Internet texnologiyalari rivojlanishining analitik tahlili

Internet  texnologiyalari rivojlanishining analitik tahlili XIX   asrda   telegraf   va   telefonning   ixtiro   qilinish   bilan   boshlangan   va   insoniyat sivilizatsiyasini   mutlaqo   yangi   bosqichga   olib   chiqqan   axborot   kommunikatsiya texnologiyalari   erasi,   bugungi   kunda   o’z   taraqqiyotining   yuqori   cho’qqisiga   chiqdi desak yanglishmagan bo’lamiz. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari, rivojlanishning turli bosqichlarida, tarkiban kengayib,   funksional   jihatdan   boyib   bordi:   Telegraf   orqali   matn   jo’natish   bilan, qandaydir daqiqalar ichida manzilga yetkazilgan xabar yoki yangilik, o’z vaqtida, oddiy qog’ozli pochta jo’natmasi bilan yuborilgan va manzilga yetgunicha, kamida bir, ikki hafta   talab   qilingan   kommunikatsiya   usulini   qanchalik   inqilobiy   tarzda   o’rin almashtirgan bo’lsa, uning faqat matn uzatishga moslashganligi singari kamchiliklarini, Bell   ixtiro   qilgan   telefon   apparati   to’ldirdi.   Popov   ixtiro   qilgan   radioto’lqinlarni masofaga   maqsadli   uzatish   texnologiyasi,   axborot   kommunikatsiya   texnologiyalari olamida yana bir o’ziga xos burilish yasab berdi. Zvorikinning elektron nur trubkasi jamiyatni axborotlashtirishning eng samarali vositalaridan biri – televideniye davrini boshlab bergan bo’lsa, XX asrning 60­70 yillarida EHMlarning rivojlanishi asnosida yuzaga   kelgan,   kompyuter   va   tarmoq   texnologiyalari,   axborot   kommunikatsiya texnologiyalari taraqqiyotining mantiqiy davomi sifatida yuzaga chiqdi. Biz sanab o’tgan axborot kommunikatsiya texnologiyalarining har biri, o’z zamonasi uchun muhim ahamiyat kasb etgani rost. Ularning har biri jamiyat hayotiga chuqur singib, hattoki, ma’lum bir ijtimoiy va madaniy o’zgarishlarga ham sabab bo’lgan. Xususan,   yuqorida   biz   sanoqdan   chetda   qoldirgan   –   matbuotning   taraqqiy   etishi, jamiyatdagi   savodxonlikning   ortishiga   qanchalik   hissa   qo’shgan   bo’lsa,   radio   va teletranslaytsiyalar orqali, aholi tezkor usulda muhim siyosiy, madaniy va ma’naviy axborot olish vositasiga ega bo’lgan edi. Bizning o’z zamonamizda, shundoqqina ko’z o’ngimizda startga chiqqan uyali aloqa vositalari va internet texnologiyalari taraqqiyoti esa, yuqorida sanab, qisqacha ta’riflab o’tilgan   axborot   kommunikatsiya   texnologiyalari   qo’shini   qudratiga   yanada   quvvat bag’ishladi. Ayniqsa internet global tarmog’i kelgusi asrlarda ham, bizning davrimiz uchun o’ziga xos tashrif qog’ozi sifatida namoyon bo’lsa ajab emas. Zero, bugungi kunimizda internet – dunyodagi axborot almashinuvi va kommunikatsiya vositalari orasida eng ilg’or va ommabop bo’lib, u, o’sha telegrafdan boshlab ixtiro qilingan barcha axborot kommunikatsiya texnologiyalarining mantiqiy mohiyatlari – matnli xabar uzatish, tovush uzatish, tasvir uzatish kabilarni, o’zida yagona va yaxlit tizimga   mujassamlashtirgan   mukammal   axborot­kommunikatsiya   vositasiga   aylandi. O’z ajdodlaridan farqli ravishda, endi internet, bir tomonlama axborot uzatish vositasi bo’lib qolmasdan, interaktiv axborot kommunikatsiya vositasi sifatida namoyon bo’ldi. Bu jihatlariga ko’ra, internetni, yozuv va kitob bosishning  ixtiro qilinishi  bilan bir qatorda, insoniyat tarixidagi uchinchi axborot inqilobi deb qarasak ham yanglishmagan bo’lamiz. ...Endilikda internet va uning ilg’or texnologiyalari qo’llanilmagan, foydalanilmagan soha   «qoloq»   sifatiga   mansub   desak   ajablanmang!   Zero,   internet   taqdim   etayotgan qulayliklar tufayli, bugun biz, faqat qo’shni viloyatdagi yaqinlarimizgagina emas, balki, boshqa   materikdagi   tanish­bilishlarimizga   ham   videoqo’ng’iroqlar   qilishimiz, foydalanilgan xizmatlarga haq to’lashimiz, mahsulotlarga buyurtma berishimiz va sotib olishimiz ­ tobora oddiy kundalik holatga aylanib bormoqda. Internet bizlarga taqdim etayotgan eng oddiy interaktiv xizmat – elektron xat­xabar almashinuv (e­mail yoki, ijtimoiy   tarmoqlar)dan   boshlab,   elektron   kutubxona   (e­Library),   elektron   masofaviy ta’lim (e­learning) kabi, hamda, elektron tijorat (e­commerce), elektron to’lovlar (e­ Payment),   elektron   birja   (e­Exchange)   kabi   ilg’or   interaktiv   xizmat   turlari,   jamiyat hayotining   ijtimoiy­iqtisodiy   sohalarga   jadallik   bilan   kirib   kelib   bo’ldi.   Endilikda, tomonlardan birining (yoki ikkisining ham) shaxsan hozir bo’lishi talab etilmaydigan xizmat ko’rsatish sohalarida internetni joriy qilish, ham iqtisodiy ham ma’naviy jihatdan maksimal samaradorlik beradigan darajaga erishmoqda. Umumiy xulosa qilib aytganda, internet, axborot kommunikatsiya texnologiyalari olamidagi o’z ajdodlarining barcha yutuq va imkoniyatlarini o’zida jamlagan, va ulardan farqli ravishda, bir tomonlama axborot   taqdim   etish   vositasigina   bo’lib   qolmay,   balki,   interfaol,   ko’p   qirrali kommunikatsion vosita sifatida yuksak samaradorlik potensiali namoyon qilmoqda... Axborot   kommunikatsiya   texnologiyalari   va   Davlat   boshqaruvi,   yoxud,   «Elektron hukumat»Maqolamiz   muqaddimasi   orqali,   gapni   uzoqdan   boshlab,   axborot kommunikatsiya   texnologiyalari,   xususan   internetning   muhim   iqtisodiy   va   ijtimoiy sohalarga allaqachon kirib kelib, o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsata boshlaganiga urg’u berdik.   Ko’rinib   turibdiki,   ijtimoiy   soha   va   iqtisodiyotning   turli   bo’g’inlarini boshqarish,   rivojlantirish   va   samaradorligini   orttirish   maqsadida,   sohaga   axborot kommunikatsiya texnologiyalarini tadbiq etish – bugungi zamon talabi bo’lgan dolzarb masaladir.   Bunday   sharoitda,   axborot   kommunikatsiya   texnologiyalarining   kuchli potensialidan   nafaqat   ijtimoiy   yoki   iqtisodiy   sohalar,   balki,   siyosiy   sohada   ham foydalanish, uni davlat boshqaruvi, davlat va jamiyat munosabatlari hamda, fuqarolarga davlat xizmatlari ko’rsatish kabi muhim ijtimoiy­siyosiy jarayonlar uchun qo’llash ayni muddao hisoblanadi. Davlat hokimiyati ichki tarmoqlari boshqaruvi (markaziy hukumat va mahalliy hokimiyatlar, davlat tashkilot va muassasalari o’rtasidagi o’zaro uzviylik) va   davlat   tashkilot   va   muassasalarining   fuqarolar   hamda   biznesga   ko’rsatadigan xizmatlarining samaradorligini oshirishda axborot kommunikatsiya texnologiyalarining qulayliklari va imkoniyatlaridan foydalanish – zamonaviy ilg’or yo’nalishlardan biri bo’lib, xalqaro leksikonda u «Elektron hukumat» (e­government) deb yuritiladi. «Elektron hukumat» tushunchasi Elektron hukumat tushunchasi dastavval XX asrning 90­yillari boshida AQSHda paydo bo’lgan.   Mazkur   tushuncha,   1991   yilda,   AQSHning   o’sha   vaqtdagi   prezidenti   Bill Klinton   davrida,   internet   va   umuman   axborot   kommunikatsiya   texnologiyalarining rivojlantirishga   davlat   darajasida,   alohida   e’tibor   qaratgan   paytda   yuzaga   kelgani ma’lum. Klinton ma’muriyati davrida davlat idoralari hujjatlari orqali OAVga tarqalgan «Elektron   hukumat»   tushunchasi,   1999   yildan   boshlab,   okean   orti   va   Yevropaning yetakchi nashrlarida davriy ravishda va tez­tez uchray boshladi. Aynan shu davrda, «Elektron hukumat» va unga bog’liq tamoyillar tahlil va tadqiq qilingan ilmiy ishlar ham   paydo   bo’ldi.   Misol   uchun:   Bellami   Teylorning   «Axborot   asrida   hukumat boshqaruvi»   asari[2]da   davlat   boshqaruviga   elektron   axborot   kommunikatsiya vositalari, xususan internetni tadbiq etishning nazariy masalalari ko’rib chiqilgan bo’lsa; 2002 yilda chop etilgan «Elektron hukumat strategiyasini baholash mezonlari: strategik tahlil xulosasi» nomli risola[3]da, elektron hukumatning joriy qilishning istiqbollari, uning texnik va ijtimoiy talablari asosida tahlil qilingan edi. Keyingi davrda, axborot   davlatlar kommunikatsiya     borasida   rivojlangan, texnologiyalari   yetakchi hukumatlarining   maxsus   qarorlari   orqali   amaliy   ishga   o’tildi.   Davlat   boshqaruvi sohasiga   axborot   kommunikatsiya   texnologiyalarini   joriy   etishni   ko’plab   nufuzli xalqaro  tashkilotlar   ham   qo’llab  quvvatlay  boshlashdi.  Ularning  har   birida,  mazkur tushunchaning o’ziga xos talqinini ko’rish mumkin. LOKAL TARMOQLAR Tarmoqdan   foydalanganda   axborotni   saqlash   ishonchliligi   ortadi,   chunki   juda oddiy   usulda   qimmatli   axborotlarni   qayta   nusxalash   mumkin   va   alohida foydalanuvchilar o’rtasida axborot almashish engillashtiriladi. Tarmoq foydalanuvchilar so’rovini   mujassamlashtiradi,   bir   vaqtning   o’zida   axborotdan   ko’plab   mijozlar foydalanish imkonini beradi.  Apparat   qurilmalari   va   tarmoq   dastur   ta’minoti   orqali   o’zaro   bir­birlari   bilan hamohang ishlay oladigan kompyuterlar majmuiga tarmoq deyiladi. Tarmoqlarni   turli   me’yorlarga   ko’ra   sinflarga ajratish mumkin. Bular: 1)   o’tkazish   qobiliyati,   ya’ni   ma’lumotlarni tarmoqqa uzatish tezligiga muvofiq: ­ past  100 Kbit/ s gacha; ­ o’rta 0,5­10 Mbit/s gacha; ­ yuqori 10 Mbit/s dan ortiq.  2) uzoq   kommunikatsiya   tarmoqlari   bilan   ishlash   tezligi,   ularning   fizik   o’lchoviga muvofiq: ­ LAN ( Local­Area Network) lokal tarmoq (bir ofis, bino ichidagi aloqa); ­ CAN (Campus­Area Network) ­ kampus tarmoq, bir­biri bilan telefon yoki modemlar bilan ulanish, ammo etarlicha bir­birlaridan uzoqda joylashgan kompyuter lokal tarmoq; ­   MAN (Metropolitan­Area   Network) katta   tezlik   bilan   aloqa   uzatish   (100   Mbit/s) imkoniyatiga,   katta   radiusga   (bir   necha   o’n   km)   axborot   uzatuvchi   kengaytirilgan tarmoq; ­   WAN (Wide­Area   Network)   keng   masshtabli   (mintaqaviy)   maxsus   qurilma   va dasturlar bilan ta’minlangan alohida tarmoqlarni birlashtiruvchi yirik tarmoq; ­ GAN (Global­Agea Network) global (xalqaro, qit’alararo) tarmoq; 3) tarmoq tugunlari turi bo’yicha (tugun ­ hisoblash tarmoqlari va ularning alohida elementlari   ulangan   joyi).   Boshqacha   aytganda,   tugunga   shaxsiy,   mini­   va   katta kompyuterlar, alohida tarmoq ham kiradi. Masalan, umumiy foydalanish tarmoqlaridagi alohida   kompyuterlar   (boshqachasiga   ularni   stantsiyalar   deb   ham   yuritishadi) tugunlarga   misol   bo’la   oladi.   Unchalik   katta   bo’lmagan   alohida   tarmoqlar   kampus tarmog’i uchun tugun bo’ladi.  4) tugunlar munosabatiga ko’ra: ­ bir xil rangli (peer­to­peer), uncha katta bo’lmagan, bir xil mavqega ega kompyuterlar (bu erda hamma kompyuterlar ham «mijoz», ya’ni tarmoqning oddiy foydalanuvchisi, ham   «server»,   ya’ni   tarmoq   foydalanuvchilariga   xizmat   ko’rsatishni   ta’minlovchi bo’lishi   mumkin).   Macalan,   WINDOWS   95   OS   tarmog’i   tarqatilgan   (Distributed) tarmoqlar.   Bunda   serverlar   tarmoq   foydalanuvchilariga   xizmat   ko’rsatadi,   biroq tarmoqni boshqarmaydi; ­server   (Server   based)   yoki   markazlashgan   boshqarishga   ega   tarmoqlar.   Bu   erda tarmoqning   bosh   elementi   serverdir.   Qolgan   tugunlar   serverning   resurslaridan foydalanishi   mumkin   (masalan,   Novell   NetWare,   Microsoft   LAN   Mananger   va boshqalar).  5) tarmoq operatsion sistemalarini ishlatish bo’yicha (tarmoq OS): gomogenli   ­   hamma   tugunlarda   bir   xil   yoki   yaqin   operatsion   sistemalardan foydalaniladi (masalan, WINDOWS OS tarmog’i); geterogenli ­ bir vaqtning o’zida bir nechta tarmoq operatsion sistemalari ishlatiladi (masalan, Novell NetWare va WINDOWS). Tarmoq servisi  Tarmoqda bir necha xil serverlar bo’lishi mumkin. Kompyuter tarmog’i o’z mijozlariga qanday xizmatlar turkumini taklif etishi, ularning servisi qanday bo’lishi juda muhimdir. Ular bilan tanishamiz:  ­fayl   ­   server ­   mijozga   axborot   saqlash   qurilmalarida   saqlanuvchi   fayllardan foydalanish   imkonini   beradi.   Bunda   server   barcha   ishchi   stantsiyalaridan   fayllarga kirish imkonini berishi zarur. Shunigdek, axborotlarni himoya qila olish vazifasi ijobiy hal etiladi; ­ print ­ server umumiy holda ko’pgina mijozlarga bir nechta printer orqali xizmat ko’rsatishni ta’minlaydi. Bunda server chop etiluvchi axborotlarni qabul qila olishi va ularni navbati bilan chop etishga chiqarishi kerak; ­faks – server­mijozlarga faks­modem telefon tarmoqlari  bilan mujassam  tarmoqli xizmat ko’rsatishni ta’minlaydi. Bu   go’yo axborot chiqarishga o’xshaydi (printer kabi). Faks­server olgan faksimal xabarlar alohida tarmoqda qayta ishlanadi. ­elektron pochta (E­mail) ­ mijozlar o’rtasida, ular bir­birlaridan qancha uzoqlikda joylashganligidan qat’iy nazar, axborot almashishni ta’minlaydi. Bu erda jarayon xuddi oddiy pochta kabi kechadi. Elektron xat o’z adresiga ega. Uni jo’natuvchi desak, qabul qiluvchi xam o’z adresiga ega. «Xat» pochta qutisiga tashlanadi (ya’ni pochta serveri) va pochta serverlar sistemasi yordamida qabul qiluvchi pochta qutisiga etkaziladi, ya’ni bu erda uzatuvchi va qabul qiluvchining maxsus kataloglari mijozga xizmat qiluvchi kompyuterda joylashtirilgan bo’ladi. Shu tariqa xatlar fayllar sifatida uzatiladi. ­bevosita muloqot (Chat), bunda aniq vaqtda maxsus dastur ta’minoti yordamida ikki yoki   undan   ortiq   mijozlar   o’zaro   axborot   (matnli,   tovush,   video)   almashinishi tushuniladi.   Raqamli   videokameralar,   tovushli   kartalar,   mikrofonlar,   multimedia vositalarini qo’llaganda, videokonferentsiyalar o’tkazish imkoniyati tug’iladi. Bunday holatlarda   kompyuterlar   yuksak   unumdor   va   tarmoqning   o’tkazish   qobiliyati   kuchli bo’lishi lozim. MS Net Meeting – dasturi orqali bevosita muloqotni amalga oshirish mumkin. Lokal kompyuter tarmoqlari Global tarmoqlar, ma’lumki, yirik shaharlar, mamlakat, qit’alarni qamrab oladi. Lokal tarmoqlar esa etarlicha kichik maydonni o’z ichiga oladi. Ular 10, 100, 1000 metr chamasi  radiusda 1000 nafarga etar­etmas mijozlarga xizmat  qilishga mo’ljallanadi. Bunday hajm LKT 10 Mbayt/s va undan ortiq tezlanishda ishlash imkonini beradi. Odatda LKT ishchi stantsiyalar (IS) va maxsus kompyuterlarni (fayl, print serverlari va boshqalar) o’zaro kabel bilan bog’lashdan iborat. Ular o’z navbatida tarmoq adapterlari yordamida (tarmoq kartalari) ulanadi. Alohida tugunlarni tarmoqda ulash usullari tarmoq topologiyasi deyiladi. Odatda uchta topologiya qo’llaniladi: 1. Umumiy shina. Bu holda lokal tarmoqdagi barcha kompyuterlar bitta aloqa chizig’iga parallel bog’lanadi. Bunday shinalarni  boshqarish ham alohida, ham  markazlashgan bo’lishi   mumkin.   Markazlashgan   boshqaruvda   tarmoqqa   maxsus   kompyuter­server ulanadi,   uning   vazifasi   tarmoqda   axborotni   uzatishni   boshqarishdir.   Alohida boshqaruvda hamma kompyuterlar bir xil maqomga ega, ular mustaqil ma’lumotlarni uzatish imkoniyatiga ega. 2. Xalqa. Bu holatda barcha kompyuterlar yopiq xalqasimon, ketma­ket bog’lanadilar. Bunda   xabar   birin­ketin   kompyuterdan­kompyuterga   uzatiladi.   Xabarni   uzatgan kompyuter yana o’sha xabarni qayta qabul qilmaguncha, jarayon davom etaveradi. 3. Yulduzcha.   Yulduzcha   topologiyaga   ega   tarmoqlar   markaziy   tugunga   ega (kommutator   yoki   kontsentrator).   Mazkur   markaziy   tugunga   barcha   qolgan kompyuterlar ulanadi. Dastlab uzatilgan xabar ana shu qurilmaga kelib tushadi, so’ng boshqa kompyuterlarga uzatiladi. Hozirgi   kunda   kompyuterlarni   yagona   tarmoqqa   ulab,   ular   o’rtasida   ma’lumot almashishni tashkil etish mumkin.   Xo’sh, tarmoqning o’zi nima? Uning qanday turlari bor? Internet, intranet, elertron aloqa   kabi   tushunchalar   nimani   anglatishi,   ularning   texnik,   dasturiy,   axborotli ta’minotini nimalar tashkil qilishi, ularning yaratilishi va ishlashi, ahamiyatini anglash hamda bevosita ishlay olish ko’nikmalariga ega bo’lish hozirgi jamiyatning har bir a’zosi uchun muhimdir.           Kompyuterdan turli masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin. Axborot almashish uchun magnit va kompakt disklardan foydalanish yoki boshqa kompyuterlar bilan umumiy tarmoqqa ulanish kerak bo’ladi. Jamiyatning   hozirgi   bosqichida   axborot   texnologiyalarining   rivojlanishini kompyuter tarmoqlarisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Kompyuter   (hisoblash)   tarmog’i   —   bu,   aloqa   kanallari   orqali   yagona   tizimga bog’langan   kompyuter   va   terminallar   majmuasidir,   ya’ni   kompyuterlarning   o’zaro axborot almashish imkoniyatlarini beruvchi qurilmalar majmuidir Tarmoqning   asosiy   imkoniyatlari   tarmoqqa   ulangan   kompyuterlar   va   axborot ashyolariga bog’liq. Tarmoqda axborotni ishlab chiqaruvchi va undan foydalanuvchi ob'ektlar tarmoq ob'ektlari   deyiladi.   Tarmoq   ob'ektlari   alohida   kompyuter,   kompyuterlar   kompleksi, ishlab chiqarish robotlari va boshqalar bo’lishi mumkin.  Axborotlarni territorial joylashuviga ko’ra kompyuter  tarmoqlarini uchta asosiy sinfga   bo’lish   mumkin:   global   tarmoqlar,   regional   (mintaqaviy)   tarmoqlar,   lokal (mahalliy) tarmoqlar. Global   kompyuter   tarmoqlari   turli   mamlakatlarda,   turli   qit'alarda   joylashgan abonentlarni   birlashtiradi,   ya’ni   global   tarmoq   –   dunyoning   ixtiyoriy   davlatidagi kompyuterlarni o’zida birlashtirish imkoniniga ega bo’lgan tarmoq. Abonentlar orasida aloqa bunday tarmoqlarda telefon aloqa liniyalarda, radioaloqa va sputnik aloqa tizimlari asosida amalga oshiriladi. Mintaqaviy   kompyuter   tarmoqlari   bir­biridan   ancha   uzoqda   joylashgan   biror mintaqaga   tegishli   abonentlarni   birlashtiradi.   Masalan,   biror   shahar   ichidagi   yoki iqtisodiy regionda yoki alohida bir mamlakatda joylashgan abonentlarni birlashtiruvchi tarmoq. Lokal (mahalliy) tarmoq kichik bir hududda joylashgan abonentlarni birlashtiradi, ya’ni   lokal   tarmoqlar   bir   binoda   yoki   bir   –   biriga   yaqin   binolarda   joylashgan kompyuterlarda   o’zaro   axborot   almashish   imkonini   beruvchi   tarmoq   hisoblanadi. Bunday tarmoq         odatda aniq bir joyga bog’langan bo’ladi. Masalan, biror korxona yoki tashkilotga. Mahalliy tarmoqning uzunligini  2—3 km  bilan cheklash mumkin. Bunday tarmoqlarda axborot almashinish aloqa kabellari (ba’zan, telefon tizimi yoki radiokanal)   orqali   amalgam   oshiriladi.   Bunda   foydalanuvchilar   tarmoqqa   ulangan kompyuterlardagi ma’lumotlarni ayirboshlash va dastur, chop etish qurilmasi, modem va boshqa qurilmalardan birgalikda foydalanish imkoniyatiga ega bo’lishadi. Shuning uchun,   bittadan   ko’p   kompyuterga   ega   bo’lgan   firmalar   o’z   kompyuterlarini   lokal tarmoqqa birlashtiradi. Lokal tarmoqda axborotni uzatish uchun axborotni marshrutlash va seleksiyalash lozim bo’ladi. Marshrutlash   bu   ­   kerakli   manzilga   axborot   blokini   uzatish   yo’lini   aniqlash jarayonidir. Seleksiyalash – tegishli manzildagi axborotni saralash demakdir. Kompyuter tarmoqlari server (yoki xizmatchi kompyuter), konsentrator (HUB), axborot uzatish kabellari va modemdan tashkil topadi. Server – tarmoq ishini ta’minlovchi maxsus kompyuter. Konsentrator   (HUB)   –   tarmoqda   kompyuterlarni   o’zaro   axborot   almashinuvini ta’minlovchi maxsus qurilma. Axborotni uzatish kabellari – tarmoqda axborotni bir kompyuterdan boshqasiga uzatishga xizmat qiladi. Modem – axborotni kompyuterdan uzatish kabeliga o’tkazuvchi maxsus elektron qurilma. Modem “modulator” va “demodulator” so’zlari birlashmasidan hosil bo’lgan. Bu qurilma yordamida axborotlar uzatuvchi kompyuterda raqamli ko’rinishdan analog ko’rinishiga aylantiriladi, shuningdek, qabul qiluvchi kompyuterda analog ko’rinishidan raqamli ko’rinishiga aylantiradi.  Global, mintaqaviy va mahalliy tarmoqlar birlashmasi ko’p tarmoqli ierarxiyani tashkil etish imkonini beradi. Masalan, Internet kompyuter tarmog’i keng tarqalgan, ommaviylashgan global kompyuter tarmog’idir, ya’ni Internet – bu mihglab local va mintaqaviy   kompyuter   tarmoqlarini   bir   butun   qilib   birlashtiruvchi   butun   dunyo kompyuter   tarmog’i.   Uning   tarkibiga   erkin   ravishda   birlashgan   tarmoqlar   kiradi. Internet alohida tarmoqlarni birlashtirgan. Shuning uchun u katta imkoniyatlarga ega. O’zining shaxsiy kompyuteri orqali Internetning ixtiyoriy abonenti axborotni boshqa shaharga uzatishi, Vashington kongressi kutubxonasidagi adabiyotlar katalogini ko’rib chiqishi, Nyu­Yorkdagi metropoliten muzeyining eng so’nggi ko’rgazmasining rasmlari bilan tanishib chikishi, tarmoqga ulangan abonentlar bilan konferentsiyada yoki o’yinda ishtirok etishi mumkin. Internetning asosiy yacheykasini mahalliy kompyuter tarmoqlari tashkil etadi. Elektron aloqa – bu internetning eng ko’p xizmat ko’rsatish turi bo’lib, ma’lum elektron manzilga axborotni elektron usulda uzatish vositasidir. Kompyuterlarni mahalliy tarmoqga ulashning uch kurinishi mavjud: — halqasimon; — shinali; — yulduzsimon. Halqasimon bog’lanishda kompyuterlar yopiq chiziq buyicha bog’langan bo’ladi. Tarmoqning kirish qismi chiqish qismi bilan ulangan bo’ladi. Axborot halqa bo’yicha kompyuterdan kompyuterga o’tadi. Mintaqaviy tarmoqlar Jamiyatning hozirgi bosqichida axborot texnologiyalarining rivojlanishini kompyuter tarmoqlarisiz tasavvur etib bo`lmaydi. Kompyuter (hisoblash) tarmog`i – bu, aloqa kanallari orqali yagona tizimga bog`langan kompyuter va terminallar majmuasidir, Tarmoqda   axborotni   ishlab   chiqaruvchi   va   undan   foydalanuvchi   ob’yektlar   tarmoq ob’yektlari deyiladi. Tarmoq ob’yektlari alohida kompyuter, kompyuterlar kompleksi, ishlab   chiqarish   robotlari   va   boshqalar   bo`lishi   mumkin.   Axborotlarni   territorial joylashuviga ko`ra kompyuter tarmoqlarini uchta asosiy sinfga bo`lish mumkin: global tarmoqlor, regional (mintaqaviy) tarmoqlar, lokal (mahalliy) tarmoqlar. Global   kompyuter   tarmoqlari   turli   mamlakatlarda,   turli   qitalarda   joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Abonentlar orasida aloqa bunday tarmoqlarda telefon aloqa liniyalarda, radioaloqa va sputnik aloqa tizimlari asosida amalga oshiriladi. Mintaqaviy kompyuter tarmoqlari bir­biridan ancha uzokda joylashgan biror mintaqaga tegishli   abonentlarni   birlashtiradi.   Masalan,   biror   shahar   ichidagi   yoki   iqtisodiy regionda yoki alohida bir mamlakatda joylashgan abonentlarni birlashtiruvchi tarmoq. Lokal   (mahalliy)   tarmoq   kichik   bir   hududda   joylashgan   abonentlarni   birlashtiradi. Bunday tarmoq odatda aniq bir joyga bog`langan bo`ladi. Masalan, biror korxona yoki tashkilotga. Mahalliy tarmoqning uzunligini 2­3 km bilan cheklanishi mumkin. Global, mintaqaviy va mahalliy tarmoqlar birlashmasi ko`p tarmoqli ierarxiyani tashkil etish   imkonini   beradi.   Masalan,   Internet   kompyuter   tarmog`i   keng   tarqalgan, ommaviylashgan   global   kompyuter   tarmog`idir.   Uning   tarkibiga   erkin   ravishda birlashgan   tarmoqlar   kiradi.   Uning   nomining   o`zi   «tarmoqlar   orasida»   ma’nosini bildiradi. Internet alohida tarmoqlarni birlashtirgan.