Исследовательская работа

Актуальность.  Оролто үгэ. Мүнөө сагта еhо заншалаа  hэргээлгын  асуудалай хурсаар табигдаад байхада,  элинсэг хулинсагуудайнгаа сахижа ябаhан ёһо заншал тухай гүнзэгыгөөр бодомжолхо хэрэгтэй болоод байна. Энэ асуудал хэзээ хэзээнэйхиһээ шангаар эрид хурса эрилтэтэйгээр табигдана. Тиигэхэ зуураа  мүнөө  үеын  залуушуулай   һанал  бодолдо   байгаали   хамгаалха,  ёһо   заншалаа  сахиха асуудалаар шэнэ үзэлэй бүрилдэлгэ, даруу зан нэбтэрүүлэн хүмүүжүүлгэ ба болбосоруулга шухала   болоно.   Урда   сагайнгаа   үндэһэн   соёл   болбосорол,   түрэл   нютагайнгаа   түүхэ   ба байгаали   гүнзэгыгөөр   шэнжэлжэ,   бүхы   хүсэ   шадалаа   зорюулан   хүмүүжүүлхэ   гэһэн   һайн һайхан   зорилгонууд   манай     урда   табигдаха   ёһотой.   Ёһо   заншал  hэргээжэ,   ажабайдалдаа хэрэглэжэ ябаха шухала (актуально) болоо гэжэ hанагдана.  Шэнжэлэлгын зорилго:  Буряад   арадай   эртэ   урда   сагhаа   сахижа   ябаhан   ёhо   заншал   шэнжэлжэ   үхибүүдтэ дурадхалга гаргаха.  Задачанууд: буряад арадай гуримуудые сахиха заншал информаторнуудhаа hуралта;   «Буряад үнэн» газетэ сооhоо ба бусад хэблэлтэнүүдые хэрэглэн материал суглуулха; шэнжэлhэн материала согсолон дурадхалга гаргаха; Методууд:  хөөрэлдөөн бэдэрэлгэ анализ систематизаци классификаци.  Практическа   туhа:    Докладай   практическа   туhа   хадаа   сахижа   ябаhан   ёhо   заншал арадайнгаа hургаалнуудые ажабайдалдаа хэрэглэхэ.          1 Гол хуби. Элинсэг   хулинсагаймнай   үеhөө   уедэ   наринаар   сахин   абажа,   үри  hадаhатаа сэгнэшэгүй   бэлэг   болгон   дамжуулhан   түрэлхи   хэлэеэ,   ёhо   заншалнуудаа,   соёлоо, искусстваяа   асарhаниинь  ямар  hайн   гээшэб!  Манай   буряад   зоной  түүхэ,  ёhо  заншал хизааргүй баян дэлгэр. Манай буряад зоной ёhо заншалнуудаа,  hургаалнуудаа үеhөө үедэ дамжуулжа ябадагынь аргагүй hайшаалтай.  Хэрбээ   урданай   зоной   сахижа   ябаһан   ёһо   гуримуудые   сахяад   ябаа   һаа,   үбдэхэгүй, гэнтын аюул ба осолдо орохогүй. Бололгүй юумэнһээ буладай үзүүр хухарха гэдэг. Тиимэһээ ямар юумэн хорюултай, сээртэйб гэжэ аха зонһоо һуража, асуужа ябаха ёһотой гэжэ мүнөө сагта ойлгожо ябаха шухала болоно.  Нютаг   бүхэндэ   урданайнгаа   ёhо   заншал   мэдэхэ,   үри   хүбүүдтээ,   залуушуулдаа дамжуулжа байха үбгэд, хүгшэд бии гээшэ. Арадайнгаа ёhо заншалнуудhаа – зула, зула яажа бадараахаб тухай хөөрэжэ үгэхэмни. Буряад айлайхи гэртээ, дасанда ошоод зула бадараадаг. Урдандаа наһатай, томоотой, хүн   зондоо   хүндэтэй   хүн   зула   бадараадаг   байгаа.   Тиимэһээ   мүнөөшье   болотороо,   зула бадараалгые нангин үйлэ гэжэ тоологдодог. Зула ­ 1) свечка, свеча; 2) лампадка;  хонгор зула репейник; алтан зула сэсэг  тюльпан. Бурханда зула баридаг ушар хадаа – мунхаг ухаагаа гэгээрүүлжэ, зүб харгы руу  шэглэхэдээ, харанхы соо зүргэеэ алдажа, төөрижэ зобохогүйн тула эртээнһээ урдахи ябадалаа сэбэрлэхэ гэһэн удхатай. Энэ наһандаа олон зула бурханда үргэһэн хүнэй һүнэһэн хойто  наһандаа ехэ сэбэр, эли тодо, һонор ухаантай байжа, һайн газарта, хэшэгтэй буянтай эхэ  эсэгые оложо, буянгаа арьбажуулха аргатай байха юм. Илангаяа жэлдээ нэгэ дахин болодог  «Зулын» хуралда ошожо, зула носоогоо һаа, ехэ һайн. Тэрэ хурал Богдо Зонхавын тагаалал  болоһон үдэр, үбэлэй эхин һарын 25­да, бүхы дасануудта хурагдадаг. Айл бүхэн газаа  гэртэгүй мүнхэ зула бадаргажа, хүн бүхэн маани мэгзэм уншажа, буян үйлэдэдэг. Бурханда  зүбөөр зула бариха гээ һаа, бурханайнгаа урда байһан зулаяа носоогоод, сан гү, али хүжэ  2 бадараажа, бойпуур (курильница; кадило)  соо табяад, сабдуурайнгаа доодо узуурыень  гүсэтэй уһан соо халта дүрөөд, 3 дахин «ум аа хум» гэжэ, бурханда үргэжэ байһан зула хүжэ  хоёроо арюудхаха хэрэгтэй. Тиигээд сабдуураа байрадань табяад, альгаа хабсаргажа  наманшалаад, иигэжэ уншаха: «Ум банаа бари суухаа, ум банаа бари суухаа, ум банаа бари  суухаа. Мархуу Жамсуу ёнсу шэльбиин ой, пунсок одон барьбии домиидой, мумбын галваа  ёнсу санжарнай, догон дондуу санжай ниртуб шоог!».  Энэ мэтээр бурханда зула үргэһэнэйнгөө ашаар хожомоо түргэн бурхан болохомни  болтогой гэһэн үреэл болоно. Дасанһаа залажа асарһан аршаанаар гараа угаагаад, арюун хургаараа зулынгаа голыень  томохо шухала.  Зулынгаа голыень заабариин ёһоор һаа, хушын нариихан мүшэр гү даа, үгышье һаа,  хуша модоной нариихан зартагайгаар хэдэг байгаа. Хушаар хэһэн зулын гол жэгдээр носодог,  наһатынгаа голой хонхорто һуулгахада аятай байдаг. Хуша модон бэлээр олдохогүй.  Тиимэһээ хилгана үбһөөр голыень хэдэг юм. Эндэ баһал өөрын гуримтай юм. Хилганаяа түүхэдээ, үзүүр узуурынь илгажа, нэгэ  тээшэнь харуулаад, эхилүүлхэ шухала. Зулаяа заһажа байхадаа, Сүмбэр уула шэнги үндэр  болтогойш гэжэ үреэдэг. Мүн мэдэхэгүй ушарһаа, үзүүрыень доошонь зоожорхёод, иигэжэ  үреэжэ байха таарамжагүй. Энээнһээ байха хүреэгэй столбошье, гасуушье үзүүрыень өөдэнь  зоодог юм. Энэ хүреэ соомни байһан үхэр мал, тэжээһэн амитан бүхэмни өөдэлжэ, дэбжэстэй  байг гэһэн удхатай юм. Хилганаяа хүбэнгөөр нара зүб орёохо. Дэмы зузаан хүбэн үлүү, зулые тортогтуулха.  Жэгдэхэн аад, нариихан гол томохо гэһэн заабаритай. Голой үзүүр тоһонһоо дээшээ үлүү  гаргангүй, шиирын галһаа носоодог. Голой үзүүр гээшэ наһатынгаа амһарһаа, хүбөөһөө өөдөө  орооһоной шэнээн хэмжээндэ гараад байха ёһотой.. Хүбэн (вата) шэнэ байха ёһотой. Хүнэй гар хүрөөгүй, бор саргүй, жэгдэхэн, саб сагаан  хүбэн байха болоно. ЗУЛЫН ТОҺОН Ламанар хэлэхэдээ, ямаршье һаа тоһон болохо гэдэг. Ургасын тоһон алишье талаараа  таарамжатай аад, зариманиинь тортогтой байдаг. Мүнөө наймаагай шара тоһо хэрэглэхэдэ  болоно. Хайлуулһан шара тоһон эрхим тоһон гээшэ ааб даа. Сүб сүбрэгыень һайса  тунаагаад, хэхые оролдохо. Хайлуулһан тоһоёо зулынгаа гол дээрэһээнь юулэхэдээ, гүн  сагаан далай шэнги ехэ болтогой гэжэ үреэжэ сэдьхэхэ. 3 Зулын гол тоһонһоо дээшээ нэгэхэн орооһоной зэргээр бултайха ёһотой. Зулын голой  үндэр, галайнь ехэ байхада бурхад дурагүй байха юм гээ. Мүн дүлэтэжэ, гал аюул боложо  болохо, аймшагтайшье бэд даа. Дан богонёор бултайһан голтой һаань, элшэнь бага, тахигшадай бэедэ муу нүлөөтэй гэдэг. Зула сэсэглэн бадаржа, удаан нособол, эзэн баясхалантай байха болоно. Үүрэй сайтар иигэбэл, табан үдэр баясхалантай.  Зулаяа жэгдэхэнээр бадарааха хэрэгтэй. Һүлэм­һалам гэжэ шэшэржэ бадарха ёһогүй.  Энээниие ёро гэжэ тоолодог. Тоһонһоо, голһоо тиигэжэ болохо. Дан шангаар эмирэһэн гол  һулаар носожо болохо. Мүн тоһоной шанарһаа дулдыдажа магад. Энэ бадарааһан зулымни  гэрэл наһа бараһан хүнэй һайн түрэлөө олохо харгыень гэрэлтүүлхэ болтогой, янза бүриин  тамын зоболонто амитадай эндэһээ ходорхо харгыень гэрэлээрээ гиигүүлэг гэжэ зальбарха  шухала. Илааһа батаганаанай элбэг үедэ зулынгаа гол шэлээр хамгаалха хэрэгтэй. Энэ галда  эрбээхэй, элдэб илааһа батаганаан ниидэжэ ерээд, бурханай урда үхэжэ, шатажа хэбтээ һаа,  буруу гээшэ ааб даа. Эдэ дээрэ үгтэһэн һургаал заабаринуудые мүнөө сагай олохон лэ зон үнэхөөрөө  мэдэдэггүй байдаг. Зула яажа бадараахаб гэһэн заншал сахиха шухала ха юм даа, ами  наһанһаа нүгшэгшэдэй саашанхи харгы гэрэлтүүлэгдэнэ гэдэг. Мүн тэрэ хүнэй үри  һаданарай буян хэһэнэй нэгэ зүйл ха юм даа. • Сэсэгэйнь газаашаа шэглэбэл, ехэ хүнһөө бэшэг абаха.  • Долоон хоног иигэбэл, ноён хүн зэргэ тушаал нэмэдэг, юрын хүн хэшэг буян нэмэгдэдэг.  • Дүлэнэйнь хоёр хэсэг һалаалжа бадарбал, ехэ найр болохо.  • Сэсэгэйнь эршэлэн унтарбал, гэрэй эзэн холо газар ябаха.  • Сэсэгэйнь үндэр ехэ, дүүрэн байбал, үглөөдэр айлшад ерэхэ.  • Ташаганаса шэмээ гаргажа, гэрэл гэнтэ бадарбал, холоһоо һураг ерэхэ.  ГЭРТЭЭ БУРХАНАА ЯАЖА ТАХИХАБ? 4 Үдэр  бүри  Бурхан  багшын  адиста  хүртэжэ,  мүргэжэ  байхын   тула  гэр  байра  соогоо тусхай үргэлэй газар бүтээжэ болохо юм. Энээниие бүтээхын тула табюур, Будда бурханай дүрсэ гү, али зураг, долоон сүгсэ, нэгэ томошог наһата хэрэгтэй болохо. Эдэ бүгэдые олоод байхадаа,   санаартан   ламые   залажа,   бурхадаа   арамнайлуулха   ёһотой   ааб   даа.   Тиигээд байхадамнай олон бурхадай заларжа байһан аригуун газар гэр соомнай бии болобо гээшэ. Үнэн сэдьхэлһээ   оролдожо,   тахижа,   мүргэжэ   байбал,   бурхаднай   манаа   абарна,   маниие   хорложо болохо муу һүнэһэд болон муу юумэнүүд гэр соогуурнай орохоёо болибо гэжэ этигэхэ шухала. Бурхадаа арамнайлуулжа тахиһанайнгаа удаа үдэр бүхэндэ бага аригам гэжэ нэрэтэй тахил   үргэжэ   байдаг   болохомнай   шухала.   Зүүн   гарһаа   түрүүшын   хоёр   сүгсэ   соо   уһан табигдадаг.  Гурбадахи  сүгсэ  соонь  барайгар   хээд,  дээрэнь  сэсэг  һуулгаха,   хэмэлшье  сэсэг табижа болохо.  Дүрбэдэхи сүгсыень баһа барайгараар дүүргээд, досоонь бүдүүн хүжэ һуулгаха. Зүгөөр энэ хүжэдээ гал аһаадаггүй юм. Сан табиха ондоо хабтагар амһарта гү, али сүгсэ байха ёһотой. Удаадахи һууридань томо наһата соо зула бадараагдана. Зулын гол тоһонһоо дээшээ нэгэхэн орооһоной зэргээр бултайха ёһотой. Зулын голой үндэр, галайнь ехэ байхада бурхад дурагүй байха юм гээ. Мүн дүлэтэжэ, гал аюул боложо болохо, аймшагтайшье бэд даа. Дан богонёор бултайһан голтой һаань, элшэнь бага, тахигшадай бэедэ муу нүлөөтэй гэдэг.  Табадахи сүгсэ соо хангалтай һайхан уһан байха ёһотой. Тиимэ уһан гэжэ сэдьхээд, юрын   уһаар   дүүргэхэдэ   болохо.   Зургаадахи   сүгсыень   амтатай   эдеэгээр   дүүргэнэбди. Долоодохи сүгсэ соонь хүгжэм үргэнэбди. Ушар тиимэһээ сүгсэ соо хонхохониие гү, али дун бүреэ табижа болохо.  Бэе бэеһээ 3­4 миллиметр зайтайгаар, эдэ долоон сүгсэ, нэгэ шугам дээрэ байһан шэнги, тэгшээр зэргэлүүлэн табигдана. Тиигээд зулаяа аһаажа, сангаа табиһан хойноо, “Ом а хум” гэжэ 3 дахин тарни уншажа, бурхандаа үргэһэн энэ тахилаа арюудханабди.  Энээнэйнгээ удаа бурхандаа 3­7­21 гү һунажа мүргөөд, эрхи маанияа татадаг гээшэбди. Өөрсэ янзын физкультура болодог юм гү, бурханда оло мүргэдэг хүнүүдэй бэень элүүр энхэ, сэдьхэлынь уужам ябадаг гээшэ.  Зула хурал. Хэжэнгын “Даша Лхумбулинг” дасанда Зула хурал хурагдаба. Энэмнай жэлдээ нэгэ дахин хурагдадаг 6 ехэ хуралнуудай нэгэн болоно. Зула хурал хадаа Богдо Зонхобын тагаалал болоһон   үдэртэ   зорюулагдадаг   юм.   Дже   Зонхобо   монгол   литээр   үбэлэй   эхин   һарын   25­да 5 «Сандуйн­жуд» гү, али «Нюусын хуряангы үндэһэн» гэжэ дандарын ёһоной номой 10 дугаар бүлэгые айлдажа байгаад, нирваан үзүүлһэн гэлсэдэг.  Зонхобо хадаа шара малгайтанай гэхэ гү, али гэлэгба шажанай үндэһэ һуури табигша мүн.   Хэдэн   галабуудай   урда   тээ   гэгээрэл   олоһон,   найман   ехэ   бодисадануудай   нэгэн Манжушриин хубилгаан гэжэ тоологдодог.  Манай   галабта   брахманай   хүбүүн   боложо   тэрэ   түрэһэн   юм.   Тэрэ   жаахан   хүбүүн байхадаа, Будда Шакьямуни Бурханда болор эрхи үргэл болгожо барихадань, Бурхан багша шабидаа иигэжэ абаралдаһан гэхэ: «Ананда! Энэ мүнөө намда болор эрхи үргэгшэ хүбүүхэн минии ном эдэгээгшэ болохо. Ерээдүйдэ минии шажанай доройтон харанхылха үедэ хойто зүгэй гэгээн гэрэл оруулжа, судар тарни хоёрые зохилдуулһан шажан дэлгэрүүлхэ. Тэрэ «Һайн оюунта» («Лубсан Дагба») гэжэ нэрэтэй гэлэн болон мүндэлжэ, «Түгэс баясхаланта» (түгэдөөр «Гандан») гэһэн хиид байгуулжа, шажан дэлгэрүүлжэ, амитанда саглашагүй туһа үзүүлхэ».  Иигэжэ   Бурхан   багша   уридшалан   мэдэжэ,   хэлэн   зүгнэн,   өөрынгөө   дотор   шаби Маудгальянада нэгэ сагаан бүреэ (ташуурай үреэ – кнутовище)  үгэжэ, хойто зүгэй Түгэдэй саһата уулада нюулгаһан гэдэг.  Хожом, үнэхөөрөөшье, Бурхан багшын зүгнэн хэлэһэнэй ёһоор гэгээн түрэлтэ Богдо Зонхобо   Лубсан­Дагба   саһата   Түгэдэй   орондо   Гандан   хиидые   байгуулхадаа,   тэрэ Шакьямуниин   нюуһан   сагаан   бүреэ   оложо,   гэлэгба   ёһоной   хурал   номоо   хуража   эхилһэн түүхэтэй.  Тиимэһээ гэлэгба ёһоной хиидэйхид үглөө бүри хуралаа эхилхэдээ, сагаан бүреэгэй дуу гаргажа, номоо хуража эхилдэг. Нээрээшье, судар тарни хоёрые ёһо соонь зохилдуулһан тула Богдо ламын малгайн үнгынь газаа талань шара, дотор талань улаан байдаг. Гэлэгба гэдэгынь «буянай ёһотон» гэһэн удхатай үгэ юм.  Богдо Зонхобын дэлхэй дээрэ мүндэлхэ болоходо юрэ бусын үзэгдэлнүүд болоһон гэхэ. Манжушриин   оршодог   Утайшань   уулаһаа   нэгэ   лама   танай   гэртэ   байрлахамни   гээд, гэртэнь оробо гэжэ эсэгэнь зүүдэлбэ. Баһа нүгөө зүүдэндээ Очирвани тэнгэриһээ ялагар ошор шэдэжэрхихэдэнь, тэрэнь һамгандань орошобо гэжэ зүүдэлһэн байна.  Эхэнь алтан Арьяабаалын  дүрэ тэнгэриһээ буужа, толгойнь оройгоор орошобо гэжэ зүүдэлбэ.   Бүри   түрэхынгөө   урда   тээхэнэ   нэгэ   сагаан   хүбүүхэн   хүхэнэйнь   үүдэ   болор түлхюурээр нээнэ, харин улаан басагахан тэрэниие аршаанаар угаана гэжэ зүүдэлээ һэн ха.  Тэрэнэй түрэһэн үдэрынь гал тахяа жэлэй арбадахи һарын арбанай үдэр 1357 ондо гэдэг. «Зонхобо» («Хүдөөгэй мангирай хүнды» гэжэ газарта түрэжэ, тэрэ нютагайнгаа нэрээр «Зонхобо» гэжэ нэршэһэн ха. Зонхобын хүмүүнэй бэе оложо, дэлхэйн хүрьһэн дээрэ унаһан газартань   сагаан   зандан   модон   ургаһан   юм.   Тэрэ   модоной   набшаһан   бүхэндэ,   үйһэ 6 холтоһондонь 100 мянган бурханай дүрсэ үзэгүүд гараад байдаг ха. Тэрэ зүгтэ сагаан зандан дээрэ һүзэгтэ зон субарга бариһан, хожомоо тэндэнь Гумбум гэжэ ехэ дасан дуганай хото болоһон юм.  Амдо   гэжэ   Зүүн­Хойто   Түбэдэй   газарай   лама   Дондуб­Ринчин   гээшэ   хоёртойхон Зонхобые   хүбүүшэлэн   абаад,   бага   наһанһаань   үзэгтэ   оруулжа   эхилһэн   түрүүшынь   багша байгаа.  7 наһатайдаа гэсэлэй һахилда хүртэжэ, Лубсан­Дагба гэжэ һахилай нэрэтэй боложо, энэл нэрээрээ олондо мэдээжэ болоһон юм. Зонхобын 16 хүрэхэдэнь, Дондуб­Ринчин багшань тэрэниие Дундада Түбэдэй бурхан шажанай ехэ һургуулитай газарнуудаар ном шудалхыень эльгээһэн   байна.   Зонхобо   Түбэд   ошожо,   олон   тоото   ехэ   хиидүүдэй   орёо   номуудые   үзэбэ, айхабтар шуналтайгаар элдэб эрдэмэй багшанарта заалгаба.  Зургаан жэл  гэрһээ  гараһан  хойнонь эхынгээ:  «Гэртээ   бусажа,  нюураа  харуула»,  — гэхэдэнь, «Энэ дэлхэйн юумэн бүхэн мүнхэ бэшэ, эхэ зургаан хамаг амитанда гансал туһатай юумэн Бурхан багшын һургаал байна, энээниие сүлөөгүй, саашань үзэхэмни», — гэжэ тэрэ гэртээ ошохо аргагүй, өөрынгөө дүрэ зураад, гэртэхиндээ эльгээһэн, намтай уулзабаб гэжэ һанагты гэжэ захиһан түүхэтэй.  Түрүүшын үедэ Түбэдэй ехэ шажанай түбэй ламанар залуу Зонхобые: «Ундуугай үндэр хамарта»,   «Садахагүй   хомхой   шаби»,   —   гэжэ   дээрэлхэдэг   байба.   Зөөри   багатай,   эдеэгээ буйлуулжа   эдихэ   сүлөөгүй   дээрэһээ   Зонхобо   үдэр   бүри   таниха   нүхэдэйнгөө   гэртэ   орожо эдеэлдэг, үл хоол залгадаг һэн ха. Тиихэдэнь «Манайда эдеэлнэ, манайда баһа эдеэлнэ», — гэлдэжэ, тэдэнь гайхалдаад, Зонхобые туршаха гэжэ булта нэгэ үдэр эдеэлхыень гэр гэртээ уриба. Тэрэ үдэр хэлсэһэнэйнгээ ёһоор, тэдэнь сугларжа, бэе бэеһээ һурахадань, бултанайдань Зонхобо эдеэлһэн байба. Нэгэ сагта айл бүхэндэ хоол бариһан байхадань, энэмнай манайнгаа туршалга   мэдээд,   бэеэ   олон   болгоод   үзэгдэхэ   шадалтай   ехэ   хүн   байна   гэжэ   тэдэнь   залуу Зонхобые хүндэлдэг болоо һэн ха.  Хүнэй наһа барахада. Хүнэй наһа бараһан хойно 49 хоног соо зула таһалдуулангүй барижа байха ёһотой.  Юундэ 49 хоног соо зула баридаг юм гэхэдэ, хүнэй һүнэһэн харанхы һүни зулын гэрэлээр  ябадаг юм гэжэ хэлсэдэг. Хүнэй һүнэһэн 49 хоног соо түрэлөө олохо ёһотой юм. 49 хоногойнь  хүсэхэдэ, юрөөлынь уншуулжа, угаажа, адисаар утажа, үхээрэй бузарһаа һалажа, сэбэр  болобобди гэжэ тараал хэдэг заншалтай. Сангарил 7 Наһа барагшын түрэлөө бэдэрхэ замые арюудхаха энэ ёһо гурба дахин үнгэргэдэг.  Түрүүшын хоёр сангарилые сэржэм, даллага, “ува” юрөөлгүйгөөрүнгэргэжэ болохо. Эндэ лама  ном уншаад, сугларагшадтай сангарилай ном уншана. Гурбадахи сангарил 108 зулатайгаар  үнгэргэбэл һайн. Ехэ сангарилда бэлдэхэ зүйлнүүд: 1. 108 зулаяа голложо бэлдэхэ, уншалга болотор зарсаад байха. Зулануудай араар зүг бүринь хилээмэнэй тэбхээнсэгтэ  хадхаһан хүжэнүүд  байха. Зулын  шэрээгэй(столой) урда амяараа тахил, табаг табихада болохо. Зула голлоходоо, гурба дахин хүбэнгөөр хилганаяа орёохо: нара зүб шангаар, нара буруу һулаар, нара зүб дундаар. Дан һулаар, хүбхытэр орёогдобол, түргэн бүхэшэхэ – муу. Арайхан гэжэ удаан бадархадаа – мүн муу. Гол дээрэнь тоһо адхалтагүй (яаража байхада, аһажа үгэнгүй, удааруулха). Тобшолол Ямаршье арад өөрын баян түүхэтэй, hонирхолтой, гүнзэгы удхатай ёhо заншалнуудтай гээшэ. Теэд тэдэнээ мүнөө үе болотор бүхэдөө дамжан ерээгүйнь халагламаар, зүгөөр элинсэг хулинсагуудайнгаа   дамжуулан   абажа   ябаhан   заншалнуудай   заримыень   мэдэхэ   болоhондоо баяртайб. Буряад угсаатанайнгаа гуримшалан  hайн  hайхан ёhо заншалые сахижа,  hэшхэлые үргэн хүндэлжэ, ухаан бодол ехэтэйгээр, үнэн сэхээр, алдар солотойгоор, ажал хүдэлмэридөө, наhан соогоо аша туhатайгаар, энхэ байдал мандуулхын түлөө оролдожо ябаха – манай гол зорилго   гэжэ  hананам.     Саашадаа   ехэ   туhатай   байха   гэжэ   найданаб,   арадайнгаа   түүхые hэргээжэ, мэдэжэ ябахамнай манай нанги уялгя болоно. 8 Литература: 1. Анханаймнай һургаалнууд Аюржанаева Д. 2. Заяанаймнай заншал. Сэрсэгмаа. 3. Э.Х.Галшиев  «Бэлигэй толи». 4. Буряад зоной урданай һуудал  байдалай толи. С.д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева Информаторы:  9