Илмий ишлар базасини яратиш ва анализ қилиш компьютер дастури

Илмий ишлар базасини яратиш ва анализ қилиш компьютер дастури Абдуманонов А.А Мамлакатимиз   истиқлолни   қўлга   киритган   давр   фан­техника инқилобининг муҳим босқичига тўғри келди. Ўшанда компьютерларни кенг миқёсда ишлаб чиқаришнинг глобал тўлқини кузатилганди. Шунга ҳамоҳанг равишда   юртимиз   ўз   мустақиллиги   салоҳиятидан   фойдаланган   ҳолда, ижтимоий­иқтисодий   ислоҳотларни   амалга   оширишнинг   “ўзбек   модели” тамойилларига асосланиб, даврнинг инновацион талабларига ҳар томонлама мос жавоб бера олди. Ўз навбатида, барқарор тараққиётнинг мустаҳкам асоси саналган миллий ахборот макони яратилди. Айни   чоғда   юртимизда   “электрон   ҳукумат”   тизимини   шакллантириш йўналишида   ҳаётга   татбиқ   қилинаётган   чора­тадбирлар   доирасида   ҳам ахборотлаштиришни ривожлантириш масалалари алоҳида ўрин тутади.  Ахборотлаштиришни ривожлантириш, иқтисодиёт ва жамият ҳаётининг барча соҳаларида замонавий ахборот технологияларини, компьютер техникаси ва   телекоммуникация   воситаларини   оммавий   равишда   жорий   этиш   ҳамда улардан   фойдаланиш,   фуқароларнинг   ахборотга   ортиб   бораётган   талаб­ эҳтиёжларини   янада   тўлиқроқ   қондириш,   жаҳон   ахборот   ресурсларидан барҳаманд бўлишни кенгайтириш учун қулай шарт­шароитларни яратиш алоқа ва   ахборот­коммуникация   соҳасини   ривожлантиришни   асосий   вазифалари ҳисобланади. Илмий   фаолият   олиб   боришда   хам   Республикади   бир   қатор   меёрий хужжатлар   ва   уни   ривожлантиришда   АКТ   дан   фойдаланишни   кенг   йўлга қўйиш орқали соха янгиликлари ва уларни кенг жамоатга тарқатиш ва илмий янгилиткларни   ишлаб   чиқаришга   жорий   этиш   ва   сохаларни   модернизация қилиш масаласида бир қатор ишлар олиб борилмоқда. Илм   фаннинг   ривожланиши   бир   неча   факторларга   боғлиқ   бўлиб,   бу факторлар   уни   ровожланиши   ва   келгусидига   олинган   илмий   тадқиқот натижалаарни   хисобга   олиб   боришни   тизимли   ташкилаш   хам   киради.   Бир фатор   ривожланган   мамлакатларда   илмий   ходимларни   илмий   ишларни бахоловчи хамда уларни сонли ва сифат характеристикаларини хамм хисобга олувчи,  илмий  муассасани   илмий  фаолиятини   ифодалашга   хизмат   қилувчи дастурлар ишлаб чиқилмоқда Худду шундай дастурлардан бири Британиянинг Research Assessment Exercise   дастури   бўлиб   у   миллий   университетларни   4   йиллик   оралиғдаги натижаларини   бахолашга   хизмат   қилмоқда.   Олинган   натижалар   ва   уларни рейтиглари   асосида   университетларга   иқтисодий,   молиявий   кўмаклар берилмоқда. Австралия хокимяти  Research Quality Framework номли дастурни амлга оширмоқда. Thomson Scientific нинг университетлар маълумотлари асосида мета­анализ қилиш лрқали илмий ташкилотлар, лабораториялар ва алохида илмий ходимларни махсулдорлигини бахолаш йўлга қўйилмоқда [1­3]. Мамлакатимизда   хам   илмий   ишларни   назорат   қилиш уларнирестерларини яратиш ва илмий изланишлар натижаларни рўйхатга олиб бориш   борасида   бир   қатор   самарали   ишлар   олиб   борилмоқда.   Бу   каби тизимларни амалиётга қўланиши ўлароқ, турил илмий ташкилотлар таълим тизимидаги   олийгохлар,   илмий   жамоалар   ишларини   сонли   тахлили   қилиш орқали уларни эффективлигини ошириш орқали илмий махсулотлар сифатини ошириш, уларга сарфланга ресурслар самарадорлиги ва илмий натижаларни анализ   қилиш   қилиш   тизимлари,   маълумотлар   бизасини   яратиш   йўлга қўйилмоқда. Берилга обект сифатида қаралаётган илмий изланиш ёки илмий изланиш   йўналишини   анализ   қилишда   улар   яратаётган   илмий   изланишлар натижалари   сифатида   қаралидиган   ахборотлар   кўламига   (илмий журналлардаги   мақолалари,   илмий   амалий   анжуманлардагитезис   ва иштироклари, патентлар ва х.к.з.) эътибор бериш мақсадга мувофиқдир.  Илмий мақолалар, бу илмий изланиш натижасини кенг ёритилган ва илмий   жамоатчилкда   катта   қизиқиш   туғдирадиган,   тахлил   қилиш   учун имконият   яратадиган   ва   илмий   изланишни   ривожланишини   манбаси хисобланади.  Тезис – илмий изланишни бир бўлаги сифатида қаралиб олинган таижа ва олиб борилаётган илмий изланишларни қисқа натижалари сфатида ва бу борада   олиб   борилаётган   ишлар   юзасидан   қисқача   таништирув   хисоботи сифатида қаралиши мумкин. Патент — илмий­техник ишланмаларни турларидан бири хисобланиб, у бир тарафдан интеллектуал қийматига эга бўлса иккинчи томондан у ёки бу сохадаги янги технологияк имкониятларни пайдо бўлишини аниқлаб беради.  Бунда   сохани   энг   мухим   методик   муамоли   томонларидан   бири   бу хужжатлар оқимини мониторинг қилишда юқори сифатли ташкилий воситалар (сақлаш, ўлчаш жараёнлари, натижаларнир статистик қайта ишлаш ва уларни адекват   интерпритацияси)   билан   таминлашдир.   Илмий   текшири   ва тадқиқотлар   олиб   бориш   жараёнидаги   маълумотлар   қайта   ишланган   ва тизимлаштирилган маълумотлар базаси шаклига келтирилган бўлиши керак. Илмий ишланмаларни нашир қилишнинг сонли анализи бу илмий ишга қўшилган   хиссасин   аниқлашанинг   энг   содда   ва   табий   ўйналишларидан биридир.   Бу   илмий   ходим   ёки   илмий   муассасани   махсулдорлигини кўрсатувчи энг ишончли ва визул индикатор хисобланади. У купгина илмий ходимларни   махсулдорлигини   бахоловчи   тартибланган   тизимларни   асосида ётади. Нашир қилинган ёки кенг илмий оммога тақдим қилинган илмий иш (илмий мақола, тезис, китоб, илмий ишланма, патент ва х.к.з.), узида ахборот­ индикатив   функцияси   билан   бирга   тадқиқотчининг   интеллектуаль хуқуқларини химоя қилади ва уни бошқа илмий ишларга бўлган боғлиқлигини турли цитаталар билан ифодалайди.   Бу   каби   муаммоларни   аниқлашда   кўпгина   наширёт   бирлашмалари, кутубхона фондлари ўзларининг маълумотлар базаси ва қидирув тизимларини яратишмоқда. Юқорида айтиб ўтилган ахборот тизимлари ва маънбалари шахсларга реал вақтлар оралиғида ва масофадан туриб ўзини қизиқтирган темтикадаги маълумотларни   қидириш,   уларни   авторлари,   мавзулари,   маълум   бир   сана оралиғидаги, калит сўзлар ёрдамида ва бошқа жихатлари орқали сараланган холатда олиш имкониятларини  яратади. Бунда куп холарда илмий ишнинг фақат аннотацияси эмас балки унга тўла имониятли маълумотга эга бўлиш хуқуқи   хам   берилмоқда.   Шу   маълумотлар   базасини   ўзида   ўзининг   илмий ишларни   библографик   қидирувини   амалага   ошириш   орқали   унларни мавзудлиги, жойланганлиги ва тўла қўриш имконияти борлигини текшириб кўриш мумкин. Замонави илмий йўналиши, илмий ишлаб чиқариш муассасаларни илмий йўналишдаги,   илмий   жамоани   ва   уларни   илмий   натижаларини   илмий хамжамиятдагиларни   фойдаланишлари   хақидаги   умумий   қарашларни шакилланишига имконият яратади. Келгусидаги электрон шакилдаги илмий хужжатлар   айланиши,   илмийўлчашлар   бирлигини   кенгайиши,   илмий махсмйлотлар   оқимини   тизимли   ванализи   ва   оқимларини   визуаллашуви, комплекс кўрсаткичларни қўлланилиши муассасаларни илмий фаолиятларини объектив бахолаш имкониятларини яратади.  Юқоридагиларни хисобга олган холда яратилган “Илмий ишлар базаси” (расм 1.) номли компьютер дасстури бу каби муаъммоларни ечида қўл келади. Дастурий   тизим   илмий   ишлар   билан   ишлаш   ва   уларни   бошқариш масалалари бўйича қўйилган Тошкент тиббиёт академияси Фарғона филиали ва Тошкент ахборот технологиялари университети Фарғона филиали талаби асосида ишлаб чиқилган. Дастур қуйидаги вазифаларни бажаради:  Илмий   натижалан   яъний   мақола,   тезис,   патент   ва   электрон хисоблаш машиналари учун яратилган дастурлар ва маълумотлар базасиучун берилган гувохномаларни базасини шакиллантириш;  Илмий иш натижалари учтида амаллар бажариш қидириш, илмий адабиёт билан танишиш;   Илмий   ишлага   иқтибосликларни   киритиб   боришва   улар   бўйича хисоботлар олиш;  Илмий   ишларни   фойдаланувчилар   бўйича   саралаш   ва   уларни шакилантириш;   Маълумотлар   базасидаги   барча   илмий   ишлар   бўйича хисоботларни турли шакиларда қисқа муддат исида олиш ва уларни турли форматларга экспорт қилиш;  Тизим фойдаланувчилари, бўлимлар, илмий иш турлари ва х.к.з. ларни созлаш; 1­ Расм. Илмий ишлар базаси цдасстури интерфейси Илмий   ишлар   базасини   яратиш   ахборот   тизими   реал   вақтлар   ичида олинган илмий иш натижалари кўринишидаги ишланмаларн базасини ташқил қилиш имконини беради.  Бу тизимдан фойдаланиш билан илмий муассаларда илмий ходимларни илмий кўрсатикичларини бахолаш, уларни йиғиш, тизимлаштириш, ва турли хособотлар   таёрлаш   ва   уларга   сонли   характеристикалар   бериш   ва   анализ қилиш имконияти яратилади. Илмий   ходимлар   ўз   илмий   натижаларни   мақола,   тезис   ва   патентлар кўринишида   сақлашади   ва   улар   устида   амаллар   бажариш   керакли маълумотларни   топиш,   бошқа   олимлар   ишлари   иблан   танишиш   уларга силкалар   бериш   ва   ситированияни   оширишда   автоматлашга   тизимлар ёрдамидан   фойдаланиш   уларни   кундалик   илмий   фаолиятларни махсулдорлиги оширишга ёрдам беради. Яратилаётга   дастурий   махсулот   бу   каби   ишларни   бажаришда   уларга амалий   ёрдам   бериб,   иш   махсулдорлигини   оширади   ва   олинга   натижалар сифатига   таъсир   кўрсатади,   маълумотлар   олишни   енгилаштиришб,   вақтни тежашга ёрдам беради. Ахборот   тизимида   илмий   иш   натижалари   билан   ишлашнинг   кэнг имкониятларини   яратувчи   қункциялар   киритилан.   Бундан   ташқари   дастур файдаланувчи учун қулай ва тушунарли ва сода қилиб ишланганлиги учун фойдаланувчи тизимда берилган амаларни тезва сифатли бажара олиди. Дастурда   бир   қатор   хособотлар   олиш   ва   киритилган   маълумотлар устида   ишлашни   (қидириш,   янгилаш,   созлаш,   чоп   этиш   ва   х.к.з.) осонлаштирувчи ва сода экран кўринишига эга.  Адабиётлар 1. Оганов Р. Г., Трущелёв С. А., Наукометрические подходы к анализу научно­исследовательской результатов деятельности//Кардиоваскулярная   терапия   и   профилактика,   2012; 11(2): 90­95.   2. W. Hafner, Ph.D., M.B.A., Suggested Topics for Library Science Research and Publication.// May 11, 2010 3. Синицын   А.   А.,   Никифоров   О.   Ю.,   Андреев   М.   А.   Концепция   и структура анализа публикационной   активности   сотрудников   научно­образовательной организации// Фундаментальные исследования. 2014. №11­6.   информационно­аналитической   системы