихомиров мазкур таърифда тафаккурнинг аксарият жихатлари ва хусусиятларини таъкидлаб угган. Лекин тафаккур муаммосига янгича ёндашишларнинг лайдо бУЈШШИ таърифни янада такомиллаштиришни такозо килади.


Хозирги даврда тафаккурнинг предмети юзасидан психологияда турли-туман караш ва таърифлар мавжуддир. Уларни айримларига характеристика бериб утамиз. С. Л. Рубинштейн назариясига биноан, тафаккурни психологик жихатдан Урганишнинг асосий предмети жараён, фаолият тарикасида намоён бУлишдир. Муаллиф тафаккур операциялари, шаклларини шакллантиришда жараён, муаммоли вазиятни хал КИЛИШДа эса фикр юритиш фаолияти сифатида вужудга келишини чуюр тамил килиб беради. С. Л. Рубинштейн тафаккур тутрисидаги тяНИ ривожлантириб, уни субъект фаоллигининг пайдо бУлиши деб атади.

А. Н. Леонтьев тафаккур психологияси предмети юзасидан мулохаза юритиб, тафаккурни турли кУринишларга ажратади, фикр юритиш фаолияти эканлигини тан олади, лекин уни предметли-амалий фаолият деб номлайди. Шунинг билан бирга тафаккурнинг структураси, фикр юритиш МОТИВЩИЯСИ тУтисида назарий-методологик муаммоларни Уртага ташлайди.

П. Я. Гальперин фикрига кура, тафаккур — бу ориентирлаш-тадкикот фаолияти, ориентировка жараёнидир, яъни ориентировка жараёни, ориентировка фаолияти. Муаллиф психология Фани интеллектуал масалаларини ечишда субъектнинг тафаккурга ориентировка Килиш жараёнини Урганишдан иборат деб тушунтиради. П. Я. Гальперин тафаккурнинг бошка жахатларини узининг амий каракатларни боскичли шакллантириш назариясидан келиб чик«ан холда фитишга интилади.

А. В. Брушлинский тадкикотларида тафаккурнинг мухим Янгиликни кидириш ва очиш, гипотеза ва назарияларни башорат КИЛИШ, олдиндан пайкаш хусусиятлари алохида таъкидлаб утилади. Юкоридам муаллифлардан фаркли Уларок А. В. Брушлинский тафаккурнийг умумлаштириб, билвосита акс эттиришдан ташкари муким янгиликни из.лаш ва очиш, олдиндан башорат килиш хусусиятлари мавжудлигини далиллаб курсатади.

Тафаккур психологияси предмети юзасидан шуро психологлари томонидан билдирилган мулохазаларга якун ясаб, умумий таъриф беришнинг мавриди келди. Психологияда тафаккурга нисбатан берилган катор тушунчалар мавжуддир, жумладан, жараён, фикр юритиш фаолияти, башорат КИЛИШ, англашилган билимлар, акл мезони, фахмлилик ва бошкалар. Юритилган фикрларга суянган холда, тафаккурга Оидаги шартли таърифни бериш мумкин: Тафаккур атроф-мухитдаги вокеликни нутк ёрдами билан бавосита, умумлашган холда акс эпирувчи психик жараён, ижтимоий-сабабий ботанишларни англашга, янгилик ОЧИШГа ва башорат килишга йУналтирилган акулий фаолиятдир. Таърифда тафаккурнинг энг мухим хусусиятлари ва функцияси санаб угилган, яъни суз (фикр) билан, умумлаштириб, бавосита, ижтимоий-сабабийлик, янгилик очиш, башорат килиш, жараён, фаолият ва бошкалар. Бизнингча, берилган таърифдан келиб чиккан колда тафаккур предметини аниклашга харакат килинса максадга мувофик иш килинган бУлар эди. Тафаккур предметини белгилапл машаккати унинг мураккаб билиш жараёни эканлигини яна бир карра тасдиклаб турибди.

2. Тафаккур операцияси

2.1. Анализ ва синтез операциялари. Анализ шундай бир тафаккур операциясидирки, унинг ёрдами билан биз нарса ва ходисаларни фикран ёки амалий ва хусусиятларини тамил киламиз. Алломаларнинг аЙТИШИЧа, маймуннинг ёнрокни чакишининг узиёк бошлангич оддий аншшздир. Ууо,твчи ва талаба ёшлар турмушда ва дарс жараёнида анализ ёрдами билан кУпгина ишларни амалга оширадилар, топшириклар мисол ва масалаларни ечадилар. Демак, табиат ва жамиятдаги билим ва тажрибаларни инсон томонидан Узлаштириб олиш анализдан бошланар экан. Дарсда биз кимёвий бирикмаларни (N SO — водород, кислород ва олтингугуртга) парчалаймиз. Маърузаларда гапларни грамматик тамил Килиш асосида турли гап бУлањларига, морфема ва фонемаларга ажратилади. Агарда инсон олдига автомашина моторининг тузилишини билиш вазифаси Ойилса, у холда бу топширикни хал килиш учун у моторни айрим кисмларга ажратиб, хар бир кисмни уз навбатида алохида олиб текшириш лозим бУлади ва хоказо.

Маъруза ва дарс жараёнларида тафаккурнинг анализ килиш операцияси жуда мухим роль Уйнайди. Инсонга савод Ургатиш бола


нугкини анализ килишдан бошланади. сунг бу холат матнни гапларга, гапларни сузларга, сузларни уз навбатида бУмнларга, фонемаларга, уларни эса товушларга бУлиш сингари аклий фаолият билан астасекин алмаштирилади. Арифметика, алгебра, геометрия, тригонометрия, физика, ёинки Узбекистон тарихи, фалсафа, икгисод, политология, психология ва бошка фан асосларини Урганиш муаммоли топширикларни, масалаларни ечиш хам анализ килишдан бошланади.

Юкорида айтиб Утилган мотор ёки бошка кисмларнинг ролини чучр тушуниш учун ёлмз анализнинг узи кифоя килмайди. Чунки таркибий кисмларни бирлаштирилган холда бир-бирига таъсир килиб турган мотор ва машинани бутунлигича олиб текширгандагина унинг мотор ёки машини ЭктНЛИГИНИ англаш мумкин.

Синтез — шундай бир тафаккур операциясидирки, биз нарса ва ходисаларнинг анализда бУлинган, ажратилган айрим кисмларини, бУлакларини синтез ёрдами билан фикран ёки амалий равишда бирлаштириб, бутун холига келтирамиз. Синтез элементларнинг, нарса ва ходисаларнинг кисмлари ва бУлакларини бир бутун килиб оШИШдан иборат амий фаолият эканлиги таърифдан хам кУриниб турибди. Анализ амалий бУлгани каби синтез хам амалий характер касб этади. Масалан, мотор ёки двигателнинг кисмларини, деталларини йимштириб Урни-Урнига жойлаштирилганда, яъни синтез килинганда мотор ёки двигатель косил бУлади. Автомашинанинг кузовни, кабинасини, мотор ва локазо кисмлари синтез килинган махалдагина бир бутун автомашинани бунёд этиш мумкин. Турли психологик мавзуларни Урганиш оркали психология Фани турисида яхлит тушунча пайдо бУлади. Кимёвий элементни реакцияга киритиш йУли билан: гина исталган бирикма косил килиш имконияти тутилади. Рассомлар куз, кош, бурун ва кишининг бошка органларини муганосиб равишда чизИК оркали бир бутун инсон шаклини ЯСт_и, яратиш имкониятига эга бУладилар ва коказо.

Биринчи синф боласи уз харф халтасидаги кесилган харфлардан фойдаланиб бУжн, бУринлардан СУЗ, сУзлардан гап, гаплардан киска информация, ундан эса хикоя тузади. Талабалар Узбекистон тарихи фанидан халкимиз, даматчилигимиз, маданиятимиз, санъатимиз хамда бугунги кунимиз тУгрисида маълумот олади.

Иш-харакатларни яхлитлаш туфайли бир бутун моддий нарса косил бУлади, иш-харакатларда хам синтез операциясини Олласа бУлар экан. Тарихий кахрамонлар, булок саркардалар, арбоблар тУтисида хам худи шундаЙ фикр ва мулохазалар юритиш мумкин.

Халк орасида Афанди, Алдар куса, Рустамбек, Алпомиш, Зулкарнай, сув париси, аждархолар, жинлар, алвастилар, девлар, Семург, олтин балик ва бои.1Кф нарсалар, айрим тана органларини, хайвон ва инсон тузилишини, кис ва хаяжонларни, характер ва иродани бирлаштириб, ягона афсонавий образлар яратишга муваффак булинган.

Анализ ва синтез узаро бевосита муста,хкам борланган ягона жараённинг икки ТОМОНИДИР. Агар нарса ва ходисалар анализ Килинмаган бУлса, уни синтез килиб бУлмайди, хар кандай анализ предметларни, нарсаларни бир бутун холда билиш асосида амалга оширилиши лозим.

Талаба ва анализ ва синтез килишга Ургатишда фикрларни муайян объектларга йУналтириш асосий роль Уйнайди. Бунда улар, албатта, кандай ва кай йУсинда иш бажарилишлари кераклигини билиб 0ЛИШЛарИ зарур. Масалан, Усмирларни она тили дарсларида анализ ва синтез фаолиятига Ургатиш учун исталган жумлани, чунончи «Ит бУйнини бурмасдан галатирок букилди, оч кУзлари билан менга бир караш КИЛДИ-Да, думини кисиб узини Урмонга урди» гапини мустакил холда тамил этиш вазифасини ОЙИШ (агар синалувчилар бу вазифани бажаришга кийналсалар, экспериментаторнинг узи ёрдам бериши) мумкин. Улар предмет номини англатадиган сУзларни алохида кУчириб ёзишлари ва сузларнинг кандай СУРОККа жавоб бУлишини анимашлари, от ва суз туркумларига таъриф беришлари, шу суз туркумига хос белгиларни (предметни билдириб, ким ва нима сУроџарга жавоб бУлишини) алохида ифодалашлари керак.

Мазкур вазифани Укувчилардан бири кандай бажарганлигини куздан кечирайлик: «Гапда предметни билдирган сУзлар мавжуд. Масалан, ит, бУйнини, кУзлари, думини. Булар нима сУрорига жавоб бУлади. Ана шу сУрокларга жавоб бУлиб, предметларнинг номини билдирган сУзлар от деб аталади. Отнинг энг мухим, бошка сУзлардан ажратиб турувчи белгиси бу предметни билдириши ва саволларидир. Предметни англатувчи сУзлар турли хил Ошимчалар билан келиши мумкин». Синалувчи усмир Кувчиларнинг ана шу мулохазалари асосида шуни аЙТИШИ мумкинки, анализ ва синтез операцияси куйидагича аклий фаолият тизимидан, таркибий кисмлардан иборат; а) берилган топширикни диккат билан Укиш; б) матндаги сУзларни фикран парчалаш; в) ухшаш сУзларни ажратиш, яъни майда бУлакларга бУлиш; г) ухшаш сузларни яхлит холда ЕСЛТИРИШ; д) матндаги сУзларни фикран ЙИРИШ; ж) гапнинг структурасини тиклаш ва бошкалар.

Талабаларнинг мусгакил билим олиш фаолиятида, жумладан, конспект ТРИП], реферат тайёрлаш, семинарга хозирлик кУриш, курс иши ва малакавий битирув иши ёзиш каби аклий фаолиятнинг турли шаклларида анализ, синтез операцияларидан фойдаланадилар.

2.2. Тамослаш инсоннинг ижтимоий фаолиятида, билимларнинг Узлаштирилишида, вокеликни тУларок акс этгиришида бир-бирига Ухшаш жихатлар тафовугини, шунингдек, бир-биридан Фарк киладиган томонлар Уртасидаги Ухшашликни топишдан иборат фикр юритиш операцияси капа ахамиятга эга. Таккослаш — ШУНДаЙ бир тафаккур операциясидирки, бу операция воситаси бИЈЮН объектив дунёдаги нарса ва ходисаларнинг бир-бирига Ухшашлиги ва бир-биридан Фарки аниманади.

XIX—XX асрларда яшаган алломалардан бири таккослашнинг психологик механизми тУррисида жуда илгор фикрларни илгари суриб, куйидаги мулохазаларни билдиради: «Агар сиз табиатнинг бирор нарсасини равшан тушуниб олишни истасангиз, унинг узига жуда Ухшаш бУлган нарсалардан тафовугини топингиз ва унинг узидан жуда узок булган нарсалар билан Ухшашлик топингиз. Ана шунда сиз шу нарсанинг энг мухим, хамма белгиларини пайкаб оласиз, демак, шу нарсани тушуниб ОЛаСИЗ».


Кузатишлар шуни кУрсатдики, инсон, кУпинча, жамият формацияларини Урганиш даврида, уларнинг аввалги мохиятини кейинги формацияни Урганиш пайтида янада чуюгррок ва пухтарок эгаллаб олади.

Мазкур жараён тУррисида фикр юритилганда, сузнинг негизини Узлаштиришда узакнинг мухим белгиларини (хоссаларини) тУларок тушуниб олиш каби купгина акулий харакатларни келтириб утиш максадга мувофикдир.

Билиш объекти лисобланган нарса ва ходисалар Уртасидаги Ухшашликни ёки фаркни, тенглик ёки тенгсизликларни, айният ёки зиддиятларни аниклашдан иборат бУлган фикр юритиш операцияси билишнинг дастлабки ва зарур воситаси бУлиб кисобланади. Аждодларимиз таккослашнинг таклимдаги роли тУррисида шундай фикрларни бИЛДИРГаН эди: Таккослаш жар кандай Тушунишнинг ва кар кандай тафаккурнинг асосидир. Оламдаги нарсаларнинг каммасини таккослаб куриш йУли билан била олмасак, бошка йУл билан била олмаймиз, агар биз кеч нарса билан солиштиришимиз ва Фаркини билиб олишимиз мумкин бУлмаган бирон бир нарсага дуч келганимизда эди, у холда биз шу нарса тУтисида кеч кандай фикр косил кила олмаган бУлар эдикт.

Юкоридаги мулохазалардан куриниб турибдики, таккослаш, фикр юритиш операцияси сезгиларимизда ва идрокларимизда кали гавдаланмаган Ухшашлик ва тафовугни топиш зарурияти вужудга келган пайгда намоён бУлади. Психологияда яна шу нарса маьлумки, сезги ва идрокимизда даставвал нарсаларнинг ва ходисаларнинг Ухшаш ва фаркланувчи томони кузга яккол ташланади.

Таккослаш операцияси икки хил йУл билан амалга ошиши мумкин: амалий (конкрет нарсаларни бевосита солиштириш) ва назарий (тасаввур килинаётган образларни ва нарсаларни онгда фикран таккослаш). Агар инсон икки бойлам юкни Ол билан кУтариб, бир неча хил таом мазасини киёсласа, икки пайкал пахтазор хосИЛДОРЛИГИНИ таккосласа бу амалий таккослаш бУлади. Шунингдек, Укувчилар икки калам ёки стерженни, чизгични ёрочга ёки коюзга солиштирсалар, у аналогик холатдаги мисол була олади. Бундан ташкари, метр билан масофани (газламани), тарози билан огирликни термометр билан харорами, телескоп билан осмон жисмларини улчаш пайтида хам таккослаш жараёни вужудга келади.

Инсон теварак-атрофдаги нарса ва ходисаларнинг барчасини бевосита акс этгириш, Ол билан пайпаслаш имкониятига эга эмас. Шу боисдан тУпланадиган билимларнинг аксарияти кул билан ушлаш, куз билан кузатиш эвазига эмас, балки фикр юритиш оркали, мантик ёрдамида англашилади. Улар Уртасидаги Ухшаш ва фарми аломат хамда белгилар назарий таккослаш асосида ажратилади. Демак, инсон олаётган кенг куламдаги информациялар Фаркини фикран таккослаш ёрдамида англаб етади. Жумладан, Кувчилар дилда Уйлаётган нарсаларни фикран солиштириб кУрадилар. Баъзан турли ёшдаги кишилар уз тенгдошлари характерида, кизикишида, юриш-туришида, муомаласида ва бошка хусусиятларида Ухшашлик ва тафовуг борлимни топадилар.

Кишилар нарса ва ходисаларни бирон белгига (аломатга) асосланиб таккослашда кийинчиликларга учрайдилар. Шунинг учун бери-. лаётган информациялар мохиятига диккат-эътибор КИЛИШ шарт. Кишилар учун “ГЦКОСЈИШ принципи тушунарли ва аник бу%лса, мавжуд кийинчиликларни бартараф Килиш имконияти турилади. Инсон олдига аник максад Ойилса, ёинки Урганилаётган объект мохиятига кириб 60РИШ учун установка берилса, фикран таккослашда хатолар микцори кескин камаяди.

Шахсий кузатишларимизнинг кУрсатишига караганда, таккослаш операциясида капа ёшдаги кишиларда ва «увчиларда учрайдиган асосий камчилик бу жараённи нотУгри тасаввур килиш ёки хато тушунишдир, яъни таккослаш деганда икки ва ундан ортик нарсаларни ёнма-ён Ойишлик деб фараз КИЈIИШЛИКДИр. Инсон шахсий фаолиятида, таытим жараёнида таккослаш устида канчалик куп маШК килса, таккослаш куникмаси пайдо бУлса, унда фикр юритиш шунчалик самарии булади.

2.3. Абстракция. Нарса ва ходисаларнинг, конун ва конуниятларнинг айрим белгиси, сифати, аломати ёки хусусиятларини фикран улардан айириб олиб, мустакил фикр объектига айлантиришдан иборат фикр юритиш операцияси инсон билиш фаолиятида мухим ахамиятга эга. Масалан, билиш жараёнида табиат, жамият ва айрим инсонларга хос бУлган «гУзаллик» белгисини айириб олиб, уларнинг гузаллиги тугрисида эмас, балки умуман гузаллик, яъни эстетик категория мазмунидаги тушунча юзасидан мулохаза билдирилади.

Абстракциялаш шундай фикр тафаккур операциясидирки, бу операция ёрдами билан моддий дунёдаги нарса ва ходисаларнинг мухим хусусиятларини фаркдаб олиб, ана шу хусусиятлардан нарса ва ходисаларнинг мухим бУлмаган иккинчи даражали хусусиятларини фикран ажратиб ПШЛаЙМИЗ.

Абстракция жараёнида объектдан ажратиб олинган белги (аломат)нинг узи тафаккурнинг мустакил объекти бУлиб колади. Абстракция операцияси анализ натижасида вужудга келади. Масалан, синф деворини анализ килиш жараёнида унинг факат бир белгисини, яъни ОКдИГИНИ ажратиб олиш мумкин ва ок девор тугрисида эмас, балки деворнинг окдиги тУгрисида, кейин эса умуман оклик хакида фикр юритиш мумкин. Кишилар 10'ёш, ой, юлдуз, электр, олов, баъзи планеталар, айрим тош ва локазоларнинг куз Унгларида ёритишини кузата туриб, уларнинг бипа умумий белгисини, яъни ёритишини фикран ажратиб олиб, умуман ёритиш тУгрисида мулохаза юриТИШЈЮРИ айни хакикатдир. Турли геометрик шаклларни — учбурчак, тУртбурчак, кесик конус, кесик пирамида, параллелограмм, кУпбурчак, параллелепипед ва хоказоларни кузата туриб, улар учун умумий булган белгини, яъни бурчакни фикран ажратишлари, сунгра умуман бурчак тушунчаси турисида фикр юритиш мумкин,

Фан ва техника революцияси авж олинган хозирги даврда кишиларга узатилаётган информацияларнинг маьлум кисми абстракт холатда инсон маънавий мулкш•а айланмокда. Мазкур билимларни жиссий билиш аппарати ёрдами билан УзлаШТИрии_1 имконияти инсонда йУк, шунинг учун уларни абстракт йУл билан Узлаштириб олиш талаб килинади. Лекин абстракция холатидаги информациялар инсоният томонидан кийинчилик билан Узлаштирилади. ЯККОЛ кУргазмаликка асосланмаган билимлар кийинчилик билан кабул килинади. Шунга карамасдан, абстракт холатидаги билимлар кУлами кундан-кун ортиб бормокда. Чунки янги кашфиётлар, ихтиролар замиридан келиб Чл.'Вчи конуниятлар, ички мураккаб борланишларнинг барчаси абстракт терминларда уз ифодасини топади. Шу боисдан кишиларни мазкур жараёнга тайёрлаб бориш, унгайсиз шарт-шароитга мослаштириш, кУниктириш мутлако шарт.

Таьлим тизимидаги билимларнинг аксарияти бИЛИШНИНГ рационал билан эгаллашга каратилган бУлиб, абстракциядан кенг куламда фойдаланишни такозо этади. Шунинг учун Уочиларни абстракцияни амалга ошириш йУл ва усуллари билан таништириш керак.

Юкорида айтганларимиздан ташкари, абстракциялаш жараёни ёрдамида киймат, сон, кенглик, тенглик, узунлик, катгалик, №ттиКлик, зичлик, баландлик, геометрик ШТСЛ, математик ибора, танкидий реализм, босим, солиштирма ОБИРЛИК, географик тушунчалар тизими каби абстракт тушунчалар вужудга келтиради.

Буюмларни, нарса ва ходисаларни, жисм ва предметларни бирбири билан таккослаш пайтида хам абстракциялаш жараёни юзага келади. Бунда нарса ва ходйсаларнинг, вокеликнинг мавжуд белгиларига (масалан, тусига, шаклига, тезлигига, орирлигига, кийматига ва шу каби Ухшаш сифатларига) караб таккосланади.

Абстракция операцияси билан инсонни 'ороллантириш интеллектуал жихатдан интенсив ривожланишга олиб келади, шунингдек, мустакил бИЛИМ олиш фаолиятини такомиллаштиради.

2.4. Умумлаштириш. Психологияда умумлаштириш муаммоси бУйича ягонт•йУналишдаги назария йУк, Шунинг учун психологлар бу жараённи турлича талкин киладилар, гор уни гурухларга бУлиб Урганадилар. Шунингдек, мактаб таыимини кайси умумлаштириш усули асосида амалга ОШИРИШ турисида олимлар турлича фикрдадирлар. Баъзи психологлар таьлимда назарий жихатдан умумлаштириш усулини Олаб чиксалар (С. Л. Рубинштейн, В. В. Давидов ва бошкалар), айримлари хам назарий, хам амалий усулни ОЛЛт11НИ тВСИЯ этмокдалар (Н. А. Менчинская, Д. Н. Богоявленский). Аммо уо фаолиятининг турли-туманлиги, бизнингча, дарс жараёнида хар хил умумлаштириш усулларидан фойдаланиш кераклигини такозо Кил-

Психологияда умумлаштиришнинг кенг Олланиладиган икки тури: тушунчали умумлаштириш ва лиссий-конкрет умумлаштириш юзасидан Опрок фикр юритилади. Тушунчали умумлаштиришда предметлар объектив мухим белги асосида умумлаштирилади. Хиссийконкрет умумлаштиришда эса предметлар ТопширИК талабига бИНОан пИЩИ белги билан умумлаштирилади. Айрим психологлар нотугри умулаштиришнинг (Н. А. Менчинская, Е. Н. Кабанова-Меллер) хиссий-конкрет умумлаштиришдан тафовути борлигини хамиша таъкидлаб келмокдалар. Укувчи ва талаба баъзан предметларни мухим бУлмаган белгисига асосланиб нотУгри умумлаштирадилар, вахоланки топширик шартида бу талаб улар олдига муглако Ойилмайди. Лекин бу назариянинг химоячилари нотУтри умумлаштиришни алохида тур деб хисобламайдилар.

Умумлаштириш деганда психологияда нарса ва ходисалардаги хосса, белги, хусусият, аломатларни топиш ва шу умумийлик асосида уларни бирлаштириш тушунилади.

Масалан, темир, пулат, латун, олтин ва бошкаларда мавжуд бУлган Ухшашлик ва умумий белгиларни ягона тушунча остида тУплаб, уни «металл» деган ибора билан номлашимиз мумкин. Шунингдек, киш, бахор, ёз ва куз «фасл» деган ТУШУНЧа оркали ифодаланади. Инсоннинг ёш даврлари хусусиятидаги умумий белгилар хисобга олиниб, «Усмир», «успирин», «етук киши», «кекса» сингари терминлар ИШ.латилади.

Умумлаштириш абстракциялаш операциясидан ажралган холда содир бУлмайди, хар кандай умумлаштириш асосида абстракциялаш жараёни ётади. Умумлаштириш жараёни абстракциясиз мавжуд булиши мумкин, лекин абстракциясиз умумлаштиришнинг юзага келиши мумкин эмас. Агар абстракциялаш фаолиятида нарса ва ходисаларнинг Ухшаш хамда мухим белгилари тасодиф белгиларидан фикран ажратиб олинса, умумлаштиришда эса ажратиб олинган ухшаш, умумий ва мухим белгиларга суянган холда нарса ва ходисалар бирлаштирилади.

Бошка фикр ЮРИТИШ операциялари каби умумлаштириш хам СУЗ, нугк ёрдамида рУёбга чикади. Жумладан, дарахт деган суз Олланилади, деб фараз килайлик, унда биз турли дарахтларга бевосита алокада бУлган иборани акс эттирган бУламиз. Ёинки талаба деган терминни ишлатиш билан турли курс, жар хил факультет ва барча олий мактабда тахсил слаётган ёшларни бирлаштирамиз ва хоказо.

Умумлаштириш жараёни суз таъсирида вужудга келган иккинчи сигналлар тизимига асосланади. Академик И. П. Павлов фикрича, нутк сигналлари туфайли нерв фаолиятининг янги принципи — абстракциялаш ва бу билан бирга, олдинги тизимнинг бехисоб сигналларини умумлаштириш вужудга келадики, бунда хам уз навбатида ана шу умумлаштирилган янги сигналлар тамн анализ ва синтез килинаверади.

Фикр юритишнинг умумлаштириш операцияси хар хил асосларга кура турларга бУлиб Урганилади.


Умумлаштиришни мазмунига кура тушунчали умумлаштириш ва яккол-кУргазмали ёки элементар умумлаштириш турига ажратиш кабул килинган. Тушунчали умумлаштириш оркали объектив конуниятларни мухим белгилари бУйича бирлаштириш амалга оширилади. Бунда мучим белгилар умумлаштирилиб, объектив конуниятларни очиш мумкин бУлади. Яккол-кУргазмали умумлаштиришда нарса ва ходисалар ташки хамда яккол белгилари бУйича умумлаштирилади.

Биз тажрибамизда умумлаштиришнинг йУналиши бУйича фаркланувчи усулларга ахамият берганмиз. Тажрибаларда ушбу умумлаштириш усуллари Урганилган эда: умумийдан хусусийга (усул № 1), хусусийдан умумийга (усул №2), ягонадан умумийга, сунг хусусий холларга (усул №3), умумийдан хусусийга ва уша умумийдан янада умумийга (усул №4), камрок умумий холдан кУпрок умумий холатга (усул , ягона умумий конуниятдан янада умумий конуниятга утиш (усул Мб) ва бошкалар.

Синалувчиларни умумлаштириш усулининг биринчи турига Ургатиш экспериментаторнинг тушунтириш фаолиятидан ва мустакил топширикдан ташкил топди. Экспериментаторнинг тушунтиришида ва мустакил топширикда синалувчилар географик конуният бИ.лаН танишадилар. Тушунтиришда экспериментатор картадан синалувчиларга Дракон торлари ва унинг шаркий этагини кУрсатиб, уларни объект билан таништиради. Объектни тахлил килиш жараёнида экспериментатор аста-секин конуниятни аникловчи турт шароитни очади ва ТОРНИНГ ёмнгарчилик микцорига таъсири турисидаги умумий конуниятни ифодалаб беради.

Конуният бУйича мустакил топширикда табиий география картасидан иккита объект топиш, уларда узлаштирилган конуниятни иллюстрация килиб бериш топширилган. Масалан, Химолай ва унинг жанубий этаги, Сурам тор тизими ва унта ёндошган Колхида пасттекислиги. Улар хар бир объектни шмохида анализ килиб, ундан экспериментатор томонидан очилган шароитларни топадилар. СУнгра мазкур объектдаги умумиМ конуниятни аникловчи шароитлар турисида хулоса чикарадилар. Бундай холатда умумлаштириш умумий конуниятни «тайф холда» олиб, уни бошка объектларга «ёйиш» билан тугалланади.

Синалувчиларга умумлаштиришнинг хусусийдан умумийга утиш усулига (№2) Ургатилишида картадан Анд, Химолай, Сурам объектлари кУрсатилади ва объектларни мустакил таккослаш, ёрингарчиликка таъсир килувчи умумий шароитларни топиш, ТОРНИНГ ёмнгарчиликка таъсири конуниятини таърифлаш вазифаси берилади. Синалувчилар объектларни таккослаб, уларнинг хар биридан конуниятни аникловчи тУртгадан шароитни топадилар. сунг худди шу шароитларга биноан объектларни фикран бирлаштириб, умумий конуниятни ифодалайдилар. Жумладан, тог тизмасининг баландлиги, нам шамолларњинг бу жойларга эсиши, намлик манбаининг узок эмаслиги, тог тизмаларининг кундаланг холда ЖОЙЈЮШИб, нам ШТИОЛЈИРНИ Утказмаслиги ва бошкалар. Улар мухим шарт-шароитга таяниб\ умумий конуниятни бундай таърифлайдилар: «Тор тизмаларининг узига ёндош жойлар ёмнгарчилигига таъсир этиши натижасида у ерларга куп микцорда ёрин ёриши мумкин. Чунки тоглар бунга ёрдам беради».

Мазкур гурух синалувчилари хусусийдан умумийга Угишдан иборат умумлаштириш усулини Узлаштирадилар. ТОПШИРИК улардан мустакил ечимни талаб килади. Берилган объектлар узаро таккосланиб, умумий шароитлар топилиб, сунгра умумий конуниятга таъриф берилди.

Синалувчиларни умумлаштиришнинг яккадан умумийга, сунг умумиЙдан яккага угиш усулига (МЗ) Ургатишда уларга Химолай ва унинг жанубий этагидаги жой кУрсатилади. ТОЖИНГ ёмн микцорига таъсири хакидаги конуниятни шу объектдан топиш тањлиф килинади. Улар мазкур объектни анализ килиб, ундаги мавжуд турт шароитни аниклайдилар. Аввал бу конуниятнинг берилган объекгга тааллуклилиги юзасидан фикр юритадилар, сунгра хулоса чикарадилар. Бундан сунг улар шу захотиёк унга аниклик киритиб, ушбу конуният умумий хисобланиб, Химолайдан ташкари бошка тогларга хам алокадордир, деган хулосага келадилар. Синалувчилар умумийликни барча аналогик объектларга «ёйиш»га муваффак бУладилар.

СУнгра улардан конуниятни иккита бошка объектда кУрсатиб бериш суралади. Бу холатда объектлар умумлаштирилганда синалувчилар умумий конуниятдан ЧИКИб, уларни тУртала шароитга биноан бирлаштирадилар. Мазкур жараён умумийликни хусусий холларга «ёйиш»ни билдириб келади.

Синалувчиларга умумлаштиришнинг умумийдан хусусийга ва уша умумийдан янада умумийга утиш усулини (№4) Ургатишда иккита топширикдан фойдаланилди. Биринчи топширикда умумлаштиришнинг «умумилђ конуниятдан хусусий холларга» угиш кисми Ургатилди. Экспериментатор рахбарлигида синалувчилар картадан бир объектни анализ килиб, конуниятни аникловчи турт шароитни санаб утадилар. СУнгра бир неча объектларга ушбу •конуниятни «ёяди»лар. туртинчи умумлаштириш усулини Узлаштиришнинг иккинчи кисмида «умумий конуниятдан янада умумийрок конуниятга» угиш таркиб топтирилади. Усул аввал катор фанларда узлаштирилган конуният материаллари асосида шакллантирилади. Бу конуниятлар холатларнинг Узгариши, торларнинг денгиз сатхидан баландлигига бОЕЛИКлиги, хароратга географик кенгликнинг таъсири, Усмирликларнинг яшаш шароитларига МОСЛшИШИ хамда жониворларнинг ранг хусусиятларига тааллуклидир.

Шундан сунг экспериментатор синалувчиларга Узларига таниш бУлган жониворларнинг мухитга мослашишига оид бир неча факторларни эсга келтиришни таклиф килади ва умумзоологик конуниятга таъриф берилади: «Хайвонлар рангининг Узгариб туриши уларни уз душманларидан мудофаа килиш учун хизмат килади, чунки улар узларини куршаб олган мухитга мослашадилар». Синалувчилар тУртга умумий конуниятни кайта идрок киладилар, сУнгра худди шу умумий.лш«а кура биологик умумлашган конуниятга таъриф берадилар: «Табиатда Усимликлар ва жониворлар Узларини кјршаб олган мукит шароитига мослашадилар». Ана шундай килиб умумлаштиришнинг «катор умумий конуниятлардан янада умумий конуниятга» утиш кисми тажрибада узаро борлик булган, лекин йУналиши бУйича фарманувчи «умумий конуниятдан хусусий холларга ва уша умумий конуниятдан таккослаш оркали янада умумийрок конуниятга» угиш усулини узлаштирадилар,

 Умумлаштиришнинг бешинчи усулини шакллантиришда зоологик конуниятдан фойдаланилади: «Хайвонлар рангининг Узгариб туриши уларни душманлардан мудофаа килиш учун хизмат килади. Чунки улар узларини роршаб олган мухитга мослашадилар». Улар хайвонларни узаро таккослаб, кимоя ранг белгисига биноан бирлаштирадилар хамда учта конуниятни ифодалайдилар: «хайвонларнинг мавсумий ранги уларни душмандан ХИМоЯ килиш функциясини бажаради. Улар мухит рангига мослашадилар», «хайвонларнинг доимий ёки узгармас ранги  никоблайди. Улар мухит рангини кабул килади» ва хоказо. Бинобарин, синалувчилар топширикни таккослаб, камрок умумий конуниятдан янада умумийрок конуниятга угиш ИМКОниятига эга бУладилар.

Умумлаштиришнинг олтинчи усулини таркиб топтиришда ушбу теоремадан фойдаланилади: «Учбурчак ички бурчаклари ЙИГИндиси 2d га тенг. КУпбурчак ички бурчакларнинг ЙимнДИСИ тенглигини исботлаб бериш талаб килинади». «Учбурчак ички бурчакларининг ЙИРИНДИСИ 2d га тенг, — дейди синалувчи. КУпбурчакнинг ички бурчаклари ЙИРИНДИСИНИ топиш учун унинг бир учидан диагоналларни утказамиз. Бу диагоналлар кУпбурчакни бир неча учбурчакка бУлади. Кейин нечта учбурчак косил бУлганлигини хисоблаб чикамиз ва 2d га кУпайтирамиз. 2d (п—2) формуласидаги «п» Урнига изланувчи кУпбурчак томонини Ойиб, унинг нимага тенг эканлигини топамиз».

Протоколнинг кУрсатишига караганда, синалувчи умумий формуладан (учбурчакка тааллуџи) чиккан холда, кУпбурчакни учбурчакни бУлиш йулини топиб, сунг барча кУпбурчакларга алокадор умумий формулага утади. Бошкача суз билан айтганда, «умумлашмани умумлаштириш» ходисаси 6-усул билан амалга оширилади. Шундай килиб, топширик ягона умумий колатдан янада умумий холатга утишдан иборат фикрнинг йУналиши воситаси билан хал килинади.

Укувчи ва талабаларни умулаштириш усулларига Ургатиш билимларни Узлаштиришни осонлаштиради ва укув фаолиятини бошкариш имкониятини яратади.

2. 5. Конкретлаштириш. Умумий, мав»м белги ва хусусиятларни якка, ёлгиз объектларга татбик КИЛИШ билан ифодшланадиган фикр юритиш операцияси инсоннинг барча фаолиятларида актив иштирок этади. Вокелик канчалик конкрет (ялкол) шаклда ифодаланса, инсон уни шунчалик осон англаб етади. Узининг генетик келиб чикишига караганда, кишилар даставвал теварак-атрофни конкрет белгиларига асосланиб, конкрет колда акс эттирганлар, яккол образларга суяниб, тасаввур КИЛИШ имкониятига эга бУлганлар. Шу боисдан то хозирги кунга кадар конкретлик белгиси кар кандай инсон зоти учун энг ЯКИН белги бУлиб кисобланади. Чунки конкрет вокелик кишини акдий зур беришликдан, иродавий тангликдан ва стресс холатдан фориг килади. Шунинг учун бУлса керак, одам энг мураккаб конун хамда тушунчаларни конкретлик даражасига айлантиришга харакат килади. Масалан, инсон «киймат» тушунчасини конкреглаштириб «одамнинг кадр-киммати», «товарнинг киймати» шаюлида конкретлаштирали ва хоказо.

Психология фанида мазкур фикр ЮРИТИШ операциясига Ойдагича таъриф берилади: Конкретлаштириш ходисаларни ички борланиш ва муносабатлардан катьи назар, бир томонлама таъкидлашдан иборат фикр юритиш операциясидир.

Психологлар тадкикотларининг кУрсатишига караганда, • конкретлацггириШ, одатда, икки хил вазифани (функцияни) бажаради. Дастлабки функциясига тааллууџш кугтгина мисолларни келтириш билан унинг психологик механизмини кУрсатишига каракат киламиз. Масалан, Уочилар «кора» деган сузни ишлатган пайтларидан куз олдида битум, чакич, асфальт каби кора рангдаги нарсалар ва хайвонларни гавдалантиришлари мумкин. Шунингдек, улар «каракат» деган иборани ишлатсалар, одамни, машинани, хайвонларни сув ва самолёт кабиларни тасаввур кила оладилар. Кейинчалик эса каракат тушунчасининг кутами кенгайиб боради, биологик, ижтимоий ва коказо харакатларни назарда тутади.

Конкретлаштиришнинг иккинчи функцияси реуйидаги мисолларда узининг ёркин ифодасини топади. Масалан, кишилар кетмон, белкурак, паншахани дехкончилик асбобларига; игна, бигиз, ангишвона ва тикув ,маШинаСИНИ тикув асбобларига; ЛОЛа, атиртул, бинафша, бульданежни гулга; дафтар, ручка, ЧИЗЕИЧНИ укув куролларига киритадилар. Демак, бу мисолларда конкретлаштириш операцияси умумий ва якка белгилари кам бУлган умумийликни очишда намоён булади. Умуман конкретлаштириш абстракциялашни контраст холати бУлиб, инсон билиш фаолиятида мухим ахамият касб этади.

2. 6. Классификациялаш. Инсоннинг билиш фаолиятида муким роль уйновчи фикр ЮриТИШ операцияларидан бири классификациялаги хисобланади. Бир туркум ичидаги нарсаларнинг бир-бирига Ухшашлигига ва бошка туркумдаги нарсалардан Фарк килишига «араб, нарсаларни туркумларга ажратиш тизими классификация деб аталади. Фан олтмида булок лисса бУлиб кУшилган Д. И. Менделеевнинг «Элементларнинг даврий живали классификация учун ёркин мисолдир. Бунда олим элементларни атом омрлиги ортиб боришига, кимёвий сифатларининг бир типлигига ва бошка белги ва аломатларига караб тартиб билан жойлаштириб чиккан.

Фанда нарса ва ходисаларнинг табиатини ифодаловчи муайян белги (аломат) асосида килинган жараён классификация деб аташ кабул килинган. Табиий классификацияга зоология фанидаги кайвонлар классификацияси (судралиб юрувчилар, сут эмизувчилар, сувда ва юрукликда ЯШОВЧИЈТР, паррандалар, }0.'шлар ва хоказо), ботаникадаги Усимликлар классификацияси (бир йиллик, куп йиллик, буталар, дарахтлар, Углар, ИЈЩИЩЩН купаювчилар, игна барглилар, тиканли усимликлар, дуккаклилар, полиз Усимликлари ва бошкалар) каби катор мисолларни келтириб утиш мумкин. Мабодо классификацияга асос килиб олинган белги нарса ва ходисаларнинг табиатини ифодаламаса, бундай классификация сунъий классификация деб аталади. Ижтимоий каётимизда классификациянинг мазкур тури доимо Ю“лланиб туради. Масалан, кугубхонадаги китоблар мазмунига, шаклига, ноёблиги ва шунга УХШаШ белгиларга караб токчалар ва пештокчаларга терилади. Уочиларнинг алифбе тартиби билан тузилган рУйхати ёки хусусиятлари, жинсий белгилари, улгуришлари ва кизилишларини назарда тумб туркумларга ажратиш хам сунъий классификациялашга мисол була олади.

Лекин ижтимоиЙ турмушда ва фан оламида оддий классификациялаш холатидан тез-тез фойдаланилади. Жумладан, адабиёт, тарих, география, психология — гуманитар фанлари: фалсафа, иктисод, ,WFQVk, педагогика, тарих — ижтимоий фанлар: математика, физика, биоломя, кимё-табиий-математик циклдаги фанлар. Худди шунингдек, асосга суяниб психология сохалари хам классификация килинади. Инженерлик, авиация, космос психологияси — мехнат психологияси, патопсихология, олигофренопсихология, сурдопсихология, тифлопсихология — махсус психология; болалар, Усмирлар, успиринлар, капа ёшдагилар психологияси, герантопсихология — ёш даврлари психологияси; суд иши психологияси, криминал психология, пенитенциар психологияси — юридик психология ва бошкалар. Психология фанида психик холатлар, билиш жараёнлари, итХСНИНГ индивидуал типологик хусусиятлари хам классификация килинади. Акс эттириш характерига ва рецепторларнинг Урнига караб, сезгилар уч гурухга бУлинади: ЭКСТеРОЦеПТИВ сезгилар, интероцептив сезгилар, проприоцептив сезгилар. Классик бУлинишга биноан сезгилар куйидагича классификация КИЛИНади: куриш, эшитиш, тактил, маза, жид, органик, каракат ва хоказо.

Мактаб таЪЛИМ тизимида мураккаб билимлар »олайрок йУл билан Узлаштириш учун классификация операциясидан кенг куламда фойдаланилади. Масалан, от, сифат, феъл, сон — суз туркумлари; ибтидоий жамоа, кулдорчилик, феодализм, капитализм, социализм кишилик формациялари; проза, поэзия, драма, комедия, трагедия — адабий жанрлар; бриз, муссон, пассат — шамоллар ва бошкалар.

Шундай килиб, классификация биз текширадиган объектларнинг муайян тартибни ТОПИШДа, Урганишимизда зарур бУлган нарса ва ходисаларни яхлит холда текширишимизда, Узлаштирмокчи булган материалларни пухта эсда колдиришимизда мухим роль Уйнайди.

2. 7. Системалаштириш. Фикр объектив кисобланган нарса ва ходисаларни замон (вакт), макон (фазо) ва мантикий жихатдан маъ.лум тартибда жойлаштиришдан иборат фикр юритиш операцияси билимларни Узлаштиришда, кУникма ва малакаларни тартибга солишда мухим роль Уйнайди. Одатда, системалаштириш операцияси ёрдамида нарса ва ходисалар, фактлар, фикрлар ва объектлар макондаги, вактдаги эгаллаган Урнига караб ёки мантикий жойлаштирилади.

Шунинг учун тизимга солиш маконий (фазовий) хронологик белги ва мантикий белгисига асосан уч турга ажратилади. КУчатларнинг бокка олиб чикиб Угказилиши, синф хонасидаги мебелларнинг бир текис жойлаштирилиши маконий (фазовий) тизим учун мисол була олади. Тарихий вокеаларни хронологик тартибда жойлаштирилиши, кугубхонадаги китобларнинг хронологик жихатдан териб ОЙИЛИШИ вокеаларни замонга (вактга) караб тизимга солишнинг намунаси деб аташ мумкин. Математика, фалсафа, психология ва мантикка (логикага) доир асарларда илмий маколаларнинг (яъни пункт, параграф назарда тугилмокда) жойлашуви мантикий тизимгд солишнинг намунасидир.

Мактаб таълимида Узлаштирилган билимларни тизимга солиш мухим ахамиятга эга бУлиб, бу иш бир неча боскичда амалга оширилади. Билимлар дастлаб предметнинг боблари, кисмлари бУйича, сунг яхлит холда укувчи онгида ТИЗИМЈЮШЩМ. Тизимлаштиришнинг иккинчи боскичида бир-бирга ухшаш предметларга оид билимлар фикран тартибга солинади. УЧИНЧИ боскичда бир неча предметлар юзасидан тУпланган билимлар маълум тартибга тушади, уларнинг Ухшаш ва фаркли томонлари ажратилади. Тизимга солишнинг тУргинчи боскичида дарсдан ва мактабдан ташкари машгулотларда эгалланган билимларни тизимлаштириш назарда тугилади.

Укитувчи дарсда Укувчилардан утилган мавзуларни сУраш, уларнинг тУгарак ишларида, олимпиада ва танловларда катнашувини кузамш, деворий газетга ёзган маколаларини талрир килиш, ижодиЙ ва ёзма ишларни текшириш оркали улардаги билимларнинг кандай тизимлашаётганини аниклаб бериш мумкин.

Демак, инсоннинг билиш фаолиятида «мавзулараро», «предметлараро» билимларни тизимлаштириш юзага келади. Бинобарин, билимларнинг тизимга солиниши амий ривожланишнинг дастлабки ПОюнаси хисобланади.

З. Тафаккур шакллари

Психологияда нутк фикр юритиш фаолиятининг воситаси деб юритилади. Одатда нугк тафаккур жараёнида »кмлар, хулоса чикариш ва тушунчалар шаклида ифодаланиб келади. Шунинг учун мкм, хулоса чикариш ва тушунчалар тафаккурнинг специфик шакллари деб аталади.

3.1. Хукмлар

Нарса ва ходисаларда, ВО№ЈТИКДа хакикатдан узаро бортик, бУлган белгилар (аломатлар) №кмларда хам боглик равишда кУрсатиб берилса ёки вокеликда бир-биридан ажратилган нарса (томон) хукмларда хам ажратиб курсатилса — бу чин эогкм деб аталади. Масалан, «Металлар — электр токини Угказувчидир», «Металлар киздирилгандан кенгаяди», деган чин хукмлардир. Чунки электр токини Утказиш, киздирилганда У.еНГаЙИШ металларга хос хусусиятлардир, бу »кмда у ёки бу холат факат тасдиџаниб айтилаётир.

Нарса ва ходисаларнинг белги ва хусусиятлари хакида тасдиклаб ёки инкор килиб айтилган фикр хук,м деб аталади.

Моддий оламда хакикатдан 60FJW1k бУлмаган нарса »јкмда бОРЛИК килиб кУрсатилса, бундай кукм хато (ёлрон) хукм деб аталади. Чунки бу хукмда акс этгирилган сифатлар (белги ва аломатлар) бу нарсаларга асло мувофик келмайди. Масалан, «Атом — Модданинг бУлинмас заррачасидир», деган ноту:ри џкмдир. Атом мураккаб моддий тизимга эга бУлиб, у ядро ва электронларга бУлинади. Атомнинг ядроси хам бУлинади, бу ядро протонлардан ва нейтронлардан иборатдир, деган кукмлардир. «Ер куёш атрофида айланмайди», деган мисол хам чин бУлмаган хукмлар доирасига киради. Аллакачонлар инсон томонидан кашф килинган гелиоцентр назарияси мавжуд бУлиб, ана шу назарияга асосланган колда мазкур конун »ткм сурмокда. Демак, нинг чинлиги, яъни ВОКиИКНИ тугри акс эттириши — унинг энг мужим хусусиятларидан биридир.

Борликдаги нарсалар, кодисалар ва вокеликнинг микдорига, уларнинг бирор мкмда акс этгирилган шока ва муносабатларига «араб, гопал оидаги турларга бУлиниши мумкин:

1)       тасдикловчи ёки инкор килувчи »ткм. Хукмларнинг ушбу асосларга таяниб бУлиниши сифатга караб бУлиниши деб аталади;

2)       якка, жузъий, хусусий ва умумий хукмга ажратилиши мумкин. Хукмларнинг бундай белгиларга биноан булиниши микдорга караб бУлиниши дейилади;

З) шартли, айирувчи ва катьиЙ     сингари кУринишлар мавжуд бУлиб, у »кмларнинг муносабатга караб булиниши деб аталади;

4) хукм тахминий куринишга эга бУлиши хам мумкин. Бу «мда акс эпириладиган нарса ва ходисалар белгисининг нечоњлик мухим булинишига ёки вокеликка мос келиш-кемаслигига 60FJMk. Масалан, «Эртага ёмгир ёмш мумкин», «Пахта режаси тулиб колса керак».

Хукмларда тасдикланган ёки инкор килинган нарсалар, ходисалар, аломатлар кукмнинг мазмунини ТтиКИ.Л килади.

Нарса билан белгининг алокаси (борликлиги) акс эттирилган )О'КМ тасДШЏ10ВЧИ хукм деб аталади. Масалан, «Алишер Навоий буюк узбек шоири ва мугафаккиридир», «Тинчлик империализм учун дахшатли югролдир», «Узбекистон коракУли билан жахонга машмрдир», «1977 йил Тошкент метроси ишга тушган санадир» ва коказо.

Нарса билан белги Уртасидаги бирор борланиш йУкдигини акс эттирувчи КУКМ инкор хукм деб аталади. Масалан: Узбскистонда пахта экилмайди. Ойга АКШ астронавтлари Оган эмас. Самаркандда олий макгаблар корилмаган ва бошкалар.

Вокеликда ажратилган нарса инкор килувчи »кмда фикран ажратилиши мумкин. Якка (ёлмз) нарса ва ходиса тУррисидаги якка WkM деб аталади. Мисол учун: «Хлишер Навоий номли Капа опера ва балет•театри республика фахридир». «Тошкент — Узбекистон Республикаси пойтахтидир» Амударё серсув дарёлардан биридир».

Белгининг бирор туркумигагина тааллукди тасдикловчи ёки инкор килувчи кукм жузъий хукм деб аталади. Масалан: «Баъзи металлар электр токини Угказмайдилар, «Карздор талабалар сессияга филмайди». Бир туркумдаги нарса ва ходисаларнинг хаммаси тУгрисида тасдиклаб ёки инкор килиб айтилган )о'км умумий деб аталади.

Хукмда нарса ва ходиса белгисининг борлигини муайян И_ЮРОИТларда тасдиџаб ёки инкор килиб айтилган »о,км шартли хукм деб аталади. Масалан: «Агар }ф'ёш нури уч бурчакли призмадан Угказилса, экранда спектр лосил бУлади», «Агар талаба сессияларга билан пуста тайёрланса, у «яхши» ва «анло» бахолар олади», «Агар уютвчи диккат килмаса, янги материални узлашртира олмайди», «Агар пахтакор бахорда ерга яхши ишлов бермаса, кузда косил чури кам булади».

Хукмда нарсалар ва ходисаларга бир неча белги нисбатан берилибы шу белгилардан Фарк биттаси унга тегишли бУлса, бундай №'КМга айирувчи ,WkM деб аталади. Мисол учун: «Жисмлар ё катгик ёки суюк, газсимон холда бУлади», «Ер кваси фаслларнинг Узгаришига караб гол каттик исиб кетади, гол илиб колади, голо кескин совийДи». Нарса билан белги Уртасидаги алоканинг бор ёки йуклиги катьИй шаклда акс эттирилса катьий хукм деб аталади. Масалан: «Нефть захираси жихатидан дунёдаги бошка давлатлар Уртасида етакчи Уринлардан бирида туради», «Ёниш кимёвий жараёндир», «Ёзги таътил даврида талаба мехнат отр5ЩЛРИ тузилади», «Бахорда барча жойларда кукаламзорлаштириш ИШЈТРИ олиб борилади» ва хоказо.

Нарса ва ходисалар билан уларнинг хусусиятлари Уртасида алока бУлиши ЭХТИМоЛИ факат фараз килинса, у холда инсон уз фикрини Оидаги шањлда ифода килиши мумкин: «Эхтимол, Марсда органик каёт бордир». «Йигирма биринчи аср бошларида фан ва техника прогресси козирги даврдагидан тахминан уч баравар ортищи мумкин», «Жахондаги фойдали казилмалар захираси яна бир юз эллик-икки юз йилга етса керак» ва бошкалар. Бундай эктимоллик хукмлари деб аталади. Нарса билан хусусият Уртасидаги алокани тахминан эмас, балки хакикатда аник билганимизда биз уз фикримизни мана бундай щаклда изхор киламиз: «Бизнинг Миллий университет Марказий Осиёда энг кекса олий уюгв юрти масканидир», «Мактабимизда физика кабинети жуда яхши ускуналар билан жихозланган», «Мактаб кугубхонасида куп янги китоблар бор». Бундай усукмлар вокелик (ассерторик) кукмлари деб аталади.

Хукмнинг шундай юкори формаси борки, унда факат хакикатда бУлган вокеа кайд килинмасдан, балки нарса билан хусусиятнинг алокаси КOНУНИЙ эканлиги анимаб берилади. Масалан, «Бугун дунёда, тинчлик ралаба козониши мукаррар». «Базиснинг Узгариши ва тугатилиши услкурманинг Узгариши ва тугатилишига сабаб бУлади». «Сезги чегарасининг меъёри канчалик кичик бУлса, мазкур анализаторнинг сезгирлиги шунчалик юксак бУлади». «Сезгиларнинг интенсивлиги Озратувчи кучининг логарифмига пропорционалдир». Бундай кукмлар зарурлик (аподиктик) №кмлари деб аталади. Бундай хукмларда инсон нарса (вокелик, ходиса) билан унинг хусусияти Уртасида малкам борланиш борлигини ва бу богланишга зид келадиган бошка бир ХОЛНинг бУлиши асло мумкин эмаслигини акс этгиради.

Психологияда №км.лар иккита асосий йУл билан косил килиниши таъкидлаб Утилади. Биринчи йУл билан ,WkM косил килиш•анда, идрок килиш зарур бУлган нарсаларнинг бевосита узи ифодаланади. Иккинчи йУл билан эса бавосита мулохаза юритиш ёрдами билан КУКМ амалга оширилади. Масалан: «Бу автомобилнинг янги модели». Мазкур мисолда кукм чикаришнинг биринчи йУли акс эттирилган. Даставвал олимлар кашфиёт ёки ижодий жараёнда назарий жикатдан мулохаза 101)1пИШ ёрдамида .чукм чикарадилар. Улар чикарган кукмнинг тУгрилиги амалиётда кейинчалик тасдикланади, бу иккинчи йУл билан мкм чикаришга мисолдир.

З. 2. Хулоса чикариш

Бир канча икмларнинг мантилий богланиши натижасида косил бУлган янги хукм инсоннинг бИЛИШ фаолиятида алохида ахамиятга эга. Психологияда хулоса чикариш жараёнида фойдаланилган тайёр щукмлар асослар дейилади, уларнинг тамил килиб чикарилган янги №кмни эса хулоса деб аташ кабул килинган. Хулоса чикариш шундай тафаккур шаклидирки, бу шак.л воситаси билан биз икки ёки ундан ОРМК кукмлардан янги кукм косил киламиз. Масалан: «Хар кандай каракат материя харакатидир». «Иссикдик харакат шаклидир», деган иккита кукмни олайлик. Бу икки хукмдан «Демак, иссикџмк материя каракатидир», деган Янги хукм чикарилади. Ёинки ушбу мисолни олиб карайлик: «Барча сайёралар харакатланади. Ой — сайёра. Демак, Ой харакатланади». Бунда кар кандай каракат материя харакатидир (умумий ёки капа асос). Иссиклик харакат шаклидир (жузъий ёки кичик асос) деб юритилади. Иккинчи мисолда эст. «Барча сайёралар каракатланади (умумий ёки капа асос), Ой — сайёра (жузъий ёки кичик асос)» дейилади.

Юкоридаги мисоллардан кУриниб турибдики, мулохаза юритиш хам, хулоса чикариш кам вокеликни бавосита билишнинг асосий шакли сифатида намоён бУлган. Олдинги икки .»кмга асосланиб учинчи №'КМ чикарилади. Мазкур хулосани бевосита текшириб кУришга кеч кандай эхтиёж колмайди. Шу сабабдан хулоса чикариш фикр Уртасидаги шундай борланишдирки, мазкур богланиш натижасида бир ёки ундан ортик шмлардан учинчи хукм келтириб чикарилади. Бунда янги мкм асосий мкмнинг мохиятидан келтириб чикарилади.

Хулоса чикариш уч турга бУлинади: индуктив, дедуктив ва аналогия.

Индуктив хулоса чикариш — бу хулоса чикаришнинг шундай манТИхИЙ усулдирки, бунда бир неча якка ёки айрим мкмлардан умумий №кмга утилади ёки айрим факт ва ходисаларни Урганиш асосида умумий конун ва коидалар яратилади. Масалан: «Темир электр токини Угказади». «Мис электр токини утказади». «Кумушда хам электр токини Угказувчанлик кобилияти, хусусияти бор» ва коказо. Инсон юкоридаги мкмлардан янги умумий ,WkM (хулоса) чикариб, демак, «Металларнинг хаммаси электр токини утказади», деган янги хукм ЧикарИЛЩЩ. Шунингдек, «Тошкент Давлат маданият институти талабалари кишки сессияга пухта хозирлик кУрмокдалар. Шахардаги бошка олий улов юрти талабтлари хам КИШКИ сессияга тайёргарликни кучайтирмокдалар». Демак, Тошкент шахриниНГ барча олий юрти талабалари кишки сессияга кунт билан тайёрланмокцалар, деган мкм чикарилади. Бундай мисолларни кУплаб келтириш мумкин.

Дедуктив хулоса чикаришда — умумий ва якка мкмлардан якка ёки жузъий Мкм келтириб чикарилади. Мисол учун: «Хар кандай металл — элемент. Висмут металл». Демак, висмут — элемент.

Таыим жараёнида мактаб Укувчилари умумий коида ва конунларни якка ёки жузъий холларга татбик этиш оркали хамма вакт дедуктив йУл билан фикр юритадилар. Масалан, Ук№чилар умумий грамматик коидаларни билганликлари сабабли узбек тили дарсларида караткич, тушум келишикларини дифференциация кила билиб, ёзган пайтларида грамматик хатоларга асло йУл Оймайдилар. Ёинки уочилар «кУпбурчаклар ички бурчакларнинг ЙИМНдИСИ 2d (п—2)га тенг» деган умумий коидани, теоремани Узлаштириб олган бУлсалар, уни сира кийналмасдан исталган кУпбурчакка татбик эта олишлари мумкин. Идрок КИЛИНГ(тН нарса ва ходисаларни ёки инсон тажрибасида бор булган нарсаларни эсда колДириш хамда зарур вактда эста тушиРИШ№Н иборат психик жараён хотира дейилади. Мантилий хотира тури хам психик жараёндир. Демак, у хам эсда колдириш ва эсга тушириш хусусиятига эгадир.

Демак, укиш жараёнида олий ва Урта мактаб Укитувчилари баён килиб, изохдаб берган теорема, конун ва коидаларни, мураккаб хоссаларни айрим, жузъий холларга кУчириш пайтида талабалар, укувчилар хамма вакт дедукция усулидан фойдаланиб фикрлайдилар хамда мулохаза юритадилар. Укитишнинг аксарият методлари ва шаклларида юбориладиган информациялар дедуктив йУл билан амалга оширилади. Шунинг учун умумий кукмлардан янги якка бир .№км келириб чикаришдан иборат мантикий тафаккур формаси муким ахамиятга эга.

Аналогия хулоса чикаришнинг шундай шаклидирки, бунда биз икки предметнинг баъзи бир белгилари Ухшашлигига караб, бу предметларнинг бошка белгиларининг Ухшашлиги тУррисида хулоса чикарамиз. Аналогия деб, нарса ва ходисаларнинг бир-бирига Ухшаш бУлган баъзи белгиларига карабгина мкм юритишдан иборат хулоса чикариш шаклига айтамиз. Аналогик усулда чикарилган хулоса чин, тахминий камда ёлрон бУлиши мумкин. Фикр юритишнинг бундай шакли купинча ёш болаларга хос хусусиятдир. Демак, жузъий икки якка кукмларга асосланиб жузъий ёки якка КУКМ келтириб чикарамиз. Борча ёшидаги бола мана бундай мулохаза юритади: «Дадам дарвозадан исмимни айтиб чакириб келдилар. Улар сош:а олйб келган бУлсалар керак». Бу боланинг мулохазасини анализ килиб кУрсак, унинг фикр юритишнинг мана бундай тарзда тараккий этганлИГИНИ шохиди буламиз. «Утган галда дадам исмимни айтиб чакириб келган эдилар. Ушанда улар менга совра олиб келган эдилар. Яна чакираётирлар. Албатга, дадам менга СОВЕТ олиб келганлар», деб хулоса чикаради.

Энди турли ёшдаги кишилар турмуш лавкаларидан намуналар келтирамиз. Бошланрич синф укувчиси математика дарсларида, усмир ёшдаги укувчи мулохазасидан парча: Утган йили ноябрнинг урталарида калин кор ёккан эди. Ноябрнинг Уртаси ЯКИНЈЮШ,МОКДа Демак, яна калин кор ёмши эхтимол». Успирин хулоса чикаришидан: «Шу йил ёз оЙида пул-буюм лотореясига соат огиб олган эдим. Киоскада лоторея билети сотилмокца. Яна сотиб олай, бирор нарса огиб коларман». Талаба аналогиясидан: «Утган сессияда вариантни энг тагидан тортиб олиб «акло» олган эдим. Сессиялар якинлашиб коЛдИ. Яна тагидан тортиб олсам омадим юришиб кетар». Етуклик ёш давридаги киши хулоса чикаришидан: «Болаларнинг зуридан якшанба куни паркка чиксам, йигирма йиллик кадрдоним келиб кетибди. Бугун якшанба, яна болалар хархаша килишяпти. Яхшиси уйда хордик чикарганим маъ№, чунки яна кимдир мехмонга келиб колар». Кексалар хулоса чикаришларидан намуна: «Утган кафта ЗамЗРОН сайради, кадрдон дустим келди. Яна ЗЕТЕИЗЕОН сайраяпти. Бу гал севикли набирам Акобир мехмонга келиши мумкин» ва хоказо.

Шундай килиб, аналогик йУл билан хулоса чикарганда, мураккаб конуниятлар тУгрисидаги билимлар Узлаштирилмаса-да, лекин турмушнинг турли жабхаларида ундан фойдаланиб турилади.

3.3. Тушунчалар

Инсон вокеликни билиш жараёнида нарсаларни бир-бири билан таккослайди, уларнинг УХИКТШЛИГИ ва Фаркини аниклайди: анализ ва синтез йУли билан нарса ва ходисаларнинг мокиятини очади, фикран уларнинг белгиларини ажратади, бу белгиларни абстракциялаштиради ва умумлаштиради. Натижада, одам вокеликдаги нарса ва ходисалар тУгрисида тушунча косил килади.

 Нарса ва ходисаларнинг мухим белгиларини, борланишларини, мохиятини '€укмлар оркали фикран кенг ва чукор акс этгиришдан иборат фикр ЮРИТИШ шаКЈIИ ва психик махсули бУлган тушунча билишнинг мухим жихатидир. Бошка психик махсуллар каби тушунчаларнинг манбаи хам моддий дунё бУлиб, тилнинг материали билан органик равишда борликдир.

Тушунча нарса ва ходисаларнинг умумий ва мухим белгиларини акс эпирувчи фикрдир. Одатда, тушунчалар мохияти жихатидан конкрет ва абстракт тушунчаларга ажратилади. Алохида олинган бир бутун нарсага алокадор тушунча конкрет тушунча деб аталади. Масалан: стол, диван, кайрагоч, трактор, колва ва хоказо. Моддий борликдаги нарслардан фикран ажратиб олинган баъзи хусусият, сифат холатларга, шунингдек, нарсалар Уртасидаги ички муносабатларга, конуниятларга каратилган тушунчалар абстракт тушунча деб аталади. Масалан: оклик, узунлик, баландлик,. ИНГ.лик, харакат, ёрутлик, киймат хакидаги тушунчалар ва хоказо.

Тушунчалар кулами жихатидан уч турга булинади: якка тушунчалар, умумий тушунчалар ва тупланма тушунчалар. Якка тушунчалар, якка нарса ва ходиса хакидаги тушунчадир. Бундай тушунчаларга Алишер Навоий, генерал Собир Рахимов, Тошкент, Амударё, Химолай, Тинч океан тУррисидаги тушунчаларни мисол килиб келтирса бУлади. Якка тушунчаларнинг хусусияти ШУКИ, бу тушунчаларда хамиша аник образ мавжуд бУлади. Умумий тушунчаларда бир жинсда булган куп нарса ва ходисалар гавдалантирилади. Масалан: китоб, мактаб, юлдуз, талаба, успирин, косил, тог ва ер ва бошкалар.

ТУпланма тушунчалар бир жинсда бУлган нарса ва ходисалар оплами хакида яхлит фикр юритиладиган тушунчадир. Масалан: пахтазор, кутубхона, ЙИмЛИШ ва хоказолар. ТУпланма тушунчаларнинг бир канчаси бирданига татбик килинганда умумий тУпланма тушунчалар бУлади. Масалан: Мишер Навоий номидаги Республика Давлат кутубхонаси тушунчаси якка тУпланма тушунчага оиддир. Гурук, синф, коллектив, полк, халк, оломон ва бошкалар умумий тУпланма тушунчасига мисол була олащк Епи огайни юлдузлар туплами, Болгария ишчилар синфи, Тошкент почтамти хизматчилари жамоаси кабилар якка тУпланма тушунчалар жумласига киради.

Абстракт тушунчаларнинг юкорида кайд килиб утилган тушунчалардан Фарки шуки, улар идрок ёки тасаввурга бевосита асосланмайди. Абстракт тушунчагд мисол тарикасида «киймат» тушунчасини келтириб угади: сиз хар бир айрим товарни ушлаб ва Олингизда айлантириб куришингиз, уни хомаганингизча ИШЛтИШИНГИЗ мумкин, аммо шу товарни киймат тарикасида олиб караганимизда уни асло ушлаб бУлмайди.

 Тушунча билан суз муносабати бир текис бУлмайди, айрим пайтлар суз билан тушунча айнан мос тушади (олма-суз, олма-тушунча), колган пайтларда тушунча уз кулами жихатидан кенгдир.

Фикр юритишда тушунча билан суз узаро ботик равишда намоён бУлади. Бир томондан, суз ёрдамисиз тушунча вужудга келмайди, иккинчи томондан, суз тушунчанинг моддий асоси ва функциясини бажаради. Тушунчалар бир ёки ундан ортик сУзлардан -гаШКИЛ топиши мумкин. Масалан, халк деган тушунча бир суздан, узбек халки икки суздан, какрамон узбек халки уч суздан, озодлик учун курашаетган халклар деган тушунча турт суздан ташкил топган.

Психологияда баъзи тушунчалар шарили белгилар символлар ёрдами билан хам ифодаланади. Булар каторига математик символлар + (плюс), — (минус), > (катталик белгиси), < (кичиклик белгиси), (тенглик белгиси), : (бУлиш), • (кУпайтириш) ва бошка белгилар Олланилади. Харфлар хам тушунчаларни вужудга келтириши мумкин: а, в, с, d ва коказо; йУл коидалари белгиси, географик шартли белгилар тушунча Урнида ишлатилади.

Тушунчалар фикр юритишнинг асосий жараёнлари, яъни классификациялаш, умумлаштириш ва абстракциялашлар сУзлар ёрдами билан вужудга келади. СУзлар, белгилар, символлар, терминлар тафаккур жараёнида тушунчаларнинг мазмунини акс этгиради. И. П. Павлов .таъбири билан айтганда, суз биринчи сигнал тизимининг, барча сигналларнинг сигналларидир, бинобарин, шу сигналларнинг ламмасини ифодалайди, шу сигналларнинг хаммасини умумлаштиради.

Талаффуздаги хар бир суз муайян мазмунни ва муайян кУламдаги тушунчаларни акс эпиради. СУзлар штока (коммуникация) Еф'роли функциясини бажариб, тушунчалар мохиятини англашга ёрдам беради. Тушунча сУзлар ёрдами ва ВОСИпСИ билан шахслараро муносабатлар Урнатишда фаол иштирок этади.


Инсон тушунчаларнинг аксариятини мерос тарикасида узидан аввалги авлошцан тайёр холда олади. Ашюдлар эстафетаси .Ђ'К,м суриши натижасида бир авлод яратган тушунчаларни иккинчи авлод эгаллаб олади, уларга янги мазмун ва янги шаюл беради. Олдинги авлоднинг бой меросига асосланиб, уларни Урганиб улгурмаган вокелик хусусиятини ОЧИШга интилади, шу кашфиёт натижасида янги ТУШУчалар ижод килади. Бинобарин, тушунчаларнинг мана шундай йУл билан ањлоддан ањлодга берилиши ва эгаллаНИШИ мазкур тушунчаларнинг ривожланишига олиб келади.

Моддий борлик тУгрисидаги тушунчалар фило-ва онтогенетик тараккиёт боскичини босиб угади. Мазкур тараккиёт боскичи тушунчаларнинг такомиллашувига, мазмунан члурлашувига, кулам жихатдан кенгайишига сабабчи бУлади. Масалан, 1) ярим аср мукаддам кишиларнинг Куёш тизимига кирган планеталар тУгрисидаги тасаввурлари ва 2) мактабгача ёшдаги болаларнинг Усимликлар ва хайвонот дунёси тУгрисидаги тушунчалари кулами ва мактабни тамомлаш давридаги Успирин тушунчалари микдори, З) утган асрдаги одамларнинг кимё фанига оид тушунчалари ва хозирги кундаги инсон тушунчалари ва коказо.

Шундай килиб, тушунчалар МОХИЯТИ хукмларда ёритилади, мавжуд мкмлар асосида хулоса чикарилади. Янги хукм косил килинади, топилган Янги белгилар, аломатлар тушунчаларни янада бойитади. Тафаккур ёрдамида инсон яратиш, кашф этиш, ихтиро КИ.лишда давом этиши мумкин. Демак, янги тушунчалар, терминлар бунёд килинаверади, истеъмолдагилари эса янги сифат ва янги мазмун касб этади. Детерминизм принципига биноан, сУзлар Янги тушунчалар яратилишига восита бУлиб хизмат килаверади, шунинг билан бирга тушунчалар замирида янги сУзлар ва иборалар вужудга келади, ёИНКИ янгича талкин килинишга кучади. СУЗ билан тушунчаларнинг чамбарчас боуланиши ва муносабати филогенезда хам, онтогенезда хам операционал ва функционал хусусиятларни йУкотмайди.

4. Тафаккур сифатлари

Тафаккур бошка билиш жараёнлари каби Узининг индивидуал хусусиятларига эга бУлиб, фикр юритиш фаолиятининг шањллари, воситалари ва операцияларининг муносабатлари кишиларда турлича намоён бУлишида уз ифодасини топади. Одатда, тафаккурнинг индивидуал хусусиятларига (сифатларига) билиш фаолиятининг мазмундорлик, мустакиллик, эпчиллик, самарадорлик, фикрнинг кенглиги, тезлиги, чукјрлиги ва бошка сифатлари киритилади.

Тафаккур мазмундорлиги деганда инсоннинг теварак-атрофдаги моддий вокелик тУррисида онгида кай микдорда (кУламда) мулохазалар, мухокамалар, фикрлар, муаммолар, тушунчалар жой ОЛГаНЛИГИ назарда тугилади. ИНСОНДа санаб угилган характердаги гоялар тулиб ТОШСа, шунчалик тафаккур мазмундор бУлади. Кишилар бир-бирларидан биринчи навбатда тафаккурнинг мазмундорлиги билан тафовутланадилар.

Тафаккурнинг чукурлиги деганимизда, моддий дунёдаги нарсаходисаларнинг асосий конунлари, конуниятлари, хоссалари, сифатлари, уларнинг узаро борланишлари, муносабатлари тафаккуримизда тулик акс этганлигини ТУШУНИШИМИЗ керак. Тафаккур арсеналида жойлашган нарсаларнинг кай йУсинда системалашганлигига караб (тугри ва рационал йУл назарда тутилади), у ёки бу шахснинг тафаккури чукурлиги тУррисида катьий бир карорга келиш мумкин.

Тафаккурнинг кенглиги узининг мазмундорлиги, чукорлиги каби сифатлари билан мунтазам алокада бУлади. Инсондаги нарса ва ходисаларнинг энг мухим белги ва хусусиятларини узида мужассамлаштирган, Угмиш юзасидан, хозирги давр какида, шунингдек, келажак турисидаги муло№залар, муаммолар ва тушунчаларни камраб олган тафаккур кенг тафаккур дейилади. Фикр доираси кенг, билим савияси юкори, серроя, ижодий изланишдаги кишиларни акл-заковатли, бИЛИМДОН ёки тафаккури кенг кишилар деб аташ мумкин. Демакт инсоннинг акл-заковати, бИЛИМДОНЛИГИ, мулохазадорлиги унинг тафаккури кенглигидан далолат берар экан,

Инсон тафаккури узининг мустакиллиги жихатидан мустакил ва номусгакил тафаккурга ажратилади. Тафаккурнинг мустакиллиги деганда, кишининг шахсий ташаббуси билан уз олдига конкрет максад, янги вазифалар бИЛИШИ, улар юзасидан амалий ва илмий характердаги фараз (гипотеза) КИЛИШИ, натижани куз олдига келтира олиши, филган вазифани кеч кимнинг кУмагисиз, курсатмасисиз, узининг аклий изланиши туфайли турли йУл, усул ва воситалар топиб, мустакил равишда хал килишдан иборат аклий кобилиятни ТУ1_цуниШ керак.

Тафаккурнинг мустакиллиги аклнинг серташаббуслиги, пищиклиги ва танкийдилигидан намоён бУлади. АКЛНИНГ серташаббуслиги деганда, инсоннинг уз олдида янги муаммо, аник максад ва конкрет вазифалар оИШИНИ, ана шуларнинг барчасини амалга оширишда, нихоясига етказишда, ечимни кидиришда усул ва воситаларни шахсан узи излаши. амий зур бериб интилиши, уларга тааллукли Ошимча белги ва аломатларни киритишдан иборат боскичларнинг намоён бУлишини назарда тутамиз. Аклнинг пишиклиги вазифаларни тез ечишда, ечиш пайтида янги усул ва воситаларни тез излаб топишда,  уларни саралашда, ана шу усуллар ва воситаларни уз Урнида аник у$ллашда, трафаретга айланган, эски йУл хамда усуллардан фориг бУлишда ва бошка жараёнларда ифодаланади.

Узининг ва Узгаларнинг мулохазаларини, бу мулохазштарнинг чин Еки чин эмаслигини текшира билишда ва намоён бУлган мулохазаларга, мухокамаларга, муаммоли вазиятга бако бера билишда аклнинг танкидийлиги мучим роль Уйнайди. Тафаккурнинг пНКИДИЙлиги объектив ва субъектив равишда ифодаланиши мумкин. Мазкур сифат инсонни бахолаш уз-узини бахолаш каби тафаккурнинг индивидуал хусусиятлари билан бОЕЛИК равишда намоён бУлади. Агар танкидийлик окилона, мулим белгиларга, муаммо мохиятининг ту€ри ОЧИЛИШИГа (банан эталонга) асосланиб амалга ОШСа, ундай танкидийлик объектив танкидийлик деб аталади. Мабодо тафаккурнинг танкидийлиги субъектив хатоларга, умуман субъективизмга омб кетса, бундай колда субъектив танкийдилик дейилади. Субъектив танкидийлик салбий окибатга олиб келади, шунингдек, инсонлар Уртасида «англашилмовчилик вужудга келтиради, икки шахс Уртасида кутилмаганда зиддият пайдо бУлади. Инсонда тафаккурнинг танкидийлиги окилона, рационал тарзда вужудга келса, унда шахс мучим сифат билан бойийди, деб айтиш мумкин.

Максад, муаммо ва вазифалар узга шахслар томонидан Ойилиб, тайф усул ва воситаларга таянган холда узга кишиларнинг бевосита ёрдами билан амалга оширилиши жараёнида бир 03 иштирок этган тафаккур номустакил тафаккур деб аталади. Номусгакил тафаккурли КИШИ.лаР «тайёр малсулотлар юшти»га айланадилар, Усишдан оркада колиш хавфи тумлади. Натижада, акл-заковатли инсон бУлиш урнига калтабин, аклан эринчок, бехафсала одам бУлиб вояга етади. Демак, тафаккурнинг номустакиллик иллати жахон прогрессига тусик бУлиб, якка шахс учун эса фожиа ролини бажариши эхтимолдан холи эмас.

Фикрнинг мустакиллиги унинг махсулдорлиги (самарадорлиги) билан узвий борланган. Агар инсон томонидан муайян вахт ичида маьлум соха учун кимматли ва янги фикрлар, т:оялар, тавсияномалар яратилган хамда назарий ва амалий вазифалар хал килинган бУлса, бундай кишининг тафаккури сермахсул тафаккур деб аталади. Демак, вакт оралигида бажарилган иш кулами ва сифатига окилона бало бериш тафаккур максулдорлигини Улчаш мезони сифатида хизмат килади.


Тафаккурнинг ихчамлиги деганда, муаммони кал Килишнинг дастлаб тузилган режаси (плани) мазкур жараёнда масала еЧИШ шартини каноатлантирмай колса, номутаносиблик косил бУлса, хеч иккиланмай эластик равишда Узгартишлар киритишдан иборат фикр юритиш фаолиятини тасаввур килморимиз шарт. Фикрнинг оператив жихатдан, тезкорлик билан Узгартишдан ва тугри йУналишига йУллаб юборишдан иборат тафаккур сифати унинг ИхчаМЈМГИ дейилади. Масалан, «Талаба синовда аввал РОЯНИ нотУрри ёритаётиб, уз-узига «бирданига» хатосини англаб, тури жавоб бера бошлаши» кабилар. Демак, тафаккурнинг мазкур сифати фикрларни, информацияларни тингловчиларга хато ва камчиликсиз етказиб бериш гаровидир.

Тафаккурнинг тезлиги к&йилган саволга ва муаммога тулик жавоб олинган вакт билан белгиланади. Унинг тезлиги катор факторларга: жумладан, фикрлар учун зарур материални тез ёдга тушира олишга, муваккат борланишларнинг тезлиги, турли хисларнинг мавжущлигига, инсоннинг диккатига, кизикишига 60FJIV1k бУлади. Бундан ташкари, тафаккурнинг тез.лиги бошка шартларга: инсоннинг билим савиясига, фикрлаш кобилиятига, мавжуд куникма ва малакаларига хам 601'ЛИК эканлиги исботланган. Хулоса килиб айтганда, тафаккур жараёнларининг тезлиги ва жараёнларнинг маыум фурсат ичида канчалик самара берганлиги билан баколанади.

Фикрларнинг тезлиги талабалар ва Уочиларга жуда зарур психологик курол бУлиб хизмат КИлиИ. Сессия пайтида, семинар машрулотларида фаол иштирок килган талаба хаяжонланиб, эгаллаган билимларини вактинча унугиб, УЗИНИ йУкотиб Ояди. Уринсиз, салбий эмоциялар (кис-туйгулар) унинг тафаккурини тормозлаб, муваффакиятсищтикка олиб келади, яъни фикрни баён килишда инертлик пайдо бУлиб, кейинчалик бугунлай тормозланишга айланади. Баъзи талабалар, аксинча, сессияда хаяжонланиб, фикрлари равонлашади. Каттик хаяжонланиш, катгик ташки таъсир натижасида уйкудаги айрим нейронлар уйрониб, функцияси жадаллашиб кетади ва фикр «бирданига» равшанланиши мумкин. Шунинг учун Укитиш жараёнида талаба ва уочиларнинг акдий фаолиятини тури балолашда уларнинг индивидуал ТОПОЛОГИК хусусиятларини лисобга олиш максадга мувофикдир.


Жахон психологларининг кУрсатишига караганда, юкорида тахлил килиб чикилган тафаккур сифатлари уларнинг асосий хусусияти билан узвий борликдир. Тафаккурнинг асосий ва энг мухим белгиси, хусусияти — бу моддий вокеликдаги мухим жихатларини ажратиб, мустакил равишда Янги мазмундаги умумлашмаларни келтириб чикаришдир. Инсон оддий нарсалар тУррисида фикр юритганда кам уларнинг ташки белгилари билан чегараланиб колмайди, балки ходиса мохиятини очишга интилади, оддий турмуш хакикатидан умумий конуният яратишга харакат килади. Шубхасиз, инсон тафаккури хали изланмаган, тула фойдаланилмаган резерв ва имкониятларга эга. Тафаккур психологиясининг асосий вазифаси ана шу резерњларни тула очиш, фан ва техника прогрессини интенсивлашдан иборат. Чунки хар кандай кашфиёт, янгилик, прогресс инсон акл-заковатининг мах сулидир. Шу боисдан хам фан ва техника прогресси ИНСОНШУНОСЛИК фанининг ривожига куп жихатдан борлиуџщир.

5. Тафаккур турлари

Муайян ижтимоий мухитда турмуш кечираётган одамларнинг эктиёклари, хатги-харакат мотињлари, нарсаларга кизикишлари, интилишлари, майллари, аклий кобилиятлари, капо фаолиятлари хам турлитумандир. Худди ана шу боисдан, уларнинг тафаккури хам хар хил холатларда, вазиятларда турлича тарзда вужудга келади, намоён булади. Бундан олдинги бобларда таъкидлаб угганимиздек, билиш жараёнида, амалий ва назарий вазифаларни хал этишда, узга кишиларнинг нутк оркали ифодаланган фикрларини укиб ОЛИШДа, муомалага киришишда, фикрларини тушуниб олишда инсон фикр юритади. Психология фанида тафаккур ШаЮТИГа, топширик хусусиятига, фикр ёйиклигига, фикран оригиналлик даражасига караб оидагича шартли пассификация килинади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Формуласига кура

Топширик характерига кура

Фикр ёйикдигига кура

Фикрнинг оригиналлик даражасига кура

 

 

 

 

 

 

 

кУргазмаликаракатли кургазмалиобразли

амалий назарий ихтиерсиз ихтиёрий

конкрет абстракт реалистик аутистик

ИГ{ЂМТИВ дискурсив диалектик

репродуктив продуктив ижодий визуал фазовий

5.1, КУргазмали-харакатли тафаккур


Тарихий тараккиёт боскичида одамлар ижтимоий турмушда воще бУлган муаммоларнинг аксарияти амалий йУл билан килинган, шунингдек, уларга нисбатан муносабат хам амалий фаолиятидан келиб чиккан холда амалга оширилган. Нарса ва ходисалар юзасидан назарий фикр билдириш эса тарихий тараккиётнинг бир мунча кейинги даврига тугри келади. Ер юзасида фанларнинг келиб ЧИКИШИ хакидаги бизгача етиб келган маълумотлар мазкур мулохазамизга далил була олади. Кадимги авлод ва аждодларимизда ер майдонини кадам билан Улчаш, куз билан чамалаш бУйича амалий билимларнинг тупланиши натижасида геометрия Фани кашф килинган. Кишиларнинг бармок билан хисоблаш турмуш талабини кондира олмагандан сунг математика, нарса ва ходисаларнинг тасвири, ШаРТЛИ белгиларни колдирИЛИШИ якуни сифатида тарих Фани кабилар вужудга келган. Ер юзасида амалий билимлар тупланиши асосида астасекин назарий умумлашмалар барпо була бошлаган, турли сохага тааллукли информацияларнинг ТИЗИМЈЮШИШИ натижасида фанлар косил бУлган. Шунинг учун инсоннинг амалий ва назарий фаолияти узаро узвий алокада бУлиб, хамиша бири иккинчисини такозо этади. Генетик келиб чиКиши нуктаи назаридан амалий фаолият бирламчи хисобланиб, образлар тасаввурлар ва фикрларни акс эттирувчи назарий фаолият эса амалий фаолиятнинг маьлум тараккиёт чуккисига чиккандан сунг ажралиб чиккан. Мазкур жараён бир неча Унг минг йиллар давомида юзага келган.

Агарда инсониятнинг тарихий тараккиёти муаммосидан четланиб, ушбу масалани олиб карасак, у колда амалий фаолият бирламчи эканлигига каноат косил киламиз. Бунинг учун инсоннинг онтогенетик тараккиётини дастлабки фазасига мурожаат киламиз. Бола ТУРИЛИшидан тортиб, то унинг 60Еча ёшигача даврни амалий фаолиятда кУргазмали-харакатли тафаккур усишининг асосий палласи деб аташ мумкин. Мазкур ёшдаги инсон зоти ана шу амалий фаолият кобимда аклий харакатларни амалга оширади, амалий билимларни узлаштиради, натижада Оргазмали-харакатли тафаккур уса борщи. Ушбу ёшдаги кичкинтойлар Узлари Уйнаётган нарсалар, Уйинчокларни флари билан бевосита ушлаб куриш оркали улар билан танишадилар, шунинг билан бирга уларни идрок КИЛИШГа интиладилар. Идрок килган предметлар ва Уйинчокларни узаро солиштирадилар, кисмларга ажратадилар, анализ ва синтез киладилар, бУлакларга ажратилганларни яхлит холга келтириб бирлаштирадилар. Капалар тушунтиришига ишонч косил килмасдан, айни чоща уларни — объектларни синдириб ёки бузиб бУлса хам уларнинг ички ТУ3ИЛИШИ билан пНИШИШ иштиёки (майли) кучли бУлади. Шу боисдан амалий характердаги муаммоларни хал килишда кУпинча «бузиб-тузатиш» Оли билан каракат киладилар. КУргазмали-каракатли тафаккур бона ёшига етгандан сунг болаларда уз кийматини йУкота бошлайди.

5.2. КУргазмали-образли тафаккур

Инсон томонидан бевосита идрок килинаётган предметлар эмас,  балки факат тасаввур килинаётган нарса ва ходисалар хакида фикрлашдан иборат тафаккур тури Оргазмали-образли тафаккур деб аталади. Тафаккурнинг мазкур куриниши 4—7 ёшгача булган болаларда намоён бУлади. Бш:ча ёшидаги болаларда Оргазмали-харакатли та, факкурнинг амалий элементлари Оргазмали-образли тафаккур боскичига Утгандан сунг лам сакланиб КOЛЩИ, лекин у узининг етакчи ролини ЙУкота бошлайди. Ушбу ёшдаги кичкинтойлар жисм ва предметлар билан танишаётганда аналитик-синтетик фаолиятдан фойдаланиб иш кУраётганда уларни Ол билан ушлаб куришга, ички тузилиши билан амалда танишишга интилмайдилар. Чунки куп лолларда улардан амалий каракат килиш талаб килинмайди, Лекин бу улар жисм ва предметларни, объектларни аник ва тУлик идрок КИЛИШ, яккол тасаввур этиш имкониятидан мустасно килинади, деган суз эмас, штбатга. Борча ёшидаги болалар илмий тушунчаларга эга бУлмаганликлари учун билиш фаолиятида асосан Оргазмали-образларга суяниб фикр юритадилар, мулохаза билдирадилар, чикарадилар. Юкоридаги фикримизни тасдиклаш учун швейцариялик психолог Жан Пиаже тажрибаларига мурожаат киламиз. У 6—7 ёшдаги 60лаларга хамирдан баб-баравар килиб яса.лган иккита зувалачани курсатади, шу захотиёк текширилувчилар уларнинг бир-бирига тенг эканлигига ишонч косил киладилар. Тажрибанинг иккинчи боскичида зувалачанинг битгаси нон шаклига келтирилади, бу холатни уз кУзлари билан кузатиб турган болалардан сУралганда, улар зувалача кажмининг Узгаришига караб тенглик бузилган деб жавоб берганлар. Ушбу холат бог:ча ёшидаги болаларда кургазмали-образли тафаккур бевосита ва батамом уларнинг идрок жараёнларига 60FJlVfk эканлигини кУрсатади. Шунинг учун улар нарса ва ходисаларнинг, жисм ва предметларнинг кута яккол ташланиб турувчи аломатига, хусусиятига, ташки белгисига эътибор киладилар. Лекин уларни ички борланишлари, узаро муносабатларини билдириб келадиган мухим, асосий сифатларига ахамият бермайдилар. Объектларни фазода жойлашган урни, ташки номухим белгиси уларнинг Оргазмали-образли тафаккурини вужудга келтиради. Масалан, уларнинг назарида одамлар бУйининг баланд ва пастлиги уларнинг ёшини (улурлигини) белгилайдилар.

5.3. Интуитив ва аналитик тафаккур

Тафаккур активлигига караб ихтиёрсиз (интуитив) ва ихтиёрий (аналитик) тафаккур турларига ажратилади. Интуиция деб, мантикий тафаккур ёрдамида куп вактлар давомида кал килинмаган аклий вазифаларнинг тусатдан, кутилмаганда хал КИЛИНИб КОЛИШИ жараёни аталади. Шахснинг муайян сохадаги хаётий ёки илмий тажрибаларига асосланган интеллектуал сезгирлигидан иборат фаолиятдир.

КУпинча ихтиёрий тафаккур жараёни мулохаза, мухокама, исботлаш, гипотеза КИЛИШ каби шаклларда намоён бУлади. Математика, физика, кимё, психология ва бошка фанлардаги муаммо ва масалаларни ечиш жараёнлари бунга ёркин мисол була олади. Бундан ташкари, ихтиёрий тафаккурга танкидий ёки назорат (контрол) тафаккур хам киради. Моддий борликни адекват акс этгириш фикр ЮриТИ11ЖИ танкидий ва синчков бУлишини такозо этади. Бинобарин, нарса ва ходисаларни атрофлича билиш учун объектив бахо бериш зарурияти тугилади, бу эса уз навбатида, фикр ЮРИТИШ кулами кенг, аналитиксинтетик фаолият доираси мустахкам бУлишини талаб килади.

Тафаккур жараёнлари ихтиёрсиз юз бериши хам мумкин. Лекин бу холда улар ихтиёрий тафаккурга суянган тарзда вужудга келади. Жумладан, одамнинг амалий, маиший ва коказо фаолиятларида ихтиёрсиз равишда катор саволлар пайдо бУлиши ва уларга беихтиёр жавоблар ахтариш холлари учраб туради. Бундай пайтларда инсон фикр юритяптими ёки йУкми, буни билиш жуда кийин, вахоланки у узича гУё саволларга жавоб топгандай, ширин кис-туйруларни бошдан кечираётгандай бУлади, шунинг учун купинча «тилимнинг учида турибди» одамлар кандайдир текст ёки муаммо, масала устида бош котириб Утирганларида (бирор нарсанинг бевосита таъсири натижасида) фикр юритиш муглако беихтиёр Уй бериб колади ва уларни асосий топширикни бажаришдан узоклаштиради. Баъзан амалга ошиРИЛИШИ максад килиб Ойилган топширикни ихтиёрий равишда бажариш жараёнимизда бу режага киритилмаган (фатуодда вужудга келган) айрим вазифаларни хам бажарамиз, бу жараён биз учун ихтиёрсиз равишда угади.

Инсониятнинг тарихий тараккиёти тарихидан шу нарсалар маълумки, йирик илмий кашфиётлар хам купинча ХУДДИ шундай беихтиёр фикр килиб турган махалда тУсатдан очилган. Жумладан, Юнон олими Архимед солиштирМа ОРИРЛИК конунини зур бериб аКЛИЙ мехнат Килиш пайтида эмас, балки кеч кугилмаган жараёнда, ваннада чУмилиб турган пайтида кашф этган. Улут рус олими Д. И. Менделеевнинг ликоя килишича, у элементлар даврий тизими жадвалини тузиш вактида уч кечаю уч кундуз бетиним мехнат килган, аммо бу вазифани никоясига етказа олмаган. Ундан сунг чарчаган олим иш столи устида уйюта кетган ва тушида бу элементлар тартибли жойлаштирилган жадвални курган. Шунда Д. И. Менделеев уйющан уйт:ониб, бир парча коюзга тушида аён бУлган жадвални кУчириб Ойган.

КУпинча психолог ва физиологлар таъкиддашларича, муаммонинг бундай осон равишда ечилиши кеч кутилмаган юкоридаги каби беихтиф хал Килиниши шу кашфиётлар олам юзини кУрганича бУлган давр И'4Ида ойлаб, йУллаб килинган мехнатнинг якуни, яъни тугалланмай колган тафаккур жараёнининг никоясига етишдир, деб баколамокдалар,

Йирик физиолог хамда психолог В. М. Бехтеревнинг изоклича, бундай кугилмаган жараёнларнинг рУй беришига асосий сабаб — бу Урганилаётган масала тУгрисидаги ухлашдан олдин зур бериб бош котириш Уйлаш (фикр ЮРИТИШ) ва бугун зехни, шунинг билан бирга ДИК№Т-ЭЪТИб0РИНИНГ тортилиши, кашф килиниши зарур масалага тула-тукис йУналишдан иборат максадга мувофиклаштирилган мураккаб, баркарор психик холатнинг суришидир. Мазкур холат аник объекта каратилган амий зур беришнинг ИНТмСИВ тарзда давом этиши натижасида вужудга келган махсулдир ва хоказо.

Фикр юритилиши лозим бУлган нарса ва ходисаларни идрок ёки тасаввур килти мумкин бУлса, бундай тафаккур конкрет тафаккур деб аталади. У уз навбатида яккол-предметли тафаккур ва ЯККОЛ-Образли тафаккур номи билан икки турга ажратилади. Агар фикр юритиш объекти бевосита идрок килинса, бундай тафаккур яккол-предметли тафаккур дейилади. Фикр юритилаётган нарса ва ходисалар факат тасаввур килинса, бундай тафаккур яккол-образли тафаккур деб аталади. Тафаккурнинг бир тури хотира ёки хаёл тасаввурига асослантан холда намоён бУлади.

Абстракт тафаккур нарсаларнинг моХиятини акс эпирувчи ва сУзларда ифодаловчи тушунчаларга таяниб, фикр юритишдир. Алгебра, тригонометрия, физика, чизма, геометрия, олий математика масалаларини ечиш махалида фикр юрИ'ГИШ, муло№за билдириш абстракт тафаккурга хос мисоллардир. Алгебраик микдорларни конкрет нарсаларга таккослаб, нисбатан бериб конкретлаштирилса бУлади, лекин бу ерда бизнинг максадимиз конкрет микдор тУгрисида фикр юритиш эмас, балки шу нарсалар Уртасида мавжуд умумий микцор алокалари устида мулохаза юритишдир. Чунончи, бу холда биз факат умумлашган тушунчаларга таяниб фикр юритамиз.

Абстракт тафаккур конкрет тафаккурдан тят кенг маъно англамши билан вокеликни чуроррок бИЛИШГа олиб бориши билан Фарк КИЛади. Шунинг учун биз якка хукм воситаси билан катор нарса ва ходисаларга тааллукли ички конуниятлар тУррисида фикр юрита оламиз. Идрок ва тасаввур Килиш мумкин бУлмаган нарса ва ходисалар тУгрисида абстракт тафаккур ёрдамида мулохаза юритса бУлади. Шу сабабли жамият ва табиат конунлари хакида, борлик тУтрисида, чексизлик, сифат, микдор, •геНГЛИК турисида, тузаллик юзасидан мавкум абстракт мулохаза ЮРИТИШ мумкин, холос.

Бирок конкрет тафаккур билан абстракт тафаккур узаро узвий борлангандагина бир бутун инсон тафаккурини вужудга келтиради, чунки предметнинг ташки ва ички хусусиятларини атрофлича очиш аложида олинган тафаккурнинг у ёки бу тури ёрдамида ифодалаб бериш анча мушкулдир. Абстракт тафаккур конкрет тафаккур замирида вужудга келган, унинг пойдевори устида усган ва ривожланган. Чунки тафаккурнинг генетик жихатдан келиб чикишини анализ килиб чиксак, конкрет тафаккур амалий тафаккур билан параллел равишда намоён була бошлаган, абстракт тафаккур эса тарихий тараккиётнинг кейинги боскичларида косил бУлган. Шунга карамасдан, дамма вакт хар кандай конкрет фикр, мулохаза абстракт фикр мухокама ичига маълум даражада сингиб кетган бУлади.

Ходисаларни изомашга, фараз килишга каратилган тафаккур назарий тафаккур деб аталади. Тушунчалар уртасидаги борланишларни, муносабатларни, ички ботанишларни ёритиб бориш ва шу борлаНИШЛщ)НИ назарий жихатдан фикр юритиш йУли билан изомаш каби жараёнларни назарий тафаккур ёрдамида амалга ошириш мумкин. Изохдащ пайтида изоманаётган нарса ва ходисалар, хосса ва хусусиятлар, жисм ва предметлар, умуман бургун вокелик маълум туркумдаги тушунчалар каторига киритилади ва уларнинг Фарк младиган белги ва аломатлари фикран ажратиб курсатилади. Бундан ташкари, муайян объектларнинг мохияти, мазмуни, мавжуд бУлишлик сабаблари, келиб чикиши, тараккиёти, Узгариши, шунингдек, уларнинг ахамияти ва функция хамда вазифалари изоклаб берилади.

Назарий тафаккур жараёнларда «Нега?», «Нима учун?», «Нима сабабдан?», «Бунинг узи нима?», «Бу ходиса ёки холатлар, ёхуд тушунчалар Уртасида кандай Ухшашлик ва тафовуглар мавжуд?» каби катор саволлар вужудга келади. Берилган саволларга атрофлича Уйлаб, мантикан окилона тузилган жавоблар хам топилади. Жумладан, «Куёш ботди — коронп•1 ТУШДИ», «Совук тушди — сувлар музлади», «Олмахон — хайвондир», «Кит — сут эмизувчидир», «15+2 ва 20—3 микдорлари узаро тент», «ТАТ математик апперцепция очиб бериш аппаратидир», «Характер — ижтимоий турмуш махсулидир» ва бошкалар. Бу келтирган мисолларда уюљчи ва талабалар нарса ва ходисалардаги ботанишларни, ички конуниятлар ва хоссаларни, узаро мунтазам муносабатларни таъкидлаб Угадилар, изоџайдилар ва тушунтириб беришга каракат киладилар.

Назарий тафаккурни айни бир пайтда абстракт тафаккур деб аташлик анъана тусига кириб колган. Бундай ном билан аташга асосиЙ сабаб назарий тафаккурнинг умумий №кмларда ифодаланишидир. Мисол учун: «Металлар электр токини яхши угказади». «Жисмлар ишкаланишдан КИЗИЙди». «Хамма хайвонлар узи яшаётган мухитга мослашади». «Нарса ва предмет номини билдириб келган сУзлар от деб аталади». «Диккат барча психик жараён ва холатларнинг мувафаккиятли амалга ошириш гаровидир». «Утиш (Усмирлик) даври хам жисмоний, хам жинсий жихатдан интенсив усиш давридир». «Шахс тараккиёти наслий (ирсий) белги, ижтимоий мухит ва таыим-тарбияга борликцир». «КИЗИКИШ ва эхтиёж инсон шахсининг мухим жижатидир» ва хоказо.

Абстракт тафаккур мактаб Уютвчиларида дасгаввал элементар шаклдаги абстракт тушунчаларга суянган холда ривожланади, сУнгра мураккаб табиий-математик фан асосларини эгаллаш жараёнида маълум тизимдаги абстракт тушунчаларни Узлаштириш эвазига юкорирок боскичга кУгарилади. Олий мактабларда тахсил олиш давомида абстракт тафаккур узининг энг юкори илмий диалектик назарий боскичига кУгарилади- Бунда ижтимоий фанлар алохида ахамият касб этади, жумладан философия, психология ва бошкалар. Талабалар хам кУлам, хам даража жихатидан мураккаб булган тушунчалар билан танишадилар. Масалан: материя, онг, хусусият, умумийлик, реаллик, макон, замон, харакат, психика, сифат, кризис, боскич ва хоказо.

Абстракт тафаккур муаммоси катор собик шуро психологлари томонидан изчиллик билан тадкик этилган. СОбИК шуро психологиясининг дастлабки ривожланиши палласида ушбу масала билан Л. С. Виготский, П. П. Блонский, кейинчалик С. Л. Рубинштейн, Б. Г. Ананьев, А. Н. Леонтьев, Н. А. Менчинская, Г. С. Костюк, П. Я. Гальперин, Р. Г. Натадзе, Д. Б. Эльконин, В. В. Давидов, А. М. Матюшкин ва бошкалар шурулланганлар. Хозир мазкур муаммо юзасидан етарли даражада эмпирик ва назарий билимлар тУпланган. Фан ва техниканинг тараккиёти абстракт тафаккурни янада ривожлантиРИШНИ такозо этмокда.

Бу айтиб утилган мулохазалар назарий ва абстракт тафаккурга ёркин мисол була ОЛиИ. Назарий тафаккур туфайли вокеликдаги умумий ва МУХИМ богланишларни, хоссаларни, конуниятларни англаб оламиз. Шунинг учун Куёш ва ой тутилишини, юлдузлар тизимининг каракатини, об-каво маьлумотларини, ер кимирлаш Учоџарини вокеа содир бУлишидан анча илгари айтиб беришимиз мумкин. Шу сабабдан назарий тафаккурни олдиндан куриш имкониятини яратадиган умумлашган тафаккур деб хам атайдилар.

Шундай КИЛИб, абстракт тафаккур оркали нарса ва ходисаларни бевосита идрок килиш мумкин бУлмаган хусусиятлари, узаро муносабатлари аниманади, у ёки бу сохага оид конуниятлар очилади, сабаб-окибат богланишлари акс этгирилади.

Вокеликни Узгартиришга ёки инсон эхтиёжлари учун зарур бУлган реал нарсиар яратишга каратилган тафаккур тури конструктив, техникавий, тасвирий санъат сингари касб сохаларини тадкик этади. Вокеликни Узлаштириш воситаси билан• реал нарса ва ходисаларни яратишга йУналтирилган фикр юритиш амалий тафаккур деб аталади. У Ойилган амалий ва назарий вазифаларни Янги усуллар билан хал килиш, онгимизда янги тасаввур, тушунча ва »кмлар Хосил килиш, муайян янги нарсалар яратиш билан 60FJW1k мураккаб тафаккур жараёнидир. Амалий тафаккур жараёнида хам назарий тафаккурга Ухшаш саволлар турилади. Амалий тафаккур жараёнининг давоми иш-харакатларни, аклий харакатларни тасаввур КИЛИШда, фикрлашда намоён булади. Мактаб хаётидан У№чиларнинг диктант, баён ёки иншо ёзиш жараёнини мисол килиб келтириш мумкин. Талабалар фаолиятидан конспект ёзиш, реферат тайёрлаш, курс ва битирув иши устида ишлаш, семинарга хозирлик куриш, лаборатория машгулотларида амалий вазифаларни бажариш кабилар амалий тафаккурга ёркин мисолдир.

Психологияда тафаккурнинг ундан ортик турларига характеристика бериб угилган. Психология тарихидан бизга маълум бУлган муаллифитар тафаккур тури хам узига хос хусусиятлари билан бошкалардан кескин ажралиб туради. Муайян фикрнинг чин ёки ёлронлигини объектив далиллар билан исботлаш урнига инсон шахснинг ижобий ёки салбий сифатлари билангина чекланиб колишдан иборат тафаккур тури авторитар тафаккур деб аталади. У купинча одамларнинг муайян соха бУйича билим савиясининг, даражасининг чекланганлигидан ва мустакил фикр юритиш кобилиятининг етарли даражада усмаганлигидан далолат беради. Шунингдек, психологияда бир-бирлари билан узвий равишда ботанган мулохаза юритишдан иборат мантикий тафаккур жараёнини дискурсив тафаккур деб аташ кабул КИЛинган.

5.4. Ижодий тафаккур

Ижодий тафаккур мураккаб билиш фаолиятидан бири бУлиб, тадрижий РаВИШЩТ, изчил узаро борланган жараёнлардан ташкил топади: даставвал саволлар турилади, вазифа аникланади, масалани ечиш ёки саволларга жавоб кидириш жараёни вужудга келади. Инсон олдида турган аник вазифа ёки масала — бу бажарилиши ёки кал Килиниши зарур бУлган саволнинг ифодасидир. Намоён булган вазифа (масала) купинча ифодаланиши шарт бУлган максадни лам узида акс эттириб келади. Максад эса инсоннинг изланаётган номаълум вокеликни топишга гумон ва каяжон, шубка кислардан форт этишга каратилган майлидир.

Тафаккурнинг ИЗ.лаНИШ боскичларида вужудга келган масаланинг ифодаланиши хар хил даражада бУлиши мумкин. Жумладан, вокеликнинг нималари маьлумки, нималари яна номаклум, уларни аниклаш, кай холатда ва кайси йУл билан ечилиши мумкин, унинг турмуш учун кандай ахамияти бор, сингари жихатларини аниклашга тури келади.

Ижодий тафаккурнинг навбатдаги компонентлари }фйидагича акс элтирилади: Оилган саволларга жавоб излаш, масалани ечишга ёрдам берадиган йУллар, усуллар, воситалар, коидалар ва кУникмаларни кидириш, уларни танлаш хамда мазкур фаолиятда уларни татбик килиш ва бошкалар. Одам ушбу конкрет холдаги вазифани бажариш учун Ойилган саволларга бериладиган жавобларни айрим пайтларда теварак-мухитдаги объектлардан топишга харакат килади. Мазкур холатнинг самарадорлиги куп жихатдан унинг кузатувчанлиги ва синчкомик сифатларига 60РЛИК. Айрим лолларда берилган саволларга жавобларни тУпланган тажриба ва Йирилган билим фондидан топиш кузга ташланади. Масалан, сессия топшираётган талабанинг фикр юритиши, мулохазаси ва хулоса ЧикаРИши худди ана шундай тарзда намоён бУлади.

Ижодий тафаккур ижодий хаёл билан узвий алокада булади. Шунинг учун инсон амалий фаолиятида бир талай саволларга жавобларни хаёл ёрдами билан топади. Жумладан, хар хил тахминлар, фаразлар, илмий гипотезалар, кашфиётлар, техника сохасидаги ихтиролар хам ана шу йУсинда амалга ошади, яъни хаёл ёрдами билан зарур натижњларга эришилади. Шунингдек, ижодий тафаккур жараёнида баъзи бир вазифаларни хал Килиш, бажариш, мухокама ЮРИТИШ, мулохаза килиш, фикрлаш, фараз КИЛИШ сингари жараёнлар мантикий фикр юритиш усуллари ва воситаларини 0JlJ1tlLLl йУли билан никоясига етказилади. Масалан, математика, физика каби фан асосларини Узлаштиришда худди шундай холат рУй беради.

Ижодий фикр юритиш жараёнида гохо камчилик ва хатоларга йУл филади. Натижада ОЛИНган жавоблар ёки Олланилган воситаларда шуб№ланиш лИсСи пайдо бУлади. Окибатда натижаларни танкидий текШИРИШ масалани хал књ,ЛИШ билан параллел равишда намоён бУлиши мумкин. Одатда, ушбу кезларда фикр юритишнинг мантикий жихатлари хукм ва хулоса чикариш, исботлаш, далиллаш, асослаш, рад килиш, инкор этиш кабилар ижодий тафаккур ядросини ташкил килади.

Ижодий тафаккур жараёнида инсон масалани хал килишда узгаларнинг ёрдамига таяниб иш Оради. Айрим колларда масала ёки топширикни хал килиш, ечиш пайтида ижодий тафаккур шахслараро муносабатда, мулокотдаги воке бУлади. Мулокот эса фикр алмашиш, сухбатлашиш, мухокама киЛиш, бахслашиш, исботлаш, далиллаш каби мантикий усуллардан Т{ШЈКИЛ топади. Фан ва техника тараккиёти тарихининг кУрсатишига караганда, Йирик илмий кашфиётлар, фалсафий мушо№далар, илмий назариялар, конструктив ижодларнинг аксарияти улу кишилар томонидан иж“гимоий тафаккурнинг махсули сифатида, коллектив тафаккури натижаси тарикасида дунё юзини курган. Демак, ижодий тафаккур авлодларнинг акл-заковати дурдоналарининг тизимлашиши натижасида вокеликни янгилик элементи билан бойитади, холос.

Ижодий тафаккур билан масала etWfIlJ узаро узвий бој:ланган билиш жараёнларидир. Лекин ижодий тафаккурни масшта воситасига айлантириб юбориш муглако мумкин эмас. Шунинг учун уларнинг нозик жихатларини фарклаб олиш максадга мувофикдир. Жумладан, масалани хал килиш, ечиш факат тафаккур ёрдами билан амалга ошириЛЩДИ, чунки бунда кеч кандай Узгача йУл бУлиши мумкин эмас ва бУлмайди хам. Уз навбатида тафаккур масала ечиш вактидагина вужудга келади. Шу боисдан янги масала Ойишда, Янги муаммоларни барпо КИЛИШДа, уларнинг инсон томонидан (Узгалар) англаб етишида ва бошка лолларда асосий роль Уйнайди. Бинобарин, ижодий тафаккур факат масала (муаммо) хал КИЛИШ билангина бОЕЈIИК бУлмасдан, балки билимларни эгаллаш, матнларни тушуниш, нарса хамда ходисаларни таНКИДИЙ жихатдан анализ килиш ва хоказоларда хам жуда зарурдир.


ХУш, муаммоли (муаммоли) вазият билан масшта еЧИШНИНГ узаро тафовуги борми? Одатда, муаммоли вазият вужудга келганда одам фавкулодда кеч кутилмаган, нотаниш, тушунилиши мураккаб бУлган,  номаълум нарса ва ходисалар билан учрашади. Аклий зур бериш натижасида ирода сифатларини ИШГа солиш оркали муаммоли вазият англашилган масалага айланади. Бинобарин, масшта муаммоли вазиятдан келиб чикиб, унинг билан малкам алока КИЛИб Ђ'КМ суради. Тафаккур муаммоли вазиятни анализ Килиш натижасида уни равшанлаштириб, ечиш мумкин бУлган масалага айлантиради. Демак, бу ерда узаро мустахкам борланган фикр юритишнинг берк занжири вужудта келади. Тафаккур муаммо масала. Занжирнинг хар бир звеноси хамиша ва бетУхтов бир-бирларини ТакоЗО этади.

Масаланинг юзага келиши муаммоли вазиятдан узининг специфик хусусиятлари билан ажралиб туради. Одатда, масала ифодаланганда, гарчи олдиндан бУлса хам, маълум маьлумотлар ва номаытумлар (кидирилиши зарур бУлган нарсалар) алохида мантикий бУлакларга, кисмларга ажратилган бУлади. Масала нутк билан баён Килинган кисмдан ва шартли белгилар ёки абстракт тушунчалардан ташкил топади. Масаланинг вербал бУлагида маыум маьлумотлар ва номаълум нарсаларга бУлиш акс эпирилган бУлади. Хар кандай предметларга оид уо масаласида унинг асосий шартлари ечувчилар онгига бориб етадиган даражада Яккол шаклда баён килинган бУлади, шунингдек, унинг олдига Ойилган талаблар ва саволлар хам турли ёшдаги одамларнинг ёшига, савиясига мос равишда тузилади. Катгик изланиш, мухокама юритиш, воситалар танлаш ва уларни татбик этиш натижасида кидирилган номаьлум нарса топилади.

Собик шуро психологиясида фикр юритиш актлардан, каракатлардан иборат эканлиги таъкидланади. Инсоннинг амалий фаолиятида Ойилган масаланинг (вазифанинг) акти фикр юритиш каракати деб аталади. Тафаккурнинг каракати бирон-бир вазифа ёки масала юзага келиши биланок уз функциясини бошлайди. К. К. Платонов тафаккур каракати боскичларининг ушбу схемасини ишлаб чиккан.

Тахминни ТЖИ.МРИШ (тасдикланмади)

 

 

Янги тахминларнинг пайдо бУлиши

 

 

Тахминни иккинчи марта текшириш (тасдикланди)

 

 

Масалани ечиш

 

 

Харакатлар

К.К. Платонов фикрига кура вазифанинг хал КИЛИНИШИ тафаккур харакатини якунлайди. Бирок топилган масала ечими янги тафаккур харакатларини вужудга келтириши, бетУхгов фикр ЮРИТИШ жараёнлари билан таъминлайдиган янги саволларни ТУРДИРИШИ эктимол.

Ижодий тафаккур жараёни мавжуд билимларга борликдир. Шу нарсани алохида кайд килиб утиш керакки, узаро алока килишда тафаккур мухимрок, мавкелирок урин тутади. Хозирги замон таълими олдида турган асосий максад, Укувчи ёки талаба ШЕ[ХСИНИ билимлар билан короллантириш эмас, балки уларни фикр юритиш фаолиятига Ургатишдан иборатдир.

ХУш, ижодий фикр юритиш жараёни кандай амалга оширилади?

Биринчидан, фикр юритИШ фаолиятида энг аввал хал киј1ИНИШИ зарур бУлган масала инсон томонидан аниклаб олиниши керак. Агарда инсон олдида кеч кандай масала ёки муаммо вужудга келтирилмаган бУлса, у холда у бирон-бир нарса туррисида фикр хам юритмайди, демакки, унинг каршисида кеч кандай муаммо мавжуд эмас. Мабодо одам хал килиши шарт бУлган масала юзасидан канчалик аник ва тУларок маълумотга эга бУлса, уни окилона ечиш йУл ва воситаларини шунчалик енгиллик билан топади. Бунинг учун муаммони ечувчилар Ойилган масала мазмунини аввало тушуниб олишлари, унинг шартини текшириб чикишлари, нима маълум ва нималар номаълум эканлигини анимашлари мутлако зарур. Факат ана шундагина улар сира ШОШИб колмайдилар ва кеч иккиланмасдан масала шартини Уйлаб топадилар, тугри ечимга эришадилар.

Иккинчидан, муаммо ёки масалани хал Килиш учун зарур бУлган барча билимларни (коидалар, фактлар, конуниятлар, хоссалар, хусусиятлар, мухим белгилар, муносабатлар, ботанишлар ва бошкалар) татбик килиш учун интиладилар. Бунинг учун эса шахсий тажрибасида учраган тажрибадан, холатдан, усуллардан унумли фойдаланиб, кУчиш жараёнини амалга оширадилар.

 Учинчидан, масалага — муаммога тааллукли гипотеза ол:а сурилади, боскичлар тахмин килинади, ечиш тУгрисида фаразлар иШЛаб чикилади, турли вариантлар хамда вариациялар хакида мулохаза юритилади, узаро хаёлан солиштириб, энг самарали аломатлар ажратилади ва хоказо.

ТУртинчидан, муаммо олдига к&йилган гипотезани текшириш зарурияти тумлади. Уни текшириш учун аналогик холатлар узаро таккосланади. Бу Уринда ижодиЙ хаёл материалларидан атрофлича фойдаланилади. Унинг хаккониЙ эканлигига ишонч косил килиш учун тафаккур харакатлари иерархияси татбик килиб курилади. Гипотеза мантикий усуллар ёрдамида фикран анализ ва синтез килинади, унинг адекватлигига доир оператив равишда ва хулосалар чикарилади.

Бешинчидан, муаммони назарий жихатдан кал килиш учун илгари сурилган гипотеза адекват эмаслиги, нотУрри эканлиги аниманса, у фикр юритиш объектидан сикиб чикарилади ва янги фарамар, Уйлар, тахминлар кабул килинади ёки Уйлаб топилади. Янги амалий гипотеза фикран бир неча марта текширилади, ундан сунг амалиётга жорий килиш учун синашга тавсия килинади. Айтиб утилган мулохазаларнинг аксарияти конструктив техника масалаларини хал килишда, кашфиётларни яратишда, ихтирочиларнинг таклифларида, рационализаторликда, технологик корилмаларни жорий килишда турли-туман моделлар, вариантлар, препаратлар, теХНОЛОГИК карталар ва бошкалар фикран анализ килинади, сУнгра улардан энг маыогли, энг максадга мувофики танланади ва унинг устида тУхталади.

Олтинчидан, муаммо ва масалани хал килиш, ечиш, олинган натижаларни тУррилигига каноат косил КИЛИШ учун ечувчи уни текшириш билан тафаккур каракатларини якунлайди. Ана шу операциялардан сунг масала батамом хал килинди деб топилади ва у тУррида фикр юритиш тухтатилади.

Одатда, инсон ижодий тафаккур килиш жараёнида маълум даражадаги кийинчиликларни енгади. Уларни келтириб чикарувчи объектив ва субъектив сабаблар хилма-хил бУлиб, турлича тарзда ифодаланиши мумкин.

Психолог В. А. Кругецкий ижодиЙ тафаккурни тараккий этгириш максадида масалалар типологиясини ишлаб чикиб, турли ёшдаги укочилар фаолиятида синаб курган. Олинган натижалар олим томонидан сифат ва микдор жилатдан анализ КИЛИНИб, график тасвири (ифодаси) акс ЭТТИРИЛМН. Типологияга киритилган масалаларни В. А. Крутецкий турлича ном билан атайди.

1.        Савол аник килиб Ойилмаган масалалар. Уочининг масалада берилган математик муносабатларни анализ килгандан кейин ифодалаб бериладиган саволнинг вариантларидан бири Кавс ичида курсатилади.

2.        Берилганлари етишмайдиган масалалар. Масалани аник ечиш учун етишмайдиган маклумотлар кавс ичида кУрсатилади.

З. Ортикча маьлумотлари бУлган масалалар. Ортикча маыумотлар курсив билан берилади.

4.        Бир неча йУл билан ечиладиган масалалар. Бу ерда турли йУллар билан ечилиши мумкин бУлган масалалар берилган. Масала еЧИШнинг энг оддий, энг тежамли йУли иложи борича яширилган. Бу масалалар бир фикрлаш операциясидан иккинчисига, бир ишлаш усулидан бошкасига утиш кобилияТИНИ шакллантиришга каратил-

5.        Мазмуни Узгариб турадиган масалалар. Бу масалаларда хам битта мустахкамланган аклий кобилият таркиб топтирилади.

6.        Исботлашга доир масалалар. Бу масалалар ёрдамида мантикий фикрлаш, исботлаш сингари акций кобилият такомиллаштирилади.

7.        Фикрлаш, мантикий мулохаза юритишга доир масалалар. Бу масалаларни ечиш учун хеч кандай махсус билимлар талаб килинмайди, лекин бунда маьлум даражада ИЖОДКОРЛИК кУрсатиб, мантикий мулохаза юрита олиш керж бУлади. Бу масалаларнинг баъзилари математик характерда, бошкалари факат мантилий характерда була-

8.        Демак; ИЖОДИЙ тафаккур тури узининг самарадорлиги ва долзарблиги, универсаллиги билан бошка фикр юритиш жараёнларидан Фарк КилИи, янги-янги муаммоларни Уйлаб ЧИКИШДа, масалани хал килишда зарур жараён бУлиб, инсоннинг билиш фаолиятида етакчи роль Уйнайди.

Психология фанида тафаккурни реалистик ва аутисгик турларга ажратиб Урганиш холати кукм суриб келмокџа. Одатда, реалистик тафаккур юршаб олган атроф-мухитни Урганишга, акс этгиришга каратилган фикр юритиш бУлиб, у мантикий конун ва коидаларга бевосита бУйсунади ва уларнинг ёрдами билан вокеликни инъикос КИЛИИ. Мавжуд нарса ва ходисаларни акс этгириш мазкур тафаккур турининг объекти бУлиб хисобланади. Аутистик тафаккур инсоннинг холиш ва истакларини амалга ошириш билан узвий 60FJMk равишда содир бУлади. Амалга оширилиши лозим булган тафаккур харакатлари факат уша шахснинг уз тилакларини рУёбга чикаришга йУналтирилган фикр юритишдан иборат индивидуаллик ёки индивидуалистик тафаккурдир.

Масала ечимини кабул килишга ва информацион тайёргарлик кУришга каратилган фикр лорИТИШ визуал тафаккур дейилади. ВиЈуал тафаккур максадга мувофик харакатлар ёки англашилмаган операциялар, чунончи, образлар манипуляцияси ва трансформацияси ёрдами билан амалга оширилади ва «амий айланиш»дан намоён бУлади. Инженерлик психологияси ва мехнат психологияси, шунингдек, эргоНОМИКа сохаларида муггасил визуал тафаккур иштирок этади. Кейинги йилларда визуал тафаккур муаммоси космос психологиясида интенсив равишда тадкик килинмоџа.

Йирик психологлардан бири З. И. Калмикова уз тадкикотларида тафаккурнинг продуктив ва репродуктив турларга ажратиб Урганган эди. Бу булиниш субъект билимларига фикр юритиш фаолиятида олинадиган махсулнинг янгилик даражасининг муносабати асос килиб олинади. Киска вакт бирлиги ичида Янги, оригинал фикрлар яратиш ёки мухим илмий, амалий масалаларни хал килиш билан белгиланадиган тафаккур продуктив тафаккур дейилади. Репродуктив тафаккур эса пассив, тайёр мулохазаларни Узлаштириб олишга ва «тайёр холда» ундан фойдаланишга каратилган инсоннинг билиш фаолияти кУринишидир.

Фазовий тафаккур муаммоси атоми собик совет психологи Б. Г, Ананьев ва УНИНГ шогирдлари томонидан тадкик килинган бУлиб, кейинги йилларда бу муаммо юзасидан таникли психолог И. С. Якиманская ИНТмСИВ илмий-тадкикот ишларини олиб бориб, сермахсул натижаларни ога киритаётир. Тажрибаларнинг аксарияти касб Кунарколлежи (билим юрти) Укувчилари устида олиб борилган. Фазовий тафаккур деганда нарса ва ходисаларнинг фазода рационал жойлашиши, замон ва макон муносабатларини, муракккаб борланишларини адектив равишда акс отгиришдан иборат фикр юритиш жараёни тушунилади. У инсоннинг фазовий тасаввурлари, хотира ва хаёл тасаввурлари билан узвий 60FJ111k, холда намоён бУлади.

6. Шахсда мустакил фикрлашни шакллантириш воситалари

Фикрлаш ёки фикр юритиш инсон аклий фаолиятининг, акл-заковатининг, муомала маромининг, онгли хулк-атворининг юксак шакли бУлиб хисобланади. Мустакил фикрлаш теварак-атрофни, ижтимоий мукитни хамда вокеликни билиш '.роли, шунингдек, шахснинг кенг куламли аклий фаолиятини окилона, омилкорлик билан амалга оширишнинг асосий шарти саналади. Мустакил фикр юритишнинг рУёбга чикишида одамда фикр, мулохаза, роя, фараз, максад кабилар вужудга келади ва улар шахс онгида тушунчалар, хукмлар, хулосалар сифатида ифодаланади. Мустакил фикр юритиш тил ва нутк билан чамбарчас 60ГЛИК равишда намоён бУлади камда улар узлуксиз тарзда бир-бирини такозо этади. Худди шу боис талаба узининг мустакил фикрлаши (мулокоти), нугки, онгли хулк-атвори туфайли борликдаги мавжудотлардан тубдан ажралиб туради.

Киши мустакил фикр юритиш фаолиятида узи акс этгирган, сезган, идрок килган, тасаввур этган, эслаб колган нарса ва ходисаларнинг тУгрилиги, анимиги, хакикийлиги, хакконийлиги ёки уларнинг вокеликка мос (мутаносиб) ТУШИШИ ва тушмаслигини анимайди. Борликни билиш жараёнида косил кијмнган џкмлар, тушунчалар, хулосалар, фаразлар (тахминлар), карор кабул килишлари чин ёки чин эмаслигини белгилаб олади. Инсон мустакил фикрлтги туфайли вокеликни умумлаштирган холда билвосита ёки бевосита акс эггиради, нарса ва кодисалар уртасидаги ички, мураккаб борланишлар, муносабатлар, хоссалар, хусусиятлар хамда механизмларни тушунади, англаб етади. Бинобарин, одам муайян конун, конуният ва коидаларга асосланган холда табиий, ижтимоиЙ ходиса ва вокеаларнинг вужудга келиши, кеЧИШИ, ривожланиши хамда уларнинг окибатини олдиндан пайкаш, башорат КИЛиш имкониятига эга. Хозирги замон КИШИсининг билиш ва амалий фаолиятини окилона, омилкорлик билан ташкил килишда мустакил фикр юритиш алохида ахамият касб этмокда.

Одатда, фикр юритиш вокеликни умумлаштира олиш даражасига, муаммони ечиш воситасининг хусусиятига, объектнинг Шахс учун янгилиги унинг фаолликка ундашига биноан бир неча турларга ажратилади. Мустакил фикрлаш амий фаолият сифатида тамил килинганда талаба Т0МОНИДаН масалалар ва топширикларни ечиш назарда тутилади, уларнинг шартларида, мохияти, тузилиши, шањллари ва Ша,ХСНИНГ англашув, тушунув имкониятларида кузатилади. Масала, муаммо, топширик ечиш (жал килиш, бажариш) инсоннинг ЭХТИёЖИ, КизиКиши, майли, МОТИВщИЯСИ, амий кобилияти, истеъдоди, саломяти билан ботик холда олиб каралади, муаммо томонидан Филган талабларни кабул этиш, шахсий карорга келиш, ечимни топиш учун воситалар кидириш ижод, ИЗЛЕЖИШ ва фикрлашнинг мустахкам негизини ташкил килади. Мустакил ва ижодий фикрлаш фаолиятида муаммо ечимини топиш жараёнини бошкариш, борликни инъикос килишда шахснинг хис-туйгулари, ички кечинмалари, фав№юддаги вазиятлари, объектив шароитлари унинг учун алохида ахамият касб згади .

Икгимоий турмушда таълим тизимида, ишлаб чикариш амалиётида шахслараро (объектив, субъектив) муносабатлар, алокалар, камкорЛИКДаги аклий ва жисмоний мехнат НЕТТИ,каСИ муомала Килиш мароми ностандарт фикрлашнинг мажмуаси тарикасида тага келади. Талабалар жамоасида танкид ва узини узи танкид, бахолаш ва узини узи бахолаш, текшириш ва узини узи назорат Килиш, бошкариш ва узини узи бошкариш, узини узи ривожлантириш, узини узи намоён этиш, узит узи буйрук бериш, гурухий мулохаза хамда шахсий мушохададан иборат мустакил фикрлашнинг сифатлари шаклланади.

Инсонни инсон томонидан идрок килиш, яъни НОТаНИШ шахснинг рухий холатини аник,лаш, уни тахмин килиш, энг зарур аломатлари ва белгщари тУррисида материаллар туплаш хам ижодий фикрлаШН№4НГ махсулидир. Мазкур мураккаб боскичли иборат билиш жараёни инсондан иродавий зур беришни, аклий жиддийликни, онгли муносабатни, баркарор вазиятни, кулай шароитларни талаб килади, буларнинг бевосита таъсири оркали маълум бир карорга келинади.

Ижодий ишлар, кашфиётлар, ихтиролар, ихтирочилик таклифлари хам ижодий ФИКРЈКШНИНГ махсули хисобланиб, амалий ва назарий ахамиятли илмий фаразлар, роялар, улутвор максадлар, юксак эзгу ниятлар унинг вазифасига киради.

Инсоннинг фикрлаш фаолияти ижтимоий хусусиятга эга. ФикрлаШНИНГ ижтимоий-тарихий тараккиёти даврида даставвал овкатланиш учун озука ИЗЛтщ кейинчалик эса мехнат королини ясаш ва улардан уз Урнида фойдаланиш кезида шахслараро фикр ТЛ,маШИШ, тажриба билан Уртоџашиш эхтиёжи вужудга келган. Инсоннинг узаро мулокотга киришиши, муомала килиши, муносабат Урнатиши натижасида фикр билдириш, сУзлашув учуви юзага кела бошлаган. Нугкнинг шарофати билан фикрлаш максулларининг изчиллиги, мантикИЙЛИГИ, тизимлилиги пайдо бУлган, келажак ањлод учун анъанавий мерос тарикасида колдириш имконияти тумлган. Инсоният томонидан тУпланган тизимлаштирилган тажрибалар, билимлар, куникма ва малакалар колдирилмаганида эди, одамзод фикр юритиш Фан, техника, маданият сокаларида бундай уткан ютукларга эриша олмасди.


Шахсда мустакил фикр юритиш муаммоли вазият вужудга келишидан бошланади, лекин мазкур вазият тумј1ИШИ, ечими бу билан тугалланмайди. Унда билишга нисбатан мойиллик, ихтиёрсиз хаттикаракат муаммоли вазиятгача ёркин бУлмайди, у ноаник холда юзага келади, сУнгра бу маънода ечимга мухтож муаммоли вазият яралади ва нихоят унинг ечими топилса, лекин билишнинг муаммодан кейинги боскичи фикрнинг уз ЙУНШШШИ,да ихтиёрсиз давом этаверади (муаммогача — муаммоли вазият — муаммодан кейинги вазият).

Талабанинг укув фаолияти фикр юритишнинг узаро мустахкам борланган берк занжири вужудга келади: мустакил фикрлаш, муаммо, масала (топширик).

Талабанинг мустакил фикрлаши куйидаги боскичларда таркиб топиши мумкин:

1.        Мустакил фикр ЮРИТИШ фаолиятида, энг аввало, хал килиниши зарур бУлган масала (ТОПШИРИК) талаба томонидан аниклаб олиниши керак. Агарда унинг олдида кеч кандаЙ масала ёки муаммо вужудга келтирмаган бУлса, у холда бирон-бир нарса тУгрисида фикр хам юритмайди. Демакки, талаба каршисида кеч кандай муаммо пайдо бУлмаган, мабодо у ечиш шарт бУлган масала юзасидан канчалик аник ва тУларок маюумотларга эга бУлса, унинг окилона бажариши юзасидан йУл ва воситаларни шунчалик енгиллик билан топади. Бунинг учун талабалар Ойилган масала мазмунини аввало маыум даражада тушуниб олишлари, унинг шартини текшириб чикишлари, нима маълум ва нима номаълум эканлигини аниклашлари мутлако зарур. Факат ана шундагина, улар сира ШОШиб колмайдилар ва сира иккиланмасдан (топширик) шартини кидириб, зекн билан уни тамил килиши, татбик этиш натижасида турри ечишга эришадилар.

2.        Муаммо ёки масалани хал килиш учун энг зарур бУлган барча билимларни (коидалар, омиллар, конуниятлар, хоссалар, хусусиятлар, мулим белгилар, муносабатлар, боглаНИШЈКIР ва бошкаларни) татбик Килиш учун интиладилар. Бунинг учун эса инсоннинг шахсий тажрибасида учраган холатлардан, усуллардан унумли фойдаланган холда Янги шароитга, объектга кучириш жараёни амалга оширилади.

3.        Масала ёки муаммога тааллукли фараз (тахмин) илгари сурилади, боскичлар тамил килинади, ечиш тутрисида мулохазалар юритилади, турли вариантлар хамда вариациялар, инвариантлар хакида фикр билдирилади, улар узаро киёсланиш натижасида энг самарии аломатларга, белгиларга ажратилади ва коказо.

4.        Муаммо олдига Ойилган гипотезани муайян мезонлар натижаси ёрдами билан ТЖШИриш зарурияти тутилади. Уни ТЖШИРИШ учун узаро ухшашлик холатлари маъновий, шатий, тузилмавий жилатдан таккосланади. Бу Уринда ижодий хаёл материалларидан атрофлича фойдаланилади, яъни ижодий режалар тузиш, умумлашма образлар яратиш максад, натижаларини куз Унгига келтириш, тахминий муносабатларни идрок КИЛиШ амалга ОШИРИЛЩЩ. Унинг какконий эканлигига ишонч хосил Килиш учун аклий хатги-харакатлар тизимини татбик этиб кУрилади ва айрим Узгаришларни киритиш мулжали ойдинлаштирилади. Гипотеза мантилий усуллар ёрдамида фикран анализ ва синтез килинади, унинг мулим аломатлари ажратилади, унинг тУгрилиги, хакконийлиги бУйича тезкор кукм ва хулосалар чикарилади.

5.        Муаммони назарий жихатдан хал КИлИш учун илгари сурилган гипотеза тУррилиги ёки нотУрри эканлиги аникданса, у фикр юритиш объектидан сикиб чикарилади ва янги фаразлар, Уйлар топилади. Янги амалий гипотеза фикран бир неча марта текширилади ва ундан сунг амалиётга жорий КИлиШ учун синашга тавсия этилади. Таъкидлаб утилган мулохазаларнинг аксарияти конструктив техник масалаларни кал килишда, кашфиётларни яратишда, ихгирочијШК таклифларида, рационализаторликда, технологик курилмаларни жорий этишда турли-туман моделлар, вариантлар, препаратлар, технологик карталар ва бошкалар фикран тамил килинади, сУнгра улардан энг маъкоши, омилкори, окили, энг максадга мувофики танланади ва унинг устига бош котиришда давом эпирилади.

б. Муаммо ёки масалани хал килиш, ечиш, олинган натижаларнинг тУгрилигига ишонч ва каноат косил килиш учун талаба уни текШИРИШ билан мустакил фикр юритиш хатти-каракатларини якунлайди. Ана шу фикрий операциялар, мулохаза шаклларидан сунг масала (топширик) батамом хал КИЛИНади деб топилади ва у тУт:рида Уйлаш нисбий жихатдан тУхтатилади, холос.

Одамнинг мустакил фикр юритиши }ф'йидаги боскичлардан ташкил топган бУлиши мумкин:

1.         Муаммонинг шахс идрок майдонида пайдо бУлиши.

2.         Киши томонидан масала, мутимо, топширик Мохиятини англаш З. Уларга ухшаш маълумотлар ёки образларнинг вужудга келиши

4.        Тасаввур ва хотира материшшарининг камайиши, тахминлар (фаразлар)нинг узлуксиз ТурилИШИ.

5.        Тахминларни бОСКИЧМа-б0СКИЧ теКШИРИЩ ёки уларнинг кацониЙлигини тасдиклаш.

б. Янги тахмин(фараз)нинг юзага келиши ва такомиллашуви.

7. Фаразларни иккиламчи текшириш (иккинчи марта тасдиклаш). 8. Масала, топширик, муаммо ечимини топиши (хал килиши).

9. Ихтиёрсиз амий хатги-№ракатларнинг давом этиши фикрларнинг нисбий давомийлиги ва хоказо.

Талабаларни мустакил фикр юритишга Ургатиш учун муаммонинг маьновий, икжЛИЙ, тузилмавий жабкаларини лисобга олган холда куйидагиларга диккат-эътиборни йУналтириш максадга мувофик:

— саволлари аник килиб берилмаган муаммолар, масалалар, топширикларда улар Уртасидаги борликлињлар, алокалар, муносабатлар талаба томонидан тамил килингандан кейин ифодалаб бериладиган саволларнинг вариантларидан бири Кавс ичида кУрсатилади;

— берилганлари етишмайдиган муаммолар, масалалар, тоПШИРИКлар, уларни ечиш (бажариш, хал чИЛИШ) учун етишмайдиган мамумотлар Кавс ичида колади;

— ортикча маыумотларга, тафсилотга эга булган муаммо, масала, топширик, ортикча маьлумотлар билан берилади;

— бир неча йУл билан, усул билан, боскич билан ечиладиган, кал килинадиган, бажариладиган муаммо, масала, топширик, бу Уринда турли масалалар (муаммолар, топшириклар) берилади, бунда ечимНИНГ энг кулай, ОддИЙ, энг тежамли, омилкор йУли иложи борича яширинган холда хавола этилади, муаммолар фикрлашнинг бир усулидан иккинчисига, бир оддийрок хукмдан мураккабромга, бир хулосадан унинг штокида кУринишларига, шаклларига утиш талаба амий кобилиятини шакллантиришга каратилган бУлади;

— мазмун ва мокияти Узгариб турадиган муаммолар, масалалар, топшириклар, уларда хам битга мустахкамланган аклий хатги-харакатлардан бошкасига Утишдан иборат аклий кобилият таркиб топтиришга йУналтирилади, яъни уларни янги вазиятга, объекта кУчиш жараёнида фойдаланишга Ургатилади;

— исботлашга, кашф килишга, янгилик очишга мУлжалланган муаммолар, масалалар, топшириклар, улар ёрдами билан мантикий фикрлаш ички муносабатларни далиллаш, конуниятларини англаш сингари аклий кобилият Такомиллаштиради;

— мустакил фикрлашга, мантикий мулохаза юритишга муаммолар, топшириклар, масалалар, уларни ечиш (хал КИЛИШ) учун кеч кандай махсус билимлар талаб килинмайди, лекин бунда маыум даражада ижодкорЛИК кУрсатиш, хаётга мурожаат этиш, мантикий мулохаза юрита олиш имконияти такозо килинади, уларнинг баъзилари математик хусусиятли, бошкалари эса факат мантикий бошкотирма шаклида хавола этилади.

Мустакил фикр юритиш узининг самарадорлиги, долзарблиги, универсаллиги билан касбий тайёргарлик махорат сари талабаларни етаклайди, жамият ва табиат ходисаларини англаш учун пума негиз хозирлайди.

Фикр юритишнинг мустакиллиги деганда талабанинг шахсий ташаббуси билан унинг уз олдига яккол максад, янги вазифалар Оя билиши, улар юзасидан амалий ва назарий, хусусиятли фараз (тахминан, гипотеза) Килиши, кутилаётган натижани куз олдига келтира олиши, Ойилган муаммони кеч кимнинг кУмагисиз, кУрсатмасиз, узининг аклий ИЗ.лаНИШИ туфайли, турли йУл, усул, восита топиб мустакйл раВИИ.ща хал килишдан иборат амиЙ кобилиятни ТУШуниш жоиз.

Фикр юритишнинг мустакиллиги аклнинг серташаббуслигида, пишиклиги ва танкидийлигида намоён бУлади. Амнинг серташаббуслиги деганда талаба уз олдига янги муаммони аник максад, ЯккоЛ вазифа Ойишини, ана шуларнинг барчасини амалга 0ШИрИШда нихоясига етказишга, ечимни кидиришда усул ва воситаларни шахсан узи ИШиШИ, аклий зур бериб интиј1ИШИ, уларга тааллукли кушимча белги ва аломатларни киритишдан иборат боскичларнинг намоён бУлиши назарда тутилади. Аклнинг ПИШИКЛИГИ вазифаларни тез ечишда, ечиш пайтида янги усул ва воситаларни уз Урнида аник Оллашда, эски йУллардан форир бУлишда ва бошка рукий жараёнларда ифодаланади.

Узининг ва узгаларнинг мулохаза.ларини, бу мулохазаларнинг чин ёки чин э,масЛИГПНИ текшира бИЛИШјда ва намоён бУлган мулохазаларга, мухокамаларга, муаммоли вазиятга бако бера олишда аклнинг танкидийлиги мучим ахамият касб этади. Агар танкидийлик окилона, мучим белгиларга, муаммо мохиятининг тугри очилишига, муайян мезонга асосланиб амалга ОШИРИЛСа, ундай танкидийлик объектив танкидийлик дейилади. Мабодо, талабанињг тафаккури танкидийлиги субъектив (шахсий) хатоларга умуман субъективизмга огиб кетса, бундай холда субъектив танкидиЙлик деб аталади. Талаба фикрлашидаги танкидийлик окилона, одилона, омилкорлик билан амалга оширилса, намоён бУлса, унда шахс учун мухим хам амий, дам аклокий сифат (хислат) вужудга келади, деб комил ишонч билан айтиш мумкин.

Талаба фикр юритишининг мустакиллиги унинг махсулдорлиги билан узвий 60FJMk тарзда кечади. Агар талаба томонидан муайян вакт ичида маълум сока учун кимматли ва янги фикрлар, гоялар, тавсияномалар билдирилган хамда назарий ва амалий вазифалар хал килинган бУлса, бундай инсоннинг фикр юритиши сермахсул дейилади. Вакг оралимда бажарилган ахлиЙ фаолият кУламига ва сифатига окилона бако бериш талаба фикр юритиши максулдорлигини Улчаш мезони сифатида хизмат килади. Талаба оддий нарсалар тУгрисида фикр юритганда хам уларнинг ташки белгилари билан чегараланиб колмайди, балки ходисалар мохиятини очишга интилади, оддий турмуш хакикатидан умуиий ижтимоий конуният яратишга каракат килади. Шубхасиз, талабанинг мусгакил фикрлаши хали изланмагани, тула фойдаланилмаган имкониятларга эга бУлиб, уларни тула очиш фан ва техника тараккиётини жадаллаштириш максадига хизмат килади. Хар кандай ташкилот, янгилик тараккиёт инсон акл-заковатининг махсулидир, худди шу боис фан ва техника ривожи куп жихатдан мутахассиснинг мустакил фикрлашига боглик. Талаба камолоти жисмоний, амокий ва амий боскичлардан иборат бУлиб, бу борада унинг мустакил фикрлаши етакчи, усгувор урин эгаллайди. Хозирги давр талабалари жисмоний, ахлокий жихатдан комиллик даражасига енгиллик билан эришса-да, лекин аклий камолотга еТИШИШ асаб тизимининг таранглашуви, аклий зУрикиш, киссИй жиддийлашув, баркарор иродавий акт, узлуксиз фаоллик, фидоийлик намуналари эвазига боскичма-боскич, аста-секинлик билан амалга ошиши мумкин. Комил инсон бУлиб камол топишни эзгу ният килган бУлгуси мутахассис аждощцаримиз томонидан яратилган маънавият ва кадриятларни эгаллаш учун хамда келажак ривожини таъминлаш учун талабаларда мустакил фикрлашни, ижодий ИЗЛЖИШНИ, аклий фаолият усулларини шакллантириш максадга мувофик.

Семинар машкулоти учун мавзулар

1.         Тафаккур психологияси предмети.

2.         Тафаккур операциялари какида тушунча. З. Тафаккур шањлларининг психологик асослари. 4. Тафаккур сифатларининг психологик тавсифи.

5.   Тафаккур турлари хакида мулохазалар.

6.   Мустакил тафаккурнинг психологик мохияти.

7.   Тафаккур назариялари.

8.   Тафаккур ва аклий тараккиёт.

9.   Тафаккур ва мантик.

Ш. Тафаккурнинг онтогенезда ривожланиши.

Реферат учун мавзулар

1. Тафаккур турисида умумий тушунча.

П. Тафаккур операцияларининг психологик мокияти.

З. Тафаккур назариялари талкини.

4.  Тафаккур турлари юзасидан мулохазалар.

5.  Тафаккурни ривожланиш хусусиятлари.

Адабиётлар

1.   Брунер Д.С. Психология познания. —М., 1977.

2.   Брушлинский А.В. Психология мышления и кибернетика 1970.

З. Выготский Л.С. собр. соч. Т.З. - М., 1983.

4.    ДавыДов В.В. Виды обобщения в обучении. —М., 1972.

5.    Гальперин П.Я. К психологии творческого мышления вопр. псих- 1982, —    —С. 80. 84.

6.    Психология мышления. — М., 1965.

7.    Солсо Р. Когнитивная психология. — М.: 2002.

8.    Тихомиров ОХ. Психология мышления. —М., 1984.

9.    Хрестоматия по общей психологии. —М., МГУ, 1981. Ш. Еозиев Э.Е Тафаккур психологияси. —Т.: «Укитувчи», 1990.

ХИТ БОБ. НУТК

1. Нугк Фрисида умумий тушунча

Инсоният тараккиёти тарихида тил туфайли акс этгиришнинг имкониятлари кайта юрилади, олам одам миясида янада аник, равШЕТН инъикос эттириладиган бУлади. Тилнинг пайдо бУлиш муносабати билан кар бир алохида U.klXC жамиятининг ижтимоий-тарихий тараккиётида, жараёнида тУплаган тажрибаларидан фойдаланиш имконияти тумлади. Тил ёрдами билан лар бир инсон шахсан узи кеч качон дуч келмаган нотаниш ходисалар, холатлар, вазиятлар, шароитлар ЮЗаСИДаН билим олишга эришади. Худди шу боисда тил одамга купчилик хиссий ва интеллектуал таъсирлар хамда таассуротлар Оррисида узига узи кисобсуг бериш имкониягини яратади. Инсон тил ёрдами билан бошка одамларга Утмиш, хозирги замон ва келажакка зид нарсалар, вокелик юзасидан ахборот, хабар, маълумот бериши уларга ижтимоий тажриба мокияти, куникма хамда малакаларни Утказиши, узатиши мумкин.

Маълумки, хайвонлар, жониворлар Узларининг индивидуал тажрибаларини уз туркумидаги бошка намояндаларга Утказишга ёки бе- ришга мутлако кобил эмаслар. Улар, айникса, уз туркумларидаги авлоднинг илгариги тажрибаларини Узлаштириш кобилиятига эга эмаслар, чунки мавжудотлар турма ирсий белгиларга, инстинктларга ва шартсиз рефлексларга асосланадилар, холос.

Биосфера ва неосфера тУгрисидаги маълумотлар, конуниятлар, каракатлантирувчи кучларни билиш ва эгаллашда киска ижтимоийтарихий давр оралирида РОЯТ улкан ютууџтарга эришувчи инсоннинг хайвонот оламидан мухим Фарки шундан иборатки, биринчидан, одамнинг шахсий индивидуал тажрибаси умуминсоний тажриба билан узвий уйрунликка эга, иккинчидан, тажриба махсулотлари муайян даражада сакланади, учинчидан, мазкур тажрибалар такомиллашиб, модификациялашиб борщи, тУртинчидан, уларнинг мохияти, тузилиши Олёзмаларда уз аксини ТОПщщ.

Одамдаги шахсий индивидуал тажрибанинг умуминсоний тажриба билан борликлиги кишиларда тилнинг мавжудлиги билан изомаНиИ. Тил оддий килиб тушунтирилганда суз ва белгилар системаси хамда мажмуасидан иборатдир. Инсон томонидан у ёки бу фаолиятнинг бажарилиши белгилар, аломатлар хусусиятлари билан ботик бУлиб, унинг махсулдорлиги, муваффакияти тил таркибларининг ахамиятига бевосита алокадордир. Масалан, кайдовчи учун куча К0Идалари, математик учун формулалар, оператор учун сигналлар (семиотика — sema юнонча «белги») белгилар, символлар, аломатлар вазифасини бажариб, фаолият учун регулятор сифатида кизмат килади.

Шунинг учун белгилар ва уларнинг ахамияти инсоннинг юксак психик функциялари (яъни идрок, хотира, тафаккур, хаёл)нинг воситасидир. Одатда, белгилар турли-туман бУлишидан катьи назар, уларнинг энг мукими — бу суздир. Кар бир суз маыумот, хабар, ахборот вазифасини бажаради ва муайян мазмунни узида акс эпиради (масалан: машрулот, дафтар, ёмрир ва бошкалар).

Тилнинг асосий функциялари Омдагилардан иборат:

а) тил яшашнинг воситаси, ИЖТИМОИЙ тажрибани авлоддан авлодга узатиш, бериш ва Узлаштириш }ф'роли тарзида вужудга келади (авлодлар ота-оналар, Укитувчилар ва мураббийлар);

б) тил восита ёки коммуникация усули, хатго одамларнинг хаттихаракатларини бошкарувчи wpojl сифатида намоён бУлади (масалан: «Лекция бУлмайди», «Бугун байрам» — таъсир килишдан, таъсир уткаЗИШ№Н иборатдир);

в) тилнинг мухим функцияларидан яна битгаси — интеллектуал фаолиятнинг куроли сифатида хизмат КИЛИШДИР (муаммоли вазият мохиятини тушуниш, еЧИШНИ режа.лаштириш, ижро этиш, максад билан солиштириш).

Одам хайвонот оламидан фаркли Уларок узи хох амалий, хох аклий каракат бУлишидан катьи назар, уни режалаштира олади. Фаолиятни бундай режалаштириш ечими учун восита КИДИРИШНИНГ ва умумий фикрий масалаларни кал килишнинг асосий юроли тилдир. Психологик тадкикотларнинг кУрсатишича, тилнинг энг асосий функцияси — бу коммуникациядир.

Нутк фаолияти — одам томонидан ижтимоий-тарихий тажрибани Узлаштириш, авлодларга бериш (узатиш) ёки коммуникация урнатиш, уз ШахсиЙ каракатларини режалаштириш ва амалга ошириш максадида тилдан фойдаланиш жараёнидир.

Нугк ахборот, хабар, маклумот ва Янги билим бериш аклий топширикларни ечиш фаолиятидан иборатдир. Агарда тил алока воситаси (ооли) бУлса, нугк эса айнан уша жараённинг узидир.

Нугк фаолиятининг физиологик механизмлари.

1.                  Нуткни идрок килиш оддий рефлектор фаолиятининг конунлари асосида содир бУлиши мумкин. Чунки уни юзага келтирувчи стимуллар биринчи сигналлар типидаги ф:атувчилардан иборатдир (масалан: «Марш», «Салом»).

2.                  Нуткни юзага келиши ва идрок КИЛИнишидан инсон «сигналларнинг (И.П.Пањлов) тарздаги сУзлардан фойдаланиши мумкин, Мазкур жараён бош мия капа ярим шарларининг пустида амалга ошади.

З. П.Брока (1861 й.) мия пустининг маълум кисми (мия чап ярим шари пегпагча КИсМИнИнГ пастки томонидаги бурмаларнинг орка кисми) шикастланса, беморларда нутк артикуляциясининг бузилишини кашф этган ва «суз образларини харакатлантирувчи марказ» деб атаган.

4.       К.Вернике (1874 й.) бош мия ярим П.ЮРЈЮРИ пешана кисмининг тепа томонида «сУзларнинг сенсор образлари» жойлашган деб далиллашга каракат килади.

5.       П.К.Анохин — нугк жараёнини таъминлашда жуда хам содда элементар «стимул-реакция» ТИПщщГИ физиологик механизм хам, нутк, фаолиятининг юксак формалари учун нутк ВОСИТаси билан фикр баён КИЛИШНинг ичдан программалаштириш механизмлари учун характерли ва иерархик тузилишига эга бУлган махсус механизмлар хам катнашадилар.

Нутк механизмлари (Н.И.Жинкин).

1.       Бирон фикрни нугк воситаси ёрдами билан баён килишдан олдин, махсус код оркали бу фикрнинг асосини тузамиз — у програмМШИШТИРиш механизмидир.

2.       Ундан кейин режалаштиришдан гапнинг грамматик тузилишига утиш билан бир гурух механизмлар келади.

З. Эсда олиб КОлиШнИ сУзларнинг грамматик хусусиятларини амалда кУллашни таъминловчи механизм.

4. Бир хил типдаги тузилишдан бошка типдаги тузилишга утиш механизми.

5. Программа элементларини грамматик тузилишга ёйиш механизми. 6. СУзни маъносига караб кИДЩ)ИШНИ таъминловчи механизмлар.

7.        Синтагмаларни каракат жихатидан программалаштирувчи механизмлар.

8.        Ну-тк товушларини танлаш ва каракат программасидан товушларни тУлдиришига утиш механизмлари.

9.        Нугкни амалга оширишни таъминловчи механизм.

Тадкикодчи А.Р.Лурия нуткнинг афазиясини текшириб, улар ютйидаги турлардан иборат эканлшмни баён килади:

1)        динамик афазия — гаплар ёрдами билан сУзлаш кобилиятининг бузилиши;

2)        эфферент мотор афазияси — гапнинг грамматик тузилиши бузилиши;


З) афферент мотор афазияси — нугк артикуляциясининг бузилиши;

4) семантик афазия — гаплар Уртасидаги бортиџикнинг бузили5) сенсор афазия — сузларни идрок килишнинг бузилиши.

Нугк ривожланиши даврлари.

1-давр — 2 ойдан ойгача.

2-давр — Н ойдан 19 ойгача.

З-давр — 19 ойдан З ёшгача.

Нутк ривожланиши }ф'йидаги хусусиятларга эга:

а) гугулаш;

б) гудурланиш (сохта сУзлар);

в) парадигматик фонетика (1, З— 1, 5 ёшгача) — буви, бува, угир, угирди, Утиради;

 г) нугкнинг вазиятбоплиги (Ж.Пиаже — ситуатив нугю;

д) нугк эгоцентризми (Ж. Пиаже — эгоцентрик нутк).

2. Нугк вужудга келишининг назариялари

Психология, психофизиология, психолингвистика фанларида тупланган назарий ва амалий материаллар таклилига кура, акустик нутк сигналлари мураккаб мувофиклашган харакатларнинг натижасида намоён бУлувчи мажмуавий холатларнинг бирлашуви нугк аппарати деб аталади.

Одатда, упка ва нафас олиш тана аъзоларнинг мускул харакатлари босимнинг ошишини ва лаво окимларининг (ички ва ташки) ну-тк актида артикуляторлар катнашишини узлуксиз равишда таъминлаб туради .

Нуткни вужудга келтирувчи умумий аппарат схемаси учта жихатни узида акс этгиради.

Нуткнинг анатомик тасвири: КУкрак кафаси.

2. Упка. З. Трахея.

4.   Овоз пайчалари (алокалари).

5.   Томок трубкаси.

6.   Халкум бУшлири.

7.   Танглай пардаси.

8.   Ориз бУшлим.

9.   Бурун бУшлири.

513

П. Нуткнинг функционал элементлари:

1.        Нафас олиш томирлари, мускулларининг кучи.

2.        Упка СИРИМИ. З. Трахея харакати.

4.                     Овоз пайчалари тебраниши ёки харакати.

5.                     Томок трубкасининг функцияси.

6.                     Халком бУШЛИЕИНИНГ органик вазифаси.

7.                     Танглай пардасининг холати (торайиши, кенгайиши, ШИЛИМШИКЛИГИ).

8.                     Ориз бУШЛИЕИ (унинг таркиблари, аъзолари: тиш, каво харакати, кучайтиргич, сусайтиргичлар ва хоказо).

9.                     Бурун бу%шлири ва унинг таркибий аъзолари (катаклари, тутари, намлиги, уоруџиги).

10.                 Ориздан нурни (ёрурликни) кириб келиши, яъни нурланиши.

11.                 Бурундан нурни кириб келИШИ.

12.                 Опаз ва бурундан каво оКИМИНИНГ кириши.

В. Ички тана аъзоларидан каво окимининг чикиб кетиши.

111. Нуткнинг эквивалент блок схемаси:

1, 2, З — утка ва трахея СИмМИ,

4 — овоз (товуш) тебранишининг манбаи,

5, б — хикилдок ва томок аъзоларининг симми,

7  — танглай пардаси механизми,

8  — ОРИЗ бУШЛИГИ симМи,

9  — бурун бУшлири СИРИМИ,

10      — ОмЗ тракгидан ЧИкИШ сигнали, 11 — бурун трактидан ЧИКИШ сигнали, 12 — шовКин манбаи.

А. Томок — лаво бУшлиги — конфигурация — нуткнинг пайдо булиши кескин равишда Узгаради. Гапнинг бУлаги, таркибий кисми лотинча «конфигурация» дейилади, фразеологик жихатдан ушбу атамада уз ифодасини топади: «Оли гул». Б. Бунда етакчи роль Уйнайди:

а) танглай пардасининг каракати,

б) тил,

в) лаб,

г) пастки жар.

Акустик тебранишнинг озгатувчи механизмлари томок фаолияти, шовкин ва импульсив, яъни ихтиёрсиз Фатиш, товушларининг пайдо бУлиши, каво окимининг (массасининг) тор оралигидан Утиши, нутк актининг айрим Уринлари билан узвий алокадордирлар. Акустика юнонча «acustika», яъни ЭШИТУВ, товуш назарияси демакдир. Частотали фильтрация акустика манбаси бУлиб кисобланади.

Нутк товушларнинг тавсифи:

1.       Хар кайси тилда нуткнинг пайдо булишида чекланган тана аъзолари каракати иштирок этиши мумкин (артикуляр имо-ишоралар).

2.       Артикуляр имо-ишора нугк аппаратининг хусусияти ва холатига мос тушади ва муайян нутк товушининг пайдо бУлишга олиб кела-

З. Артикуляр имо-ишоралар тартиб билан бирин-кетин амалга оширилади.

lV. Нуткнинг хусусиятлари.

1.   Матн — маъно — фикр билдириш.

2.   Маьлумот (хабар, ахборот) баёни.

З. Опаки нужда ахборотнинг муайян даражада ЙУколиши.

У.Нугкнинг фонетик элементи. Ш. Нуткни идрок Килиш назарияси:

1.  Шкалалаштириш.

2.  Унутиш.

З. Халакит берувчи вазият ва шароитда идрок килиш:

а) акустик, б) визуал, в) тактил... VII. Динамик спектограмма:

а) ундош,

б) унли.

Vlll. Нутк фаолияти:

1.       Англаш.

2.       Англаш (тушуниш). 3. Кайд килиш (фиксация):

а) назарий ва амалий ахборотлар,

б) такрорий фикрлар,

в) диккатни йУналтириш (сохта диккат),

г) инсон шахсияти (шахс, мотив, мотивация, эмоция, хиссиёт, ирода: эмоционал-мотивацион, шахсий, иродавий, когнитив, регулятив ва бошкалар).

З. Нутк турларининг психологик тавсифи

Психология фанида нуткка ва нугк фаолиятига багишланган бир талай илмий тадкикот натижалари мавжуд бУлса-да, лекин бу борада умумийлик, тарифлар бирлиги, унинг эволюцион ва ижтимоий-тарихий тараккиётига оид карашларда мохият хамда шакл жихатдан ухшашлик йУк. Нугкнинс'нейропсихологик асослари, механизмлари, артикуляцион ва фонетик аппаратлари, психолингвистик ТУзилиши (фонема, флексия) тУррисида илмий-амалий хусусиятли умумлашмалар хамда умумлашмалар умумлашмаси ишлаб чикилмаган. Худди шу боисдан нугкнинг генезиси, унинг филогенетик ва онтогенетик хусусиятлари, пайдо бУлиши, усиши, узига хос тавсифланиши, боскичлари, фазалари, ПЕТГОЛОГИЯ(ЈИ бУйича ХИЛМа-,ХИЛ ёндашувлар мавжуддир.

Психологлар томонидан нугк психологик муаммо сифатида Урганилиши хам узига хослик, унинг кирралари, шаклий тузилиши, мантикан изчиллиги, таснифланиши мавжуд булиб, илмий талкинининг туб мохияти, баёнийлиги билан узаро тафовутланади. Ёндашувлар тахлилига тУхталишдан олдин нуткнинг психологик тавсифлари юзасидан мулохаза юритиш, унинг татбикий жихати кийматини оширишта хизмат килади.

Бизнингча, нугкнинг муайян асосларга суянган холда ноанъанавий таснифини бериш унинг кийматини янада оширади, инсон — техника муносабатини амалий жихатдан намойиш килган бУлади (одатда, опаки ва ёзма туркумга ажратилар эди): вербал ва новербал.

Генетик келиб чикиш жихатидан новербал нутк бирламчи кисобланади, чунки инсоннинг ижтимоий-тарихий тараккиёти даврида даставвал товушсиз, сузсиз нугк турларини пайдо бУлган бУлиб, у уз ичига шахс камолотининг йирик санасини камраб олгандир. Инсониятда нугкнинг хозирги замон авлодига хос артикуляцион аппарати пайдо бУлгунга кадар имо-ишора негизига юрилган. Маыумки, кадимги аждодларимизнинг нутки ва нугк фаолияти козирги замон кишиларида кандай функцияни бажараётган бУлса, уша даврда хам худци шундай вазифани ижро этган. У даврларда ахборотдар, маыумотлар кулами тор бУлганлиги туфайли инсонлар новербал нуткцан куп даврлар муваффакиятли фойдаланиб келганлар. Авлодлар тарбияси маълумотлар узатиш новербал нутк оркали амалга ОШИРИЛТН, ижтимоИй ва хусусий (ишХСИЙ) фикр узатиш камда кабул КИЛИШ ана шу тарика намоён бУлган, тобора такомиллашиб борган.

Новербал нугк турини шартли равишда ујйидаги кУринишларга

ажратиш МУМКИН:

Имо-ишора,

МИ.иика,

Пантомимика,

Эхологик, пни акс садо,

Сигнификация,

Дактилогик (бармок нутки).

Инсон ер юзасидан хаёт ва фаолият кУрсатиш даврининг дастлабки палласида асосий нутк тури сифатида имо-ишора алохида ахамият касб этган. Шунинг учун этник стереотиплар асосида муайян кечинмаларни, маыум ахборотларни шахслараро муносабат жараёнида узатиш ва кабул килишда ифодаланувчи товушсиз, лекин маъноли, мазмунли нутк тури имо-ишорали нугк дейилади. Масалан, Узбекларда фикрни тасдиклаш олд томонга бош силташ билан ифодаланса, худди шу маънони булгорларда бошни сарак-сарак КИЛИШ англатиб келади. Бир халкда санаш бошмолдокдан бошланса, бошкасида жимжилокцан, бирисида бармоклар букилса, иккинчисида ундай килинмайди. Аксарият лолларда имо-ишора кис-туйј:усиз намоён бУлади ва шахслараро муносабатнинг туб маънодаги хам Куроли, хам воситаси функциясини бажариб келган. Лекин уни хис-туйгусиз деб НОМЈЮИЈ хам илмий-амалий кийматини пасайишига олиб келади, бу холат унинг ижтимоий функциясини узида акс эттиради, шахслараро муносабат марзини Тт_иКИЛ этиб келган, баъзида лозирги замонда хам ундан кенг куламда фойдаланилади.

Юз харакатлари (физиономия) ёрдамида инсонни инсон томонидан идрок килиш, Узгалар фикрига жавоб кайтариш, тана аъзолари рангининг Узгариши хисобига шахслараро муносабатга киришишда намоён бУлувчи новербал нутк турига мимика дейилади. Табассум, жилмайиш, МИЙимда кулиш, лаб КИСИШ ва чУччайтириш, тил чикаРИШ, кош учириш ва сузиш, хуллас турли психологик холатларни, айникса, хиссий кечинмаларни акс эттирувчи коммуникатив, интерактив, перцептив хусусиятли нугк тури мимика бУлиб хисобланади. Мимика ёрдами билан хакгУйлик, ЬО'ЊЛИК, ёКТИРИШ ва ёктирмаслик, самимийлик ва иккиюзламачилик, хасад, №онч, кайру, бахтиёрлик сингари юксак туйгулар намойиш этилади. Хуш ёки нохуш кечинмалар акс этилаётганлигидан келиб чиккан холда муомала жараёни ёки киска муддатли, узок муддатли вакт мезонини намоён килади, аянч, бахт кисларини ифодалаб келади. У моно ВЕВИЯТНИ, диада, триада, полиада кУринишидаги шахслараро муносабат шаклларини яккол акс эттиради, фикрни узатиш, кабул килиш, таъсирланиш, рухланиш каби функцияни бажаради. Хаётий тажрибанинг кУпайиши билан ички кечинмаларни (интериоризациялаш) ташки вокеа ходисаларга алмашТИРИШ (экстериоризациялаш) билан якунланади, купинча индивидуал ва ижтимоий тарбия вазифасини бажаради.

Юз харакатлари, тана аъзолари, кадди-комат ёрдами билан фикрларни узатиш, сюжетли коидали, маъноли, драматик кечинмали новербал нутк турига пантомимика деб аталади. Уз мохияти кулами билан мимикадан устувор хусусиятга эга бУлиб, ахборотлар, интим холатлар, мураккаб кечинмалар юзасидан Узтларга маълумот узатиш тарзида ,WkM суради. Инсонда турмуш тажрибаси ортиб бориши, касбий фаолият мазмунини ролларга ва сюжетга асосланган холда сценарийсини яратиш, вазиятга караб киска ва узок муддатли информатив функция бажаради. Пантомимика юмор лиссини, Оркинч туйгусини, захмат образини, дакшат кечинмасини узида акс этгириб, купинча коммуникатив функцияни ижро килади, хиссий алока урнатиш оркали таассуротлар мукаммаллиги таъминланади.

Ташки таъсирланиш ва унинг тескари алокаси кулгида, куз ёшларида (хох КУВОНЧЛИ, хох каЙЕУЛИ бУлишидан катъи назар) ифодаланиб, ассоциацияларни жонлантиради ва кУламини кенгайтиради. Пантомимика сажна харакатига нисбатан кобил, истеъдодли, ИКшдорли, салохият намунасини намойиш этиб, махсус кобилиятли шахслар томонидан максадга мувофик равишда ижро килинади, лекин истисно тарикасида Укитувчилик фаолиятида хам унумли фойдалаНИЛиИ. ЯККОЛ рухий ходисалар, холатлар, хусусиятлар, ШиСНИНГ фазилатлари, пантомимика ижроси давомида фаолият субъекти томонидан бажарилади.

Айрим хис-хаяжонли шартли товушларда мужассамлашган ахборот узатиш ва кабул килиш максадини амалга оширувчи, табиий тусикларга урилиб кайтувчи алока воситасига эхологик ёки садо нугки деЙИЛщщ. Эхологик ёки акс садо нугк тури бир томонлама алока (торинсон, инсон-жисм) негизида вужудга келади, купинча индивидуал товуш харакати жавоб, масофа функциясини ижро этади. ЛжИН акс садо оркали торларда, калин Урмонларда икки ёки ундан ортик кишилар Уртасида алока Куроли сифатида муайян ахамият козонади. Фазовий тасаввур конунияти асосида шахслараро муносабат урнатилади, маьлум шартли белгилари узаро билвосита мулокот воситаси ролини ижро килади. Экстремал фав№юддаги ходисалар юз бериши жараёнида [ГИРТЛИ товушлардан тузилган алока усулидан фойдаланилади. Товушларнинг кайтиши фазовий чамалаш, муайян мулжал олиш учун хизмат килади, кУркинч, хаяжон, умид, ишонч тут:уларининг алокага киритувчи шахслар рухий дунёсида мужассамлашишини таъМИНЛаЙЩИ.

Новербал туркумга кирувчи сигнификация бошкалардан уз тузилиши, мазмуни, шати билан кескин ажралиб туради. Аник шартли аломатлар ОРКШIИ муайян мантикий юкламани узида акс этгирувчи коммуникатив хусусиятли новербал нутк тури сигнификация дейилади. У шартли белгилар, сигналлар, моделлар шаклида ифодаланиши мумкин. Узок масофаларга хабар ёки маълумот узатиш ва кабул килиш воситаси сифатида Морзе алифбоси ва шунга ухшаш «сунъий тил» номи билан машџр коммуникатив манбалари фаолият курсатиб келмокда. Хар бир «сигнал» уз кулами, такрорланиш суръати, тембри, частотаси билан муайян маыумот узатиш ёки кабул килиш имкониятига эга бУлиб, шартли аломатлар негизида мазмун ёки мохият ётади («доза», «порция» деб номланади). Морзе алифбоси ва шунга ухшаш хозирги замон алока курилмалари Ол ёрдами билан (асбобни босиш оркали) хабар узатишга ёки кабул килишга мУлжалланган. Хозирги замон рациялари хам худди шунга Ухшаш коммуникация вазифасини бажаради.

Новербал нуткнинг яна бир тури дактилогик (бармок) нугк деб аталади. Инсон тана аъзолари, имо-ишоралар, мимика, хуллас киссиёт ёрдами билан муомала Урнатишга каратилган алока воситаси ДаКП4Ј10ГИК нутк дейилади. СУЗ оркали ифодаланувчи нутк мазмуни маъноли О, юз харакатларига, айрим №яжонли садога, кахр-разаб, илик табассум, калкахага кУчирилади. Харакатнинг такрорланиши ахборот мазмунини бойитади, кучайтиради, маълумотлар узлуксизлишни ТаЪМИНЛаб туради. Умумбашарий хусусиятли нутк воситаси дактиология Фани номи билан юритилади ва махсус Укитиш, Ургатиш оркали ундан фойдаланиш куникмаси хамда малакаси соков ёки кар-соков одамларда шакллантирилади. Хатто уларда савод чикариш хам худди шу тамойил негизида корилади. Табиат ва жамиятга нисбатан муносабат, шахслараро муомаЛа, маыумот алмашиш шу нутк ёрдами билан ифодаланади.

Новербал нугкни шартли равишда куйидаги турларга ажратиш мумкин: 1) товушсиз: а) имо-ишора, б) мимика, в) пантомимика, г) дактилогик; 2) товушли: а) эхологик (акс садо), б) сигнификация (шартли белгилар, сигналлар, моделлар).

Вербал нутк туркумини шартли равишда куйидаги турларга ократиш мумкин: 1) опаки, 2) ёзма, З) монологик, 4) полилогик, 5) тагики, 6) ички, 7) экспрессив, 8) импрессив, 9) лаконик (катра, ЙИРИК), 10) эпик (ёйик), П) аффектив (жахл холатидаги).

Инсоннинг ижтимоий — тарихий тараккиёти даври тамил килинганда генетик келиб чикиш кикатидан бирламчи каторида опаки нуткни келтириш жоиз- Оваки нутк новербал туркумдан кейин пайдо бУлган ну-тк туридан бири хисобланади ва у шартли равишда lO'йидаги нутк кУринишларини камраб олади: монологик, диалогик, полилогик, ташки, ички, экспрессив, импрессив, лаконик (ЙИРИК, катра), аффектив (хис-хаяжон, жахл).

Пауза, мантилий ургу, темп, тембр, частота, ритмика ва бошка ташкилий кисмлар хамда механизмларни узида мужассамлаштирган, тилнинг барча коидалари, конунлари, ШартЛИ белгилар сифатида мвмат килишга асосланувчи нутк тури огзаки нуту» деб аталади.

Новербал нутк узининг асосий функциясини бажариб бУлганидан сунг (унинг маълум таркиблари фаолият кУрсатишда давом этиб келмокда) ахборот узатиш, тажрибаларни эгаллаш, инсонни камол топтириш ва шунга ухшаган вазифалар табиий равишда опаки нутк зиммасига юкланган. Жарангли, жарангсиз фаол, суст, кис-хаяжонли, монотон, юксак сурытгли, шивирлаш кУринишидаги опаки нутк хусусиятлари ва конуниятларини узида мукаммаллаштирган холда алока куроли, воситаси тарикасида муомала таркибларини акс эпиради. Коммуникатив хусусиятли ахборотлар оддий хабар, суров, ундов маъносини англатувчи маълумотлар опаки нуткнинг мураккаб камда ранг-баранг тузилишига эга эканлигидан далолат беради. Онаки нутк шахслараро муносабатнинг пухта негизини иШКИЛ этиб, максадга йУналтирилган ёки тасодифий вазиятлар мохиятидан келиб ЧИКИб, узок ижтимоий-тарихий тараккиёт даврида уз устуворлимни саклаб келмокда. Тилнинг такомиллашуви бевосита опаки (жонли тилда) нуткда НТ•ЛОёН бУлади, истеъмолда эскирган сУзлар эски (архе) тушунчалар, атамаларга айланиб боради. Худди шу боис миллатга хослик мавжуд бУлса-да, лекин шахсларни узаро капа тарихий давр ажратиб турса, у холда бир-бирларини тулик тушуниш кийинлашади. Худди шундай холатни 1Еографик мукит, кудудий фарк, лахжаларга оидлик, П_јеВШК1Р, этник алохидалик келтириб чикаради, аммо ахборотларни идрок КИЛИШ ва тушунишдаги бундай КИЙИНЧИликларни адабий тил бирлиги бартараф КИЛЕЩИ (Хоразм, Наманган шеваси ва хоказо).

Опаки нугк узининг жарангдорлиги, таъсирчанлиги, ахборотларни кабул килишдаги юлайлиги, узатилишдаги ихчамлиги, ТОЛИКИШнинг олдини олиш имконияти мавжудлиги унинг кенг киррали эканлишни билдиради.

Оваки нугкнинг дастлабки туридан бири — бу монологик нуткдир. Якка шахснинг ички кечинмаларини тил механизмларига асосланган холда акс эттирувчи, унинг узига каратилган (эгоцентрик), таъсирланишини ифодалашга ва ахборот узатишга мулжалланган нугк тури монологик нугк деб аталади. Унда шахсий хис-туйгуларнинг ички ва ташки шакллари уй№унлашади, шунингдек, Узгалар фикрини ифодали Укишда хам уз аксини топади. Одатда, монологик нуткда фикрлар кискартирилмайди, мабодо бу коида бузилса, ахборот маъносини тушуниш кийинлашади. Хис-хаяжоннинг ташки ва ички кечинмалари хамда уларнинг механизмлари аник, равон, изчил акс эпирилади.

Диада шаклидаги муносабатлар негизида Ђ'рилувчи, икки шахс Уртасида намоён бУлувчи, ахборот узатишга ва кабул килишга мулжалланган нугк тури диалогик нугк деб аталади. Унинг МОНОЛогик туридан фарми томони фикр мохияти ну-тк фаолияти катнашчиларида англангандан кейин у ёки бу шаклда кискартириш имкониятига эга. Унинг интерактив томони купинча устуворлик килади, ахборотлар кабул килиш ва узатиш узаро тушунча асосига юрилади, акс холда муомала мароми бузилади, узаро фикр алмашув муддатдан олдин якунланади.

Бир нечта кишилар билан амалга ошириш мУлжалланган, триада ва полиада негизига курилувчи, ахборот узатиш ва кабул килишга йУналтирилган, бакс таркиблари иштирок этувчи орзаки нугк турига полилогик нугк дейилади. Муомалада муаммо мохияти хар кайси катнашчи томонидан англашилгандан сунг унинг таркиблари кискариши МУмкиН, бу эса узаро тушунувни осонлаштиради. Мазкур нугк турида хам диалогик нуткка хос бУлган механизмлар, таъсир утказувчи воситалар иштирок этиб, унинг таъсирчанлигини оширишга хизмат килади, шахслараро муносабат кУламини кенгайтиради.

Артикуляцион аппарат оркали вужудга келувчи, вербал холатларда акс этувчи, узгаларга йУналтирилган, хар хил хусусиятли вазиятларда намоён бУлувчи нутк турига ташки нугк дейилади. Тилнинг барча коидалари ва конуниятлари унда мужассамлашган бУлиб, узатиш ва кабул КИЛИШ, идрок этиш ва тушунишдан иборат муомала короли, воситаси вазифасини ижро этади. Ну-тк темпи, тембри, ритмикаси ва частотаси мавжудлиги учун ахборотларни тинглаш ва идрок КИЛИШ енгилрок кечади.

Муайян ахборотларни тартибга келтириш, гояларни яратиш, фикрий дастурни ишлаб чикишга мУлжалланган, лекин латент давридаги маълумотлар мажмуасидан тузилувчи нутк тури ички нутк дейилади. Ички нуткнинг мухим хусусиятларидан бири — бу кулам жихатдан ташки нуткдан кенгрок ЭПНЛИГИДИР. Иккинчи бир хусусияти эса тафаккурнинг мехаНИ3МИ функциясини бажаришдир.

Ахборотлар ички МОХИЯтини ташки хис-хаяжон таркиблари билан кучайтирувчи, шахслараро муносабатларнинг яккол ифодаланишини акс эттирувчи, овозли, тил воситаларига асосланувчи нугк турига экспрессив нуткдейилади. Узининг тезкорлиги ва вазиятбоплиги билан бошка нугк турларидан ажралиб туради.

Ички кечинмалар шахсий фикрлаш билан уйгунлашиши туфайли фикрий ботанишни вужудга келтирувчи холатлар, ходисалар мохиятини ички ва ташки омилларга асосланиб акс эттирувчи нугк турига импрессив нутк дейилади. Мулохазалар мохияти шахс кечинмалари билан муносабатга киришиши натижасида узига хос вокеликни намойиш килади.

Миллат ва элатларнинг тил бойлиги афоризмлар, макоЛЈИР, донишмандликлар, маталлар сифатида шаклланган, юксак мантикий юкламага эга бУлган ЙИБИК нугк тури лаконик, яъни йирик, катра нутк дейилади. Епи улчаб — бир кес, сабрнинг там — олтин. Хазрат Мир Мишер Навоий ижоди махсулларидаги фикрлар шулар жумласига киради:

Эшак бирла кучукка харчанД ,уилма тарбия, Ит Олур, эшак б'лур, асло б'лмас одами.

Катра нутк баъзи Уринларда жуда катта маъно англатаци, хулк, фаолият ва муомала учун манба рОЈМНИ бажаради: Салют! Марш! ва бошкалар.

Турли омиллар таъсирида бирданига вужудга келувчи, жаклнинг махсули хисобланмиш, киска муддатли нугк турига аффектив нутк дейилади. Бирданига сухбатдош, ракиб томонга узатилувчи, ута таъсирчан, хавфли, рухий нишон вазифасини бажарувчи киска муддатли нутк аффектив деб номланиб, зарбаси жикатидан альтернативи ЙУклиги билан бошка нугк турларидан кескин ажралиб туради. Жакл, касос, алам, тажовуз кечинмаларини узида акс этгириб, ута танглик, зУрикиш (стресс) махсули бУлиб хисобланади (жам келганда акл кетади: хиссиёт билан эмас, балки акл билан иш туг).

Инсоният тарихининг цивилизациялик боскичига усиб утиши давридаги эътиборга ёзма нутк пайдо була бошлаган ва хозиргача у уз ривожланишида давом этмокда. Тилнинг барча коидаларига (график, морфологик, синтаксистик, лексик, орфоэпик, лингвистик, фонеметик, флексив ва хоказо), конуниятларига, механизмларига (жонли ифодаларни мужассамлаштирган холда) асосланган тарзда, муайян шартли аломатлар (графиклар) ёрдамида шакл, тузилиши, маъно, мазмун ва мохиятни узлуксиз, тадрижий равишда ахборотларга айлантириб берувчи нугк тури ёзма нутк дейилади.

Хар бир тилнинг тула мокияти ёзма нутк орка.ли ифодаланади, узок ва якин масофалар учун ахборот (коммуникация) воситаси (ро•роли) вазифасини бажаради. МИЛЛтг маданияти, маънавияти, фан ва техникаси, санъати ва адабиёти ёзма нугк оркали узатилиб, миллатлараро алока канали функциясини адо этади.

Ёзма нугк уз навбатида Ђ'йидаги таркиблардан ташкил топади:

а) монологик (драма), б) диалогик (бадиий асар жанрларида), в) ички,

г) лаконик (ЙИМК, катра), д) эпик (ёйик, йирик роман, кисса ва бошкалар).

Ёзма нуткнинг монологик ва диалогик турлари бадиий асарларда уз ифодасини топган бУлиб, опаки нуткцагидан фаркџти Уларок тил бойликларига бевосита асосланади. Янгиликлар яратиш, ижод килиш сУзлар оркали мохият касб этади, у ёки бу шаклдаги тартибга келтирилади. Лаконик (ЙИМК, катра) нутк хам опаки нугкдагидай маъно касб этади. Эпик (ёйик) нутк йирик асарлар, монографиялар Мокиятини тУлаконли акс эттириш билан бошка нугк турларидан фаркланади. Тил механизмларидан ташкари бадиий воситалар оркали инсон рухияти тавсифланади.

Бизнингча, хис-№яжонлар оркали ифодаланувчи, муайян ахборотларни узида мужассамлаштирувчи нутк турларини куйидаги типларга шартли равишда ажратиш мумкин: экспрессив, импрессив, аффектив, дактилогик ва бошкалар.

Уларнинг психологик мазмуни, мохияти, хусусиятлари тУррисида юкорида мулохазалар билдирилганлиги учун кайтадан тамил килиш, тавсифлашга кеч кандай хожат йУкдир. Лекин мазкур нугк турлари бошка туркумлардан хам жой олиши мумкин. Бирок илмий жихатдан кеч кандай карама-каршиликлар вужудга келмайди, аксинча, бирбирини тУлдиришда хизмат килади, холос.

Нугк ва нутк фаолияти юзасидан билдирилган мулохазалар, илгари сурилган айрим гоялар мутлакџшкка даъво эмас албатта, чунки уларнинг кУпгина жихатлари, кирралари, механизмлари, конуниятлари, тавсифлари чуоррок изланишни талаб килади, айрим уринларда уларнинг хар бирини экспериментал тадкик этишни такозо килади, янги методикалар, тестлар, тренинглар ишлаб чикишни изланиш предметига олиб киради, амалий ва назарий муаммолар ечимини тезрок хал килишга сафарбар этади, нуткнинг муомала жараёнидан келиб чикиб ёндашиш эвазига кийматли материаллар ТУПЛШ мумкин хамда унинг негизида кар кайси психолог мутахассисни нотиклик санъатига Ургатиш кадрлар тайёрлаш сифатини оширишга мухим лисса бУлиб «Ушилади.

Семинар мап№улоти учун мавзулар

1. Нутк тУррисида умумий тушунча.

2. Нугк механизмларининг психологик мохияти.

З. Нутк генезиси назариялари.

4.   Ну-тк турларининг психологик тавсифи.

5.   Нуткни ривожланиш фазалари ва узига хос хусусиятлари.

б. Нутк ва муомала.

Реферат учун мавзулар Нугк психоЛOГИК категория сифатида.

2. Нугкнинг фИМ0ЛОгик асослари. З. Нугк турларининг психологик тавсифи.

4. Нуткнинг ривожланиши хакида муложазалар.

Адабиётлар

Выготский Л.С. Собрн. соч. —Т.З—М., 1983.

2. Выготский Л.С. Собрн. соч. -Т.2-М., 1982.

З. Жинкин Н.Н. Психологические основы развития речи.—М., 1966.

4.                       Леонтьев АН. Избранные психологические произведения. — ТЛ.

-м., 1983.

5.                       Лурия А.Р. Язык и сознание.—М., 1979.

6.                       Основы теории речевой деятельности.—М., 1974.

7.                       Рубинштейн СЛ. Основы общей психологии. —М., 1989 10-60.

8.                       Розиев Э.Е Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002.

ХИП БОБ. ХАЁЛ

1. Хаёл тУгрисида умумий тушунча

Психологияда хаёл тафаккур сингари билиш жараёнларидан бири хисобланиб, у инсониНИНГ ички ва ташки хусусиятли ва излаНИШЛИ фаолиятида, муайян даражага эга бУлган муаммоли вазиятнинг вужудга келиши ва унинг хал килинишида иштирок этади. Агарда хаёлни генетик жихатидан келиб ЧИКИШИ тамил килинадиган бУлса, у албатга инсоннинг межнати махсулини образлар, тимсоллар ёрдами билан акс эттирмасдан туриб, бевосита фаолиятга киришиш мумкин эмас, чунки фикри мулохазаларни тасаввур килиш туфайли яккол тафаккурнинг предметига узатилади. Худди шу боисдан хаёл ёрдами билан инсон томонидан кутилаётган натижа, яъни кутилмаган тасаввур образлари яратилади, гУёки бу жараёнда ижодий фаолиятнинг модели ишлаб чикилади, фантастик тимсоллар тизими янгиликларнинг мутлактаркиблари билан бойиб боради, ички фаоллик эса унинг механизмига айланади. Одамнинг кар кандай ИЗЛиИШЛИ, мехнат ва ижодий фаолиятлари хаёлий жараёнларни уз ичига камраб олади, кашфиётнинг дастлабки образлари, таркиблари аник вокеликдан узок бУлишидан катьи назар, тараккиёт (ривожланиш) турткиси вазифасини бажаради. Одатда, хаёл инсон фаолиятининг зарурий таркиби, мухим шарти сифатида унинг турлари атамаси номлари билан ифодаланади, чунончи бадиий, адабий, илмиЙ изланишли, мусикавий, лойихавий, конструкторлик. эвристик (фикрий топкирлик), ижодий фаолият кабилар. Шахс томонидан бажарилиши, амалга ошИРИЛИШИ лозим бУлган хар кандай фаолиятнинг малсули олдиндан тасаввур килиниши, яхлит тимсол шаклда куз унгига келтирилиши шарт.

Жакон психологиясида хаёл инсоннинг ижодиЙ фаолиятнинг таркибий кисми сифатида талкин килинади, у тизимий хусусиятли хатти-каракатнинг оралик ва якуний махсуллари оркали акс этади, муаммоли вазиятда ноаникдик, номаьлумлик аломатлари вужудга Киса, у холда фаолият режасини кайта куриб чиКишни таъминлайди. Шу нарсани алохида таъкидлаб утиш керакки, кеч качон хаёл ижодий фаолият дастурининг яратувчиси сифатида намоён бУлмайди, балки унинг айрим Уринларини тулдиришнинг ва алмаштиришнинг тимсолларини яратади, холос.

Хаёлнинг билиш жараёни сифатидаги асосий вазифаси шундан иборатки, у амалий фаолият бошланмасдан туриб, унинг махсулини олдиндан тасаввур килиш ва уларнинг тимсоллар тарикасида вужудга келтиришдан иборатдир, Инсон шахсий фаолиятида айрим кийинчиликлар вужудга келса, уларни бартараф килиш учун одам Уйланади, фикрий образларни яратщди, уларга янги «шимчалар киритади, хуллас махсулотнинг сифатли чикишини, унинг буюм тарикасида намоён булишини ,хаёл узлуксиз равишда таъминлаб туради. Айтайлик, инсон стул ясамокчи бУлса, у энг аввал унга оид кисмларни тайёрлайди, шахс хаёлан унинг сифатига эътибор беради, кейин уларни яхлитлайди, узаро бирлаштиради хамда буюм шаюшда гавдалантиради. Бинобарин, хаёл ишнинг хар бир боскичида бевосита иштирок килади, йУл-йУлакай кУрсатмалар, Ошимчалар киритиб боради.

Хаёл бИЛИШ жараёнлари билан узвий алокада мкм суради, уларни акс этгириш имкониятининг Вларок рУёбга чикишига ёрдам беради. АЙНИКса, у тафаккур билан бевосита алокада бУлади, худи шу боисдан уларнинг хар иккаласи хам башорат килиш, олдиндан пайкаш, сезиш, истикбол режасини тузиш имкониятига эга. Шунинг учун улар Уртасида бир катор Ухшашликлар ва айрим фарк«лар мавжуддир. Бу холат Ефйидагиларда уз ифодасини топади: 1) хаёл тафаккур сингари муаммоли вазиятда, масшта ва топширикдар еЧИШ жараенида турилади; 2) янги ечим, усул, восита кидиришда ва уларни саралашда умумийлик мавжуд; З) хаёлнинг хам, тафаккурнинг хам пайдо бУлиши шахснинг эктиёжларига бевосита ботик; 4) эктиёжларни кондиришнинг дастлаб хаёлий образлари яратилади, унинг натижасида вазиятни ёркин тасаввур килиш имк0ни турилади; 5) хаёлда ОЛдиндаН акс эттириш жонли тасаввурлар тарзида, ЯККOЛ тимсоллар шаклида вужудга келса, тафаккурда улар умумлашмалар, тушунчалар билвоситалик хусусияти оркали рУёбга чикади.

Шуни алохида таъкидлаш жоизки, муаммоли вазиятда акл фаолияти натижалари онг назоратидаги образлар, тасаввурлар хамда тушунчалар тизимида ифодаланади. Образлар ва тасвирлар танлаш (саралаш) хаёлнинг функцияси оркали, тушунчалар ва уларнинг янгилик аломатлари эса тафаккур ёрдамида рУёбга чикади. Тасаввурлар билан тушунчаларнинг узаро уйгунлашуви ИККИта ижодий хусусиятли билиш жараёнларининг хамкорликдаги ижодий фаолиятида бир даврнинг узида КаТНаШИШНИ билдиради. Фаолиятнинг таркибий кисмлари уларнинг кандай амалга 0ШирИЛИШИ тУррисидаги яккол образларни узвий богланиб кетган фикрий мулохазаларнинг КУШИЛИШИ туфайли харакатчанлик имкониятига эга бУлади.

Хаёл жараёни тафаккурдан фаркџти Уларок муаммоли вазиятнинг маыумотлари канчалик ноаник бУлса, шунчалик тасаввур образлари яралиши учун кутай имконият тумлади, унинг механизмлари тезкорликда ишга ТУшади. Масалан, ёзувчининг хаёли асар кажрамонла-

риушнГ такдири билан узвий 60FJIV1k бУлиб, конструктор, мухандис, меъмор каби мутахассисларга караганда Никоят даражада катта ноаникдикларга эга, вокеликдан тубдан узок фантазия оламида образлар, чизмлар, бадиий тУкималар яратади. Маъ.лумки, аник дунёвий фанларнинг конуниятларига караганда инсоннинг ПсихржасИ, унинг хатги-каракатлари конуниятлари мураккаб ва етарли даражада маълумотларга эга эмас. ХУДДИ шу боисдан бош мия капа ярим шарлари функциясининг карийб учдан бир кисмини илмий далиллар асосида тушунтириб бера олишимиз мумкин, холос.

Муаммоли вазият узининг хусусиятига кура бир даврнинг узида хам хаёлнинг, хам тафаккурнинг иштирок этишини такозо килади. Агарда муаммонинг ечими, масаланинг шарти аник бУлса, бу холда тафаккурнинг иштироки устуворлик килади, мабодо номаълумликларнинг микдори кУпайиб кетса, у такдирда ,хаёл ёки фантазия етакчи роль Уйнай бошлайди. Муаммо ечимининг турли усуллари, уларнинг инвариантлари, муайян конунлари, коидалари таърифлари мавжуд бУлган такдирда фаолият тафаккур ёрдами билан амалга оширилади.

Хаёлнинг энг ахамиятли томони шундан иборатки, у тафаккур предметига тааллуџи холатлардаги етишмовчиликда хам у ёки бу йУл билан муаммоли вазиятдан енгилрок ЧИКИб кетишга мухим замин лозирлайди. Инсонда мавжуд нарсаларнинг ички тузилиши, унинг ривожланиши, Узгариши тУгрисидаги маклумотларнинг етишмаслиги туфайли шахс хаёлга ва фантазияга мурожаат килади. Биосфера ва неосферада инсоният учун номаьлум Урганилмаган сохалар мавжуд экан, демакки, хаёл узлуксиз равишда уз функциясини бажараверади, шунинг учун хаёлнинг кайси тури хукм сураётганлигидан катьи назар, у ижобий ходиса сифатида бахоланиши лозим. Чунки, хаёл инсонНИНГ аклий зур беришда, стресс, аффект холатларида асаб тизимининг танглигидан халос этиб, тана аъзолари функциясини тиклайди, ишчанлик кобилиятини баркарорлаштиради.

2. Хаёл турлари Фрисида умумий тушунча

Хаёл Узининг фаоллиги билан атроф-мухитни Узгартиришга йУналтирилган циХСНИ ижодий фаолиятининг мухим шарти сифатида хизмат килади. Баъзи бир психологик маълумотларга караганда, гохо хаёл фаолиятнинг функциясини бажаради, бунда у хатги-харакатларнинг сунъий равишдаги мажмуаси вазифасини ижро этади, холос. Инсон оидаги холатларда яккол тасаввурдан йирок булган хаёлот оламига кириб бориши мумкин: 1) инсон кеч кандай йУл билан хал килиб бУлмайдиган масалалар, муаммолар исканжасидан беркиниш максадида; 2) турмушнинг омр шароитларидан, захматларидан химояланиш ниятида; З) шахсий нуксонларнинг таъкибидан; 4) ушалган армондан; 5) патологик холатга (рухий нуксонга) учраганда; б) иКОголизм, наркомания ва бошка вазиятларда. Хаёлот (фантазия) турмушда гавдаланиши мумкин бУлмаган, амалга ошириш имконияти йУк хатги-харакатлар дастурини намоён этади.

Юкоридаги мулохазалар негизидан келиб ЧИ№ЧИ хаёлнинг бундай шакли психология фанида пассив (суст) хаёл деб номланади. Психологияда актив (фаол), ихтиёрий, ихтиёрсиз, тикловчи ва ижодий турлар тУррисида хам муайян маълумотлар мавжуддир.

Инсон пассив хаёлни олдиндан ихтиёрий режалаштириб юзага келтириши хам мумкин. Худди шу боис ирода билан кеч бир 60ЕЈIИК бУлмаган, жУрттага «кашф» килинган, бирок хаётда гавдалантиришга йУналтирилган хаёлнинг узига хос образлари мажмуаси «ширин хаёл» дейилади. Одатда, «ширин хаёл»да фантазиянинг махсуллари билан инсоннинг эктиёжлари Уртасидаги алока енгиллик билан юзага келпНЛИГИ туфайли кувончли, ёкимли, кизикарли нарсалар хакида одамлар хаёл сурадилар. Инсон канчалик ширин хаёлга берилса, у шунчалик даражада пассив шахс саналади, бу кУриниш унинг нуксони хисобланади. Пассишшк (сусткашлик) кишиниг кийинчиликларини енгишдан четлаштиради, яшаш учует курашга хохиш йУколади, демак, у реалликдан тубдан узокдашади. Голо пассив хаёл леч Уйламаганда, ихтиёрсиз равишда вужудга келиши хам мумкин, бунда Оидаги холат юз беради: а) онг назоратининг кучсизланиши; б) иккинчи сигналлар тизимининг сусайиши; в) инсоннинг вактинча харакатсизланиши, г) уйкусираш кезида; д) аффектив вазиятдан; е) туш кУришда; ё) [тЛЮцинацияда; ж) патологик холатларда ва хоказо.

Юкорида таъкидлаб Утилганидек, пассив хаёл ихтиёрий ва ихтиёрсиз турларга ажратилганидек, актив хаёл тињловчи ва ижодий куринишларга бУлинади.

Узининг мохияти билан тасаввурларга мувофик келадиган тасаввурлар, тасвирлар тизимини яратувчи хаёл «тииовчи хаёл» деб аталади. Табиатга, жамиятга ва шахслараро муносабатга, билимларга оид маыумотлар Урганилишида хаёл бевосита иштирок этади хамда матнларда, расмларда, хариталарда акс этгирилган нарсалар кайта тикаланади. Ижтимоий тажрибада, таыим-тарбия жараёнида фазовий хаёл, вакт ва каракат бирлиюларига оид ахборотлар, масофа, хажм тУррисидаги хабарларга диккат билан, синчковлик билан караш, тикилиш жараёнида мазкур хаёл тури ривожланади.

Ижодий хаёл тикловчи хаёлдан фаркли Уларок оригинал ва кимматли моддий, ижодиЙ махсулотларда гавдаланувчи Янги образларнинг яратилишидан иборат хаёлнинг туридир.

З. Хаёлнинг хусусиятларц

Хаёлнинг мухим томонларидан бири — унинг ижодиёт ва Шахс муносабатининг яхлит холда талкин килиш хусусиятидир. Ижодиёт 1_цаХСНИНГ ички имкониятлари ва захираларини рУёбга чиКишининг асосий шартларидан биридир. Худди шу сабабдан Ша,ХС УЗИНИНГ ижодий фаолияти билан, биринчидан, инсоннинг яратувчилик кодратини амалиётда намойиш килади. Иккинчидан, у ижодиёт таъсирида янги фазилатларни эгаллайди, нафосат, бадиий ижод, техник кобилият, кашфиёт ижтимоий муаммоларни интеграция килиш ёки мавжуд умумий конуниятлардан келиб чикиб, уни дифференциаллаштиради. Учинчидан, жахон фанига уз улушини ошади ва цивилизацияга уз таъсирини Утказади, ижтимоий тараккиёт харакатлантирувчисига айланади. Ижодиёт давомида Шахс МОТИВЕЩИОН, ЭМОЦИОНШЈ, иродавий баркарорлик, характернинг мустахкамлиги ва бошка индивиДУЛ-ТИПОЛОГИК хусусиятлардаги етуклик ижодиёт махсулига, унинг самарадорлигига, сиф:пига муносиб равишда ижобий таъсир утказади. Ижодиёт таркиблдри билан шахснинг хусусиятлари Уртасидаги уйрунликнинг юзага келиши иккиёклама таъсир утказиш механизми сифатида муким роль Уйнайди, яъни фаолиятда шахс УзиНИнг Янги кирраларини очади, унинг фазилатлари эса ижодий изланишларнинг муваффакиятли якунланишини таъминлайди.

4. Хаёлнинг аналитик-синтетик хусусиятлари

Хаёлнинг аналитик хусусияти бУйича немисча «tendens», лотинча «tendere» келиб чиккан бУлиб, психологиянинг тарихий тараккиёти давомида жар хил куринишларда кукм суриб келмокда. Аналитик холат хаёлнинг мазмунини, мохиятини, предметини, асосан, тубдан янги максуллар, янгича образлар, тимсоллар, тасвирлар яратилишидан, атроф-мухитнинг ифодаси, янги безакли, жилоли экаНЛИГИНИ кайд килишдан иборатлигини тан олишдир. Янгилик элементлари, баъзи жабхаларининг ОШИМЧа аломатлар билан бойитилиши, ижод килиниши хаёлнинг асосий вазифаси эканлиги РОЯСИНИ акс этгирувчи тенденция психология фанида аксарият илмий мактаблар томонидан тан олинган ва тараккиёт харакатлантирувчиси сифатида катьий равишда химоя килиниб келинмокда. Иккинчи тенденция биосфера ва неосфера тУррисидаги маыумотлар, тасаввурлар, таъсирланиш, тимсоллар ижтимоий-тарихий тараккиёт давомида кайтадан тикланиш оркали хаёл махсули сифатида сакланиб келади, деган Рояга асосланадут. Бу тенденцияда образларнинг тикланиши, сак,ланиши, кучайиши ёки учмас из тарикасида узлуксиз равишда инсон хотирасида, куз Унгида намоён бУлиши, гавдаланиши хаёт ва фаолият учун бирламчи эканлиги исботлашга каракат килинади. Хар иккала тенденция хам хаёл холатининг аналитик вазифасини бажариш имкОНИЯТИГа эга бУлиб, узаро бир-бирини инкор этиш даражасига олиб бормасликни такозо килади- Шунинг учун ижодий хаёл янги образларни вужудга ке,лтирИш билан тараккиётга улуш оШЩдИ, яккол вокелик ва уларнинг тимсоллар хакидаги маълумотлар, чизмлар тасвири хамда тасаввурларини кайта титаш оркали инсоният билими, тажрибасини бойитади.

Тикловчи хаёл инсоният томонидан олдин яратилган нарсалар ва ходисалар тУгрисидаги образлар, ахборотлар сифатида кайтадан жойланишига мухим таъсир этади, узининг каракат тезлиги билан кар кандай техника муъжизасини дорда колдиради. Хар иккала тенденция уйгунлашуви оркали ижодий ва тикловчи хаёл турлари вазифасига, ахамиятига, махсулдорлик даражасига окилона бако бериш мумкин.

Акс колда икки тенденция икки кил талкин, турлича якун, Узгача мазмун, алохида ёндашув, устуворликка даъво келтириб чикариши айни хакикатдир.

Хаёл аналитик холатдан ташкари синтетик хусусиятга хам эгадир. Хаёлнинг синтетик холати ушбу феноменлар оркали ифодаланади: агглютинация (лот. agglutinare ёпиштирмок, елимламок маъносини билдиради) муайян тасаввурларни бир-бирига Ошиб ёки улардан фойдаланиб, нарса ва ходистларнинг янги образларини яратишдан иборат хаёл феноменидан биридир; гиперболизация (юНОН. huperbole бУрттириш, кучайтириш маъносини англатади); схематизация (юнон. «schema» образ, шакл вужудга келтириш демакдир); типизация (юнон. «tupos» из, чизик деган маънони билдиради) ёки типиклаштириш; Ухшатма — муайян нарсаларга, нисбатан киёслаш оркали мухим ва номухим томонларидан умумийликни танлаб олиш кабилар.

Агглютинация феномени образлар (тасвирлар, тимсоллар) синтезлашув жараёнининг соддарок кУринишидан бири кисобланиб, инсониятнинг кундалик хаёти ва фаолиятида рУй-рост яхлитлаштириш имконияти йУк хилма-хил хислатлар, фазилатлар, сифатлар ва кисмларни «коушик» тарзида (бирлаштирилган) шаклда акс эттиради.

Одатда, агглютинация ёрдами билан донишманд халк томонидан яраТИлган эртак тимсоллари, афсона тасвирлари яратилади ёки хаёлий композицияси тукиб чикарилади (лотинча compositio тузилмаси, таркибий жилатлари деган маъно англатади). Масалан, булбулигУё одамсимон (боши одам, танаси }0'ш) бир жонивор гавдаланади; сув париси ти,мсОЛИда аёл мужассамлашади (бош ва гавдаси одамники, думи баликники, сочи яшил сув Угларидан иборат); кентавр (от ва одам); пегас (канот ва от) канотли от; товук оёкли уйча, етгибошли илон аждахо (илон, от ва юш.щан иборат) ва бошкалар.

Хозирги замонда агглюцинациядан техник, бадиий, санъат ижодиёти кенг кУламда фойдаланилмокца, чунончи, самолёт амфибия — (юнонча amphibios иккиёклама хаёт кечириш маъносини билдиради) учувчи кайик тоифасидаги  ва сувга мослашган гидросамолёт; аэросанс (чана сингари сиртнувчи самолёт), жанговар техника амфибия (танк, бронетранспорт, автомобиль); аккордеон-фортепьяно билан баян бирлашмаси; автокран-автомобиль билан кран кориШИМ; автокор (инглизча «саг» арава) узи юрар арава ва хоказо.

Гиперболизация феномени хаёл образларини хамда тасаввур шамларини Узлаштириш жихатидан якин агглютинацияга ёндош, Ухшаш психик жараёндир. Гиперболизация нарсалар ва жониворларни нафакат хаддан зиёд катталаштириш ёки кичиклаштириш (бармокдек кичик бало, уйдек тухум, тощек пахлавон, тарикдек бола, туядек бурга ва хоказо) билан тавсифланибгина колмасдан, балки тасаввур образлари (тимсоллар, тасвирлар) микдорини купайтириш ёки уларнинг Урнига алмаштириш хусусиятларини хам намоён этади. Масалан, епи бошли аждарлар, кУпкУлли ва икки коринли махлукотлар, олти оёкли жониворлар, Ђ'ёш нурини тУсган афсонавий ьоццлар шулар жумласидандир.

Схематизация феномени хаёлот (фантазия) образларини яратиш имконияти мавжуд воситалардан бири кисобланиб, у борликдаги нарса ва ходисаларнинг у ёки бу аломатлари хамда сифатларини таъкидлашдан, шунингдек, уларга бутун диккат-эътиборни марказлаштиришдан иборат психик жараёндир. Худди шу усул, йУл, восита ёрдами билан муайян яккол инсонларга мУлжалланган уртоклик хазиллари (шаржи французча charge сузидан олинган бУлиб, бУртгириш деган маънони англатади) ва аччик, аянчли, кулгили тасвирлар (карикатура италянча «caicatura» кайта мужассамлашув деган маънони англатади. Мазкур жараёнда хаёлот (фантазия) тасвирларида юзага келадиган тасаввурлар узаро бирлашиб ЕСТИШИ натижасида тафовуглар карийб йУколади, ухшашлик аломатлари эса бирламчи вокеликка айланади, колаверса, ушбу холат схематизациялашни рУёбга чикишига юлай негиз хозирлайди. Масалан, бунга конструкторнинг КУШлар оламидан андоза олиб, янги юрилмалар яратиши, моделдан хакикий асбоб ишлаб чиКИШИ; рассом табиат муъжизаларининг матога тушириши яккол мисолдир.

Типизация феномени ёрдами билан хаёлда тасаввурлар синтези рУёбга чиКиши мумкин. Одатда, бадиий адабиётда типизация ёки типиклаштиришдан кенг кУламда фойдаланилади камда унинг ёрдамида баъзи бир жабхалари билан узаро Ухшаш, катто муганосиб нарса ва ходисаларда акс этувчи мухим белгилари ажратиб олинади хамда улар яккол образларда мужассамлаштирилади. Ижодий жараёнларнинг вужудга КеЛИШИ, кечиши, ривожланиши бир талай ассоциациялар оркали пайдо бУлади, .леКИН уларнинг кайта тикланиши хотира жараёнларида учрайдиган тикланиш ёки жонланишдан тафовутланади. Ижодий илхомлари хисобланмиш эхтиёжлар ва мотивларга аССОЦИЯлар жараёнида Узлаштирилган йУналиш бУйсунади.

Ижодий хаёл узига хос муайян хусусиятларга эга бУлиб, улардан энг мухими ассоциацияларнинг анъанавий йУл-йУриридан воз кечиб, ижодкор рухиятида фавыулоддалик килаётган лис-туйгулар, Уй-фикрлар, хохиш-истак.ларга тобе этишдир. Вахоланки, ассоциацияларнинг Ухшашлик, ёндошлик, карама-каршилик (контрастлик) кУринишлари сакланиб колса-да, лекин тасаввурларни саралаш эса сабабий ботаниш механизми билан тавсифланади. Ижодкор (шоир, ёзувчи, рассом) асарида аСС0ЦИаЦИЯЈКIР чизгиси пайдо бУлади, уларнинг вужудга келишига асосий сабаб ташки таассурот кисобланади.

5. Хаёл жараёнларининг физиологик асослари

Хаёл жараёнларининг, шу жумладан, фантазия образларининг вужудга келиши инсон мияси фаолиятининг махсули хисобланиб, бош мия капа ярим шарлари пустлок. кисмининг функцияси оркали амалга ошади, Хотира билан хаёлнинг физиологик асослари, механизмлари Уртасида муайян даражада Ухшашлик ва баъзи тафовутлар мавжудлимни таъкидлаб утиш жоиз.

Хотиранинг физиологик асоси муваккат нерв борланишларининг узаро бирикуви хамда фаоллашуви (кайта жонланиши, тормозланиши)дан иборат бУлса, хаёл жараёнида инсон онтогенезида юзага келтирилган борланишлар тизими бузилиши (емирилиши) окибатида янги тизим косил килинади. Фав»олоддаги бундай холат (бирлашиши, янги тизим) маълум эхтиёж ёки бирорта тасодифий таассурот (ташки таъ-

сир) оркали мия пустида кучли Фалиш Учомнинг косил бУлиши туфайли вужудга келиши мумкин. Худди шу боисдан хаёл сураётган шахсда нерв жужайраларининг гуру»лари узаро янгидан (кайтадан) ботаниши, шунинг учун фантазия образларига хос янгилик ва Ухшашлик аломатлари мазкур янгича богланишга бУйсунади.

Шундай килиб, хаёл мия капа ярим шарлари пустининг функцияси хисобланишига карамасдан, унинг физиологик механизмлари миянинг бошка кисмлари билан боглик эканлиги т\трисида фараз килишга имкон ту:диради. Миянинг мана шундай чу.ррок кисмлари гипоталам-лимбик (hypothalamus юксак марказлар мажмуасидан иборат бУлиб, хар хил функциялар мослашувини таъминлаб туради; лотинча limbus чегара, чет, хошия деган маънони билдиради; юнонча thalamus тепалик дегани) тизими фантазия образларининг шаклланиши билан уларни фаолият жараёнларига ОШИ-ЛИШда мия ярим шарлари пусти билан бирга катнашади. Тизимнинг пустлок билан ПУСТЛОКОСТИ кисмлари боуланиши туфайли гипоталамус мия стволининг ярим шарлар билан туташувида «лимб» (чегара) косил килади.

Инсон мияси фантазия образларига камда организмнинт периферик (чет) кисмларига бошкарувчанлик таъсирини Утказиб, уларнинг фаолиятини Узгартириб туради. Шахс асабийлашганида бирор нарса хакида катгик Уйласа, албатга тана аъзоларида кузга ташланадиган Узгаришлар содир бУлиши мумкин. Юзага келган бундай аломатлар (белгилар, излар) «стигмат»лар деб номланади (юнонча stigma дог ёки чандик деган маънони англатади). Кадимги халк афсоналари, ривоятларига караганда инсон катгик жисмоний калтакланган даврини эсласа, гУёки уша азобнинг излари фавюлоддаги пайтда юзага келиши таъкидланади. К&ркинч холат тУгрисида хаёл образлари яратилса, одамга учук чикиши, лаблари ёрилгандай кис этиши вокеликлари учраб туради. Масалан, ЧжИШ ва ичишни мутлак ташлаган ШаХС папирос ёки спирт ичимлиги турисида Уйласа, унинг ОРИЗ бУшлирида тамаки таъми, арокнинг аччиџиги пайдо бУлиши мумкин. Инсон жуда сувга ташна бУлса ёки очлик азоби кийнаса, улар тУгрисида Уйласа, «ширин коникиш» «лаззатланиш» кислари вужудга келади.

Психологияда Оркинч холати тУ»исида муайян материаллар тУпланган ва тамил килинган. КУркинч юнонча phobos — «фобия» деб номланади. Фобия муайян шароитлар ва вазиятларда шахсда вужудга келадиган кучли асосга эга бУлмаган Оркинч ва ташвишланишдан иборат, инсон томонидан еНГИШ ИМКОНИЯТ йУк мутгасил психопатологик холати. Мазкур патологик холатнинг баъзи бирларига тушунча беришга каракат киламиз: 1) агарафобия — шахснинг гавжум майдонлардан, шок Очалардан Утишига Оркиши; 2) каустрофобия— инсоннинг эшигини №1флаб ёЛГИЗ утиришидан ОРКИши; З) монофобия — шахснинг якка-ю ёлриз, кеч кимсиз колишдан Оркиши; 4) атропофобия — инсоннинг купчилик даврасидан, халойиџан кокиши; 5) назофобия — одамнинг касал бУлиб колишдан лоркиши; б) эйротрофобия — шахснинг купчилик даврасида изза бУлишдан, узини ЙУкотиб ОЙишдан Оркиши; 7) дидактоген — укувчи ёки талабанинг Укитувчидан 1фркиши; 8) • ятроген — беморнинг шифокордан Оркиши ва хоказо.

Хаёлнинг органик жараёнлари билан узвий борлимиги хакидаги маълумотлар яна идеомотор (юноша idea — тушунча, тасаввур, лоТИНЧа motor — харакатлантирувчи деган маънони билдиради) актлар (харакатлар)да мужассамлащган бУлади. Инсон у ёки бу харакатни тасаввур КИЛИШ биланок худди шу нарсанинг табиий равишда бактрилиши бошланади. Масалан, шахс кайсидир ашулани дилдан утказса, унинг хиргойиси амалга оширилади ёки рубоб тУгрисида тасаввур килинса, ундаги бармок каракати тасодифий ижрога киришади ва бошкалар.

б. Хаёл шакллари фрисида тушунча

Хаёлнинг асосий п.КтК„ЛИ хаёлот ёки фантазия деб номланади, лекин чет эл гмхологштсрща хаёлнинг синоними сифатида }$лланилади. Фантазия инсон онгида инъикос этила бошлагандан эътиборан борликнинг киёфасини Узгартиришга йУналган бУлади, вокелиКНИНГ унсурлари урин алмаштириш хусусиятига хам эгадир. Шунингдек, фантазия инсоният дунёси учун маьлум бУлган омилларга нисбатан янги нуктаи назар топишга ва шу йУсинда ёндашишга имкон беради хамда бадиий, илмий бИЛИШ кадриятларни узида мужассамлаштира-

Одатда, боланинг асосий фаолияти Уйинга айлана борган сари богча ва кичик мактаб ёши даврида жадал ривожланиши билан тавсифланади. Маыумки, таъкидланган ёш давридаги болтлар учун фантазия образлари уларнинг Уйин фаолияти учун дастур тарикасида вужудга келади: а) бола узини космонавт сифатида кис килади; б) конструктор ролини бажаради; в) узини персонаж хулк-атвори билан таккослайди; г) ролли, суюетли Уйинларда муайян ролларга киришади ва хоказо.

Хаёлнинг узи фаолиятнинг жар хил турларида таркиб топади, уни амалга ОШИРИШ ва уюштириш учун алохида ахамият касб этади. Боланинг хаёли ташки таянчларга (Уйинчоџарга) асосланувчи фаолиятдан сузлар билан содда хамда бадиий ижодиётни амалга оширишга шароит тутдирадиган ички фаолиятга усиб утади. Унинг хаёлида нуткни эгаллаш муносабати билан шахслараро муомала хам тараккиЙ этади. Нугк фаолиятининг юксак кУрсаткичи курмаган, эшитмаган нарса ва ходисаларни тасаввур килиш имконини яратади. Худди шу боис болалар чУплардан от образларини, стулдан харакатланувчи техникани яратиш имконига эга бУлади. Шунинг учун фантазия ижтимоий тажрибани бири сифатида гавдаланади. Бадиий фантазия образлари (Билмасвой, Буратино, НУхат полвон, Коркиз, Корбобо, Жодугар кампир ва хоказолар) ижтимоий тажрибаларни Узлаштириш ва билишнинг воситаси эканлиги психолог тадкикотчилар томонидан далиллаб берилган. Вояга етган одамлар эса атроф-му,хитни ва шахслараро муносабатларни фаол ижодий изланишлари туфайли Узгартиради.

Орзу хаёл шаклларидан бири хисобланиб, пла№НИНГ узи учун энг ёКИМјги истикбол образларини хаёлида (тасаввурида) яратишда гавдаланади. Орзу инсоннинг эхтиёжлари, хохиш-исгаклари, интилишлари билан бевосита 60FJ114k бУлиб, уни келажакда фаолиятни амалга ОШИРИШГа ундайди.

 Шахснинг ижодий фаолияти мохиятида фантазия иштирок этмасдан иложи йУк, чунки камиша хам унинг амалий хатти-харакатларида хаёл жараёнлари рУёбга чикавермайди. Аксарият лолларда хаёл жараёнлари шахс амалга оширишни истайдиган образлар шаклида мужассамлашади хамда ички фаолият тусига айланади. Келажакка шахсни ундовчи, унинг хохиш-тилакларини акс эттирувчи образлар мажмуаси орзу дейилади. ()рзу — шахснинг атроф-мулитни, ижтимоий вокеликни Узгартиришга, урин алмаштиришга йУналтирилган ижодий кучлари, илхомлари ва интилишларини турмушга татбик этишнинг асосий шартларидан биридир. Шу билан бирга орзу шахсий ва ижтимоий хаётни илмиЙ фараз килишнинг унсурларидан хисобланади. Мамлакатимизда тараккиётни олдиндан кура билиш, максад кУълаш, келажаги булок давлат гоялари, миллий истиклол мафкураси ва миллий исгИК,ЛОЛ Р0ЯСИ РОЯТ мухим ахамиятга эга. Шунинг учун орзу батамом тугалланиши маыум бир сабабларга кура муваккат кечиктирилган фаолиятга ундовчи мотив (сабаб) тарикасида юзага келиши мумкин. Шунинг учун хам инсон Оли билан бунёд этилган нарса узининг ижтимоий-тарихий мохияти жихатидан моддийлаштирилган, татбикий хусусиятли шахснинг орзусидир. Ана шу нарсаларга нисбатан уга зарур эхтиёж лис килган аждощларимизнинг орзулари якКОЛ куринишда гавдаланганлигининг шохиди бУламиз: 1) учар гиламлар; 2) ойнаи жахон; З) электр чироги; 4) узи юрар аравалар; 5) лип этиб чикиш (лифт); 6) даштга сув чикариш ва хоказолар.

Бадиий ва илмий ижодда фантазиянинг урни тУррисида муайян даражада ИШЈИР килган, чунки саньат ва адабиёт ижодий фаолиятининг зарурий унсури сифатида хизмати бахоланЖн. Маълумки, рассом хамда ёзувчининг ижодий фаолиятида иштирок этувчи хаёл образларининг мухим хусусиятлари — бу унинг эмоционал кечинмалар кис-туйгулар бИЈКТН мужассамлашганидир. Хозирги даврда: 1) бадиий ижодиёт; 2) бадиий таржима; З) илмий ижодиёт психологияси; 4) адабий кобилият ва истеъдод психологияси сингари махсус сохаларда хаёл турлари, жараёнлари, шакллари кабиларга асосланган колда тадкикот ишлари олиб боридмокда.

Мустакил мамлакатимизнинг ёшлари (фукаролари) янгилињлар яратиш ва кашфиётлар амалга ОШИРИШ, узлари ёктирган V4LLlJkiP, мукаддас ижтимоий хаёл йУллари, ватанга мухаббат, ифтихор, садокат, содик дустлик, какрамонлик, ИЙМOН-эътиКOД, бахт ва толе тУгрисида узлуксиз равишда орзу киладилар. Шахс томонидан тасаввур этилаётган орзулар какикатдан хам гузал, эзгу ниятли, порлок келажакка каратилган бУлса, улар инсон кислатига айланади.

Семинар машрулоти учун мавзулар

1. Хаёл  умумий тушунча.

2. Хаёл турларининг психологик тавсифи. З. Хаёлнинг хусусиятлари юзасидан мулохазалар.

4.  Хаёлнинг психологик хусусиятлари.

5.  Хаёлнинг физиологик асослари.

б. Хаёл шаклларининг психологик талыши.

7. Хаёлнинг ривожланиши.

Реферат учун мавзулар Хаёл психологик категория сифатида.

2. Хаёл хусусиятлари ва феноменлари.

З. Хаёл турлари ва шакллари тУгрисида тушунча.

4. Хаёлнинг инсон аклий колатидаги роли.

Адабиётлар

1.        Беркинблит М., Петровский А. Фантазия и реальность. -м., 1968.

2.        Брунер Д.С. Психология познания. —М., 1977. З. Выготский Л.С. Собрн. соч. -Т.2. -М., 1982.

4.   Найсер У Познание и реальность. — М., 1981,

5.   НатаДзе РТ. Воображение как фактор поведения.— Тбилиси, 1972.

б. Никифорова ОМ. Исследование по психологии художественного творчества. — М., 1972.

7.   Рубинштейн СЛ. Основы общей психологии. — ТЛ. -М., 1989. —

с.344—360.

8.   Еозиев Э.Е Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002.

МУНДАРИЖА

Мукаддима .......,.............................

БИРИНЧИ БУлим

ПСИХОЛОГИЯГА КИРИШ

1 БОБ. ПСИХОЛОГИЯ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ Психология хакида тушунча .................... ...

2. Психология фанининг вужудга келиши . . 15 З. Психиканинг физиологик механизмлари ...... . 19 4. Психология ва унинг МиДИЙ асослари ...... . 24

     5. Психика ва акс эггириш                                                              .. 25

П БОБ. ПСИХОЛОГИЯ ФАНИНИНГ СОХХЛАРИ ВА ТАДКИКОТ МЕТОД.ЛАРИ   

Психология фанининг сохалари ва узига хос хусусиятлари .. 30 2. Психологиянинг методологияси ва принциплари .. 41

З. Инсон психикасининг илмий-тадкикот методлари .. 49

Ш БОБ. ОНГНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАВСИФИ 1. Онгнинг пайдо бУлиши ва унинг ижтимоий-тарихий мохияти         . 66 2. Онг мохияти     . 70

. 73

. 79

 БОБ. ФАОЛИЯТНИНГ ПСИХОЛОГИК ТКЛКИНИ

1.   Фаолият тУгрисида умумий тушунча................. .  .81

2.   Фаолиятнинг тузилиши . 83

2.1. Фаолиятнинг узига хослиги .............................................. .. 86

З. Фаолиятнинг интериоризациялаш ва экстериоризациялаш. 88 4. Фаолиятнинг Узлаштирилиши ва малакаларни эгаллаш. 89 5. Касбий фаолиятни психологик балоЛаШ тести .. 108

б. Инсон хаёти ва фаолиятини Узгартирувчи асосий омиллар .. 119

7. Реориентация психологик муаммо сифатида ............................. 123

иккинчи БУлим

ШАХС

V БОБ. ШАХС ТУТ)ИСИДА УМУМИЙ ТУШУНЧА

1.                  Умумий тушунча. .. 127

2.                  «Эндопсихика» ва «Экзопсихика» хакида тушунча.. 130 З. Чет эл психологиясида шахс назариялари. ................ 134 4. Собик шуро психологиясида шахс ривожланиши назариялари шар»лари ................................. .. 143 5. СОбИК шуро психологиясида шахс таърифи .... 147

6.     Шахснинг психологик ТУЗИЛИШИ моделлари тамили. 149

7.     ХХ1 аср ођамлари            .. 158

8.     Узини узи англаш .. 170

9.     Аждодлар комил инсон тУтрисида .................................. 177

10. Баркамол инсонни бахолаш тести ............................................. 182

УЧИНЧИ БУЛИМ ШАХСНИНГ ИЧКИ РЕГУЛЯЦИЯСИ

 БОБ. ИЧКИ РЕГУЛЯЦИЯ ТАРКИБЛАРИ

ТУЕРИСИДА умумий ТУШУНЧА

1.  Эктиёж тУјрисида тушунча.................................. .. 190

l.l. Эхтиёжлар фаолликнинг манбаи сифатида ....................   . 190 1.2. Эхтиёжларнинг турлари ................ ... 192

1.3. Инсон эхтиёжларининг ривожланиши .                                        195

2.  КИЗИКИШНИнг психологик тавсифи .198

З. Шахснинг установкаси ёки англанилмаган майллари .                  . 205

4.   Шахснинг эътикоди ва дунёкараши ............................„............... 208

5.   Мотивация .. 208

5.1. Мотивация ва мотивларнинг назарий муаммолари ....... ..           . 208

5.2, Мотив муаммоси ва унинг ечимига доир муло№залар ...о.... .. 216

5.3.   Шахснинг шаклланишида МОТИВщИЯНИНГ роли     .217

5.4.   УЂ'В фаолияти мотивлари тУгрисида мулохазалар .     . 219

5.5.   Мотив классификацияси. 222

ТУРТИНЧИ БУлим ШАХСНИНГ ХИССИЙ-ИРОДАВИЙ ЖАБХАЛАРИ уп БОБ. ХИССИЁт

1.   Хиссиёт тУгрисида умумий тушунча .. 225

2.   Хиссиётнинг узига хослиги ........................................................... 227

З. Хиссиёт ва ЭМОЦИОН&л холатларнинг физиологик


асослари ...... . . 233 4. Одам ва хайвон эмоциялари  . 237 5. Хиссий кечинмаларнинг шакллари   . 239 б. Юксак хислар .          . 246 ...-... 247

8. Ватанпарварлик хис-туйгусини бахолаш мезонлари .251

ИП БОБ. ИРОДА

1.  Ирода туррисида тушунча........... — . .. 257

2.  Ирода актининг тузилиши ................ . . .. 264

3.  Ирода назарияси ва ТЩЩИКОТИ тУррисида тушунча. 273

4.  Ироданинг физиологик асослари ва сифатлари тУгрисида тушунча .. 278

5.  Шахс иродасини Урганиш тести .................... . ... „. 281

БЕШИНЧИ БУЛИМ

ШАХСНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ  БОБ. ТЕМПЕРАМЕНТ

1.   Темпераментнинг психологик тавсифи .. 287

2.   Нерв системаси типларининг келиб чикиши .......... 292

Х БОБ. ХАРАКТЕР

Характер хакида умумий тушунча — 299

2. Характернинг физиологик асослари .. 301 З. Характер тузилиши ва хусусиятлари .. 302

4.  Характернинг таркиб топиши .................................. 306

5.  Инсон характери ва шахс камолоти. 308

М БОБ. КОБИЛИЯТЛАР

Кобилиятлар тУтисида тушунча .                                                  . 311

2. Кобилиятларнинг сифат ва микдор тавсифи                           .......314

З. Кобилиятлар тузилиши .. 317

4. Талантнинг пайдо бУлиши ва тузилиши ..................... .. 319 5. Кобилият ва талантларнинг табиий шартлари .322

б. Кобилият назариялари ТиКИНИ .. 324

олтинчи БУЛИМ

БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИ ХИ БОБ. СЕЗГИ

1.   Сезги тУгрисида умумий ТУШУНЧа................................ 330

2.   Психология фанида сезги назариялари .. 334

З. Сезгиларнинг рецептор ва рефлектор назариялари .. 336 4. Сезгиларнинг умумий конуниятлари ва сезгирлик .337 5. Сезгининг нейрофизиологик асослари .. 347

б. Сезги турларининг психологик тавсифи .. 354

6.1.  Куриш сезгилари .. 354

6.2.  Эшитиш сезгилари          .357

.358

. 358

6.5. Тери сезгилари                                                                             . 359

. 360

6.7. Органик сезгилар .                                                                         .360

МН БОБ. ИДРОК

1.   Идрок тУгрисида умумий тушунча .         .. 362

2.   Идрокнинг янги кирралари .............,......... .      .. 368

З. Идрок феноменлари .372

му БОБ. ДИККАТ

1.                Диккат турисида умумий тушунча .................. . ... . .. ...  . 386

2.                Диккатнинг физиологик асослари .393 З. Диккатнинг нейрофизиологик механизмлари (ретикуляр тизими активацияси) .................................. 395 4. Жахон психологияси фанида јшккаег назариялари . . 400

5. Диккатнинг педагогик психологияда Урганилиши                          .409

ху БОБ. ХОТИРА

1.  Хотира хакида умумий тушунча .................................. .          . 417

2.  Хотиранинг нейрофизиологик асослари ........ ..    .424

З. Хотиранинг физиологик асослари                                               .426

4.                 Хотира турлари        .           .. ... ............................. 431

5.                 Эсда олиб колиш турлари ва уларни тадкик килиш методикаси ..440 6. Эсга тушириш ......... ....     449

7. Унутиш ва эсда саџаш .                                                                    .453

ХИ БОБ. ТАФАККУР

Тафаккур психологияси предмети ............ .                                       . 458

2. Тафаккур операцияси .       .460 З. Тафаккур шакллари .   . 475

4.   Тафаккур сифатлари ...... . . 484

5.   Тафаккур турлари ..487

5.1.   КУргазмали-харакатли тафаккур ...............         . 488

5.2.   Кургазмали-образли тафаккур    . 489

5.3.   Интуитив ва аналитик тафаккур         .490

5.4.   Ижодий тафаккур ................. .. 495

б. Шахсда мустакил фикрлашни шакллантириш воситалари. 502

ХИт БОБ. НУТК

1.  Ну-тк ТУфИСИДа умумий тушунча510

2.  Нугк вужудга КејГИШИНИНГ назариялари         513

3.  Нутк турларининг психологик тавсифи     . 515

ХИП БОБ. ХАЁл

Хаёл тУррисида умумий тушунча .. 525

2.   Хаёл турлари тУррисида умумий тушунча .................... .. 527

3.   Хаёлнинг хусусиятлари ................... .. 529

4.   Хаёлнинг аналитик-синтетик хусусиятлари .. 529

5.   Хаёл жараёнларининг физиологик асослари ............... .. 532

6.   Хаёл шакллари тУгрисида тушунча .. 534


ЭРГАШ F0311EB

УМУМИЙ ПСИХОЛОГИЯ

Психология мутахассислЈГИ учун Дарслик

«Узбекистон файласуфлари миллив Жамияти» нашриёти. 100029, Тошкент шахри, Матбу,отчилар кучаси, 32-уй. тел.: 236-55-79; факс: 239-88-61.

88.3

17озиев, Эргаш

Умумий психология: Психология мутахассислиги учун дарслик/ Э№озиев; Узр Олий ва Урта махсус таьлим вазирлиги, Мирзо Улутбек номидаги Узбекистон Миллий ун-ти. —Т.: «Узбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. —544 бет.

ББК 88.зя7

Мухаррир К. Каюмов

Мусаххик Х. Зокирова

Сахифаловчи Н. Маманов

Босишга рухсат этилди: 05.01.2010, «Таймс» гарнитураси. Офсет усулида чоп этилди Когоз бичими 60х84 у „ . Шартли босма табоги 34,0. Нашр босма табоги 35,0 Адади 2000 нусха. Буюртма № 1. Бахоси шартнома асосида.

«START-TRACK PRlNT» МЧЖ босмахонасида чоп этилди Манзил: Тошкент шахри, 8-март кучаси, 57-уй.





ЭРГАШ ЕОЗИЕВ У МУ МИЙ психология

ЭРГАШ ЕОЗИЕВ У МУ МИЙ психология

HAQIQAT MANZARALARI

HAQIQAT MANZARALARI

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ

ТОШКЕНТ — 2010 Такризчилар:

ТОШКЕНТ — 2010 Такризчилар:

О Узбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 201

О Узбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 201

МУКАДДИМА Тигирма биринчи аср фан ва техниканинг янги бир юксалиш палласига кирганлиги билан, шунингДек, карама-карши

МУКАДДИМА Тигирма биринчи аср фан ва техниканинг янги бир юксалиш палласига кирганлиги билан, шунингДек, карама-карши

МУКАДДИМА Тигирма биринчи аср фан ва техниканинг янги бир юксалиш палласига кирганлиги билан, шунингДек, карама-карши

МУКАДДИМА Тигирма биринчи аср фан ва техниканинг янги бир юксалиш палласига кирганлиги билан, шунингДек, карама-карши

Мазкур Дарслик умумий психология

Мазкур Дарслик умумий психология

БИРИНЧИ БУЛИМ ПСИХОЛОГИЯГА КИРИШ 1

БИРИНЧИ БУЛИМ ПСИХОЛОГИЯГА КИРИШ 1

Улади. Тараккиётнинг мазкур даврида у

Улади. Тараккиётнинг мазкур даврида у

Инсоният тараккиётининг тарихий даврларида кишиларда ички рукий имкониятлар юзага чика бошлаган, турма майл ва лаёкатлар аломатлари аста-секин истеъдодга, кобилиятга айлана борган

Инсоният тараккиётининг тарихий даврларида кишиларда ички рукий имкониятлар юзага чика бошлаган, турма майл ва лаёкатлар аломатлари аста-секин истеъдодга, кобилиятга айлана борган

Демак, инсон объектив дунёни субъектив тарзда акс эттириш оркали узини узи тадкик

Демак, инсон объектив дунёни субъектив тарзда акс эттириш оркали узини узи тадкик

ЧИЛИШИДаН бошланади. Шунинг учун эндигина рефлексияни (лотинча ref1exus узининг рухий холатини тамил

ЧИЛИШИДаН бошланади. Шунинг учун эндигина рефлексияни (лотинча ref1exus узининг рухий холатини тамил

КИлиш, кишининг яккахол хусусиятларини хисобга олган холда унта ёрдам кУрсатишни таъкищлаб

КИлиш, кишининг яккахол хусусиятларини хисобга олган холда унта ёрдам кУрсатишни таъкищлаб

ИЛИМлар каётий тажрибада учраган вокеликка нисбатан муносабат, амалий синовлар негизида вужудга келади, кейинчалик ундаги айрим

ИЛИМлар каётий тажрибада учраган вокеликка нисбатан муносабат, амалий синовлар негизида вужудга келади, кейинчалик ундаги айрим

Чунки кекса (капа) авлод томонидан яратилган турмуш психологиясини ёш авлод тУгридан-тУгри кабул кила олмайди

Чунки кекса (капа) авлод томонидан яратилган турмуш психологиясини ёш авлод тУгридан-тУгри кабул кила олмайди

Шунинг учун психологиянинг турли сокалари (ёш психологияси, педагогик психология, тиббиёт психологияси, социал пеихология ва бошкалар)да

Шунинг учун психологиянинг турли сокалари (ёш психологияси, педагогик психология, тиббиёт психологияси, социал пеихология ва бошкалар)да

ХОХИш билдирса, албатта ана шу кодисаларни бир даврнинг узида тушуниб (кузатиб) хам туради

ХОХИш билдирса, албатта ана шу кодисаларни бир даврнинг узида тушуниб (кузатиб) хам туради

Уртасидаги 60ЕЛИЮIИК ва тафовут бУйича мулохаза юритдик

Уртасидаги 60ЕЛИЮIИК ва тафовут бУйича мулохаза юритдик

Фани тажрибасидан мана бундай сохалар

Фани тажрибасидан мана бундай сохалар

КИЛИШГан. Кадимги одамларнинг тасаввурларига караганда, инсон танасида жон жойлашган бУлиб, у шахсга оид хусусиятлар, хислатларни вужудга келтириш имкониятига эга эмиш

КИЛИШГан. Кадимги одамларнинг тасаввурларига караганда, инсон танасида жон жойлашган бУлиб, у шахсга оид хусусиятлар, хислатларни вужудга келтириш имкониятига эга эмиш

Рудоламининг ибтидосини ташкил килувчи нарсалар (сув, хаво, олов)нинг инсонлар ва хайвонларга жон багишловчи шакли (Фалес эрамиздан олдинги

Рудоламининг ибтидосини ташкил килувчи нарсалар (сув, хаво, олов)нинг инсонлар ва хайвонларга жон багишловчи шакли (Фалес эрамиздан олдинги

Афлотуннинг шогирди Арасту (эрамиздан олдинги 384—322 йиллар) узининг таыимотида психологияни табиий— ил,мий асосга куриб, уни биология ва тиббиёт билан боглаб тушунтиришга эришган

Афлотуннинг шогирди Арасту (эрамиздан олдинги 384—322 йиллар) узининг таыимотида психологияни табиий— ил,мий асосга куриб, уни биология ва тиббиёт билан боглаб тушунтиришга эришган

Унинг негизида эпифеноменализм (юнонча epi ута, phainomenon райритабиий ходиса) вужудга келди, яъни психология танадаги жараёнларнинг сояси сингари рУй берадиган рухий ходисалар тУррисидаги таыимотга айланди

Унинг негизида эпифеноменализм (юнонча epi ута, phainomenon райритабиий ходиса) вужудга келди, яъни психология танадаги жараёнларнинг сояси сингари рУй берадиган рухий ходисалар тУррисидаги таыимотга айланди

З. Психиканинг физиологик механизмлари

З. Психиканинг физиологик механизмлари

Улган жараёндир. Шундан келиб чиккан холда фикр янада ривоклантирилса, психик (рукий) ходиса инсоннинг шахсий гояларини,

Улган жараёндир. Шундан келиб чиккан холда фикр янада ривоклантирилса, психик (рукий) ходиса инсоннинг шахсий гояларини,

Уртинчидан, монотон таъсиротлар окибатида фаолиятни (хис-туйгу, ирода) кучайтирадиган ёки сусайтирадиган, бешинчидан, умуман фаоллаштириб юборадиган,

Уртинчидан, монотон таъсиротлар окибатида фаолиятни (хис-туйгу, ирода) кучайтирадиган ёки сусайтирадиган, бешинчидан, умуман фаоллаштириб юборадиган,

Й сигналлар, уз навбатида сУзлар билан алмаштирилади, узатилади

Й сигналлар, уз навбатида сУзлар билан алмаштирилади, узатилади

П.К.Анохин, А.Н.Бернштейн ва бошкалар)

П.К.Анохин, А.Н.Бернштейн ва бошкалар)

Психиканиннг моддий асослари ту:рисида фикр юритилганда, энг аввало, у миянинг хусусияти эканлигини таъкид этиш жоиз

Психиканиннг моддий асослари ту:рисида фикр юритилганда, энг аввало, у миянинг хусусияти эканлигини таъкид этиш жоиз

Нерв системасининг асосий унсурлари нерв №ужайралари (нейронлар) кисобланиб, уларнинг функцияси

Нерв системасининг асосий унсурлари нерв №ужайралари (нейронлар) кисобланиб, уларнинг функцияси

Психикада Утмишнинг, хозирги давр ва келаси замоннинг ходисалари ифодаланган, тартибга солингандир

Психикада Утмишнинг, хозирги давр ва келаси замоннинг ходисалари ифодаланган, тартибга солингандир

Психиканинг фаоллиги реаллик билан бевосита мулокотга киришиш жараёнида намоён бУлади, чунки нерв аппаратларида харакатланувчи физикавий, кимёвий

Психиканинг фаоллиги реаллик билан бевосита мулокотга киришиш жараёнида намоён бУлади, чунки нерв аппаратларида харакатланувчи физикавий, кимёвий

Улиш манбаидан келиб чикувчи сесканувчанликдан 60ШЈ1аНИИ

Улиш манбаидан келиб чикувчи сесканувчанликдан 60ШЈ1аНИИ

Психология фанида акс эггиришнинг куйидаги кУринишлари тан

Психология фанида акс эггиришнинг куйидаги кУринишлари тан

Психология фанининг сохалари ва узига хос хусусиятлари

Психология фанининг сохалари ва узига хос хусусиятлари

Куйида психология сокаларининг тавсифига

Куйида психология сокаларининг тавсифига

Урганиш оркали, яъни илк бор сезги ва идрокни

Урганиш оркали, яъни илк бор сезги ва идрокни

Экспериментал психология фан сифатида ажршлиб чикишига

Экспериментал психология фан сифатида ажршлиб чикишига

Авиация психологияси психологиянинг бошка сохалари билан узвий борликдир

Авиация психологияси психологиянинг бошка сохалари билан узвий борликдир

Педагогик психология МХ асрнинг

Педагогик психология МХ асрнинг

ХХ асрнинг бошларида юридик психология сохасида илк лаборатория тадкикотлари

ХХ асрнинг бошларида юридик психология сохасида илк лаборатория тадкикотлари

Савдо психологияси — жалон мамлакатларида кенг ривожланган бУлиб, тижорат таъсирининг психологик негизлари, объектив ва субъектив шарт-шароитларини, эхтиёжнинг индивидуал, ёшга, жинсга оид ва бошка хусусиятларини, харидорларга…

Савдо психологияси — жалон мамлакатларида кенг ривожланган бУлиб, тижорат таъсирининг психологик негизлари, объектив ва субъектив шарт-шароитларини, эхтиёжнинг индивидуал, ёшга, жинсга оид ва бошка хусусиятларини, харидорларга…

Олланилган. Ёш психологияси хозирги замонда болалар психологияси,

Олланилган. Ёш психологияси хозирги замонда болалар психологияси,

Улиб, инсонларнинг касаллиги, нуксони, ач-идрок даражаси, нугк, фаолияти патологиясига биноан тадкикот ишлари олиб борилади

Улиб, инсонларнинг касаллиги, нуксони, ач-идрок даражаси, нугк, фаолияти патологиясига биноан тадкикот ишлари олиб борилади

Психофизиология — одамларнинг индивидуал психологик ва психофизиологик фаркларини тадкик килувчи,

Психофизиология — одамларнинг индивидуал психологик ва психофизиологик фаркларини тадкик килувчи,

Урганувчи психология сохаси. Дин психологияси

Урганувчи психология сохаси. Дин психологияси

Уртасидаги диалогик муносабатни хам тадкикот килади, натижада «техника-инсон-техника» узаро таъсири механизмини текширади ва зарур жабхалар узаро таъсирини анимайди

Уртасидаги диалогик муносабатни хам тадкикот килади, натижада «техника-инсон-техника» узаро таъсири механизмини текширади ва зарур жабхалар узаро таъсирини анимайди

Табиатнинг таркибий кисмлари ва жамиятнинг аъзолари билан турли шаклдаги, кар хил хусусиятли муносабатга киришиши улар билан муомала

Табиатнинг таркибий кисмлари ва жамиятнинг аъзолари билан турли шаклдаги, кар хил хусусиятли муносабатга киришиши улар билан муомала

Зилмла, кор кучкиси, довул, сув тошкини, оёк етмас кирли тонар ва хоказо)

Зилмла, кор кучкиси, довул, сув тошкини, оёк етмас кирли тонар ва хоказо)
Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.
06.03.2023