ISHTEN JANÍW DVIGATELI. PUW TURBINASÍ

Nókis rayonı XBMXMThSHBne qaraslı

№  22- sanlı uluwma orta bilim beriw mektebiniń

Fizika páni muǵallimi

Aǵılash   Saylauovtıń

ISHTEN JANÍW DVIGATELI. PUW TURBINASÍ

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2015-2016 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

№41-TEMA   .ISHTEN JANÍW DVIGATELI. PUW TURBINASÍ

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Ishten janíw dvigateli. puw turbinasí  haqqında uluwma tusinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp wótip temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńwoqıw ham jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Shólkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıńtazalıǵına,klass tazalıǵina itibar qaratıw. Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Ishki energiya hám onı ózgertiw usılları temasın soraw

Tema

Quwatliliq hám oniń liirlikleri

Zattıń ishki energiyasınan jumıs atqarıwda paydalanıp bolmaspa eken? Tómendegi tájiriybeni ótkereyik. Probirkaǵa azlap suw quyıp, awızın bekkem tıǵın menen jabayıq. Sońınan probirkanı suw qaynaǵansha qızdırayıq. Sonda payda bolǵan puw basımı artıp, tıǵındı atıp jibergenligin kóriw múmkin. Bul processte janarmaydıń energiyası puwdıń ishki energiyasına aylanadı, sońınan puw keńeyip tıǵındı kóterip jumıs atqaradı.

Eger probirkanıń ornına cilindr, tıǵın ornına porshen alınatuǵın bolsa, ápiwaı jıllılıq dvigateline iye bolamız.

Jıllılıq energiyasın mexanikalıq energiyaǵa aylandırıp beretuǵın qurılma jıllılıq digateli delinedi.

Jıllılıq dvigatelleriniń kóplegen túrleri bar. Puw mashinası, ishten janıw dvigateli, puw yáki gaz turbinası, reaktiv dvigatel.Pudıń keńeyiwinde jumıs atqara alatuǵınlıǵı Arximed zamanlarında-aq belgili bolsa da, isleytuǵın dáslepki jıllılıq dvigatelleri XVIII ásir aqırında qurılıp, puw mashinası dep atalǵan. Onda ayırım puw qazanı bolıp, joqarı temperaturalı puw cilindr ishine kiritilip, porshendi háreketke keltirgen. Birinshi puw mashinası Inglis oylap tabıwshısı Jeyms Watt tırepinen 1768-jılı qurıladı. Sońınan onıń basshılıǵında 10 jıl dawamında 119 mashina iske túsirilgen. Dáslepki puw avtomobilin 7770-jılǵa Fransuz injineri J.Kyurmo qurúan edi. Birinshi paravoz bolsa 1803-jılı Inglis oylap tabıwshısı Richard Trivitik tırepinen qurıladı. 1823-jıldan baslap Djorj Stefanson paravozlar islep shıǵaratǵın zavodtı iske túsirdi. Júz jıllar dawamında puw mashinası temir jol transportınıń iykarǵı quralı bolıp xızmet atqaradı. Házirgi dáwirde olar teplovoz hám elektrovozlar menen almastırılmaqta.

Ishten janıw dvigateli 1860-jılda Fransuz mexanigi E.Lenuar tırepinen oylap tabılǵan. Puw sırtta alınıp, sońınan cilindrdiń ishine jiberetuǵın bolsa, ishten janıw dvigatelinde janarmay tikkeley jaǵılıp, joqarı temperaturalı gaz payda etiledi.

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

Benzin menen isleytuǵın dvigateldi 1885-jılı nemec oylap tabıwshısı G.Daymler dóretedi.

Házirgi zaman ishten janıw dvigatelleri eki cilindrli, tórt cilindrli, altı cilindrli h.t.b. boladı. 87-suwrette tórt cilindrli dvigatel kórsetilgen. Cilindler ishine jaylasqan porshenler 1 úymek valǵa ornatılǵan. Usı valǵa aylanıw dáwirinde payda bolatuǵın silikinislerdi kemeytetuǵın úlken massaslı 2 maxovnik bekkemlengen. Hár bir cilindrdiń joqarǵı bóleginde ekewden lapanı bar. Olardıń birewinen janıwshı aralaspa (benzinniń hawa menen aralaspası) kiritiletuǵın bolsa, qaldıǵı shıǵıp ketedi. Bir cilindrli ishten janıw dvigateliniń islew princpi 88-suwrette keltirilgen.

I takt. SORIW. 1 klapan ashıladı 2 klapan jabıq. Tómenge qarap qozǵalatuǵın porshen cilindr ishine janar may aralaspasın sorıp aladı.

II takt. SHÍǴÍW. Hár eki klapan jabıq. Joqarıǵa qarap qozǵalatuǵın porshen janıwshı aralaspanı qısadı. Aralaspa qısılǵanda qızadı.

III takt. JUMÍS JÚRISI. Hár eki klapan jabıq. Porshen joqarı halında bolǵanda aralaspa elektr ushqını 4 arqalı jandırıladı. Nátiyjede basım 3-6 MPa, temperaturası 1600-220^oC bolǵan qızǵan gaz payda boladı. Gaz basımı porshendi tómenge jılıstıradı. Porshenniń háreketi iymek valdı aylandıradı.

IV takt. SHÍǴARÍW. 2 kalapan ashıladı. 1 klapan jabıq. Porshen joqarıǵa qozǵaladı. Janıw ónimleri ashıq klapannan atmosferaǵa shúıǵıp ketedi.

Bir cilindrli dvigatelde P.J tek III taktte orınlanadı. Tórt cilindrli dvigatelde bolsa porshenler hár bir taktta bir porshennen jumıs júrisin ótedi. Nátiyjede iymek val 4 ret tez paydalı energiya aladı. 1897jılı nemec injineri R.Dizel janıw dvigateliniń jańa túrin oylap taptı. Bunda janar may aralaspası qısılmastan, al qurǵaq hawanıń ózi qısıladı. Qısılıw barısında hawa temperaturası sonsheli kóteriledi oǵan elektr ushqının payda etetuǵın qurılma da, janar may aralaspasın tayarlaytuǵın karbyurator da kerek bolmaydı. Jaıa dvigateldiń atın dizel dep atadı. Dizel dvigateliniń PJK-31% ti quraydı.Karbyuratorlı dvigatellerde ádette 25-30% boladı.

Puw turbinası: Puw turbinasında úlken basım hám joqarı temeraturaǵa iye bolǵan puw arnawlı trubalar arqalı qalaqlarǵa beriledi. Qalaqlar bolsa úlke tezlikke iye bolǵan puw tásirinde dóngelekti aylandıradı (89-suwret). Turbina ishindegi puw keńeyip suwınadı. Kiriw trubası jińishke bolıp, shıǵıw trubası keń boladı. Turbina tek bir baǵıtta aylana aladı. Tezliginde keń muǵdarda ózgertip bolmaydı. Sonıń ushında onı transportta qollanbaydı. Onı tiykarınan elektr tokı islep shıǵaratuǵın generatorlardı aylandırıwda paydalanıladı.

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs etiledi. Tema boyınsha oqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma tu’rinde hár toparǵa krosvordlar tarqatıladı.tapsırma orınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde,bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı.

1.Ishten janıw dvigateli cilindrdegi gazdıń energiyası sorıw taktınıń aqırında úlken boladıma yáki shıǵıw taktınıń aqırında ma?

2.Puw turbinalarınan birinde puw 480oC temperaturada keledi, al basqasına 560oC temperaturada keledi. Eger islep bolǵan puw hár eki jaǵdayda birdey temperaturaǵa iye bolsa, turbinalardan qaysı biriniń PJK úlken.

3.Ishten janıw dvigatelinde qaysı takttıń qanday momentinde gazdıń ishki energiyası eń úlken boladı?  

Úy tapsırma tapsırıw

Ishten janíw dvigateli. puw turbinasí temasın oqıp keliw. 

Sabaqtı juwmaqlaw

Úy jumısın qayta yadına salıp otip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda búgingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash