ISHKI ENERGIYA HÁM ONÍ ÓZGERTIW USÍLLARÍ

Nókis rayonı XBMXMThSHBne qaraslı

№ - 22- sanlı uluwma orta bilim beriw mektebiniń

Fizika páni muǵallimi

Aǵılash   Saylauovtıń

ISHKI ENERGIYA HÁM ONÍ

ÓZGERTIW USÍLLARÍ

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2016-2017 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

№-40-TEMA       ISHKI ENERGIYA HÁM ONÍ ÓZGERTIW USÍLLARÍ

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Ishki energiya hám onı ózgertiw usılları  haqqında uluwma tusinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp ótip temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńwoqıw hám jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Shólkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıńtazalıǵına,klass tazalıǵina itibar qaratıw. Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Termometr járdeminde hawa hám suyıqlıq temperaturasın ólshew temasın soraw

Tema

Mexanikalıq qubılıslar bóliminde siz denelerdiń eki túrli energiyaǵa iye bolatuǵınlıǵı menen tanıstıńız. Denelerdiń óz-ara tásiri qaıbetinde iye bolǵan energiyasın potenciay, hám háreketi sebepli alatuǵın energiyasın kinetikalıq energiya dep ataǵan edik. Zat dúzilisi bóliminde bolsa, barlıq zatlar mayda-mayda bóleksheler – atom yáki molekulalardan quralǵanlıǵı, olardıń toqtawsız hám tártipsiz hárekette ekenligi de sizge belgili. Mine usımday háreketler aqıbetinde bólekshelerde kinetikalıq energiyaǵa iye boladı. Suyıqlıq hám qattı denelerde bóleksheler belgili bir tártipte óz-ara tásirlesip jaylasqanlıǵınan potenciyal energiyaǵa da iye bolad. Bul energiyalar zattıń ishki dúzilisin quraytuǵın bólekshelerge tiyisli bolǵanlıǵınan zattıń ishki energiyası dep ataladı. Onı tereńrek túsiniw ushın tómendegi mısaldı kórip óteyik. 30^oC li suwdaǵı molekulalar 80^oC lı suw molekulalarınan nesi menen ózgeshelenedi? Olar tek molekulalarınıń tezligi menen ǵana ózgeshelenedi. 80^oClı suw molekulalarınıń tezligi 30^oClı suw molekulalarınıń tezliginen úlkenrek boladı eken. Demek, kinetikalıq energiyası da úlken. Bunnan 80^oC lı suwdıń ishki energiyası 30^oC lı suwdıń ishki energiyasınan úlken bolatuǵını kelip shıǵadı. Bul pikirlewlerden temperaturaǵa da anıqlama beriw imkaniyatı tuwıladı. Temperatura – zattı quraytuǵın bólekshelerdiń ortasha knetikalıq energiyasıóıń ólshemi esaplanadı.

Aldınúı temalardan zattıń temperaturasın onı ısıtıw jolı menen kóteriwden basqa, jumıs atqarıp ta arttırıw múmkin. Mısalı, teńgeni alıp, onı terige ısqılasańız qızadı.Súykeliw aqıbetinde denelerdiń qızatuǵınlıǵınan áyyemgi adamlar aǵashtı ısqılap ottı payda etken. Aǵashtıń janıwı ushın onıń temperaturasın 250^oC qa kóteriw kerek. Aǵash ısqılap buǵan erisiw ańsatpa? Urúnúp kóriń.

Házirgi kúnde de ot súykeliwden paydalanúp payda etiledi. Bunıń ushın shırpınıń shóbin qutısına ısqalaw jetkilikli. Tek, bunda shırpı shóbiniń basına qyılǵan zattıń janıw temperaturası ádewir kishi bolǵanlıǵınan tez janadı.Shırpını XIX ásirdiń 30-jıllarında oylap tapqan.

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

Onda janıw temperaturası 60^oC bolǵan fosfordan paydalanıladı. Shırpı qalegen bir betke, hátte etik ultanına súykelse de janatuǵın bolǵan. Tez janıw qásiyetine iye bolǵanlıǵınan órt shıǵıwına sebepshi bolǵan hám de záhárli ekenliginen qáwipli fosfor ornına basqa janatuǵın aralaspanı 1855-jılı Shvecariyada oylap tapqan.

Ishki energiyanı jumıs atqarıw menen arttırıw múmkinligin «hawa shaqmaǵı» dep atalatuǵın qurılmada kóriw múmkin (86uwret). Qalıń organikalıq shiysheden jasalǵan cilindrdiń ishine benzin menen hóllengen paxta qoyıladı. Sońınan porshen tómenge tez basılatuǵın bolsa, onda paxta janıp ketedi. Bunda hawanı qısıwda ishki energiyası artadı hám temperaturasıda artıp paxta janadı. Gaz sırtqı kúsh penen qısılatuǵın bolsa, temperaturasınıń artatuǵınlıǵı belgili boladı. Óz-ózinen keńeyetuǵın bolsa ne boladı? Bunday keńeyiwde orınlanatuǵın jumısgazdıń ishki energiyası esabınan boladı. Sol sebepli onıń temperaturası tómenleyd. Úy rózgerde qollanılatuǵın suwıtqısh usı tiykarında isleydi.

Joqarıda aytqanımızday, ishki energiya zattı quraytuǵın bólekshelerdiń energiyası menen de belgilenedi. Mısalı, 0^oC da suw da, muz da bar boladı. Lekin molekulalarınıń óz-ara jaylasıwları hár túrli bolǵanlıǵınan 0^oC li suwdıń ishki energiyası 0^oC lı muzǵa qaraǵanda úlken boladı. Ishki energiya sonday aq deneniń massasına baylanıslı boladı. Úlken ólshemdegi utyug, tap usınday temperaturalı kishi utyugke qaraǵanda kóbirek kiyimdi utyugley aladı. Eger 100^oC ǵa shekem qızdırılǵan 1 kg polat shardı 1 litr suwǵa salınsa, tap 100^oC li 0,5 kg polat shar salınǵandaǵıǵa qaraǵanda eki ese kóbirek ısıtadı eken. Bunnan basqaishki energiya zattıń túrinede baylanıslı. Bunı tómendegishe tájiriybede kóriw múmkin. Birdey massalı alyuminiy hám qorǵasın sharlardı 100^o C ǵa shekem qızdırayıq.Sońınan olardı bir túrli ıdıstaǵı suwǵa salayıq.Bunda ayuminiy shar salınǵan suwdıń kóbirek ısıǵanın kóremiz.

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs etiledi. Tema boyınsha oqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma tu’rinde hár toparǵa sh’n’[‘wlar beriledi,.tapsırma orınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde,bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı.

1.Ne ushın qaynaǵan shay qasıq penen aralastırılǵanda suwyıydı?

2. Bir shelek suwdı úydiń bir qabatınan 2- qabatqa alıp shıǵılsa, onıń ishki energiyası ózgerme?

3. Súykeliw aqıbetinde ishki energiya artıwına baylanıslı mısallar keltiriń.

Úy tapsırma tapsırıw

Ishki energiya hám onı ózgertiw usılları temasın oqıp keliw

Sabaqtı juwmaqlaw

Úy jumısın qayta yadına salıp otip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda búgingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash