JERDIN TARTI'W KU'SHI TA'SIRINDE DENELERDIN' QOZG’ALI'SI'

`

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

JERDIN TARTI’W KU’SHI TA’SIRINDE DENELERDIN’ QOZG’ALI’SI’

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№27-TEMA           JERDIN TARTI’W KU’SHI TA’SIRINDE DENELERDIN’ QOZG’ALI’SI’

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Jerdin’ tarti’w ku’shi ta’sirinde denelerdin’ qozg’ali’si’ temasi’ haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan ayi’rmashi’li’g’i’n tu’sindiriw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Asa awi’rli’q ha’m salmaqsi’zli’q  temasi’n soraw

Tema

Kvadrat koren haqqi’nda tu’sinik.

Bul temani’ u’yreniwden aldi’n kvadrat korennin’ ne yekenligin ha’m wonnan qalay paydalani’w mu’mkinligin bilip alayi’q.Sizler sandi’ kvadratqa ko’teriwdi bilesiz.Ms:22=4,32=9,42=16 h.t.b.Sandi’ kvadrat korennen shi’g’ari’w  bul sandi’ kvadratqa ko’teruden keri bolg’an a’mel.Ms: kvadrat koreni asti’ndag’i’ 4 sani’nan 2 shi’g’adi’ ha’m wol  tu’rinde an’lati’ladi’.Sog’an uqsas ,,, h/t/b.Ayi’ri’m sanlar kvadrat korennen qaldi’qsi’z pu’tin san shi’g’adi’.Ko’pshilik sanlardi’n’ kvadrat koreni qaldi’qli’ san boladi’.Bunday sanlar korennin’ juwi’q shamasi’ ali’nadi’.Ms:=2,93257=2,93 h.t/.b. .Sanlardi’n’ kvadrat korenin shi’g’ari’wda kalkulyatordan paydalang’an maqul.  Yeger x₂ = a bolsa belgisiz x to’mendegishe tabi’ladi’.

Gorizantal i’laqti’ri’lg’an dene qozg’ali’si’ 

80m biyikliktegi minarattan dene jerge taslandi’ dep qi’yal sureyik.Yerkin tusiw tezleniwin g=10m/s² dep alsaq,denenin’ ha’rbir sekund aqi’ri’nda basi’p wotken biyikligin h=gt²/2 formuladan tabayi’q.Tik bag’i’tta yerkin tu’sip ati’rg’an dene 1s ta 5m,2s ta 20m 3s ta 45m,4s ta80m arali’qti’ basi’p wotedi (68-suwret).Dene biyik minarattan v₀ baslang’i’sh tezlik penen gorizantal bag’i’tta I’laqti’ri’lsi’n.Jerdin’ tarti’w ku’shi ta’sirinde bul dene iymek si’zi’qli’ qozg’ali’s penen minarattan s arali’q uzaqli’qqa bari’p tu’sedi.Biyiklikten gorizontal bag’i’tta i’laqti’ri’lg’an denenin’ qozg’ali’si’nda yeki qi’zi’q qubi’li’sqa toqtalami’z. Birinshisi: h biyiklikten taslang’an dene jerge qansha waqi’tta tu’sse v_o baslang’i’sh tezlikte gotizantal bag’i’tta i’laqti’rilg’an dene de sonsha waqi’tta jerge tu’sedi.68-suwrette ko’rsetilgendey 80 m biyiklikten taslang’an dene 4 s ta jerge tu’sedi.sol biyiklikten 5 m/s,10 m/s,20 m/s baslang’i’sh tezlik penen gorizantal bag’i’tta i’laqti’ri’lg’an denelerde birdey 4 s ta jerge tu’sedi.Ha’tteki wolardi’n’ 1 s,2s,3 s aqi’ri’nda jerden biyiklikleri de bir qi’yli’ boli’p,baslang’I’sh tezliksiz taslang’an denedegi si’yaqli’ boladi’.

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Yekinshisi: Gorizantal I’laqti’ri’lg’an dene qalegen ten’ waqi’tlar arasi’nda minaradan bir qi’yli’ arali’qqa yzaqlasi’p baradi’.Yeger denenin’ iymek si’zi’qli’ qozg’ali’si’ni’n’ proekciyasi’ ta’sirinde woni’n’ proekciyasi’ tuwri’ si’zi’qli’ ten’ wo’lshewli qozg’ali’sti’ an’latai’.Soni’n’ ushi’n minara asti’nan denenin’ tu’sken jerine shekemgi arali’qti’   formulasi’ menen yesaplaw mu’mkin.

Birinshi kosmosli’q tezlik.

Biz gorizantal i’laqti’ri’lg’an denenin’ qozg’ali’si’n ko’rgenimizde Jerdin’ betin tegis dep aldi’q.Biz bilemiz Jer beti sferma formasi’nda solay bolsa da,dene birneshe won,ju’z metrge gorizantal i’laqti’ri’lg’anda Jer betin tegis dep ali’w mu’mkin.Yeger biyiklikten gorizantal i’laqti’ri’lg’an denenin’ ju’zlep,mi’n’lap kilometr arali’qtag’i’ qozg’ali’si’n qarasaq Jer betinin’ sfera formada yekenligi yesapqa ali’ni’wi’ za’ru’r. Dene h biyikliktegi minaradan ju’da u’lken v₀ baslang’i’sh tezlik penen gorizantal bag’i’tta i’laqti’ri’ldi’ dep yesaplayi’q.Denenin’ baslang’i’sh tezligi qansha wo’tken bolsa,wol Jer beti boylap sonsha uzaqqa bari’p tu’sedi.Baslang’i’sh tezlikti artti’ri’p sonday u’lken v₁ tezlikke yerisiw mu’mkin,aqibetinde bunday tezlikte dene Jerge qaytip tu’speydi.(69-suwret) Dene h biyiklikte belgili orbita boylap v₁ tezlikte Jerdi aylani’p ju’riwshi jasalma joldasqa aylani’p qaladi’.

Jerdin’ tarti’w ku’shi ta’sirinde denenin’ jer a’tirapi’nda shen’ber boylap qozg’alati’n tezlik birinshi kosmosli’q tezlik dep ataladi’.

Dene qanday tezlik penen i’laqti’ri’lsa wol jerdin’ jasalma joldasi’na aylani’p qaladi’.Biz sol v₁ tezlikti yag’niy birinshi kosmosli’q tezlikti yesaplayi’q,Bizge belgili shen’ber boylap denenin’ worayg’a umti’li’wshi’ teleniwi a=v²/R Jerdi v₁ tezlik penen aylansa a ni’n’ worni’na g yerkin tusiw tezleniwin ali’w mu’mkin.Wol halda g=v²/R yamasa v₁²=gR formulalari’ worinli’ boladi’.Wol jag’dayda birinshi kosmosli’q tezlikti to’mendegishe an’lati’w mumkin.

Yeger   yekenligin yesapqa alsaq v₁ di ani’qlaymi’z.

Demek gorizantal i’laqti’ri’lg’an denenin’ Jer a’tirapi’nda shen’ber boylap qozg’ali’wi’ ushi’n za’rur bolati’n tezlik yag’niy birinshi kosmosli’q tezlik t’omendegi ma’niske ten’ boli’wi’ kerek.

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’

1.Kvadrat koren haqqi’nda nelerdi bilesiz?

2. Birinshi kosmosli’q tezlik degen ne? Woni’n’ formulasi’ ha’m ma’nisin ayti’n’?

3.Gorizantal i’laqti’ri’lg’an dene qozg’ali’si’n analiz jasan’?

4.1 km biyikliktegi dene birinshi kosmosli’q tezlik penen gorizantal bag’i’tta i’laqti’ri’ldi’ dep qi’yal su’reyik.Ne ju’z beriwi mu’mkin?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Jerdin’ tarti’w kushi ta’sirinde denelerdin’ qozg’ali’si’ temasi’n woqi’p keliw. 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash