OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI 

OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“Jismoniy madaniyat va sport” kafedrasi

 

“Jismoniy tarbiya va sport”  fanidan

OʻQUV-USLUBIY MAJMUA

 

 

 

Bilim sohasi:	100000	– Gumanitar
	200000	–Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq
Ta’lim sohasi:	110000	–Pedagogika
	230000	–Iqtisod
Ta’lim yo‘nalishlari:	5230200	– Menejment (xizmatlar sohasi);
	5230600	– Moliya;
	5230700	– Bank ishi;
	5230800	– Soliqlar va soliqqa tortish;
	5230900	– Buxgalteriya hisobi va  audit (tarmoqlar bo‘yicha);
	5231200	– Sug`urta ishi;
	5231300	– Pensiya ishi;
	5231500	– Baholash ishi;
	5232000	– Davlat budjetining g‘azna ijrosi;
	5232700	–Investitsion loiyhalarni moliyalashtirish;
	5232400	– Iqtisidiy xavsizlik;
	5232800	–Elektron tijorat.

Toshkent -2018

Fanning o’quv-uslubiy majmuasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan 2017 yil 18 avgustdagi BD-109- sonli buyruq bilan tasdiqlangan fan dasturi asosida ishlab chiqilgan

 

         Tuzuvchilar:                                        

         B.A.Abbosov               –      TMI, “Jismoniy tarbiya va sport” kafedrasi  katta o’qituvchisi,

          Taqrizchilar:                       

Sh.U.Abidov – O’DJTU, “Futbol nazariyasi va uslubiyati” kafedrasi dotsenti, p. f. n.;

          B.N.Jo’rayev                –          TMI “Jismoniy tarbiya va sport” kafedrasi mudiri.

 

Fanning o’quv-uslubiy majmuasi kafedraning 2018 yil 23 iyundagi 22- sonli yig’ilishi muhokamasidan o’tkazilgan va fakultet Kengashida ko’rib chiqish uchun tavsiya etilgan.

Kafedra mudiri                                                          B.N.Jo’rayev

 

Fanning o’quv-uslubiy majmuasi Moliya-iqtisod fakultetining Kengashi muhokamasidan o’tkazilgan va institut Kengashida ko’rib chiqish uchun tavsiya etilgan. (2018 yil ___ ___________dagi ___- sonli qaror)

Fakultet dekani                                                             D.Rustamov 

Kelishildi:

O’quv uslubiy boshqarma boshlig’i                             T.Baymuratov

O’quv ishlari bo’yicha prorektor                                  I.QO’ziyev

Fanning o’quv-uslubiy majmuasi institut o’quv-uslubiy Kengashining 2018 yil ___ ___________dagi ___- sonli  yig’ilishida ko’rib chiqilgan va tasdiqlash uchun tavsiya qilingan. 

Fanning o’quv-uslubiy majmuasi institut Kengashining 2018 yil ___ ___________dagi ___- sonli majlisi bayoni bilan ma’qullangan.

 

MUNDARIJA

 

Kirish……………………………………………………………..….…….

O’quv materiallari……………… ……….................……………………

Mustaqil ta'lim mashg‘ulotlar mavzulari va ularni  o‘zlashtirish bo‘yicha zarur uslubiy ko‘rsatmalar……………………..………

Glossariy ………………………………………………………….............

Ilovalar:

Fan dasturi………………………………………………………………… Ishchi fan dasturi…………………………………………………………. Tarqatma materiallar………………………………………………………

Testlar……………………………………………………………………..

Ishchi fan dasturiga muvofiq baholash mezonlarini 

qo‘llash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar………………………………………..

O‘UMning elektron varianti………………………………………………

Kirish Jahonda bironta institut, turli o’quv-ta’lim maskani yo’qki, jismoniy tarbiya va uning ilmdan saboq berilmasin. O’rta va katta yoshdagi kishilar va hatto keksalar ham zamonaviy jismoniy tarbiya vositalaridan (engil atletika, gimnastika, suvda suzish, sport o’yinlari, kurashlar va h.k.) maqsadli foydalanishni odat qilib olmoqda. Chunki, ular tana (gavda) a’zolarining harakatchanligi, chidamliligini oshirish, jismoniy sifatlarni tarbiyalash, ularni uzaytirish va eng muhimi ish qobiliyatini mustahkamlashda muhim ahamiyatga egadir. Ularni o’rganish, barchasiga amal qilish yo’llarini esa hayot sinovlaridan o’tgan katta tajribalarning natijasi bo’lmish jismoniy tarbiya ilmi bilan bog’langan va asoslangan.

“Jismoniy tarbiya va sport” amaliy mashqlari talabalarda jismoniy takomillanish, chukur bilim va amaliy mohirlik, sog’lomlik, psixomotor, professional yuqori sifatli harakatga olib keladigan epchillik va malakalar, sog’lom turmush tarzini tashkil qilish uchun kerak bo’lgan o’kuv, professional xamda maishiy hayot faoliyati sohasida paydo bo’ladigan muammolarni echishga, o’z bilimini orttirishga va jismoniy kamolotga etishga yo’llanma beradigan fanlardan   hisoblanadi.

Fanning maqsad va vazifalari.“Jismoniy tarbiya va sport” fani Oliy o’quv yurtlarida talabalarning har tomonlama etuk, jismonan baquvvat va zamonaviy mutaxassis bo’lib shakllaninishida muhim ahamiyat kasb etadi.

Talabalar ma’ruzalar va mashg’ulotlar davomida jismoniy tarbiyaning inson organizmini rivojlanishi va kadrlar tayyorlashdagi ahamiyati to’g’risida tasavvurga ega bo’lib boradilar.

Jismoniy tarbiya va sport:

-sog’liqni saklash  va mustahkamlash,  ruhiy-jismoniy layoqat va

xususiyatlarni rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha amaliy bilimlar beradi;

-o’z   hayotida   va  kasbiy   faoliyatida   ruhiy-jismoniy  chiniqish uslublarini qo’llashni o’rgatadi.  

O’quv jarayonida reja asosida olib boriladigan mashg’ulotlar har bir talaba uchun shart bo’lgan jismoniy      tayyorgarlikni      ta’minlaydigan,      shaxsning      sog’lig’ini mustahkamlaydigan    asosiy    omildir.    Shuningdek,    jismoniy    tarbiya mashg’ulotlari kadrlarni xar jixatdan sog’lom va madaniyatli qilish bilan birga   kadimiy   an’analarimiz   va   milliy   sport  o’yinlarimizni   yanada rivojlantiradi.

“Jismoniy tarbiya va sport” bo’yicha tayyorlangan ushbu O’UMda darslar va mashg’ulotlarni namunali tashkil etish masalalari o’rin olgan.

Har bir mavzu yakunida ta’lim texnologiyalari keltirilgan va ularni qo’llash yuzasidan aniq tavsiyalar ushbu o’quv-uslubiy majmua(O’UM)da bayon etilgan. 

 

O’QUV MATERIALLARI

1.1.Ma’ruza matnlar

 

1-mavzu: Umumiy jismoniy tayyorgarlik (jismoniy sifatlarni rivojlantirish).

Reja:

1.Darsga bevosita tayyorgarlik ko‘rish.

2.Darsning asosiy qismi.

3.Jismoniy tarbiya darslarini tashkil etishda ta'lim  uslublarining ahamiyati.

 

Tayanch so’z va iboralar: jismoniy mashqlar, jismoniy tarbiya, sayohat, sayr, o‘yin, fiziologik–psixologik jarayonlar.

 

Har qanday alohi kontingent bilan ishlashda jismoniy mashqlar mashg‘ulotini tashkil etish asosini bilish zarur. To‘g‘ri tashkil etilgan mashg‘ulot butun jismoniy tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi, mustaqil ish ko‘rish, ijod qilish, ko‘pol xatolarga yo‘l qo‘ymaslik va ishda ko‘zbo‘yamachilikni yo‘qotish imkonini beradi.

Mazmuni jihatdan har bir bo‘lgan, uzoq muddatli jismoniy tarbiya jarayoni, tashkil etilgan jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari sistemasi asosida vujudga keladi. Qo‘yilgan vazifalar, aniq mazmun, o‘quv tarbiyaviy ishlarning manbasi va metodlari asosida uning har xil tashkiliy formalaridan foydalaniladi.

Jismoniy tarbiya bo‘yicha mashg‘ulotlar muntazam tashkil etilishning asosiy shakli asoslangan holda jismoniy tarbiya darsi hisoblanadi.

Jismoniy tarbiya darslari muntazam dars jadvaliga qo‘yilishi, uzoq muddat dastur asosida ishlab chiqilgan  o‘quv rejasi asosida o‘qituvchi tomonidan o‘tkazilishi bilan farqlanadi. Darslar muntazam mashg‘ulotlarning tashkil etilish, umumiy jismoniy tarbiyada, professional jismoniy tayyorgarlikda va sport mutaxassisligida tejamli va samarali usul hisoblanadi. 

Jismoniy tarbiyaning darsdan tashqari shakllari darsning butun tipik belgilariga ega bo‘lmaydi. Bu  mashg‘ulotlar epizodli, bir tomonlama, masalan sayohat, sayr, o‘yin sifatidagi jismoniy tarbiya ko‘ngil ochish o‘yinlari hamda muntazamli, ertalabki gimnastika mashqlar, gigienik sayr va boshqalar; ular yakka tartibda va guruhiy bo‘lishi mumkin. Ko‘pgina bu  ish turlari darsni to‘ldiradi va yordamchi rolini o‘ynaydi. Lekin ular ma'lum aholi sonining jismoniy tarbiyaga bo‘lgan talabni to‘liq taxminlab mustaqil ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. 

Jismoniy tarbiya darsi bir biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tomonlari: mazmun va tarkibini farqlash qabul qilingan.

Jismoniy tarbiya darsining mazmuni dars mashg‘ulotining sifatini aniqlovchi to‘rtta asosiy element birligi tasvirlaydi. Bu elementlar bir biri bilan o‘zaro bog‘langan bo‘lib, dars mazmunining quyidagi xarakterli tomonlarini tasvirlaydi.

1.Jismoniy mashqlar darsiga kiritilgan tarkib. Odatda ularning yig‘indisi darsning butun mazmuni sifatida qaraladi. Biroq bunday tushunishlik bir tomonlama bo‘lib qoladi, chunki mashqlar o‘z holida shug‘ullanuvchilarning amaliy faoliyat predmeti bo‘lib tarbiya, ta'lim va sog‘lomlashtirish vazifalari bilan shartlangan.

Mashqlar tarkibi - bu faqat dars mazmunining predmetli umumlashtirilganligi, butun bir mazmunning birdan bir umumiy tomoni.

2.Shug‘ullanuvchilar faoliyatining mazmuni, taklif qilinadigan mashqlarning bajarilishi bilan bog‘liq. Dars mazmunining bu tomoni shug‘ullanuvchilarning jismoniy faoliyatlari va har xil intellektual tomonlariga bog‘liq bo‘lib bunga: pedagogning tinglashi, ko‘rsatilayotgan mashqlarni kuzatish, o‘rganilganlarini xotiralash, bajariladigan harakatni ongli tasavvurda jonlashtirish, ularni so‘zsiz bajarish, o‘z harakatlarini nazorat qilish va baholash, vujudga keladigan masalalarni pedagog bilan bilan birga muhokama qilish, o‘z holatini kuzatish, histuyg‘u jo‘shqinlikni vujudga kelishi boshqarishlar. Shug‘ullanuvchilarning butun faoliyatlari, qo‘yilgan vazifalar va mashg‘ulotning predmetli mazmuni doirasida darsning asosiy mazmun tomoni hisoblanadi.

3.Pedagog faoliyatining mazmuni quyidagilardan tarkib topadi: o‘quv vazifalarni qo‘yish va tushuntirish, konkret vazifalarni aniqlash va ularning bajarilishi tashkil etish, shug‘ullanuvchilarni uzluksiz kuzatish, ular faoliyatini tahlil qilish, bajarishini baholash, yukni boshqarish hamda shug‘ullanuvchilar intizomini taktik yo‘naltirish, ular orasidaga o‘zaro muomalani yaxshilashlar.

Pedagogning rahbarlik faoliyati shug‘ullanuvchilar faoliyatida yo‘naltiruvchi, nazorat qiluvchi va rag‘batlantiruvchi rolni o‘ynaydi.

4. Fiziologik–psixologik jarayonlar va shug‘ullanuvchilar holatida o‘zgarish. Organizm sistemasining har xil vazifalarini belgilangan tartibda asta-sekin olib kelishidagi bu jarayon va o‘zgarishlar: bilimlari, bajarishlari va malakalari, shug‘ullanuvchilar intizomi, dars mazmunini ichki sirining tomonlarini tashkil etadi. Unda pedagog va shug‘ullanuvchining faoliyat samaradorligi ochib beraladi. 

Hamma sanab o‘tilgan dars mazmunining tomonlari bir-biri bilan o‘zaro shartlashgan.

 Darsning xarakterli tomonlari, uning jismoniy tarbiyaning boshqa shakllaridan farqlanishi quyidagilardan iborat.

1.                       Aniq ifodalangan, didaktik yo‘lantirilganligi, ta'lim vazifasining hal etilishi bilan shartlanganligi.

2.                       Predmetni o‘rgatish va talabalarni tarbiyalashga yo‘naltirilgan  o‘qituvchining rahbarlik roli.

3.                       Talabalar faoliyatini va yuk me'yorlarini ka'tiy o‘rganish va belgilash.

4.                       Shug‘ullanuvchilarning doimiyligi va ularning yoshining bir xilligi.

Yuqorida sanab o‘tilgan hamma tomonlar darsga xos, institutda o‘rganish maqsadida erishish uchun yaxshi imkoniyat yaratadi – hamma talabalarni  mustaqil mehnat hayotiga tayyorlash, jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanish talabani shakllantirish, salomatligini mustahkamlash va butun hayot davomida yuqori jismoniy tayyorgarlikni ushlab turish va boshqalardan iborat. Bular pedagog rahbarligi asosida bilimlar tizimi va va faoliyat usulini o‘zlashtirib olishlari, tarbiyalanishlari va rivojlanishlari kerak.

Bunday o‘rgatish jarayoni tashkil etish zamonaviy jismoniy tarbiya darsiga ma'lum talablarni qo‘yadi. 1.O‘qituvchi har bir darsni yuqori darajadagi g‘oya bilan ta'minlanishi shart. Shuning uchun zamonaviy darsni kompleks vazifalar bilan rejalashtirish zarur. Vazifalar aniqlashtirilgan va differensiallashgan bo‘lishi kerak. Bular alohida psixik va talabalar rivojlanishining jismoniy xususiyatlari bilimlari asosida olib borilmog‘i zarur.

2.Har bir dars avvalgi va keyin o‘tiladigan darslar bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, dars tizimini tashkil etishi kerak. O‘qituvchilar yangi materialni o‘rganishda oldin o‘tilgan materialni qaytalash va mustahkamlash hamda keyingi materialni o‘zlashtirib olishga tayyorlash kerak. Bunday sistemalar o‘quv vazifalarni hal etilishini ketma-ketligini ta'minlaydi.

3.Zamonaviy dars talabalar faoliyatini yaxshi mustaqil tashkil etilganligi bilan farqlanadi. O‘qituvchi ularni o‘quv ishlarini bilim malakalar bilan ketma-ket qurollantiradi, mustaqil bilish va o‘z-o‘zini nazorat qilish, harakat madaniyatini shakllanishga erishish, shular bilan birga muntazam jismoniy mashqlar mashg‘ulotiga talabni tarbiyalab beradi.

4.Bular hammasi rangli ish intizomi asosida amalga oshiriladi. O‘qituvchi foydalanadigan, shug‘ullanuvchilar faoliyatini tashkil etilishini har xilligi, manbalar, metodlar va usullar zamonaviy dars ko‘rsatmaliligi hisoblanadi. Mashg‘ulotlarni xech qachon bir xil shablonda tashkil etmaslik kerak.

5.Har bir darsni butun davomida hamma talabalarni harakat faoliyatiga eng qulay ravishda erishishlik samaradorlik sharti hisoblanadi.

6. O‘qituvchi har bir darsda, bilimlarni nazorat qilish tizimi, talabalar bilim va malakalarini, darsni har bir qismida belgilashi, o‘rgatish jarayoni yakunida baholash va jismoniy sifatini rivojlantirishini mavjudligig ta'minlash zarur.

7.Darsni o‘tish shartiga ko‘p talablar qo‘yiladi: o‘quv-material, gigienik, estetik, iroda–psixologiklar.

Zikir etilgan talabalar jismoniy tarbiyani umumiy va metodik prinsiplaridan kelib chiqadi va hamma sinflarda dars o‘tilganda majburiy hisoblanadi. O‘qituvchining darsga tayyorgarligini ikkita bosqichga bo‘lish mumkin. Taxminiy tayyorgarlik bosqich va bevosita tayyorgarlik bosqichi.

Taxminiy tayyorgarlik bosqichi Taxminiy tayyorgarlik o‘z ichiga o‘tgan yilga ishlarning natijasini tashkil qilish, kamchiliklarni aniqlash hamda kelgusi yilga rejalarni tuzishdan iborat.

Bu bosqichning maqsadi o‘quv maqsadlar, sistemasiga aniqlik kiritish va manbalarni o‘quv yili davomida o‘rnini belgilab berishdir. Bir vaqtning o‘zida o‘rganilgan materiallarni mustahkamlash sistemasini ko‘rib chiqishdan iborat. 

Darsga bevosita tayyorgarlik ko‘rish Bu bosqichda o‘qituvchi mazmunli, tashkiliy, metodik va darsni moddiy ta'minlovchi katta hajmdagi ishlarni bajaradi:

1.Dars vazifasini aniqlashtiradi. 

Eslatamiz, o‘quv materiallarini rejalashtirganda dars vazifasi ifodalangan bo‘lishi kerak, ammo ish jarayonida o‘qituvchi tomonidan taklif etilgan pedagogik faoliyatni me'yori, aniq vazifalari o‘zlashtirib olishda juda yuqori yoki juda past bo‘lishi mumkin. Darsga bevosita tayyorgarlik ko‘rish vazifalari aniqlashdan boshlanadi.

2.Belgilangan vazifalarni xal etish uchun manba tanlaydi.

Bu holatda bir xil bo‘lgan vazifalarni xar xil manbalar bilan hal etish mumkinligi hisobga olinadi. Ammo aniq voqyea uchun o‘rgatishni har xil bosqichlarida har xil sharoitdagi manbalar har xil samaradorlikka ega bo‘ladi. O‘qituvchi eng maqsadga muvofiq bo‘lgan qator vazifalarni hal etish imkonini beradigan va qo‘yilgan maqsadga talabalarni qisqa yo‘l bilan olib boradigan usulni tanlashi kerak.

3. Tashkiliy-metodik ta'minlashni amalga oshiradi. 

Ya'ni talabalar faoliyatini tashkil etish usuli va usulini axtaradi, ularning joylashishi va almashishini aniqlaydi, snaryadlarni o‘rnatish va yig‘ishtirish, asbob

– anjomlarni tarqatish va to‘plash darsning qimmatli sekundlarini iqtisod qiladi.

Bir vaqtning o‘zida jarohatlanishning oldini olish eslatiladi, talabalarning faolligini oshirish usullarini aniqlanadi, o‘rgatishning unumli usuli belgilanadi, tayyorlanayotgan darsni sog‘lomlashtirish va tarbiyaviy ta'siri aniqlanadi.

4.  Darsga tayyorgarlik harakatini amalga oshiradi.

O‘qituvchi talabalarga taklif etiladigan hamma mashqlarni, institut dasturida ko‘rsatilgan kontrol-normativ talarlarni amalda ko‘rsata bilishi kerak. Dars oldindan u yangi tayyorlov va yordamchi mashqlarni bajarib ko‘rishi, bajarishga tayyor turishi yoki mashqni bajarilishini imitatsiya, o‘xshatish qilishi kerak.

O‘qituvchi ayniqsa birinchi pedagogik faoliyat yilida ko‘p ishlashi kerak. Bu davrda imo-ishora, xavfsizlikni saqlash masalasini shakllantirish, talabalarga mashv bajarilishida yordam berishlarni o‘zlashtirib olishi lozim.

5.  Nazariy va so‘z tayyorgarligini oshiradi. 

O‘qituvchi talabalarga beradigan bilimi o‘zlashtirib olgan bo‘lishi kerak; talabalarni harakat faolligini pasaytirmaslik uchun tilni mukammal bilishi va nazariy ma'lumotlarni e'lon qilish texnikasini termin nuqtai nazaridan yaxshi bilmog‘i zarur. 

So‘zni faqat talabalarning ongiga ta'sir etishnigina emas sezgisiga ham ta'sir etishi yoddan chiqarmaslik kerak. Bilarmonlik bilan komanda orqali talaba harakatining xarakterini anglatishi, yumshoq, bir me'yorda, kat'iy jismoniy kuchlanish yordami orqali boshqarishi va talabalarga zaruriy javob reaksiyasini chiqarish mumkin. 

Shuning bilan birga har bir darsning oxirida o‘qituvchi bolalarga berish kerak bo‘lgan, ogohlantirish, baholash, savollar, muhokama, qisqa suhbatlar axborotni xotirasida tiklashi kerak.

Bundan so‘ng o‘qituvchi tilni stilistik va uni izohli bo‘lishi ustida ishlamog‘i zarur.

Odatda talabalar “qadam”, “ikkitadan bo‘lib”, “kilometr”, “santimetr”,

“tushunarlimi”, “yengil atletika” izohlilar urg‘u beriladigan so‘zdagi xatolarga injiqlik bilan qaraydilar.

So‘z tezligi ustida ko‘p ishlash kerak bo‘ladi. Shuni yodda tutish kerakki har bir holatlarda har xil tezlik kerak bo‘ladi: agar o‘qituvchi xatoni kuzatayotgan bo‘lsa, sekin asta gapirishi zarur, suhbatlarda u yoki bu narsani so‘zlab berishda, tushintirishda o‘rta tezlikdan foydalaniladi, o‘yinlarga rahbarlik qilinganda esa tez gapirish maqsadga muvofiqdir.

So‘z ohangi orqali ma'lum tushkunlikka erishish mumkin. So‘z ohangi tantanali, bayramona, yil davomida, musobaqalarga yakun yasashda, sport bayramlarida, kechalarida dildan, qiyinchiliklarni yengib o‘tishda, xushchaqchaqlik yoki xafalik, g‘alabadan so‘ng yoki mag‘lubiyat qahr-g‘azabli intizom bo‘lganda bo‘lishi mumkin.

Sinfda muvaffaqqiyatli rahbarlik qilish uchun ishonchli, irodali so‘z bo‘lishi kerak. “Baqiruvchi” o‘qituvchilar ongli ravishda hyech qachon erisholmaydilar, chunki talabalar uni qattiq ovoziga ko‘nikib qoladilar. Agarda ba'zi hollarda kerak bo‘lgan joyda ovoz ko‘tarilsa, kutilmagan samara berishi mumkin. O‘sha sekin berilgan komanda yoki farmoyish talabalarning eshitish organlarini doimo tarang tutishga majbur etadi. Bu talabalarni tezroq toliqtiradi va beparvo diqqatga olib keladi. 

To‘g‘ri gapirish orqali terminologiyani aniq bilishlik zarur, hozir ham amaliyotda uchrab turadigan “orqa oyoqni to‘g‘rilang” larni ishlatmasligi kerak.

6.Darsni material jihatidan ta'minlashni amalga oshiradi.

Bu rejada ishlar uch yo‘nalishda boradi: birinchidan, navbatdagi dars materialini tuzish va uni takomillashtirish; ikkinchidan, mavjud snaryadlarni, asbob-anjomlarni va jihozlarni tayyorlash; uchinchidan, o‘tiladigan dastur bo‘limiga sharoitni yaratish.

Birinchi yo‘nalish quyidagilardan iborat bo‘ladi: dars oldidan mayda asbobanjomlarni tayyorlash, granatalar, obruchlar, ichi to‘ldirilgan to‘plar, gimnastik tayoqlar, institut ustaxonasi sharoitida o‘qituvchi va talabalar kuchi bilan maydon chiziqlarini yaxshilash; ko‘rgazmali qurollarni tayyorlash, musiqaviy usullarni tayyorlash, o‘quv kartochkalari, har xil texnik vositalar, nazorat va o‘z o‘zini nazorat qilishga yordam beruvchi mashqning bajarilishi sifatida yaxshilashlar.

Ikkinchi yo‘nalish dars boshlanishidan oldin amalga oshirilib, mashg‘ulot o‘rnini tayyorlashga qaratilgan sanitar-gigienik sharoit, sakrab tushish joyi, snaryadlarni o‘rnatish, bayroqchalar o‘lchash asboblari. Bu tayyorgarlikni navbatchi talabalarni va vaqtincha mashg‘ulotdan ozod bo‘lganlarni jalb etish zarur.

Nihoyat, bir bosqich darsni o‘tish vaqtida o‘qituvchi, ayniqsa yangi boshlovchi o‘rnatiladigan dastur bo‘limi ustida o‘ylashi kerak. Masalan, sentyabrda –engil atletika yoki o‘yin darsini o‘ta borib, gimnastika bo‘limini o‘tish sharoiti haqida ham o‘ylashi kerak.

7.Bevosita o‘qituvchi zalga kirishidan oldin o‘zining tashqi qiyofasi va psixologik ruhiyati ustida o‘ylashi zarur, chunki talaba shaxsi qanday ko‘rgan bo‘lsalar shundayligicha qabul qiladilar.

Dars o‘tish. Mashg‘ulotning muvaffaqqiyati unga tayyorgarlik ko‘rish jarayonida aniqlanadi. Biroq shuni unutmaslik kerakki, aniq holatlar har doim hisobga olinmasligi mumkin, aks holda o‘z navbatida darsning borish jarayonida uni qayta qurish talab etiladi. Darsda yuz bergan holatlarni ijodiy hal etishda pedagogik bilim, amaliy tajriba, mahorat imkon beradi.

Darsning tayyorlov qismi shunday o‘tkazilishi kerak:

- darsga qo‘yilgan ma'lum vazifalarni ongili bajarish uchun talabalarni uyushtirishimiz va psixologik tayyorgarlikni vujudga keltirish zarur;

- talabalar ma'lum xarakterdagi mashqlarni o‘zlashtirib olishga tayyorlash, o‘yinli, yengil atletikali;

- talabalar organizmini ko‘proq jadalli, shiddatli, murakkab mashqlarni bajarishga funksional tayyorlash;

- qomatni shakllantirishga yordam berish, yengillikni tarbiyalash, harakat faoliyati bilan boshqara bilishlik.

Demak tayyorlov qism darsning umumiy vazifalarini hal etish uchun bog‘liq bo‘lgan eng yaxshi sharoit bilan ta'minlash vazifalarini hal etadi va bir vaqtning o‘zida nisbatan mustaqil ta'lim va sog‘lomlashtirish ahamiyatiga ega bo‘ladi.

Dars sinfning umumiy saflanishi va navbatchi talabani dars boshlanishga tayyor ekanligi haqidagi raport bilan boshlanadi. Kichik institut yoshidagi talabalarning navbatchisi raport berishi shart emas. Navbatchi talabadan raport qabul qilishlik dastur bo‘yicha uchinchi sinfdan boshlanadi. Ammo bolalarni birinchi bor raport bilan tanishtirganda, uning tarbiyaviy ahamiyati ko‘zda tutib, ka'tiy e'tirof talab etish zarur.

Salomlashgandan so‘ng navbatchi sinfning o‘ng qanotiga turadi. Bu har bir talabaga yiliga ikki marotabadan safni saflash imkonini beradi. Saf mashqlarini o‘rganish talabalarning faolligini oshiradi, saflanish va qayta saflanish hamda saf burilishlari haqida malaka hosil bo‘ladi. Talaba saflanishdagi bir xillikdan, shablon qochishi, joylash va joylarini o‘zgartirish usullari xilma-xil tarzda tashkil etish kerak.

Kichik sinflarda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi amalga oshiradi, o‘rta va yuqori  sinflarda –navbatchi talaba o‘qituvchi bilan kelishgan holda bajaradi. Dars boshlanguncha o‘qituvchi mashg‘ulot joyiga kelguncha siniq saflangan va salomlashishga tayyor turgan bo‘lishi kerak.

Salomlashishlik – darsni tayyorlov qismining zaruriy didaktikasi. U o‘zaro salomatlik istaydigan va muloyim, xushmuomala, odobli, o‘zaro munosabatni tarbiyalash va keyingi faoliyatlarda muvaffaqqiyatli ta'minlaydigan bo‘lishi kerak.

Birinchi darsda sinf bilan salomlashgandan so‘ng talabalar tarkibi bilan tanishish maqsadida ro‘yxatni o‘qib chiqadi, keyingi darslarda ro‘yxatni o‘qish shart emas, vaqtni iqtisod qilish maqsadida, dars davomida yoki yakunlov qismida navbatchi orqali yo‘qlama qilish maqsadga muvofiq.

So‘ngra o‘qituvchi dars vazifasini e'lon qiladi. Ularning mohiyati darsning asosiy qismida aniqlanishi mumkin.

Tayyorlov qismining manbai saflanish va qayta saflanish iborat; yengil yurish, tez, baland va prujinasimon qadamlar, tovondan oyoq uchiga o‘tib, yugurish va sakrash har xil usullari, sakrab irg‘ib borish; raqs mashqlari, to‘siqlardan oshib o‘tish, diqqatga mashqlar, predmetsiz umumiy rivojlantirish mashqlari, predmetli va snaryadlarda, gimnastik devorcha, gimnastik skameyka, harakatda va o‘rinda, juft –juft bo‘lib harakatli o‘yinlar orqali. Darsning tayyorlov qismiga uchta izchil bo‘limni ajratish mumkin: umumiy, maxsus va yakka. Umumiy asosan sog‘lomlashtirish  va  funksional  tayyorgarlikni hal etadi: maxsus esa talabalarni ma'lum tartibga va xarakterga ega bo‘lgan mashqlarni o‘zlashtirib olishga tayerlaydi; alohida, yakka uchun qo‘yilgan vazifalarni yaxshi hal etishga yordam beruvchi o‘qituvchi tomonidan tavsiya etilgan va mustaqil tanlab olingan mashqlar uchun bo‘sh vaqt ajratiladi.

  Umumiy rivojlantirish mashqlarini bajarish uchun xilma-xil saflash shakllari ishlatiladi, kengaytirilgan, yozilgan va tor saflarda, doirada, ikki, uch doirada, kvadratda, uchburchakda yoylar. Agar zalda snaryadlar o‘rnatilgan bo‘lsa, talabalar o‘zlariga mustaqil joy tanlaydilar. Tanlangan joy mashq bajarishi, talabalarning yurishi uchun qulay va o‘rtoqlariga xalaqit bermaydigan bo‘lishi kerak.

Tanlab olingan mashqlar qisqa vaqt ichida bir necha vazifalarning samaradorlik bilan hal etish imkonini berishi kerak. Ya'ni asosiy qismda zaruriyati bo‘ladigan harakatlarga asos solinishi kerak. 

Bolalarni saf qadam faoliyatlariga qa'tiy talabchanlikni qo‘yish kerak. Bu talablarni bajarilishi o‘qituvchi tomonidan baholanadi va yakuniy baho chiqarishda hisobga olinadi.

Xar bir o‘qituvchining shiori: ”Avvalgi o‘tilgan mashqni o‘zlashtirib olmasdan bir qadam olg‘a bosmaslik”dan iborat bo‘lishi kerak.

Qator umumiy rivojlantirish mashqlarini bajarishda uni sinxronligiga, bir xillik erishmoq zarur.

Mashqlarni bajarishda talabalarni boshqarish usuli diqqatiga sazovordir. Ular xilma-xil va samarador bo‘lishi kerak. O‘qituvchilar hisob sanash, qarsak; talabalarning o‘zini mustaqil sanashi, past ovoz bilan, musiqa orqali, topshiriq bo‘yicha natijaga, musobaqa elementlari bilan, o‘qituvchi orqasidan potok bilan bajarishdan foydalanadilar. Boshqarishni xar qanday usulida o‘qituvchi tanbeh berishi, xatolarini to‘g‘rilashi, talabalarga dalda berish imkoniga ega bo‘lishi kerak.

Yuqori sinflarda darslar uslubshunoslik bo‘yicha trenirovka, mashqlanish mashg‘ulotlariga yaqinlashtirib tayyorlov qismining intensivligini oshirish maqsadga muvofiq.

Tayyorlov qismini davom etishi -10-12 min. Uni muvaffaqiyatli tamomlash uchun komandalar aniq, qisqa termin jihatidan to‘g‘ri bo‘lishi kerak. Darsning asosiy qismi.

Asosiy qismining vazifalari quyidagilardan iborat:

-ma'lum dars rejasida ko‘rsatilgan jismoniy mashqlarni bajarish jarayonida talabalarni bilim, bajara bilishlik va malaka hosil qilish;

-talabalarni mustaqil jismoniy mashqlarini bajarishga o‘rgatish;

-murakkab jismoniy mashqlarni bajarish jarayonida shug‘ullanuvchilarni qomatini shakllantirish;

-jismoniy sifatlarni tarbiyalash; -shug‘ullanuvchilarni ruhiy va estetik tarbiyalanishiga, irodasini mustahkamlashga yordam beradi; o‘kuvchilarning sport yutuqlari darajasini oshirish;

Bu vazifalar asosiy qismini o‘tkazishning xususiyatlarini belgilaydi;

Birinchi navbatda o‘qituvchi o‘kuvchilarni ijodkorligini rivojlantirish uchun vaziyatni vujudga keltirishga intilmog‘i zarur. U doimo tashabbuskorlikni, aktivlikni, o‘zaro o‘rgatish, o‘zaro rag‘batlantirib borib, bolalarni yo‘l qo‘ygan xatolari bo‘yicha hisobotini eshitib borishi kerak.

Asosiy qismda o‘qituvchi jismoniy yutuqlarni darajasini yetarli darajali mashqlarni qaytarib sonini 15-20 chiqarishi o‘rganilayotganlarini 30-40 oshirishi kerak. Buning uchun imkoniyatni bo‘lgan sharoit material bazadan foydalanishi zarur.

Toza havoda darsni o‘tayotganda shuni yodda tutish kerakki, sovuq havoda uzoq tushuntirishni cheklab, qisqa ko‘rsatish, jadal mashqlar bilan ta'minlash zarur. Issiq havoda organizmni o‘ta qizishdan saqlab soyada o‘tish, talabalar holatiga diqqat bilan e'tibor berib jadal mashqlarni jadallashmagan mashqlar bilan almashtirib borish zarur. O‘rta Osiyo Respublikalarining sharoitida yil davomida toza havoda dars o‘tish mumkin. Buning uchun kompleks programmani gimnastika bo‘limini holi etish uchun ochiq maydonda gimnastik snaryadlar mavjud bo‘lishi shart.

Lekin ob-havo tez o‘zgaruvchan bo‘lganligi sababli ikkinchi chorakning dekabr oyi, hamda uchinchi chorakning yanvar, fevral oyining birinchi o‘n kunligida ba'zi bir darslarni, asosan gimnastika bo‘limini sport zalga rejalashtirish maqsadga muvofiqdir.

Snaryadlarni o‘rnatish va ularni yig‘ishtirib olishlik, dars davomida amalga oshirilishi kerak. Bu yerda faqat keyingi darsga xalaqit beradigan snaryadlarni yig‘ishtirish mumkin. Snaryadlarni o‘rnatish, asbob-anjomlarni tayyorlash navbatchi va vaqtincha darsdan ozod qilinganlar tomonidan olib borilishi tavsiya etiladi. O‘qituvchi snaryadlarni o‘rnatish va ularni yig‘ishtirib olishda musobaqa tashkil etish mumkin. Mashg‘ulot joyida maxsus taxtada talabalar faoliyatini tartibga soluvchi o‘quv kartochkalarni qo‘yish mumkin.

Darsning asosiy qismida darsga qo‘yilgan vazifalarni soniga qarab sinfdagi talabalar soni, sharoit, imkoniyat albatta hisobga olinishi kerak. Darsni motor zichligini oshirishga doimo harakat qilishlik talab etiladi.

Asosiy qismning samaradorligini asosiy sharti edi qulay tushuntirish holatni ta'minlashdan iborat. Ijobiy tushkunlik faqat o‘rgatishga ta'sir etibgina qolmasdan, jismoniy sifatlari ham muvaffaqiyatli takomillashadi. Tushkinlikka o‘yinlar, musobaqa, texnik mabag‘larni, ko‘rgazmali qurollarni qo‘llash orqali erishiladi. Bu rejada bebaho yordamni musobaqa beradi. Bolalar mashqlarni bir maromda, me'yorida, amplitudada bajarishga o‘rganiladi. 

Xar bir dars talabalarni jismoniy sifatlarini tarbiyalashga yordam berishi kerak. Ularni rivojlanishini o‘rganish jarayonida ajratib bo‘lmaydi. Talaba, u yoki bu jismoniy mashqni o‘zlashtirib olib bir vaqtning o‘zida jismoniy sifatlarini ham rivojlantirib boradi. Ammo bu jarayon tabiiy bo‘lmasligi kerak, shuni yodda tutish kerakki, xar qanday sifatni unga ta'lluqli bo‘lmagan mashqlarsiz tarbiyalash mumkin emas. Fakat talabaga doimiy talabni oshirib borishlik, uni jismoniy rivojlanishiga yordam beradi.

Biroq zaruriy bo‘lgan tezlik, kuch, chidamlilik, epchillik, bukuluvchanlik darajasiga ega bo‘lishlik yetarli emas. Darsning oxirgi qismida beriladigan maxsus mashqlar zarur. Shu maqsadda doiraviy mashqlanish keng qo‘llaniladi.

Sifatli tarbiyalash bo‘yicha ishlarni natijaga erishish zaruriyati nuqtai nazaridan qarab, jismoniy mashqlar texnikasini o‘zlashtirib olish, sharti sifatida qaramoq zarur. Masalan sakrashda yaxshi natijalarga erishish uchun yuqori darajada tezlik-kuch sifati va bukuluvchanlik zarur.

Asosiy qismda qo‘llaniladigan jismoniy mashqlar kuch va chidamlillik sifatini tarbiyalangandagi ijobiy ta'sir etadi, yakunlovchi qismdagi mashqlar muskullarni bo‘shashtirishga va tolish orqali cho‘zilishga olib kelib talabalarni bukuluvchanligini takomillashtirish imkonini beradi. Chidamlilik uzoq masofalarga yugurishdan foydalanilgan darslarda eng yaxshi tarbiyalanadi, kuchni tarbiyalash uchun eng yaxshi sharoit gimnastik mashqlarni qo‘llaganda, epchillik sport va harakatli o‘yinlar jarayonida vujudga keladi.

Mashg‘ulotlarni asosiy qismini samaradorligining zaruriy sharti–talabalar tomonidan topshirish mashqlarni to‘g‘ri bajarilishini o‘qituvchi tomonidan diqqat bilan kuzatilishi va ularni baholashdan iborat. 

Darsni motor zichligini qisman pasayib ketishidan qo‘rqmasdan pedagoglar yo‘l qo‘yilgan xatolarni o‘z vaqtida to‘g‘rilab, zaruriy tuzatishni kiritib borishi kerak. Chunki zichlik birdan-bir maqsad etishni birdan-bir sharti.

Darsni yakunlov qismi jismoniy va hayajonli qo‘zg‘alishlarni darajasini astasekinlik bilan tushirish uchun qo‘llaniladi. Ammo bu bilan yakunlov qismni tugallanmaydi. Yakunlov qismining bosh vazifasi darsga yakun yasash, ya'ni o‘qituvchi tomonidan talabalar faoliyatini baholash. Darsga yakun yasash o‘qituvchi talabalarni kelgusi darsga mo‘ljallaydi, uyga vazifa beradi, avvalgilarni tekshiradi, baho qo‘yadi. 

Uyga vazifani darsni hohlagan qismida berish mumkin, ammo uni darsni yakunlov qismida albatta takrorlash zarur. Uyga berilgan vazifani ham darsni hohlagan qismida berish mumkin. Uni tekshirish yakka tartibda va frontal bo‘lishi mumkin.

Shunday qilib yakunlov qismni erishilgan va oldinda turgan ishlar orasida alohidagi aloqa laxzasi deb qarash zarur.

Jismoniy tarbiya darsi uchun shug‘ullanuvchilar faoliyatini va yuk me'yorini o‘lchash tartib va qoidaga bo‘ysundirish uni xarakterlari tomonlaridan iborat. Bu bilan darsga sog‘lomlashtirishga yo‘lantirilganligiga qisman erishiladi. Oz yuk zaruri samaradorlikni bermaydi, uchta yuqorilari esa bolalar salomatligiga ziyon yetkazadi. Har bir mashqni o‘zlashtirib olishlik ma'lum darajada qaytalash sonini talab etadi. Nihoyat organizmga yuqori talablarni qo‘ymasdan, jismoniy yuk me'yorini to‘g‘ri belgilamasdan jismoniy sifatlarni tarbiyalash mumkin emas. Jismoniy yuk bu shug‘ullanuvchilar organizmiga jismoniy mashqlarni ma'lum me'yori. Jismoniy yuk me'yorini o‘lchash-demak, uning hajmini va tezligini almashtirishdan iborat.

Jismoniy yuklar hajmi bajarilgan mashqlar soni, og‘irligi, bosib o‘tilgan masofani uzunligi bilan aniqlanadi. Intensivlik aniq ish hajmini bajarishga sarflangan vaqt bilan xarakterlanadi.  Aytilgan xarakteristikalar - bu yukni tashkiliy ko‘rinishi xolos. Ulardan o‘qituvchi darsga tayyorlanishidan foydalanadi.

Fiziologiyadan ma'lumki, jismoniy yuklarga organizmni reaksiya javobi ko‘p. Integral ko‘rsatgich –yurak qisqarishi chastotasining miqdoridan iborat, YuKCh. Asosiy meditsina guruhidagi talabalar uchun intensiv jismoniy mashqlardan so‘ng YuKChni yuqori chegarasi minutiga 170-180 uradi, yaxshi tayyorlangan talabalar uchun minutiga 200 gacha.

Dars jarayonida, ayniqsa mashqlanishda, trenirovka chidamlilik, tezlik, kuchni tarbiyalash vazifalarini hal etish uchun o‘qituvchi talabalar puls chastotasini nazorat qilib turishi kerak. Ayniqsa tolishni tashqi belgilari vujudga kelayotganini sezishi zarur. Tolishni o‘rta darajasidagi nafas olish tezlashida intensiv kuchlanish pasayadi, harakat tezligi pasayadi, uyg‘unlik yo‘qoladi.

Ma'lum darajada tolganda, nafas olish tezlashadi, yuz oqaradi, uyg‘unlik tez buziladi, harakat tangligi vujudga keladi. Kuchli tolish belgilari sezilganda jismoniy yuklarni pasaytirib, talabalarga dam berish zarur. Darsda eng samarali jismoniy yuklarni boshqarish usullari quyidagilardan iborat:

1.Mashqlarni qaytalanish soni bilan. Tabiiyki, qaytalanish sonini ko‘paytirish, yukni ortishiga olib keladi, ammo talabalar tayyorgarlik darajasi hozircha baland bo‘lmaganligi uchun shu usuldan foydalaniladi. Mashqlanish darajasi ortib borgan sari bu usul samarasiz bo‘lib qoladi, chunki ko‘p vaqt sarflash talab etiladi, o‘qituvchi har bir minutni tejaydi.

2.Mashqlarni bajarish amplitudasi bilan. Harakatni doimo to‘liq ampltitudasi bilan bajarish qiyin, shuning uchun pedagoglar uni ozaytirishga urinadilar. Masalan, talabalar yuqori muskulini kuchini rivojlantirish maqsadida osilib turgan holatda oyoqlarini bukib oldinga ko‘tarib turish topshirig‘ini oladilar. Shug‘ullanuvchilar hammasi ham oyoqlarni ko‘ra olmaydilar, bu vaqtda o‘qituvchi oyoqlarni tizzadan bukishni tavsiya etadi, ampliitudani pasaytirish. Tizzalar bukilish burchagi qancha o‘tkir bo‘lsa osilb turish shuncha osonlashadi. Tabiiyki amplitudani ko‘paytirish mumkin.

3.Talabalar ko‘rsatayotgan og‘irlikni o‘zgartirish bilan. Har xil snaryadlar og‘irligidan tashqari, shtanga, yadro, gentallar yoki har xil tasmalar, qopchiqlar yordamida shaxsiy og‘irliklarini oshiradi yoki yengillashtirali.

4.Mashqlarni bajarish sharoitini o‘zgartirish bilan. Qattiq yerda, qumda, qorda tepalikda va pastlikda yugurishlar har xil kattalikdagi jismoniy yukni beradi.  5. Sherigini qarshiligi va o‘z-o‘ziga qarshilik ko‘rsatish bilan. Birinchisiga to‘rt mashqni bajarish orqali erishiladi, ikkinchisiga –muskullarni bir vaqtda taranglatuvchi mashqlarni mustaqil bajarish oqali erishiladi. O‘z o‘ziga qarshilik ko‘rstishni oshirish mashqlarni chuqurlikka sakrash misol bo‘la oladi.

6. Mashqlarni bajarish tezligi bilan. Eng qulay tezlik mashqlarni uzoq muddat bajarish imkonini beradi. Tezlikni oshirish jismoniy yukni ko‘paytiradi va bajarilayotgan mashqlar sonini ozayishiga olib keladi, biroq tezlikni, tezlik chidamini tarbiyalaydi, tezlik kuchini vujudga keltiradi. Alohida mashqlar tezligini haddan tashqari pasaytirib yuborishlik yukni ortirishga olib keladi, lekin kuchni o‘sishini ta'minlaydi, muskullarni sezuvchanligini oshiradi va natijada harakat faoliyatlarini takomillashuviga olib keladi. Bu maqsaddagi masalan sekin o‘tirib turishdan foydalaniladi.

7.Mashqni bajarish vaqti bilan.            

O‘qituvchi 5 minut davomida yugurishni vazifa qilib beradi. Yugurish tezligi va masofani uzunligi talabalar tomonidan boshqariladi. Chidamlilikni oshirish, shunga olib keladiki, talaba bir necha mashqlanishdan so‘ng 5 minut ichida ko‘proq masofani yugurib o‘tadi.

     8.Tanaffusni davomiyligi va vazifani bajarishdan oldin ularni xarakterini o‘zgarishi bilan.

     9.Boshqa faoliyatlar bilan uni kuzatish yo‘li orqali mashqlarni murakkablashtirish bilan.

    10.Mashqni bajarish usulini qisman o‘zgartirish bilan. Masalan kuch mashqlarni bir oz siltash bilan yengillashtirish mumkin.

    11.Mashqlarni bajarish sur'ati bilan. Suratni ma'lum chegaragacha oshirish organizmga ta'sirini kuchaytiradi, lekin haddan tashqari surat mashqlar tartibini buzilishiga olib keladi va o‘rgatishga salbiy ta'sir etadi. Surat harakatda qatnashayotgan muskullar massasiga bog‘liq. Ya'ni tos suyagini oson suyagi bilan bog‘lovchi bugunga nisbatan, oyoqni tizza bo‘g‘inidan bukib yozish oson va tez.

    12.Dastlabki holat bilan. Agar talabalar yotib tayangan holda qo‘llarni buksa jismoniy yuklar xar xil bo‘ladi.

    Shuni yodda tutish zarurki, o‘qituvchi yukni boshqara borib bir vaqtni o‘zida ikki-uch usulni qo‘llash mumkin. Misol uchun, dastlabki holatni og‘irlikni qo‘llash va suratni o‘zgartirish orqali o‘zgartirishi mumkin. O‘qituvchi faqat yukni oshirishgaemas, pedagogik  nuqtai nazardan yukni oshirishga intilmog‘i kerak.

Tabiyki, yuqori jismoniy yuksiz mashqlanish darsini o‘tib bo‘lmaydi, lekin mashqlarga o‘rgatishda xalaqit berishi mumkin.

   Xar bir darsda ko‘pgina faoliyatlar o‘rgatiladi: harakatli xizmat qiluvchi, aqliy dam olish. Jismoniy tarbiya vazifasini xal etish uchun ularni ahamiyati xar xil, lekin ularni hammasi zaruriy, o‘qituvchini darsdagi ishini samaradorligini muhokama qilganda bolalar faoliyatini aktivligigagina baho berib qo‘ymaslik zarur. Pedagogni u yoki bu faoliyatini maqsadga muvofiq ekanligini xar tomonlama baholash, uni darsga tayyorgarlik ko‘rganligini, ta'lim va tarbiya vazifalarni qanday hal etganligiga ham e'tibor berish kerak. Shu munosabat bilan hamma faoliyatlarni pedagogik maqsadga muvofiq va pedagogik maqsadga muvofiq emasligi bo‘lishi zarur. Pedagogik maqsadga muvofiq quyidagilar kiradi: jismoniy mashqlarni bajarish; pedagogik eshitish; o‘qituvchi va o‘rtoqlari tomonidan bajarilgan mashqlarni kuzatish; o‘zlashtirilishi kerak bo‘lganini to‘g‘ri anglash; bajariladigan faoliyatni rejalashtirish; bajarilgan harakatlarni tahlil qilish; o‘zaro nazorat; baholash; muhokama qilish; snaryadlarni o‘rnatish va almashtirish; o‘quv qurollari va asbob anjomlarni tarqatish va yig‘ish; mashg‘ulot o‘rnini tayyorlash; dam olish.

Darsni xar tomonlama baholash va bajarilayotgan mashqlarga organizmni ma'lum reaksiyasini aniqlash uchun talabani yurak urishini ma'lum o‘lchashda foydalaniladi. Bu maqsadda kuzatish ostiga “o‘rtacha” talaba olinadi. Dars boshlangunga qadar, ya'ni tinch holatda 3-4 ta turgan talabani yurak urishi sekundomer bilan o‘lchanadi. O‘lchashni qisqa daqiqada tugallash maqsadidia o‘lchovni to‘rt barmoq bilan o‘lchanuvchini chap qo‘l bilagidagi yurak urish tomirini topadi va uni 10 sekund davomida sanaydi, shu vaqtni ichida talabani yurak urishi qancha bo‘lsa shuni 6-ga ko‘paytiriladi, natijada 1 minutli yurak urishi aniqlanadi. Kuzatuvchi avvaldan o‘zi tayyorlab qo‘ygan protokolga natijani ketmaket yozib boradi. Dars boshlanishidan to oxirigacha kuzatilayotgan talaba almashtirilmaydi, ya'ni 45 minutli dars jarayonida talabaning butun faoliyati kamida 15-20 marta o‘lchanishi zarur.

Jismoniy tarbiya darslarini tashkil etishda ta'lim  uslublarining ahamiyati

              Ta'lim       muassasalarida      jismoniy      tarbiya      tadbirlari        talabalarni

sog‘lomlashtirish va jismoniy rivojlantirish, hayot faoliyatiga tayyorlash maqsadi tashkil etiladi. Jismoniy tarbiya tadbirlarining asosiy vazifasi jismoniy harakatlarga o‘rgatish va sport turlari harakatlari texnika va taktikasini shakllantirishdan iborat bo‘ladi. Jismoniy tarbiya tadbirlari talabalarning jismoniy tarbiya darslarida va sinfdan tashqari mashg‘ulotlar shakllarida o‘tkaziladi. Jismoniy tarbiya darslari talabalarni jismoniy harakatlarga o‘rgatish, jismoniy harakat malaka va ko‘nikmalirini shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi. Shuningdek institut dasturiga muvofiq bo‘lgan sport turlari bo‘yicha texnik va taktik tayyorgarlik malaka va ko‘nikmalari talabalarda jismoniy tarbiya darslari jarayonida shakllantiriladi. 

 Jismoniy tarbiya tadbirlarini tashkil etishda talabalarning yosh, jins va jismoniy tayyorgarlik darajalari hisobga olinadi. Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarida o‘qituvchilar va murabbiylar barcha talabalarni jismoniy harakatlarga to‘liq jalb etishlari kerak. Mashg‘ulotlar jarayonlarida jismoniy tarbiyadan ta'limning zamonaviy uslublari va tamoyillaridan keng foydalaniladi.

Ta'lim uslublaridan jismoniy tarbiyada og‘zakililik, amaliy, ko‘rgazmalilik, o‘yin va musobaqa uslublari asosiy o‘rin tutadi. 

 Jismoniy tarbiyada og‘zakililik uslubidan  jismoniy mashqlar va harakatlar bo‘yicha og‘zaki tushuntirish, suhbat, anketa, savol javob, fikr bildirish usullaridan foydalaniladi. Shuningdek jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va sport murabbiylari o‘zlarida va shug‘ullanuvchilarda buyruq bera olish malakalarini shakllantirib boradilar. 

 Amaliy uslubda jismoniy tarbiya o‘qituvchilari jismoniy mashqlar va jismoniy harakatlarni talabalarga amalda bajarib ko‘rsatadilar. Talabalar jismoniy harakatlarni takrorlab bajaradilar. Amaliy bajarish jarayonlarida talabalarda jismoniy harakatlar malaka va ko‘nikmalari shakllanib boradi. Mashqlar va harakatlarni bajarishda sodir bo‘ladigan xatolar va kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha o‘qituvchilar uslubiy tavsiyalar va ko‘rsatmalar berib boradilar. 

 Ko‘rgazmalilik uslubida jismoniy harakatlar va sport turlari harakatlari texnika va taktikasini shakllantirish bo‘yicha video va kinofilmlar namoyish qilinadi, taqdimotlar tashkil etiladi. Plakatlar, stentlar, afishalar va namoyishlar tayyorlanadi. Bunday uslub jarayonlarida sportchilar texnik va taktik tayyorgarlik jismoniy fazilatlarni rivojlantirish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar va ko‘rsatmalarga ega bo‘ladilar. 

 O‘yin uslubi boshlang‘ich sinf talabalarining jismoniy tarbiya tadbirlarini tashkil etishda keng qo‘llaniladi. Shunga qaramay talabalarning barcha yosh bosqichlarda o‘yinlarda keng foydalanish mumkin. O‘yinlar talabalarni jismoniy rivojlantirish, sog‘lomlashtirish va jismoniy hamda hayotiy zarur harakat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishga katta yordam beradi. O‘yinlar davomida bolalar o‘zlarini erkin tutishi, ixtirochiligi, yangi harakatlarni bajarishga intilishi, mustaqil bo‘lishi bilan qiziqarli bo‘ladi. O‘yinlarda jismoniy yuklamalar me'yorlanmagan holda ta'sir etadi. Talabalar o‘z organizmini jismoniy tayyorgarligi va jismoniy qobiliyatiga muvofiq holda o‘yinlar davomida faollik ko‘rsatadi. Sportchilarni umumiy va maxsus tayyorgarligida ham o‘yin turlaridan keng foydalanish mumkin. 

 Musobaqa uslubi talabalarni jismoniy tarbiya jarayonlarida bellashuvlarni tashkil etadi. Bellashuv jarayonlarida sport turlari bo‘yicha texnik va taktik mahoratlar va jismoniy fazilatlarning takomillashuvi namoyon etiladi.

Sportchilarning umumiy va maxsus tayyorgarliklari baholanadi. Umumiy tayyorgarlikni baholashda talabalarning aqliy, ahloqiy, ma'naviy va iroda tayyorgarlik darajalari hisobga olinadi. 

 Maxsus tayyorgarliklarni baholashda talabalarni sport turlari harakatlari texnika va taktikasini egallash malaka va ko‘nikmalari hisobga olinadi. Shuningdek ularning jismoniy fazilatlari kuch chidamlilik, tezkorlik, chaqqonlik va egiluvchanlik sifatlarini rivojlanganlik darajasi aniqlanadi. Musobaqalar sport turlari bo‘yicha bellashuvlar, umumiy jismoniy tayyorgarlikni baholash, sinovlarni bajarish musobaqalari shakllarida bo‘lishi mumkin. Sport bellashuvlari ommaviy sport bayramlari shakllarida ham tashkil etiladi. Talabalari o‘rtasida jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini ommaviylashtirishda jismoniy tarbiyada ta'lim uslublari va ta'lim tamoyillarining ahamiyati katta bo‘lib hisoblanadi. 

Dars tizimining hal etuvchi uchinchi etapi, dars o‘tish jarayonida foydalaniladigan, pedagog faoliyatini va shug‘ullanuvchilarning har bir pedagog vazifalarni hal etishda o‘zaro aloqasini aniqlashdan iborat. Bunga gruppalarni tashkil etish, ularga vazifalarni qo‘yish, mashg‘ulot o‘rnini almashtirish tartibi, snaryadlarni o‘rnatish, asbob-anjomlarni taqsimlash va to‘plash, mavjud darslarda foydalanilgan harakatlar. 

Shunday qilib, har bir dars mazmuniy, metodik va tashkiliy elementlarning birligidan iborat. Bu birlikni buzishlik, aytilgan elementlarning ahamiyatini tushunmaslik yoki tan olmaslik dars samaradorligini tez pasayishiga olib keladi, belgilangan vazifalarni hal etish imkonini shubha ostida qoldiradi.

Jismoniy tarbiya darsini boshqa fan predmetlaridan asosiy farq qiluvchi tomonlari zal sharoitida va sport maydonlarida shug‘ullanuvchilarni o‘quv faoliyatlarini tashkil etilishining qiyinchiligidan iborat.

Bu rejada o‘qituvchilarni jarohatlanish xavfini oldini olishlikda o‘qituvchi ustiga katta ma'suliyat va javobgarlik yuklatiladi. Bu pedagogni qo‘yilgan vazifadan kelib chiqib, dars mazmuni va uni o‘tish joylarini shunday tashkil kilishlari kerakki, yukori ta'lim, sog‘lomlashtirish va tarbiyaviy samaradorlikka erishib, vaqtni behudaga sarflanishini, jarohatlanishni oldini olishi kerak.

      Talabalar faoliyatini   tashkil         etish   uchun          dars   amaliyotida shug‘ullanuvchilarni boshqarishni oldingi usullaridan foydalaniladi. 

Oddiy boshqarish usuliga birgalikda harakat qilish uchun mashqni ko‘rsatish va uni bajarish, bir mashgulot o‘rnini ikkinchisi bilan almashtirishlar.

Darsni tashkil etishda mashqlarni bajarishni xilma-xil usullaridan foydalaniladi.

Navbatma –navbat usul - bir talaba bir mashqni bajarib bo‘lgandan so‘ng ikkinchi talaba shu mashqni bajarishga kirishadi, undan so‘ng uchinchi talaba boshlaydi.

Bu usul qoidaga binoan o‘rgatishni birinchi boskichida qo‘llaniladi.

Potok usulida esa bir talaba bir mashqni bajarilishini tugallamasidan ikkinchi talaba shu mashqni bajarishga kirishadi. Shunday qilib, bu usulni talabalar akrobatik yo‘lakda oldinga dumbaloq oshishni tayanib sakrashni vazifa qilib olganlarida bajaradilar. Bu usulni talabalar mashqlarni o‘zlashtirib olganlaridan so‘ng qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Ba'zi xollarda mashqlarni galma-gal bajarish usulidan foydalaniladi. To‘pchani mo‘ljalga urishni, uloqtirish yoki basketbol to‘pini bir-biriga uzatishni o‘rgatilayotganda talabalar yuzma-yuz ikki qatorga saflanadilar. Mashqlar talabalar tomonidan bir qatordan ikkinchi qatorga uloqtirish orqali bajariladi. Bu usul talabalarni o‘zaro munosabatini, bir-biriga o‘rgatishini va harakatini baholashni o‘rgatadi.

     Bu usul o‘rgatishni hamma bosqichida qo‘llanishi mumkin. Mashqlarni bir vaqtda bajarish usulini izoh-zaruriyati bo‘lmasa kerak. Aytish mumkinki bu usul jarayonida talabalar bir vaqtda bir mashqni o‘zini yoki boshqa vazifani bajarish mumkin. Mashqlarni bir vaqtda bajarish topshiriq bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, juft bo‘lib, uch kishilashib, biri bajarganida qolgani yordam beradi va baholaydi, ko‘rsatma beradi. Mashqlarni navbat bilan bajarish, “to‘lqinli” 4-6 va undan ko‘proq odam mashg‘ulot o‘rniga, zaruriy asbob –anjomlarni mavjudligiga bog‘langan holda foydalaniladi. Amaliy ishda frontal, guruhli va alohida, yakka mashg‘ulotlarni tashkil qilish metodlari qo‘llaniladi. 

Frontal metodning mohiyati shundan iboratki, sinfni hamma talabalari bir vaqtda bir topshiriqni bajarish uchun jalb etiladi. U talabalarni yangi materiallar bilan tanishtirishda va oddiy mashqlarni o‘rganishda, yordam va uni himoya qilish hamda yaxshi o‘zlashtirib olingan mashqlarni takomillashtirishda qo‘llaniladi. Uning afzallik tomoni, talabalarni harakat faoliyatlarga jalb etish ya'ni darsni yuqori zinchligiga erishish imkoniyatini beradi.

Frontal metod talabalar mehnatini tashkil etishda, darsga sinchkovlik bilan tayyorlanishi talab etiladi, o‘rgatish jarayonini aniq nazorat qilish, zaruriy yordamchi mashqlarni berish imkoniyatini beradi. Sinfni hamma talabalarini ko‘ra turib, o‘qituvchi ularni o‘rganishga tayyor ekanligini sezadi, o‘zlashtirilgan mashqlar darajasini aniqlaydi. Bundan foydalanish davridagi yuqoridagi mashqlanish samarasiga erishish mumkin. Murakkab mashqlarni chuqur o‘rganishda guruhli metodlardan foydalaniladi. Bu metod jismoniy gap me'yorlarini aniqlash vazifani talabalar tomonidan qanday bajarilayotganini yaxshi kuzatish, va xatolarini to‘g‘rilash imkonini beradi.  Bir vaqtda shuni yoddan chiqarmaslik zarurki, bu metodlarni qo‘llash me'yor zichlikni pasayib ketishiga olib keladi. Shuning uchun oz bolalarni qamrab oluvchi snaryadlar bo‘lsa  navbat kutib turgan bolalarga zaruriy yordamchi mashqlarni berishlik maqsadga muvofiqdir.

Guruh metodini tashkil etib undan foydalanish jarayonida talabalarni guruhlarga bo‘lish tamoyilini tanlash maqsadga muvofiqdir. Talabalarni guruhlarga bo‘lganda ularni jismoniy tayyorgarligiga qarash zarur. Biroq bo‘lishlik talabalarni izzat-ikromiga tegmasligi kerak, shunday bo‘lmasligi uchun, birinchidan, talabalarni u guruhdan bu guruhga tez-tez o‘tkazib turish zurur; ikkinchidan, programmani har bir bo‘limini o‘rganish uchun yangi guruhlarni tashkil etish kerak. Guruhli usul talabalarning mustaqilligini rivojlantirish, aktivligini oshirish, darsga qo‘yilgan vazifalarni muvaffaqqiyatli hal etishda musobaqalarni tashkil etish keng imkoniyatni beradi.

Talabalarni o‘quv mehnatni tashkil etishda yakka usulini mohiyati, talabalar u yoki bu vazifani alohida olib, shu vaqtning o‘zida bajarishga kirishishlari imkoniyatini beradi. Bu usul ko‘proq yuqori sinf talabalari uchun to‘g‘ri keladi, darsni hamma qismida foydalansa bo‘ladi.

Ba'zi metodik qo‘llanmada doiraviy mashqlanish usulini mustaqil sifatida ajratiladi. Biroq talabalar faoliyatini tashkil etishda u guruhli doirasiga qisman kirib ketadi. O‘rganilgan materialni mustahkamlash va jismoniy sifatlarini tarbiyalash uchun doiraviy usul zarurligini hisobga olgan olgan holda uni oqlash mumkin.

Har bir usulni tashkil etganda talabalarni yoshini, jinsini, tayyorgarlik darajasini, sinfdagi talabalar sonini hisobga olingan holdagina o‘rgatish etapini har xil samaradorlik beradi.

Muhim xatolar-to‘g‘ri bajarishdan og‘ishgan, harakat faoliyatlarini tuzilishini buzmaydigan, lekin oson ko‘rsatkichini pasaytiradigan harakatlar kiradi.

Qo‘pol xatolar- to‘g‘ri bajarishdan og‘ishgan, harakat faoliyatlarini tuzilishini buzuvchi va natijani pasayib ketishiga sabab bo‘luvchi xatolar kiradi.

Harakat faoliyatlarining texnikasini bajarilishini baholashda shug‘ullanuvchilar hisobga olinmaydi, shuning uchun har bir sinf uchun dasturida belgilab qo‘yilgan baho mezonini talabi so‘zsiz bajarilishi kerak.

Baholar mezoni xar bir mashqni o‘rganishdan oldin ishlab chiqilishi va talabalarga yetkazilishi kerak. Taxminiy baholashda birinchi navbatda pedagog topshirig‘ini bajargan talabalar baholanishi zarur. Ishlab chiqilgan baholar mezoni asosida o‘rganilayotgan harakat faoliyatlarini qanday o‘zlashtirilib olinayotganligini talabalar ob'ektiv baholaydilar hamda o‘rtoqlar erishayotgan yutuqlarni ko‘radilar. Bolalarni o‘z o‘zini va o‘zaro baholashga o‘rgatish ularni mustaqil mashg‘ulotga tayyorlashning asosiy shartidir.

Yakuniy baho uch komponentni hisobga olgan holda chiqariladigan, son ko‘rsatkichi bo‘lmaganda, harakat texnikasi, ta'alluqli bo‘lgan nazariy materiallarni bilishi aniqlanadi, sof va raqs mashqlari, akrobatika,  sport o‘yinlarining texnikasi va taktikasi. 

Baholanishda ob'ektivlik prinsipiga qat'iyan rioya qilish talab etiladi, ya'ni bahoni materialni qanday o‘zlashtirib olganligiga qarab umumiy talablar asosida qo‘yish kerak. Qo‘yiladigan baho butun sinf oldida e'lon qilinib, nima uchun shunday ball, nima uchun baho oshirilgan, pasaytirilgan tushuntirib berilishi kerak. 

Chorak davomida har bir talaba 4-5 odil baho olsa maqsadga muvofiq bo‘lib, chorak bahosi shular asosida chiqariladi. 

Yillik baho choraklardagi olgan baholari asosida chiqariladi, agar talaba bir xil bo‘lim materiali bo‘yicha oxirgi tibbiy tayyorlov guruhida kiritilgan talabalarning ulguruvchanligi umumiy asosda aniqlanadi, biroq, ularni salomatligiga to‘g‘ri kelmaydigan mashqlar talab me'yorlariga kiritilmaydi. Talabaga bog‘liq bo‘lmagan son ko‘rsatishlarini bajarilmasligi, jismoniy rivojlanishni noproporsionalligi  uzoq muddat darsni qoldirishi ijobiy taxminiy baholarda harakat texnikasi uchun va bilimlarni o‘zlashtirib olishi, yakuniy bahoni pasaytirish uchun sabab bo‘la olmaydi. 

Talabalar jismoniy tarbiyasi bo‘yicha amaliy ishlar shuni ko‘rsatadiki, ya'ni ularga qo‘yilgan talablarni hamma bir xilda bajaravermaydi. 

To‘liq o‘rganuvchilikka erishishga intilib, o‘qituvchi dastur talablarini muvaffaqiyatli xal etishishda nimalar xalaqit berayotganligi sababini aniqlash lozim. Ulardan ko‘p uchraydigani quyidagilardan iborat;

1.Talabalar harakat tajribasini yetishmasligi. Ma'lumki har bir mashqqa o‘rgatishning muvaffaqiyatli harakat va harakat faoliyatining arsenalligiga bog‘liq. 

2.                 Jismoniy rivojlanish darajasining pastligi. Har qanday harakatni o‘rganish uchun kuch, bukuluvchanlik, tezlik va chidamlilik qo‘rquvni yengib o‘tishi zarur bo‘ldi;  

3.                 Aqliy rivojlanishda qoloqligi. 

Maxsus ilmiy qidiruv natijalari shuni ko‘rsatadiki, aqliy rivojlanishdagi qoloqlik, jismoniy mashqlarni o‘zlashtirib olish jarayonini tormozlaydi. 

4.                 Iroda sifatlarii yetarli darajada rivojlanmaganligi. O‘quv dasturini o‘zlashtirib olishlik- bu jiddiy jismoniy va aqliy mehnat. U qat'iyatlilikni, talab etadi, noxushlik, ayyorlikni yengib o‘tishni talab etadi. Jismoniy mashqlarni bajarish «o‘lik nuqtani» yengishda, chidam talabi bilan bog‘liq. Qator hollarda qo‘rquvni yengib o‘tish zarur bo‘ladi. 

5.                 Shug‘ullanuvchilarning faollik darajasini pastligi. Bu 13-14 yoshdagi bolalar va bo‘sh o‘zlashtiruvchilar uchun xarakteridir. 

 Bolalarni baholab borib, har bir o‘qituvchi talabalarni kelgusi o‘sishi xaqida g‘amxo‘rlik qilishi kerak. Jismoniy tarbiya dasrlari ko‘p tasnifga ega ulardan har bir ularni klassifikatsiyasini, tasnifi asosiga tushishi mumkin. Biz amaliy tarzda tez-tez uchrab turadigan institut darsini xilma xilligini ko‘rib chiqamiz. Hamma darslar, o‘zining mazmunidan kelib chiqib, ikkita katta guruhga bo‘linishi mumkin: predmetli darslar va kompleks darslar. Predmetli darslarni asosiy qismining mazmunida dastur bo‘limini biror bir bo‘limidan yengil atletika, gimnastika o‘quv materiali kiritiladi. Bunday darslar ayniqsa yuqori sinflarda o‘tkaziladi. Ularni o‘tish metodikasi sport turiga ta'alluqli bo‘lgan mashqlanish mashg‘ulotlariga yaqinlashtiradi. 

Quyi va yuqori sinflarda predmetli darslar faqat suzishda o‘tkaziladi, chunki bu bo‘lim materiali boqa bo‘lim materiali bilan kirishmaydi. Shuning uchun chang‘i tayyorgarligi va suzish darslari alohida o‘tkaziladi. Kompleksli dasrlar bir darsga dasturni boshqa bo‘limlardan kiritish imkonini beradi. Lekin bir dars har xil mashqlarni birlashtirish rasmiy xarakterga ega bo‘lmaydi, aksincha qat'iy qoidaga javob berishi kerak. Kompleks, aralash darslarni tashkil etish qiyin, lekin ular hayajonli, bolalar organizmiga har tomonlama ta'sir etadi, asosiysi zaruriy elementlarni butun yil davomida yoddan chiqarmaydi, ularni yuqori darajada bajarish imkonini beradi. Kompleksli darslar xatto kichik va o‘rta institut yoshdagi bolalar bilan ishlaganda ham qo‘llaniladi. Predmetli va kompleksli darslar hal etiladigan masalalarni afzalligiga bog‘liq bo‘lgan holda o‘quv mashqlarini, nazorat va aralashga bo‘linadi. O‘quv dasrlarida asosiy diqqat mashqlarni to‘g‘ri bajarilishiga qaratiladi. O‘qituvchi, xatolarni topib, ularni to‘g‘rilash choralarni ko‘radi, jarohatlanishdan himoyalashni ta'minlaydi va bolalarni o‘z-o‘zini jarohatlanishdan himoyalash qilishga o‘rgatadi. Bularning hammasi darsning tashkiliy va uslubiyotda iz qoldiradi. Bu yerda o‘zaro o‘rganish keng qo‘llaniladi va nazariy ma'lumotlar e'lon qilinadi, xamda talabalarni faolligini oshirish uchun xilma-xil usullar qo‘llaniladi. 

Mashqlanish darslari o‘rganilganlarni takomillashtirish va jismoniy sifatlarni tarbiyalashda ancha afzallikka ega. Bu yerda asosan talabalar faoliyatlarini tashkil etishda guruhli usuldan foydalaniladi. Bunday darslarda jismoniy yuklarni xajmi va unumdorligi ortadi. Ko‘pgina darslar tabiiy sharoitda o‘tiladi. O‘qituvchi xilmaxil vaziyatlarni vujudga keltiradi, natijada mashg‘ulotga qiziquvchanlik ortadi. Nazariy darslar o‘rganilayotgan mashqlarni qanday o‘zlashtirilayotganligi, jismoniy sifatlarni vujudga kelishi jarayonini hal etadi. Shuning bilan birga dastlab va yakuniy mashqlanishni jismoniy rivojlanish va talabalarni jismoniy tayyorgarlik darajasini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Bir vaqtda nazorat darslari katta o‘rganuvchi va mashqlanish samarasini beradi. Ma'lumki, jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun organizmga yuqori talablarni qo‘yish zarur bo‘ladi, ya'ni mashqlarni charchash darajasiga yetkazib bajarish talab etiladi. Bunday sharoitda nazorat darslari jarayonida yaratiladi. Ko‘pincha nazorat darslarida ba'zi bir talabalar o‘quv darsiga qaraganda ko‘proq narsani o‘zlashtirib oladilar. Bunga mashg‘ulotdagi o‘zaro yordam ruhi ma'lum darajada ijobiy ta'sir etadi. 

Jismoniy tarbiya amaliyotida ko‘pincha o‘quv, nazorat yoki mashqlanish darslari kam uchraydi. Har bir mashg‘ulotda o‘rgatish, nazorat va mashqlanish elementlari mavjud bo‘ladi. Shuning uchun doimo yodda tutish kerakki, har bir aniq belgilangan dars ostida o‘rganish, mashqlantirish yoki nazorat vazifalarini hal etish yotadi. Quyi sinflarda asosan o‘quv darslari mashg‘ulotning umumiy sonidan 70-80 yaqinini tashkil etadi, o‘rta sinflarda 60 foizga yaqin, katta  sinflarda 25-30 foiz. Ko‘rinib turibdiki talabalarning yoshi ortib borgan sari o‘quv darslarining umumiy soati pasayadi, mashqlanish darslarini umumiy salmog‘i 10-11 sinflarda 60 foizga yetadi.  Agar darslarda har xil vazifalar bir xil maromda hal etilsa bu holda bunday darslarni aralash yoki murakkab deb ataladi. Bunday toifadagi darslar tez-tez hamma sinflarda uchrab turadi, institut materiallarini o‘zlashtirib olish uchun qulay sharoit yaratiladi. 

O‘quv tarbiyaviy jarayonini tarkibiy qismi o‘qituvchi o‘z harakat faoliyati va har xil darsda talabalar qaratish faoliyatlarini nazorat qilishdan iborat, faqat shu harakat faoliyatlarini to‘g‘ri anglash va baholash orqaligina o‘z ishlariga tuzatish kiritishlari, o‘tilayotgan darsni sifatini oshirishi va nihoyat pedagogik mahoratga erishish mumkin. 

 

2-mavzu: Maxsus jismoniy tayyorgarlik

 

 Jismonan yetarli darajadagi rivojlangachlik normal aqliy rivoj lanishga sharoit yaratadi. Dialektik materializmning psixik va jismoniy jarayonlarning aqliy va jismoniy faoliyat bilan birligi xakidagi fikrlari Chernishevskiy asarlarida o’z ifodasini topdi: "Har kanday mehnat - bu akliy, jismoniydir. Agar akliy va jismoniy mehnat orasidagi farqni ajratsak, bittasida asosiy rolni miya, ikkinchisida muskullar uynaydi. Miyaning faoliyati muskullarning o’zaro faoliyatiga, muskullar faoliyati esa miyaning boshqarishi orqali amalga oshiriladi", - degan edi u.

 Jismoniy bilimlar asoschisi P.F. Lesgaft kursatganidek, akliy va jismoniy rivojlanish bir-biri bilan o’zviy bog’liq. Aklning usishi va rivojlnishi o’z navbatida jismoniy rivojlanishni takazo kiladi.

 Jismoniy madaniyatning vazifasi shunda muvaffakiyatli xal kilinadiki, shug’ullanuvchilar jismoniy mashqlarni ongli ravishda, tushunib bajarsalar yoki ular sport mashg’ulotlariga zur kizikish, o’z tashab buslari bilan ijodiy yondashsalar, harakat malakalarini to’g’ri shakl lanishiga, organizmning funksional kobiliyatlarini rivojlantirish uchun umumiy maxsus bilimlarga tayangan xolla olib borilsagina samarali bo’ladi.

 Jismoniy madaniyatda yoki sportda talantni ochish shug’ullanuvchidan umumiy jismoniy rivojlanganlik va tayyorlangailik xamda shug’ullanayotgan soxa buyicha chukur malakaviy bilimlarga ega bulish, bosh miya, muskullar faoliyatidan foydalanishda kur-kuronalikka yul kuymaslik okibatidan kelib chikadi. Mashg’ulotga ongli munosabatda bulmaslik talantni sunishiga sabab bo’ladi.

 Eng xavflisi shug’ullanuvchidan bir tomonlamalilik, faqat sport bilan shug’ullanishgagina odat shakllanadi - jamiyat uchun bokimandalar ko’payadi. Sport trenirovkasi sirlariga shungish, uni tushunish shug’ullanuvchi maxoratini oshishiga olib keladi. Bunga faqat har tomonla malilik orqaligina erishish mumkin.

 Jaxon rekordlarini urnatish, chempionlik lavozimlari uchun kura shish sportchidan yuqori saviya, chukur bilim va jismoniy kobiliyatni talab kiladi. Bunga erishish uchun esa mashakkatli mehnat, utkir intellekt soxibi bulishi shart. Akliy va jismoniy madaniyatnig birligi, o’zaro bog’liqligi masalasi tabiiy-ilmiy fanlar asosida ulug rus fiziologi I.M.Sechenov va I.P. Pavlovning ilmiy tadqiqotlari orqali isbotlangan, Pavlov: "Men butun hayotim buyi akliy va jismoniy mehnatni sevdim, ko’prok ikkinchisini. Ayniqsa, miyada paydo bulgan fikrni xal qilish uchun aklimni ko’pim bilan boglaganimda o’zimni juda yaxshi xis kilar edim", - deb yozgan edi. Demak, jismoniy madaniyat akliy madaniyat bilan o’zviy bog’liq xolda amalga oshirilar ekan.

 

Jismoniy madaniyat jarayonida axloqiy madaniyat. Jismoniy madaniyat jarayonida o’quvchilar o’zaro bir-biri bilan va jamiyatning boshqa a’zolari bilan mulokatda bo’ladilar. Jismoniy mashq lar bilan shug’ullanish uchun ma’lum moddiy va ma’naviy kimmatga ega bulgan anjomlar, jixozlardan foydalanadilar. Jismoniy madaniyat chilarning, sportchilarning o’zaro bir-biri bilan munosabati, muomilasi va uni urab olgan ijtimoiy muhit, tabiat omillarining ta’siri bilan ular oldiga muvjud jamiyat axloqi talablariga javob berish muammosini quyadi.

 Mamalakat sportchisining, jismoniy madaniyatchisining axloqi - bu millat vakili, mavjud jamiyat kishisining axloqidir. O’zbek sportchi sining maxsus axloq normalari yukki u mazkur jamiyatning oddiy a’zosi axloqi normalaridan farq kilsa.

 "Sportchining axloqi" degan axloqni to’zushga urinish bu bizning shark xalklari axloq normalaridan uzoq lashishga olib kelar edi. Biz kiska fikrli, tor uyli sportchini tayyorlamasligimiz, bakuvvat, faqat yaxshi xazm qilish organlariga ega bulganlarni emas, fikrlash doirasi keng, ma’naviy boy, kirishuvchan, yaxshi tashkilotchi bula oladigan individni madaniyatlashni nazarda tutmogimiz lozim. Bu fikrlar ayniqsa navkiron mamlakatimiz yoshlari uchun taaluklidir.

 Sportda birlik va umumiylik yagona qonuniy xususiyatdir. Ushbu xususiyat jamoada gavdalanadi. Jamiyat jismoniy madaniyati tarixi millat va jamoaning kuchini ifodalaydi. Mamlakat sportchisi xalkaro maydondagi galabalarning xal kiluvchi omili, o’z xalki, Vatani oldvdagi javobgarlik burchinini xis qilishi lozim. Garbning proffesional sporti esa o’zining vakillariga: shaxsiy manfaatingiz jamiyat manfaatiga mos kelishi shart)mas, o’z nshnngi shi vujudga kelgan holatni xisobga olib xech kanday burch va prinsip bilan boglamay xal kiling deb urgatadi.

 2.Jamoat mulkiga ijtimoiy munosabatda bulishni jismoniy tar biya darsida madaniyatlash, shug’ullanuvchilardi jixoz, anjomlar, ishlati layotgan inshoatga yaxshi munosabatda bulishga urgatish, sport maydon larini talab darajasida qayta jixozlash ishida ishtirok etish bilan madaniyatlanadi.

 3.Mehnatga ijtimoiy munosabatda bulish jamiyat a’zolari axloq normalarining eng asosiysidir jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish shug’ullanuvchini mehnatda, yuqori ishlab chikarish jarayonida ishtirok etishga va o’zning har tomonlama garmonik rivojlanishini amalga oshi rish imkoniyatini yaratadi.

 Sportchida esa sport natijasiga erishish mashakkatli va ogir bo’lib, chidam bilan mehnat qilishni talab kiladi. U bilan rekordlarni ngina yangilab kolmay, o’zida mehnat jarayoni uchun kerakli iroda, intizom, mehnat qilishga odatni shakllantiradi, mehnatni kadrlashga urgatadi.

 4.Jismoniy madaniyat jamiyat qonunchiligiga buysunishni urgatadi. Gimnastika, uyinlar,sport, turizm va boshqa jismoniy mashq bilan shu gullanish madaniyatlanuvchilardan urnatilgan qoidani, tartibni katiyyan talab kiladi. Ularni bajara olmaslik sportchini yoki madaniyat lanuvchini maqsaddan uzoqlashtiradi. Sportchi hayotini xavf ostida koldiradi. Sport jarayonida uning axloqiy madaniyatsining iatijasini kurib utishgina kifoya. Masalan, tup uchun kurashayotganda uyinchi tuknashib ketdi deylik. Kimdir aybdor. Ko’pollikka Siz xam javob kilgingiz keladi. lekin sportchi axloqi normalari o’z - o’zini kulga olish va nizoli holatni tinch yul bilan xal qilish uchun axloqiy norma talablari ustun kelishi kerak ligini takazo etadi.

 5. Gumanizm normasi insonni xurmat qilishga, kelajak uchun tinch lik uchun kurashishga chakiradiki, bir-birini qullash, yordam berish, ayniqsa musobakalar davomida o’zaro urtoklik yordami tarzida ifodalanadi. SHark xalklarida o’z rakiblariga nisbatan gumanizm ruxi uta yuqoridir. Demak mustaxkam soglomlik va jismoniy tayyorgarlik ja miyat a’zosining axloq pormalarinn, iroda sifatlarini madaniyatlaydi.

 

3-mavzu: Sport turlari (yengil atletika, gimnastika, sport

o’yinlari, suzish, harakatli va milliy o’yinlar, estafeta)

 

YENGIL ATLETIKA.

Yengil atletika — yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish mashqlaridan iborat sport turi. Maxsus jismoniy madaniyat o‘quv muassasalarida esa, yengil atletika — mazkur sport turining nazariy bilimlari va amaliy ko'nikmalari hamda uni o'qitish metodlaridan iborat dars bo‘lib, shu sohada ilmiy tadqiqotlar o‘tkazadigan fandir. Qadimiy yunoncha “atletika” so‘zi o‘zbek tilida kurash, mashq degan ma’noni bildiradi. Qadimiy Yunonistonda tezkorlik kuchlilik va chaqqonlikda musobaqalasha oladigan kishilarni “atletlar” deb atar edilar. Qadimiy zaminimizda esa bunday kishilarni “Alp"' deb ataganlar. Shuning uchun “Alp” “atlet” tushunchasiga muqobil bo‘lishi mumkin degan fikrlar mavjud. Hozirda ham jismoniy sifatlari har tomonlama rivojlangan tezkor, kuchli, chaqqon odamlarni

“atlet” deb ataydilar. O‘zbek tilimizda bunday kishilarni “Alp” deb atash to‘g‘ri bo‘lar edi.

Bu sport turiga “yengil atletika” degan nom berilishi shartli bo‘lib, sirtdan qaraganda, yengil atletika mashqlarining og‘ir atletikaga nisbatan yengil bajarilishiga qarab olingan. Og‘ir atletikada odam tashqaridan shtanganing og‘irligini yengishga oid harakat bajaradi. Yengil atletikada esa tashqi muhitdan hech qanday og‘irlik ta’sir etmasligi sababli og‘ir atletika mashqlariga nisbatan yengil bajarilishiga asoslangan. Yengil atletikada mashq qilganda tashqi muhitdan hech qanday og‘irlik ta’sir etmaydi. Uloqtirishlarda faqat snaryadni og‘irligining ta’siri bo’ladi xolos. Qolgan turlarda esa tashqi og‘irlik yo‘q. Yugurish, sakrashlar og‘ir atletikaga nisbatan yengil bajariladi. Ammo ichki a'zolar, yurak qon-tomir, nafas olish, asab tizimi va boshqa a’zolar faoliyatidagi jismoniy ta’sirlarga nisbatan kechinmalar juda ham og‘ir va davomli o‘tadi. Masalan: marafon yugurishda, o‘rta va uzoq masofalarga yugurishda va h.k. bunday holatlarning mavjudligi yengil atletikani og‘ir atletikadan ham og‘irroq sport turi ekanligi hartomonlama ilmiy asoslab isbotlangan. Ayrim mamlakatlarda yengil atletikani «atletika» (Fransiyada) yoki «yo‘lka va maydondagi mashqlar» (AQSH, Angliyada) deb ataydilar. O‘zbekistonda esa bu sport turini “yengil atletika” deb atash qabul qilingan.

Yengil atletika insonning tabiiy harakatlaridan iborat bo‘lgan yurish, yugurish, sakrashlar, uloqtirishga oid harakat amallaridan iborat bo‘lib, sport turi sifatida juda qadimdan, dunyo miqyosida keng tarqalgan. U barcha amaliy sport turlari tarkibida bo‘lib, ularning samaradorligini oshirishda xizmat qiladi. Odamlarni hartomonlama ma’naviy va jismoniy rivojlanishiga, sog‘ligini mustahkamlashda ham asosiy vositalardan biri bo‘lib, barcha yoshdagi odamlarga mos keladigan ommaviy sog‘lomlashtiruvchi sport turidir. Yengil atletika o‘zining xilma-xil harakat amallari bilan odamlarda tezkorlik, kuchlilik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamkorlik kabi jismoniy sifatlarini rivojlantirishda muhim o‘rinlardan birida turadi. Shuning uchun ham, yengil atletika barcha ta’lim muassasalarida o‘qitiladi. Mamlakatimizda va xorijiy davlatlarda uning o‘ziga xos tizimi mavjud bo‘lib, maxsus mutaxassislar tayyorlanishiga e'tibor berilgan. Jumladan, kasb-hunar kollejlarining 3141900-jismoniy tarbiya va bolalar sporti yo‘nalishi bo‘yicha tayyorlanayotgan, 3141901-jismoniy tarbiya va bolalar sporti mutaxassislariga mo’ljallangan DTS va o‘quv rejalarida ham “Yengil atletika va uni o‘qitish metodikasi fani kiritilgan. Bu fan bo‘lajak mutaxassislarga yengil atletikaning nazariy, amaliy, uslubiy bilimlarini o‘zlashtirishga yordam beradi.

Respublikamiz Prezidenti I. Karimovning 2002-yil 24-oktabrda “O‘zekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish” to‘g‘risidagi farmoni chiqqandan keyin, mamlakatimizda barcha sport turlari qatori, yengil atletika sport turining rivojlanishiga katta turtki bo’ldi. Uning moddiy texnika bazasi mustahkamlandi. Sport musobaqalari tizimi takomillashtirildi. O‘zbekiston jismoniy madaniyati tizimida, ayniqsa bolalar ta’limining barcha bo‘g‘inlarida yengil atletikaga katta e’tibor berildi.

Bugun O‘zbekistonlik yengilatletikachilar Osiyoda va jahon (G. Xubbiyeva,

S. Rodzivil, A. Kotlyarova, S. Voinov, L. Andreev, N. Sveshnikova, A. Juravleva,

B. Shokirjanov va boshqalar) sport maydonlarida mustaqil O‘zbekiston bayrog‘ini

O'g'il bolalar

Qiz bolalar

yuqori ko‘tarib ildamlab bormoqdalar.

Har bir xalq, har bir millat o’zidan keyin qoladigan avlodning jismonan sog’lom, manaviy jihatdan  barkamol bo’lib yetishishi haqida qayguradi.

 So’nggi yillarda aholining turmush darajasini oshirish, sog’ligini mustahkamlash, ayniqsa, yoshlar ortasida jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish borasida juda katta ishlar amalgam oshirilmoqda.

Yengil atletika besh bo‘limdan: yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish va ko‘p kurashlardan iborat bo‘lib, ularning har qaysisi xilma-xil turlarga bulinadi: 

Yurish _— insonning joydan-joyga ko'chishidagi oddiy usul bo‘lib, turli yoshdagi kishilar uchun ajoyib jismoniy mashq hisoblanadi. Uzoq va bir tekis yurganda a’zoyi badandagi qariyb barcha mushaklar ishlaydi, organizmdagi yurak-qon tomir, nafas olish va boshqa tizimlar faoliyati kuchayadi, natijada modda almashinishi ortadi. Jismoniy mashq sifatida odatdagi yurishning avvalo sog’lomlashtirish ahamiyati bor. Odamni ilk bolalik chog‘idan yurishga o‘rgatadilar. Lekin bu bilan kifoyalanib boimaydi. Hamma odamlar to‘g‘ri, chiroyli va tejamli yura bilishlari zarur.

Oddiy yurishdan tashqari, yurishning boshqacha xillari ham bo’ladi: sayyohat yurish, safda yurish va sportcha yurish. Musobaqalarda yurishning texnika jihatidan eng qiyin, lekin eng foydali xili sportcha yurish qo‘llaniladi. Uning tezligi oddiy yurishga nisbatdan ikki marta ortiq. Ammo bunday yuqori tezlikka erishish uchun, sportcha yurish texnikasi asoslarini o’rganib olishning o‘zigina kifoya qilmay, balki oddiy yurishga qaraganda anchagina jadalroq ish bajarish talab qilinadi, ya’ni energiya sarflash ortadi. Shu sababdan sportcha yurish bilan shug‘ullanish sportchi organizmiga ancha ta'sir etib, uning ichki a’zolarini va tizimlarini mustahkamlaydi, ularning ish qobiliyatini oshiradi, kuchni va  ayniqsa chidamlilikni rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, irodali bo’lishga o‘rgatadi. Shuning uchun ham yetuk tez yuruvchilar juda chidamli bo‘ladilar.

 

Yugurish 30 m

0', V

—

+

+

+

+

+

—

+

+

+

+

+

50 m

0', V

K

K

K

+

+

+

K

K

K

+

+

+

60 m

0', V

K

K

K

+

+

+

K

K

K

+

+

+

100 m

0', V

R

R

K

+

+

+

R

R

K

+

+

+

200 m

0', V

R

R

K

+

+

—

R

R

K

+

+

—

300 m

0', V

K

K

K

+

+

—

K

K

K

+

+

—

400 m

0', V

R

R

K

+

+

—

R

R

K

+

+

—

500 m

0', V

K

K

K

+

+

—

K

K

K

+

+

—

600 m

0', V

K

K

K

+

+

—

K

K

K

+

+

—

800 m

0', V

R

R

K

+

+

—

R

R

K

+

+

—

1000 m

0', V

R

R

K

+

+

—

R

R

K

+

+

—

1500 m

0', V

R

R

K

+

+

—

R

R

K

+

+

—

2000 m

0', v

R

R

K

+

—

—

R

R

K

+

—

—

3000 m

0', v

R

R

K

+

—

—

R

R

K

+

—

—

5000 m

0', v

R

R

+

—

-

—

R

R

—

—

—

—

10000 m

0'

R

+

—

—

—

R

—

—

—

—

—

20000 m

0'

R

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

25000 sh

0'

R

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

 

 

 

 

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14
30000 m	O'	R	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—
bir soatli	O'	R	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—
ikki soatli	O'	R	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—
50 m, to'siqlarosha	v	K	K	K	+	+	+	K	K	K	+	+	+
55 sh, to'siqlarosha	v	K	K	K	+	+	+	K	K	K	+	+	+
60 m, to'siqlarosha	O', v	K	K	K	+	+	+	K	K	K	+	+	+
100 m, to'siqlarosha	O', v	—	—	—	—	—	—	R	R	K	+	—	—
110 m, to'siqlarosha	O', v	R	R	K	+	—	—	—	—	—	—	—	—
300 m, to'siqlarosha	O'	K	K	K	—	—	—	K	K	+	—	—	—
400 m, to'siqlarosha	O'	R	R	—	—	—	—	R	+	—	—	—	—
1500 m, to'siqlarosha	O', v	—	K	K	—	—	—	—	—	—	—	—	—
2000 m, to'siqlarosha	O', v	K	K	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—
3000 m, to'siqlarosha	O'	R	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—
Kross
300 m	D	—	—	—	—	—	—	—	—	+	+	+	+
500 m	D	—	—	—	+	+	+	+	+	+	+	+	+
1000 m	D	+	+	+	+	+	+	+	+	+	+	+	+
1500 m	D	—	—	—	—	+	+	+	+	+	+	+	+
2000 sh	D	+	+	+	+	+	+	+	+	+	+	+	+
3000 m	D	+	+	+	+	—	—	+	+	+	+	—	—
5000 m	D	+	+	+	—	—	—	+	+	+	—	—	—
6000 m	D	+	. +	+	—	—	—	—	—	—	—	—	—
8000 m	D	+	+	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—
10000 m	D	+	+	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—
12000 m	D	+	+	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—
14000 m	D	+	+	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—

 

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

Shosse bo'ylab yugurish 5 km

Sh

—

+

+

—

_

+

+

10 km

Sh

k

+

—

—

K

+

15km

Sh

k

K

—

—

K

k

20 km

Sh

k

K

—

—

K

30 km

Sh

k

—

—

—

_

k

42 km 195 m

Sh

k

—

—

—

_

k

(marafon)

Estafetali yugurish 4x60 m

0'

—

—

+

+

+

+

+

+ +

+

+

4x100 m

0'

R

R

K

+

—

—

R

k

K

4x200 m 4x300 m

0', V 0'

R —

R —

K +

+ +

— +

R

R

K +

+ +

+

4x400 m

0', V

R

R

k

—

—

R

R

k

3x800 m

0', V

—

—

—

R

R

4x1000 m

O'

■

+

+

—

—

+

+

+

4x800 m

O', V

R

R

+

—

R

R

+

10x1000 m

0'

K

K

—

_

4x1500 m

0'

R

R

—

—

_

400 300 200 100 m

0', v

K

K

k

+

K

K

k

+

800 400 200 100 m

0', v

K

K

+

—

—

—

K

K

+

—

—

Sportcha yurish 1 km

Ol,Sh ,B

—

—

—

—

+

+

+

+

2 km

0',Sh, B

-

—

—

—

+

_

+

3 km

0',Sh, B

+

+

+

—

—

k

K

k

+

+

5 km

0',Sh, B

K

K

k

+

—

—

R, K

R,K

k

10 km

0',Sh, B

R, K

R, K

+

—

—

—

R, K

R,K

—

—

—

 

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

20 km

0',Sh

R,K

—

—

—

—

+

30 km

0',Sh

R,K

—

—

—

—

—

—

_

50 km

0',Sh

R,K

—

—

—

—

—

_

bir soatli

O'

R

—

—

—

_

ikki soatli

O'

R

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

Yugurib kelib sakrash: balandlikka

0',B

R

R

K

+

+

+

R

R

K

+

+

+

langarcho'p bilan

0',B

R

R

K

+

+

_

uzunlikka

0',B

R

R

K

+

+

+

R

R

K

+

+

+

uch hatlab

0',B

R

R

k

+

+

—

—

—

—

—

—

—

Turgan joydan sakrash: balandlikka

G',B

K

K

+

+

+

+

K

K

+

+

+

+

uzunlikka

0',B

K

K

+

+

+

+

K

K

+

+

+

+

uch hatlab

0\B

K

K

+

+

—

—

K

K

+

—

Uloqtirish: lappak

0'

R

R

k

+

+

+

R

R

k

+

+

■

bosqon

o-

R

R

k

+

+

+

—

—

nayza

O'

R

R

k

+

—

—

R

R

k

+

granata

O'

K

K

k

+

+

+

K

K

k

+

+

_

koptok

0'

—

—

+

+

+

+

—

_

yadro irg'itish

0',B

R

R

k

+

+

+

R

R

+

+

+

+

Ko'pkurash

 

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14
O'nkurash (100 m gayugurish, uzunlikka sakrash, yadro irg'itish, balandlikka sakrash, 400 mgayugurish, 110 m to'siqlarosha yugurish, lappak uloqtirish, langarcho'p bilan sakrash, nayza uloqtirsh, 1000 mgayugurish)	O'	—	R	K
To'qqizkurash (100 mgayugurish, uzunlikka sakrash, yadro irg'itish, balandlikka sakrash, 60 m ga to'siqlarosha yugurish, langarcho'p bilan sakrash, 1000 mga yugurish)	O'	—	R	K
Yettikurash (100 m to'siqlarosha yugurish, balandlikka sakrash, yadro irg'itish, 200 m yugurish, uzunlikka sakrash, nayza uloqtirish, 800 m yugurish)	O'							R	R	R	—	—	—
Oltikurash (100 mga yugurish, uzunlikka sakrash, yadro irg'itish, 110 m ga to'siqlarosha yugurish, lappak uloqtirish, langarcho'p bilan sakrash)	O'	—	K	K

 

 

 

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14
Oltikurash (60 m ga to'siqlarosha yugurish, balandlikka sakrash, yadro irg'itish, 200 m ga yugurish, uzunlikka sakrash, 600 m ga yugurish)	V	—	—	—	—	—	—	K	K	k	—	—	—
Beshkurash (uzunlikka sakrash, nayza uloqtirish, 200 m ga yugurish, lappak uloqtirish, 1500 m gayugurish)	O'	R	R	K
Beshkurash (60 m ga yugurish, uzunlikka sakrash, yadro uloqtirish, balandlikka sakrash, 1000 m gayugurish)	O',V	—	—	—	+	+	—	—	—	—	—	—	—
Beshkurash (100 m ga to'siqlarosha yugurish, yadro irg'itish, uzunlikka sakrash, nayza uloqtirish, 800 m ga yugurish)	O'	—	—	—	+	+	+	—	—	—	+	+	+

 

 

 

 

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14
To'rtkurash (60 m ga yugurish, balandlikka sakrash, koptok uloqtirish, qiz bolalarga 500 sh ga yugurish, o'g'il bolalarga 800 m yugurish)	O'	-	-	-	+	+	+	-	-	- ,	+	+	+
To'rtkurash (to'siqlarosha 60 m ga yugurish, balandlikka sakrash, yadro uloqtirish, 600 m yugurish)	V								+	+	+	-	-
Uchkurash (yugurish, sakrash, uloqtirish ko'pkurashlar tarkibiga kiruvchi	O',V	+	+ '	+	+	+	+	+	+	+	+ .	+	+

     Shartli   belgilar: O' — musobaqao'yingohdao'tkaziladi; V — musobaqabinodao'tkaziladi; Sh — musobaqa shosseda, shahar va qishloq ko'chalarida o'tkaziladi; D — musobaqa dalada o'tkaziladi (kross); R — rekord qayd qilinadi; K — yuqori ko'rsatkich qayd qilinadi; „+" — musobaqa rekordi va yuqori ko'rsatkich qayd qilinmaydi; „—" — musobaqa o'tkazilmaydi.

 

Yurish musobaqalari stadion yo’lkalarida (soat strelkasi harakatiga teskari yo'nalishda) va oddiy yo’llarda (shoh va shahar ko'chalarida, so'qmoqlarda va hokazo) 3 dan 50 km gacha masofada o'tkaziladi.

Yurish musobaqasida qatnashuvchilar, qoidada belgilangan yurish texnikasi xususiyatlariga rioya qilishlari kerak. Bularning eng asosiysi bir lahza bo'lsa ham ikkala oyoq bir vaqtda yerdan uzilib qolishiga yo’l qo'ymaslikdan iborat. Oyoqlardan birontasi yerga tegmay turgan fursat sodir bo'lgudek bo'lsa, sportchi yurishdan yugurishga o'tgan hisoblanadi. Bu qoidani buzgan sportchini maxsus hakamlar musobaqadan chetlatadilar.

Yurish musobaqasida qatnashuvchilar, qoidada belgilangan yurish texnikasi xususiyatlariga rioya qilishlari kerak. Bularning eng asosiysi bir lahza bo'lsa ham ikkala oyoq bir vaqtda yerdan uzilib qolishiga yoi qo'ymaslikdan iborat. Oyoqlardan birontasi yerga tegmay turgan fursat sodir bo'lgudek bo'lsa, sportchi yurishdan yugurishga o'tgan hisoblanadi. Bu qoidani buzgan sportchini maxsus hakamlar musobaqadan chetlatadilar.

Yugurganda butun organizmning ish qobiliyatiga qo‘yilgan talab yurgandagiga nisbatan anchagina katta bo’ladi. Chunki yugurganda a’zoyi badandagi mushak guruhlarining deyarli hammasi ishga tushadi, yurak-qon tomir, nafas olish va boshqa tizimlar faoliyati kuchayadi, modda almashinish ancha oshadi. Shug'ullanuvchilarning imkoniyatlariga qarab, masofa uzunligini va yugurish tezligini o‘zgartirish bilan ish miqdorini har xil qilish, odamning chidamliligi, tezkorligi va boshqa fazilatlari rivojlanishiga ta’sir o'tkazishi mumkin. Masalan, unchalik tez emas, lekin uzoq vaqt yugurish (ayniqsa o'rmon yoki istirohat va bog’larda) ning gigiyenik ahamiyati katta bo'lib, bu sog'lomlashtirishning eng yaxshi vositalaridan biri hisoblanadi.

 Yuqori tezlikda yugurish shug'ullanuvchilarga, xususan ularning yurak-qon tomir va nafas olish tizimlariga qo'yilgan talabni oshiradi va chidamlilikni rivojlantiradigan zo'r vosita bo'lib xizmat qiladi. Juda katta tezlikda yugurish esa, tezlikni rivojlantirish uchun o'tkaziladigan maxsus mashg‘ulotlarga kiritiladi. Yugurish bilan shug’ullanish jarayonida kishi irodasi mustahkamlanadi, o'z kuchini taqsimlay olish, to'siqlardan o‘ta bilish, ochiq joyda mo‘ljal ola bilish qobiliyati hosil bo'ladi.

Yugurish — har tomonlama jismoniy rivojlanishning asosiy vositalaridan biri. Barcha mutaxassislikdagi yengi latletikachilarning ham, boshqa sport turlari bilan shug’ullanuvchilarning ham mashqlarida yugurishga ko‘p e’tibor berilishi, shuningdek faol dam olish, sog’lomlashtirish va ish qobiliyatini saqlash vositasi sifatida yugurishning ulushi katta ekani ana shundan.

Yugurish — yengil atletikaning hamma turlari ichida eng ammabop jismoniy mashq. Yengil atletika musobaqalarida yugurish va estafetaning turli xillari yetakchi o'rin tutadi, ularga tamoshabin ham juda qiziqadi. Shuning uchun yugurish musobaqalari eng yaxshi tashviqot va targibot vositalaridan biri hisoblanadi.

Yengil atletikada yugurishning tekis yugurish, to‘siqlar osha yugurish, estafetali yugurish va tabiiy sharoitlarda yugurish xillari boiadi. Yugurishning xillari va masofa uzoqligining variantlari jadvalda ko‘rsatilgan.

 Tekis yugurish malum masofaga yoki vaqtbay tarzda yugurish yo’lkasida (soat strelkasi harakatiga teskari yo‘nalishda) o‘tkaziladi. 400 metrga va undan qisqa masofaga yugurishda har bir yuguruvchi uchun alohida yo’lka ajratiladi. Qolgan masofalarga yugurish musobaqalari umumiy yo’lkada o’tkaziladi. Belgilangan masofani o‘tish uchun sarflangan vaqt soniya o’lchagich (sekundamer) bilan o'lchanadi. Bir soatlik va ikki soatlik yugurishda vaqt chegaralangan bo'lib, natija shu vaqt ichida bosib o’tilgan masofa tarzida metr hisobida aniqlanadi.

To‘siqlar osha yugurishning ikkita xili bor: 1) g‘ovlar osha yugurish — bunda yugurish yo’lkasida bir-biridan bir xil uzoqlikda masofadagi muayyan joylarga qo‘yilgan bir  tipdagi to‘siqlardan oshib, 60 dan 400m gacha masofaga yuguriladi; har qaysi sportchi alohida-alohida yo‘lkadan yuguradi; 2) 3000 metrga to‘siqlar osha yugurish (stipl- chez) bunda yugurish yo‘lkasida u yer-bu yerga mustahkam o‘rnatilgan to‘siqlar osha, stadion sektorlaridan birida kovlangan chuqurga to’ldirilgan suvdan kechib yuguriladi.

Estafetali yugurish — bunda jamoa-jamoa bo’lib yuguriladi; jamoada yuguruvchilar qancha bo’lsa, masofa ham shuncha bosqichlarga bo’lingan bo’ladi. Estafetali yugurishdan maqsad, estafeta tayoqchasini bir-biriga uzatib, uni mumkin qadar tez, startdan marragacha yetkazib borishdir. Bosqichlar oraligi bir xil (qisqa va o‘rta masofada) yoki (har xil aralash masofada) bo’lishi mumkin. Estafetali yugurish ko‘proq stadion yo’lkalarida, ba'zan esa shahar ko‘chalarida (aylanma va yulduzsimon estafetalar) o’tkaziladi. Tabiiy sharoitlarda yugurish bunda past-baland ochiq joylarda (kross) yugurilsa, 15 km va undan uzoq masofalarga esa yo’llarda (shoh ko‘chada, so‘qmoq yo’llarda) yuguriladi. Yengil atletikadagi eng uzoq, ya’ni marafon yugurish masofasi 42 km 195 m ga teng.

Sakrash — to‘siqlardan o’tishning tabiiy usuli bo’lib, qisqa vaqt ichida asab mushak kuchiga maksimal zo‘r berish bilan xarakterlidir. Yengil atletik sakrash mashg‘ulotlarida sportchilaming o‘z tanalarini idora qila bilish, kuchlarini yig‘a bilish qobiliyatlari takomillashadi, kuch, tezlik, chaqqonlik va mardlik orta boradi. Sakrash — oyoq va tana mushaklarni kuchaytirish va sakrovchanlikni hosil qilish uchun eng yaxshi mashqlardan biri bo‘lib, faqat yengil atletikachilargagina emas, balki boshqa sport turlarining vakillariga ham ayniqsa, basketbolchilarga, qo’lto‘pichilarga va futbolchilarga zarurdir.

Yengil atletik sakrash ikki turga bo’linadi: 1) imkon boricha balandroq sakrash maqsadida tik (vertikal) to’siqlardan o‘tish balandlikka sakrash va langarcho‘p bilan sakrash; 2)imkon boricha uzoqqa sakrash maqsadida Yotiq (gorizontal) to‘siqlardan o‘tish - uzunlikka sakrash va uch hatlab sakrash.

Sakrashda erishilgan natijalar metrva santimetr bilan o‘lchanadi. Sakrashlar turgan joydan va yugurib kelib ijro etiladi.

Uloqtirish — maxsus asboblarni uzoqlikka itqitish va uloqtirish mashqlaridir. Bularning natijalari metr va santimetr bilan aniqlanadi. Uloqtirish asab mushak kuchlanishi qisqa vaqtda yuqori (maksimal) bo‘lishi bilan xarakterlidir. Bunda qo‘l, yelka kamari va tana mushaklarigina emas, balki oyoq mushaklari ham faol qatnashadi. Yengil atletika asboblarini uzoqqa uloqtirish uchun kuch, tezlik, chaqqonlik yuqori darajada rivoj topgan bo‘lishi va o‘z kuchini yig‘a bilmoq zarur. Uloqtirish bilan shug‘ullanish bu muhim fazilatlarni taraqqiy ettiribgina qolmasdan, butun tana mushaklarining ham garmonik rivojlanishiga ham yordam beradi.

Yengil atletik uloqtirishlar  ijro usuliga qarab uch turga bo‘linadi: 1) bosh ortidan boshlab uloqtirish (nayza va granat); 2) aylanib uloqtirish (lappak, bosqon); 3) itqitish (yadro).

Uloqtirish usullarining farqi asboblarning shakli va og‘irligiga bog‘liqdir. Yengil, ushlash o‘ng‘ay bo‘lgan asboblarni to‘g‘ridan yugurib kelib, bosh ortidan boshlab uzoqqa uloqtirish mumkin: og‘irroq asboblarni aylanib uloqtirish o‘ng‘ayroq; maxsus tutqichi bo‘lmagan, og‘ir asbob yadroni esa itqitish o‘ng‘ayroq. Yengil atletik uloqtirish turlari va xillari jadvalda berilgan. Ko‘pkurash yugurish, sakrash va uloqtirishning har xil turlarini o‘z ichiga oladi. Ko'pkurash tarkibidagi turlar miqdoriga qarab nomlanadi: uchkurash, to‘rtkurash, beshkurash, oltikurash, sakkizkurash, o‘nkurash. Ko‘pkurash turlari jadvalda ko'rsatilgan. Ko'pkurash asosiy turlari: erkaklar uchun - o'nkurash va xotin-qizlar uchun - beshkurash va o’spirinlar uchun — oltikurash va sakkizkurash.

Musobaqani yengillatish maqsadida yengil atletikaning bunday og‘ir turlaridan musobaqalar ikki kun davomida o‘tkaziladi.

Ko‘pkurash shug‘ullanuvchilar oldiga juda yuqori talablar qo‘yadi.  Ular  texnik  jihatdan  yuqori mahoratli  bo‘lishlaridan  tashqari, sprinterlardek  tezkor,  uloqtiruvchilardek kuchli, sakrovchilardek sakrovchan va chaqqon, g’ovoslardek dadil, o‘rta masofalarga yuguruvchilardek chidamli bo‘lishlari kerak. Ko‘pkurash dasturini to’la bajarish esa, umuman a’lo darajada chidamli boiishni, yuqori daraja rivojlangan irodaviy fazilatlarni talab qiladi.

Ko‘pkurash bilan shug‘ullanish — yengil atletika bilan endigina shug‘ullana boshlovchilar uchun ham  har  tomonlama jismoniy rivoj topishning eng yaxshi yo’lidir. Yosh sportchi ko‘pkurash tamoyilida tuzilgan “Alpomish” va “Barchinoy” jismoniy  tayyorgarlik testlari majmuasi me’yorlari talablarini bajargandan keyingina yengil atletik ko‘pkurashning maxsus mashg’ulotlariga o’tadi. Ko‘pkurash bilan shug‘ullanish sportchilar organizmiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatish bilan, yengil atletikaning alohida turidan maxsus mashq qilish uchun ham yaxshi zamin yaratib beradi. Ko‘pkurash natijasi sportchining ko‘pkurash tarkibidagi har bir turda ko‘rsatilgan ochkolari yig’indisi bilan belgilanadi. Buning uchun maxsus ochkolar jadvalidan foydalaniladi.

GIMNASTIKA.

Katta va kichik to‘plar bilan bajariladigan mashqlar

Bu mashqlar uloqtirishga yordam beradigan umumrivojlantiruvchi va tayyorlovchi mashqlar hisoblanandi. Ular elka kamari va qo‘l muskul harakatlari mutanosibligi va aniqligining, ko‘z bilan chamalash va kuchning rivojlanishiga yordam beradi.

Qo‘l to‘pi bilan bajariladigan mashqlar maktabning barcha boshlang‘ich sinflarida o‘tkaziladi. Vazifa bolalarni to‘pni tanlash va ilib olishning turli usullariga, o‘z kuchini to‘pning og‘irligi, uzoqqa va balandga uchishini hisobga olgan holda, to‘g‘ri va tejab sarflashga o‘rgatishdan, uloqtirish mashqlariga tayyorlashdan, birgalikda, harakat qilishga o‘rgatishdan iborat.

                                                                                                                                 1-

sinfda avvalo, katta to‘plar bilan keyinesa kichik to‘plar bilan bajariladigan mashqlarni o‘rganish tavsiya etiladi.

                                                                                                                                 M

ashqlar uchun katta rezina va shishirma to‘plar (voleybol, futbol va basketbol to‘plari), to‘ldirma to‘plar (1 kg og‘irlikkacha bo‘lgan) kichkina rezina va tennis to‘plari qo‘llaniladi.

Qomatni shakllantiruvchi mashqlar.

Qomat inson faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Biroq to‘g‘ri qad-qomat o‘zo‘zidan vijudga kelmaydi. Uni shakllantirish kishidan katta mehnat sarflashni talab etadi.Maktab yoshidagi bolalarda ko‘pincha umurtqaning yon  tomoniga qiyshashishi (skolioz), old-orqa yo‘nalishda qiyshashishi (lordoz), orqaning yassiligi .

Tibbiy ko‘rik paytida shifokor har bir o‘quvchi qomatining ahvoli haqida aniq tavsiyalar berishi, kamchilikni ahvoli haqida aniq tavsiyalar berishi, kamchiliklarni tuzatuvchi yo‘sindagi maxsus mashqlar berishi, chunonchi, yassi tovonlikni bartaraf etish borasida maxsus poyavzal kiyishni aytish mumkin.

Jismoniy tarbiya darslarida  qomaini shakllantiruvchi mashqlar buyumlar bilan va buyumlarsiz bajariladigan umumrivojlantiruvchi mashqlar majmuasiga , muvozanat saqlash mashqlariga , tirmashib chiqish va oshib o‘tish, emaklash mashqlariga , uchinchi sinfda esa osilish mashqlariga kiritilishi mumkin. O‘qituvchi saflanish va qayta saflanishni, shuningdek, raqs mashqlarini o‘tkazganda esa qomatni rivojlantirish va rostlash uchun katta imkoniyatga ega bo‘ladi.

SHunga qaramay, qomatni to‘g‘ri shakllantiruvchi mashqlarni faqat jismoniy tarbiya darslarida yoki sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda emas, balki har qanday sharoitda quyidagicha muntazam ravishda o‘tkazib turish mumkin.

Oyoq yuzi kafti muskullarini mustahkamlovchi mashqlar

Oyoq uchida, tovonda, oyoq yuzi kaftining ichki, tashqi tomonlarida , tovonda yurish.Arqondan, gimnastika tayoqchasidan, gimnastika skameykasidan yurish.

Arqon ustidan turganda buyumlarni tovondan oyoq uchiga va orqaga yumalatish.

Akrabatik mashqlar

Akrabatik mashqlar barcha sinflarning dasturiga kirgan. Bu mashqlar kuchning, chaqqonlik, tezkorlik, chayirlik, dovyuraklik, qat’iyatlilik sifatlarining Matn asosida tushuntirish ishlarini

riv     ^{O’qituvchi  uchun}         olib boradi. So’zlab beradi. Ko’rsatib ojl beradi.

anishiga    ko‘maklashadi,    fazoda

mo‘ljal olishga o‘rgatadi, vestibulyar apparatning funksiyasini yaxshilaydi.Akrabatik mashqlarning har tomonlama ta’siri sportchining ko‘pgina turlari, ayniqsa, suvda sakrash, figurali uchish, sport gimnastikasi, engil atletika va sport o‘yinlari malakalarini tezroq egallashga ko‘maklashadi.Ammo bu mashqlarni o‘tkazayotganda, albatta, sanitariya va gigiena qoidalariga amal qilmoq zarur.

Akrabatik mashqlar ikki guruhga bo‘linadi.birinchi mashqlar guruhiga – rivojlantiruvchi (Dinamik), ikkinchi mashqlar guruhiga turg‘un mashqlar kiradi.

Emaklash.

Emaklash deb, (polda yoki gimnastika skameykasidan) to‘rt oyoqlab yurishga aytiladi.Emaklash mashqlarini bajarishga yirik muskul guruhlari ishga tushadi.Bu mashqlar yurak – tomir sistemasining va nafas olish sistemasiga, shuningdek qrmatning to‘g‘ri shakllanishiga ijobiy ta’sir etadi. Mazkur mashqlar tezkorlikni, epchillikni, chidamlilik, qat’iylik, botirlik kabi harakat sifatlarining rivojlanishiga yordam beradi.Ular maktabgacha tarbiya muassasalarida keng qo‘llaniladi.

Maktabdagi jismoniy – tarbiya dasrlarida emaklash mashqlarini jismoniy tarbiya zalida, moslashtirilgan binolarda, sport maydonchasida, tabiiy sharoitlarda,

(maysazorlarda) o‘tkazish mumkin., lekin har qanday sharoitda  ham quyidagi sanitariya- gigiena  talablariga rioya qilish kerak;

Bino ichida sport zalida bo‘lsa, emaklash yo‘liga iloji boricha materiallardan to‘qilgan gilamlar bo‘lishi lozim.

 Mashqlar maydonchasida yoki maxsus joylarda o‘tkazilsa, o‘quvchilar mashq qilish kostyumini kiyishlari zarur.

1-mashq. Erkin emaklash.

2-mashq. Polda (maysada) erkin ravishda to‘rt oyoqlab emaklash.

3-mashq. Polda (maysada qarama-qarshi oyoq qo‘lda, tizzalarda tayani,panjalarga tayanib emaklash

4-mashq. Polda (maysada) bir tarafdagi oyoq qo‘l, tizzalarda tayani,panjalarga tayanib emaklash.

5-mashq. YUqoridagi 1-2-3-4 mashqlarni gimnastika skameykasida bajarish.

6-mashq. Gimnastika skameykasida bo‘ylab erkin holda emaklash.

7-mashq. Gimnastika skameykasida ko‘prikdagi holatda qo‘lda tortilish bilan harakatlanish.

8-mashq. Gimnastika  kozyoli ostida emaklab o‘tish.

 

SPORT O’YINLARI

Voleybol

 

 

 

 

Voleybol tomoshabop, chiroyli va kishilarni o'ziga rom qiladigan sport turi.VoIeybol o'yini barcha mushaklarni rivojlantiradi.tez idrok yuritishga o'rgatadi.Quwatni, chaqqonlikni chidamlilikni engil harakatlanish sifatlarni va bu sifatlarni to'g'ri yo'naltira olish hislatlarini o'stiradi .Nafas olish, yurak, tomir faoliyatini mustahkamlaydi ,aqliy charchoqni yozadi . Sakrab bajariladigan o'yin vositalaridan hisoblanadi.

O'yinning mohiyati. Voleybolni ikki jamoa bir-biriga qarama-qarshi turib o'ynaydi. Moydonda har bir jamoaga 6 kishi ishtirok etadi.

O'yin jamoalardan biri 25 ochko to'plaguncha davom etadi.O'yin maydoni(18x9) o'rtasidan ko'ndalangiga 2-2,45 m balandlikda setka-to'r (eni 1 m ) tortiladi.

Voleybol mashg'ulotlarida xavfsizlik va yurish- turish qoidalari

O'yin boshlanishidan avval 15-20 daqiqa chigil yoziladi. Dastlabki mashqlar bajarilmasa, o'quvchi tana a'zolari zo'riqishi mumkin .

Dastlabki mashqqa asta to'kilib yugurish (6 daqiqa),qo'l tana va oyoqlar uchun umumiy mashqlar , juft bo'lib bajariladigan mashqlar, oyoqan oyoqqa sakrash, oyoqlarni chalishtirib yurish mashqlari va shu kabilar kiradi Shuningdek, belni o'nga chapga egish, aylantirish, to'p otish ,oshirishni ishora qilish mashqi, hujum zarbasi, to'sish va shunga o'xshashlar kiradi. Snundan so'ng voleybol uchun maxsus mashqlar (to'p bilan )bajariladi.

Mashg'ulot zalda o'tkazilganda pol quruq bo'lishi lozim. Agar mashg'lot tashqarida o'tkaziladigan bo'lsa , maydon ho'l bo'lsa , u quruguncha kutiladi yoki qum sepiladi. Ho'l va sirpanchiq maydonga mashq qilish taqiqlanadi, negaki o'yinchi jarohatlanishi mumkin. Maydon quruguncha voleybolchilar maxsus mashqlar bajarib turganlari ma'qul (to'pni sherikka oshirish, devorga urib, yuqoriga Otish.

O'YINNING ASOSIY TURLARI

Voleybol o'yini ko'proq hujum va himoya texnikasiga asoslanadi. O'yin paytrida hujumga ham, himoyada ham turish va siljish, to'pni uzatish va qabul qilib olish, to'pni bir yoki ikki qo'llab olish va qaytarib, to'pni to'sish kabilardan foydaniladi.

Voleybol o'yini davomida o'yinchi maydon bo'ylab harakatda bo'lib siljiydi. Maqsad to'pni qabul qabul qilib olish va boshqa usullar bilan uni uzatishdir.

O'yinchi sport holatda turganda muhimi siljishgq doim tayyor bo'lib turishdir To'g'ri holatda bo'lish boshlovchi voleybolchi uchun muhum ahamiyatga ega. O'yinchi turish holatida oyoqlari elka kengligida va bukilgan bir oyoq bir oz oldinda tana oldiniga egilganroq . O'yin davom ettirish maqsadida sherikka yoki raqib tomonga yuborilgan to'pni o'tkazish uzatish usuli hisoblanadi. To'pni oldinga yuqoriga va orqaga o'tkazish usuilari o'z aro farqlanadi. T'pning uchish traektoryasiga qarab butun maydon bo'ylab uzun qo'shni maydonga qisqa va o'z maydoniga o'ta qisqa uzatish usuli amalga oshiriladi. To'p4.  Mustaqil ish

O'quvchilarga   oyoqda  sakrash  va  qo'lda   bajariladigan   mashqlar mustaqil ish qilib berish.

1.                  Hujumga chiqish texniokasi qanday bo'ladi?

2.                  Pasdan qabul qilish texnikasi qanday bo'ladi?

3.                  Yuqoridan qabul qilish texnikasi qanday bo'ladi?

4.                  Padacha qanday uriladi. 

5.                  Mustahkamlash (mashqlar asosida )  6.         Xulosalash:

Demak har bir mashqlar to'd'risida gapirilganda har bir sportchi o'quvchi berilgan mashqlarni bajarish bilan birga uni rivojlantirib borishi kerak. Bundan tashqari jismonan baquvvat, kuchli, jasur va irodasi mustahkam insongina Mustaqil O'zbekistonimiz Bayrog'ini yuqori ko'tarib haqiqiy sportchi bo'la oladi.

7.         Baholash

Dars maqsadi yana bir bor eslatiladi, va unga qanchalik erishilganligini o'quvchilar bilan birgalikda aniqianadi. O'quvchilar mavzu bo'yicha bergasn savollariga javob beriladi. Darsning asosiy maqsadlari qay qilinadi, o'quvchilarni o'zlashtirganlik darajasi aniqianadi, dasrga faol qatnashgan

o'quvchilar takidlanadi va baholanadi. 8.         Uyga vazifa

Pasdav va yuqoridan qabul qilishni mashq qilish.

Valeybol o'yini haqida umumiy malumot

1.    Voleybol o'yinining rivojlanishi

2.    Voleybol mashg'ulotlarida xavfsizlik va yurish-turish qoidalari

3.    O'yinning asosiy turlari 4. Valeybol musobaqaqoidalari

Adabiyotlar

1.                  Jismoniy tarbiya ( kasb-hunar kollejlari uchun darslik) T S Usmonxo'jaev

2.                  O'zbekiston Iftixorlari

3.                  21 asr bo'sag'asidaVoleybol tomoshabop chiroyli va kishilarni o'ziga rom qiladigan sport turi hisoblanadi . Bu narsa ;o'yin qoidalarining sodaligi , unga zarur bo'ladian uskunalarnig murakab emasligi, shuningdek voley-bolni har qanday yoshdagi kishilar o'ynay olishi bilan bog'liq.

Voleybol o'yini qachon va qaerda, kim tomonidan kashf etilgan.

Voleybol 1895 yilda AQSHning MASSACHUSITI shtatining XOLIOK shahridagi kollejning jismoni tarbiya o'qituvchisi Vil'yam Dj. Morgan tomonidan kasf etilgan.U o'rta va katta yoshdagi shug'ullanuvchilarga yangi o'yinnini tabsiya qiladi. U 197sm baklandlikda osib qo'yilgan tennisi to'rini ustidan basketbol koptogini kamerasiga havo to'ldirib , uni to'rini ustidan oshirib o'ynaydilar. Bu oyin hammaga ma'qul keladi. Uni 1896yil Springfilt shahrida o'tkazilgan xiristian yoshlari uyushmalari konfederatsiyasida professor Al'f red T. Xal'stedi voleybol deb atadi. Bu inglizch so'z bo'lib uchuvchi to'p degan ma'nni bildiradi, chunki to'p havoda ko'proq ushlab turiladi.

O'zbekistonda qachondan boshlab oynaladi.

O'bekistonda voleybol 1924-1925 yillarida paydo bo'lganligi haqida ma'lumotlarida eslatilib o'tiladi.Sport havaskorlarining birining aytishicha Toshkent sharidagi CHerinishiv nomli maktabning jismoniy tarbiya o'qituvchisi 1925yilning oxiri - 1926yilning boshlarida birinchi marta Maskva shahridan voleybol to'pi, to'r va mosobaqa qoidalarini olib keladi. Maktabda voleybol to'gharagi tazadi. SHu maktabning voleybol jamoasi 1927yil 27 aprelda Mtalist jamoasi bilan o'nab 3:0ga yutadi. SHu vaqtdan boshlab voleybolni ishchi kulublarida va jismoniy tarbiya toi'garaklarida o'ynay boshlaydilar.

1927yili KIM stadionida voleybol bo'yicha maktablararo bohorga shahar birinchiligi musobaqasi o'tkaziladi. 1927yili 1 Butun O'zbekiston spartakiadasi o'tkazildi va uni dasturiga voleybol ham kiritilgan edi.SHunday qilib O'zbekistonda voleybol 1927yildan dunyoga kildi desa bo'ladi. Voleybol to'rini eni va uzunligi necha sm bo'ladi.

Voleybol to'rini eni 1m, uzunligi 9,5m bo'ladi. To'rini kvadratlari 10x10sm ga teng. O'g'il bolalar uchun to'rini balandligi: 11-12 yosh -2,20 m, 13-14yoshli-2,30m, 15-16 yosh - 2,40 m, 17-18 yosh - 2,43m.

Qiz bolalar uchunto'g'ri balandligi : 11-12 yosh -2,00 m, 13-14 yosh -2,10 m, 15-16 yosh -2,20 m, 17 -18 yosh -2,00m, 13-14 yosh -2,10m , 15-16 yosh -2,20m, 17-18 yosh -2,24 m.

Voleybol jamoasida necha kishi oynaydi va o'yinchalar qanday ketma-ketlikda joy almashadilar?

Komandada o'yinchilar soni asosiy va zaxiradagi o'yinchilar bilan birgalikda 12 kishidan oshmasligi kerak.

Asosiy o'yinchilar 6 o'yinchidan iborat, ular o'yinni boshlaydilar. CTyin davomida xoxlagan asosiy o'yinchini zaxiradagi o'yinchi bilan almashtirish mumkin. To'pni uzatishdan oldin ikkala kamandani o'yinchilari o'zlarining ikkita chiziqda 3 kishidan joylashib turadilar. Agar kamanda 5 kishi bo'lsa unda orqa chiziqda ikki kishi turadi. To'rni oldida turgan o^xyinchilarni oldingi chiziqdagi o'yinchilar yoki hujumchilar, qolganlari - orqa chiziqdagi o'yinchilar yoki himoyachilar deyiladi. O'yinchilarga tartib nomer berilsa(1,2,3,4,5,6), 1-to'p oshirish o^xtsa , unda 6-5- ni, 5-4, 4-3ni, 3-2ni, 2-1nio^xmiga o'tadilar, ya'ni shu tartibda joy almashadilar.

Voleybol to'pini oshirish usulini aytib bering.

Topni pasttdan to'gri uzatishi to'pni yuqoridan to'gri uzatish to'pni yuqori yon tomondan uzatish; to'pni past yon tomondan uzatish.

1895-yilda amerikalik Uilyam Morgan tomonidan ixtiro qilingan an’anaviy voleybol bugungi kunda o‘zining mohiyati va mazmuni, texnikasi va taktikasi hamda o‘yin shiddati jihatlaridan ilk voleyboldan tubdan farq qiladi. So‘nggi yillarda an’anaviy voleybol klassik voleybol nomi bilan atala boshladi, chunki uning taraqqiyoti natijasida «qumda o‘ynaluvchi voleybol» (plyajniy voleybol) mustaqil sport turi sifatida ajralib chiqdi va olimpiada o‘yinlari dasturidan mustahkam o‘rin egalladi.

Voleybol jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish vositasi sifatida ham eng ommaviylashgan sport turiga mansubdir. 1996-yil iyul oyida AQSHning Atlanta shahrida bo‘lib o‘tgan Butunjahon Kongressida e’lon qilinganidek, ushbu sport o‘yini jahon miqyosida futboldan keyin ikkinchi o‘rinni egallaydi. Voleybol o‘zining hammabopligi, go‘zal o‘yin mazmuni, katta-yu kichik yoshdagi insonlar diqqatini o‘ziga rom qiluvchi hujum va himoya kombinatsiyalari bilan nafaqat shahar va tumanlar markazlarida, balki uzoq qishloqlarda, mahalla-yu maskanlarda, to‘y va bayramlarda bahs-raqobat, sihat-salomatlik, jismoniy va ruhiy barkamollik vositasi sifatida turli yosh va qatlamga mansub aholi hayotiga kirib bormoqda.

Voleybol o‘quv fani va salomatlik manbayi sifatida barcha ta’lim muassasalari o‘quv rejasiga kiritilgan. Ayniqsa, so‘nggi yillarda voleybolni «Umid nihollari», «Barkamol avlod», «Universiada», «Xotin-qizlar spartakiadasi», «Faxriylar» musobaqalari kabi ko‘p bosqichli va muntazam o‘tkazilib kelinayotgan nufuzli sport tadbirlari dasturidan joy olishi uni geografik chegarasi hamda shug‘ullanuvchilar soni keskin orta borishiga zamin yaratdi. 

Zamonaviy klassik voleybol XX asr oxirlari va XXI asrdan boshlab o‘zining tabiiy taraqqiyoti tufayli hamda musobaqa qoidalarining keskin o‘zgarishi evaziga yangicha mazmunga ega bo‘ldi. O‘yin qoidalarining tubdan o‘zgarishi nafaqat g‘oliblikka da’vogar jamoalar raqobati bilan belgilanadi, balki ma’lum darajada bozor munosabatlariga ham bog‘liqdir.

Ma’lumki, yirik nufuzli musobaqalarni (Jahon, Osiyo chempionatlari, Olimpiada va Osiyo o‘yinlari hamda boshqa yuqori reytingli halqaro turnirlar, Kubok musobaqalari) o‘tkazishda ko‘plab teleradiokompaniyalar, jurnalistlar ushbu musobaqalarni tele-translatsiya qilish, reportajlar olib borish uchun maxsus akkreditsion talablarni qondirishlari lozim.

Agar qayd etilgan musobaqalarda o‘yin shiddati sust bo‘lsa, «kuchli» zarbalar tufayli ochkolar tez-tez olinsa-yu, uzluksiz jarayon tez-tez uzilib, to‘xtash holatlari ko‘p bo‘lsa, musobaqaga bo‘lgan qiziqish so‘na boshlaydi, akkreditsiya bozori chegaralanadi, tomoshabinlar doirasi toraya boshlaydi. Aynan shunday holatlar 1996-98-yillargacha davom etgan. Chunki eski qoidalarga muvofiq himoya zonalarida joylashgan «kuchli» hujumchilar hujum va yon chiziqlarini bosmasdan, shiddat bilan sakrab 4 yoki 2 zonalardan zarba berish natijasida ochko

«ishlaganlar». Tananing oyoq va bel qismlarigacha to‘p tegsa, o‘yin to‘xtatilgan. To‘p maydondan uzoqqa tushsa, vaqt ketgan, boshqa to‘p bilan o‘ynash taqiqlangan, to‘p kiritish «yo‘qotilsa», raqib jamoaga ochko berilmagan, kiritilgan to‘p to‘rga tegib o‘tsa, o‘yin to‘xtatilar edi va hokazo. Bunday vaziyatlar o‘yinni tez-tez «to‘xtab» qolishiga sabab bo‘lib kelgan.

Bugungi voleybol qoidalaridagi ko‘plab prinsipial o‘zgarishlar evaziga bunday «to‘xtash» holatlariga barham berildi. Jumladan, o‘yin 3 ta to‘p (bir to‘p o‘yinda, 2 ta to‘p zaxirada) «ishtirokida» o‘tkaziladigan bo‘ldi. Yon chiziq bilan hujum chizig‘ining kesishgan joyidan maydon tashqarisi tomon 1,75 m kesim chiziqlar bilan chegaralandi. Tananing istalgan qismi bilan to‘pni o‘ynashga ruxsat etildi. O‘yin «tay-breyk» tarzida amalga oshirilishi yo‘lga qo‘yildi, ya’ni to‘p kiritish «yo‘qotilganda» ham raqib jamoaga ochko berilishi joriy etildi. «Birinchi» to‘pni qabul qilish yoki uzatishga doir qoidaning «kuchi» keskin yumshatildi, kiritilgan to‘p to‘rga tegib o‘tsa, «to‘g‘ri» deb baholanadigan bo‘ldi.

Musobaqa qoidalarining bunday o‘zgarishi o‘yin shiddatini keskin jadallashtirdi, o‘yinchilar faolligini oshirdi, tomoshabinlar qiziqishini kuchaytirdi.

Alohida shuni ta’kidlash joizki, musobaqa qoidalarining tubdan o‘zgarishi o‘yin mazmunini yanada boyitdi, o‘yin usullarining tamomila yangi avlodlarini vujudga kelishiga asos bo‘ldi. Jumladan, himoya zonalaridan zarba berish diagonal sakrash sifatini o‘zlashtirish zarurligiga e’tibor qaratdi, «libero» o‘yinchisini ta’sis etilishi himoyani yanada kuchaytirdi, yugurib kelib sakrab to‘p kiritish hujumkorlik sur’atini oshirdi va hokazo. Ushbu o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan yangi o‘yin elementlari, maxsus sifatlar, harakat usullari o‘quvtrenirovka mashg‘ulotlari mazmuniga yangicha yondoshish, tarkibiga yangi mashqlarni kiritish va mashg‘ulot-musobaqa birligini ta’minlash muhimligini belgilaydi. Bunday zaruriyat so‘nggi yillarda olingan rasmiy ma’lumotlarga asoslanadi. Chunonchi, O‘zbekiston voleybol Federatsiyasi ekspertlari tomonidan o‘tkazilgan ilmiy kuzatuvlar netijalariga ko‘ra, zamonaviy voleybol borgan sari o‘yin mazmuni jihatidan yangicha texnik usullar, taktik xususiyat va «eskicha» voleyboldan tubdan farq qiluvchi texnik-taktik yo‘nalishlar hisobiga o‘zgarib bormoqda. Yugurib kelib sakrab katta «portlovchi-inersion kuch» bilan to‘p kiritish usulining keng joriy etilishi to‘pni samarali qabul qilish imkoniyatini keskin chegaralab qo‘ydi.Bu esa raqib jamoani maqsadli hujum uyushtirish unumdorligini tushirib yubordi.

Birinchi «to‘pni» qabul qilish va uzatish usullariga qoidani deyarli qo‘llanilmasligi o‘rtacha shiddatda kiritilgan yoki zarba berilgan to‘pni yuqoridan ikki qo‘llab qabul qilish hamda uzatish usullarini ommalashtirib bormoqda. 

Himoya zonalaridan hujum zarbalarini keng joriy etilishi 3 zonadan kombinatsion hujum uyushtirish sonini sezilarli qisqartirdi. Agar 2005-yilda 3 zonadan tashkil etiladigan hujum miqdori 23 foizdan oshmagan bo‘lsa, so‘nggi yillarda bunday hujumlar soni 20 foizga tushib ketdi (1-rasm).

Aksincha, shu yillarda himoya zonalaridan uyushtirilgan hujum zarbalari 9,6-20% dan ortmagan. Zamonaviy voleybolda esa orqa zonalardan tashkil etilgan hujum zarbalari 20–35% gacha ko‘paygan (1-rasm). Himoya zonalaridan ijro etilgan zarbalarni «to‘siq» bilan bartaraf etish murakkabligi o‘z-o‘zidan ma’lum. Demak, bugungi voleybolda hujum samaradorligi himoya salohiyatidan ustun bo‘lib borayotganligi kuzatilmoqda. 

Shu bilan bir qatorda zamonaviy voleybolning muhim yo‘nalishlaridan biri yakka, guruh va jamoa tarkibida ijro etiladigan himoya harakatlarining o‘ta faollashuvi bilan belgilanadi.Birinchi navbatda, ushbu vaziyat birinchi «to‘pni» qabul qilish bilan bog‘liq himoya harakatlari qoida ta’siridan deyarli ozod qilinishi bilan isbotlanadi.

To‘siq qo‘yish taktikasi ham talaygina o‘zgardi. 4-zonadan ijro etiladigan zarbalarga qarshi juftlikda to‘siq qo‘yish yakka yoki uch kishilab to‘siq qo‘yishdan ustun bo‘lib borayotganligi ko‘zga tashlanmoqda (2-rasm).

                                          

1-rasm.Turliyillardamaydonchazonalaridan hujumzarbalariniuyushtirishnisbati (%).

 

 

3-zonadan

 

2-zonadan

                                                        

2-rasm. 2, 3 va 4- zonalardan ijro etilgan zarbalarga qarshiqo‘yilgan to‘siqlar samaradorligi.

 

Bugungi voleybolda o‘yin samaradorligi turli o‘yin ixtisosligi (amplua)ga ega o‘yinchilarning ijrochilik mahoratiga bog‘liqdir. Jumladan, ikkinchi temp bilan harakatlanuvchi hujumchi birinchi temp bilan harakatlanuvchi hujumchi, uzatuvchi (bog‘lovchi), libero (himoyachi).

Jahonning eng kuchli terma jamoalari o‘yinlarini videotasvir yordamida tahlil qilish o‘yin shiddati jihatidan texnik-taktik harakatlarini (TTH) ikki asosiy guruhlarga bo‘lish imkonini beradi. Yuqori o‘yin shiddati bilan ifodalanuvchi birinchi guruhga – yugurib kelib sakrab to‘p kiritish, hujum zarbasi, to‘siq qo‘yish va himoyada o‘ynash malakalari kiritildi. 

O‘rtacha o‘yin shiddati bilan ifodalanuvchi ikkinchi guruhga – kiritilgan to‘pni qabul qilish, qo‘riqlash (straxovka) va turli harakatlanishlar kiritildi. 

Qolgan barcha texnik-taktik harakatlar sekin shiddatli deb belgilandi. 

Tadqiqot asosida aniqlandiki, bir partiya davomida o‘yin vaziyatni davom ettiruvchi va diagonal harakatlanuvchi hujumchilar hamda «uzatuvchi» o‘yinchilarning umumiy TTH miqdori 43–50 martani tashkil etdi. Lekin, yuqori va o‘rtacha shiddatli TTH o‘rtasida keskin farq qayd etildi. Masalan, «uzatuvchi» va o‘yin vaziyatini davom ettiruvchi hujumchilarda TTH o‘rtacha shiddat bilan ifodalanar ekan.

Diagonal harakatlanuvchi o‘yinchilarda yuqori shiddatli TTH ancha ko‘proq bo‘lib, bir partiyada 20–22 martani tashkil etadi.

Birinchi temp bilan harakatlanuvchi o‘yinchilarda TTH nisbati boshqacha ko‘rinishda ifodalandi. Jumladan, ushbu ixtisoslikdagi o‘yinchilarda yuqori shiddatli TTH 2 barobardan ortiq bo‘ldi. Buning asosiy sababi, birinchi temp bilan harakatlanuvchi hujumchilar o‘yin vaqtini ko‘proq hujum zonalarida o‘tkazar ekan, himoya zonalarida ularni aksariyat hollarda «libero» o‘yinchilari almashtirishi kuzatildi. Yuqorida qayd etilgan nazariy va ilmiy ma’lumotlar hamda ularning qiyosiy tahlili zamonaviy voleybolning dolzarb yo‘nalishlari va amaliy jihatdan muhim masalalarini ochib berdi. Binobarin, o‘quv-trenirovka mashg‘ulotlarini tashkil etish, mashg‘ulotmusobaqa birligini ta’minlash hamda mashqlarni tanlash va qo‘llashda zamonaviy voleybol xususiyatiga mos texnologiyalardan foydalanish zarurligiga e’tibor qaratadi.

 

«Zamonaviy voleybolning dolzarb masalalari» mavzusi bo‘yicha nazorat savollari 1. So‘nggi yillarda voleybol qoidalarida qanday o‘zgarishlar ro‘y berdi?

2.      Qoidalarning o‘zgarishi o‘yin mazmuniga ta’sir etdimi? Izohlab bering.

3.      Zamonaviy voleybolga xos hujum zarbalarida qanday yangiliklar paydo bo‘ldi? 4. Hujumkorlik o‘zgarishi bilan himoya taktikasida qanday o‘zgarishlar ro‘y berdi? Misollar keltiring.

5.                  Qanday taktika bilan va qaysi zonalardan ijro etilgan zarbalar samaradorligi haqida tushunchalar bering.

6.                  O‘rgatish va takomillashtirishda voleybolni qaysi dolzarb masalalariga e’tibor berish lozim?To‘p uzatish. Tayyorlov mashqlari:

1.                  Ko‘rsatmaga (signalga) binoan: harakatlanish vaqtida turli usullarda tezlanishlar:

tezlanishlar davomida turli usulda (sakrab, hatlab, sirpanib va hokazo) to‘xtash; harakatlanish turini o‘zgartirish; harakatlanish va tezlanish yo‘nalishini o‘zgartirish; harakatlanish tezligini o‘zgartirish.

2.                  Shu mashqlar (harakatlanish va tezlanishlar)ni turli usullarda to‘ldirma to‘pni ilib olish va otish (uzatish) bilan bajarish; ko‘rsatma (signal) bo‘yicha to‘p uzatish yo‘nalishini tanlash.

3.                  To‘ldirma to‘pni o‘z ustiga tashlab, o‘z sheriklari harakatlarini kuzatish; sheriklarini hatti-harakatiga qarab, to‘pni o‘z ustiga yoki sherigiga tashlash balandligini, yo‘nalishini va tezligini o‘zgartirish; bo‘sh joyga yoki kutilmaganda sherigiga to‘pni tashlash.

Yo‘ndashtiruvchi mashqlar. Shug‘ullanuvchilar tayyorlov mashqlarini mukammal o‘zlashtirganlaridan so‘ng yuqorida qayd etilgan mashqlarga maxsus ko‘rsatma (signal) yoki turli vaziyatlarga nisbatan harakatlanish turini tanlash elementlari kiritiladi. Bunday mashqlar qo‘llashda «oddiydan murakkabga» prinsipida ijro etilishi lozim.

1.                  Turli usullarda harakatlanish vaqtida quyidagi elementlarni taqlid qilish: ko‘rsatma (signal) bo‘yicha «ikkinchi» to‘pni uzatish – bu mashq maydonda joylashgan holda va sakrab ijro etiladi: pastdan to‘p qabul qilish, zarba berish.

2.                  Harakatlanishdan so‘ng osilgan to‘pni uzatish: yuqoriga-oldinga, o‘z ustiga, orqaga uzatish yo‘nalishini tanlash signalga asosan amalga oshiriladi.

3.                  Berilgan signalga binoan to‘pni o‘z ustiga tashlab, uni yuqoriga-oldinga yoki orqaga uzatish. Bu mashqlar tayanch holatda va sakrab ijro etiladi.

Texnikaga oid mashqlar. Asosiy vazifa – «ikkinchi» uzatish usulining mukammalligi va sifatini oshirishdan iborat.

1.                  To‘pni tayanch holatda, sakrab, turli balandlik va oraliqdan, to‘r oldida va maydon ortidan, to‘pga nisbatan yuzi va orqa tomon bilan turgan holatlarda uzatish.

2.                  Juftlikda o‘z ustiga to‘p uzatish va sherigi xatti-harakatiga qarab, to‘pni balandligi yoki yo‘nalishini o‘zgartirish.

3.                  To‘pni devorga chizilgan nishonga aniq uzatish va tabloda ko‘rsatilgan raqamlarni ilg‘ab olish.

4.                  3 va 2- zonalar oralig‘ida joylashib, to‘pni 3,4,2- zonalarga uzatish. Bu mashqlar ma’lum signallarga mos bajariladi.

Yuqorida qayd etilgan mashqlarni nazariy bilimlar bilan birga o‘zlashtirish to‘p uzatishda individual taktik harakatlarni mukammal egallash imkoniyatini yaratadi.

Taktikaga oid mashqlar. Bunday mashqlarning mohiyati shundan iboratki, shug‘ullanuvchilarga taktik harakat usulini tanlash va uning samaradorligini baholash sharoiti yaratiladi.

1.                  O‘yinchi 6 (5,1)-zonada joylashadi, uning sheriklari (hujumchilar) 4,2-zonalarda, bog‘lovchi (to‘p uzatib beruvchi) 3-zonada joylashadilar. Raqib o‘yinchi qarshi maydondan, to‘r ustidan o‘zi tashlagan to‘pni ikki qo‘l bilan uzatib, tayanch holatdan yoki sakrab zarba bilan 6zonaga yo‘llaydi. To‘pni baland yoki past kelishiga qarab, 6-zonadagi o‘yinchi 4 yoki 2-zonaga birdaniga zarbaga to‘p uzatadi yoki 3-zonada turgan bog‘lovchi o‘yinchiga uzatadi. Qarshi maydondan yo‘llaniladigan to‘pni baland-pastligi, tezligi yoki sekinligi oldindan ma’lum bo‘lmaydi.

Aynan shu mashq orqada 6-zonada joylashgan o‘yinchini 5 va 1-zonalarda joylashgan holatda bajariladi.

2.                  Qayd etilgan mashqlar qarshi maydonda joylashgan 2 ta to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilar ishtirokida bajariladi.

3.                  Aynan shu mashqlar 3 ta to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilar ishtirokida bajariladi.

4.                  «Birinchi» to‘pni uzatuvchi o‘yinga 6,5,1-zonalarda joylashadi. Qarshi maydondan to‘p turli tezlikda, balandlikda va yo‘nalishda favqulodda uzatiladi. Bog‘lovchi o‘yinchi navbatma-navbat 1,6,5-zonalardan to‘p oldidagi zonalarga (2,3,4) chiqadi. 6,5,1-zonalarda

(galma-gal) o‘yinchi «birinchi» to‘pni bog‘lovchi o‘yiniga aniq va sifatli uzatadi.

 

To‘p kiritish. Tayyorlov va yondoshtiruvchi mashqlar.

1.                  Juftlikda: bir o‘yinchiga gandbol to‘pi, u ma’lum signalga binoan to‘pni bir qo‘l bilan pastdan (pastdan to‘p kiritish), yuqoridan, yon tomon bilan sherigiga uzatadi. Shu mashq orqa chiziqdan to‘r ustidan to‘p kiritish asosida bajariladi.

2.                  Shu mashq turli zonalarga to‘p kiritish asosida ijro etiladi.

3.                  To‘p orqa chiziq atrofida osilgan holatda joylashtiriladi. To‘p to‘rga nisbatan to‘g‘ri turib va yonlama turib, xayolan turli zonalarga uriladi (kiritiladi).

Texnikaga oid mashqlar.Bunday mashqlarning maqsadi – aniq to‘p kiritish mukammalligini ta’minlashdan iborat.

1.                  To‘p kiritish turlarini (pastdan, to‘g‘ri va yonlama, yuqoridan to‘g‘ri va yonlama), tezligini, balandligini, yo‘nalishini o‘zgartirib bajarish, to‘p kiritishni tayanch holatdan va sakrab ijro etish.

2.                  Aniq to‘p kiritish: turli zonalarda joylashgan o‘yinchilarga; turli zonalarda joylashgan ikki o‘yinchi o‘rtasiga; bog‘lovchi o‘yinchiga; asosiy hujumchilarga.

Taktikaga oid mashqlar. Taktikaga oid mashqlarning asosiy maqsadi – raqibni taktik rejasini «buzish», to‘p qabul qilishni qiyinlashtirish va ochko olish niyatida voleybolchini to‘p kiritish usullari, tezligi va yo‘nalishini tanlashga o‘rgatishdan iborat.

To‘p kirituvchi voleybolchi orqa chiziq ortida joylashadi, qarshi maydonchada 6 o‘yinchi joylashadi.To‘p kirituvchi turli zonalarga turli usullarda navbatma-navbat to‘p kiritadi. Qarshi maydonchada joylashgan qaysi bir o‘yinchi qo‘lini ko‘tarsa shu o‘yinchiga to‘p uriladi (kiritiladi): ikki o‘yinchi o‘rtasiga to‘p kiritiladi; bir gal maydonni oldi qismiga, bir gal orqa qismiga to‘p kiritiladi; bog‘lovchiga to‘p kiritiladi; asosiy hujumchiga to‘p kiritiladi; endi o‘yinchi almashtirgan o‘yinchiga to‘p kiritiladi va h.k.

Hujum zarbalari.Tayyorlov mashqlari.

1.                  1 kg.li to‘ldirma to‘pni qo‘lda ushlagan holda signal bo‘yicha yuqoriga sakrash va qo‘ldagi to‘pni boshni orqasidan oldinga-pastga va oldinga-yuqoriga keskin uloqtirish.

2.                  Shu mashq, faqat to‘r ustidan.

3.                  Shu mashq, faqat yugurib kelib, to‘g‘ri yo‘nalishda va gavdani burib, to‘pni to‘r ustidan tashlash.

Yondoshtiruvchi mashqlar.

1.      Signal bo‘yicha tennis to‘pini sakrab o‘ng va chap qo‘l bilan to‘r ustidan uloqtirish.

2.      Gandbol to‘pini sakrab, qarshi tomondagi to‘siq qo‘yuvchi fo‘llariga urib; chetga chiqarish; to‘siq yonidan chalg‘itib tashlash; to‘siq ustidan chalg‘itib tashlash. 3. Shu mashq, faqat 3 ta to‘siq qo‘yuvchi qarshiligida ijro etiladi. Texnikaga oid mashqlar.

1.                  Kuchli zarbalarni chalg‘ituvchi (aldash) sekin zarba (tashlash)lar bilan navbatmanavbat almashtirib bajarish.

2.                  Tovush signali bo‘yicha har xil usullarda ijro etiladigan zarbalarni aniq bajarish.

3.                  To‘g‘ri yo‘nalishda yoki gavdani burib (o‘ng va chapga) zarba berish: kuchli zarbani ishora qilib, chalg‘itib to‘pni sekin to‘r ustidan tashlash; turli usulda «baland» to‘pdan zarba berish; turli usulda «qisqa» to‘pdan zarba berish. 4. Shu mashqlar 1 ta, 2 ta va 3 ta to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilar qarshiligida bajariladi. Barcha mashqlar shartli signal berish asosida amalga oshiriladi.

Taktikaga oid mashqlar. 1 ta harakatlanmaydigan to‘siq qarshiligida to‘pni to‘siqqa tekkizmasdan zarba berish; to‘siq yonidan to‘pni chalg‘itib tashlash; to‘siq ustidan chalg‘itib tashlash; sakrash elementini taqlid qilib (oyoqni yerdan uzmasdan), ikkinchi marta depsinib, sakrab zarba berish.

Hujumda ijro etiladigan guruhli taktik harakatlarga o‘rgatish

 

«Birinchi» to‘p uzatishda qo‘llaniladigan tayyorlov va yondashtiruvchi mashqlar.

1.                  Shug‘ullanuvchilar 4,3,2-zonalarda hujum chizig‘i bo‘ylab joylashadilar. 4-zonada turgan o‘yinchi qo‘lida to‘ldirma to‘p bo‘ladi, u o‘z ustiga to‘pni irg‘itadi. Shu vaqtda uning qolgan ikki sherigidan biri to‘r oldiga chiqadi.

4-zonadagi o‘yinchi o‘z ustiga: irg‘itgan to‘pni ilib olgandan so‘ng, to‘pni to‘r oldiga chiqqan o‘yinchiga tashlaydi.

2.                  1 ta o‘yinchi orqa zonada to‘pni qabul qilish joyida, uchtasi 4,3,2-zonalarda joylashadi. Qarshi maydonchada turgan o‘yinchi to‘ldirma to‘pni to‘r ustidan qarama-qarshi tomonga tashlaydi. Shu vaqtda to‘r oldida turgan uch o‘yinchidan biri to‘pga chiqadi. To‘pni ilib olgandan so‘ng, uni to‘r ustidan yana qaytaradi. 3. Shu mashq, faqat voleybol to‘pi bilan ijro etiladi. Texnikaga oid mashqlar.

1.                  1 ta o‘yinchi 6 (5,1)-zonada joylashadi va to‘pni qabul qilishga hozirlanadi, uchta o‘yinchi 4,3,2-zonalarda joylashadi. 6 (5,1)-zonada turgan o‘yinchi kiritilgan to‘pni qabul qiladi va oldingi chiziqda turgan o‘yinchilarni kuzatadi, ularning qaysi biri qo‘lini ko‘tarsa, to‘pni o‘sha o‘yinchiga yo‘llash kerak bo‘ladi.

2.                  Shu mashq, faqat orqa zonalardan oldinga chiqadigan o‘yinchi harakati asosida bajariladi.

Taktikaga oid mashqlar.Mashqlarning asosiy yo‘nalishi – o‘yin vaziyatiga mos holda harakat usulini tanlashdan iborat. Masalan, to‘pni qabul qilishda o‘yinchilarning o‘zaro harakatini to‘r oldiga orqa chiziqdan chiquvchi o‘yinchi harakati bilan bog‘lab, yuqorida qayd etilgan mashqlarni bajarish.

«Ikkinchi» to‘pni uzatishda tayyorlov va yondoshtiruvchi mashqlar. 

Bunday mashqlar to‘ldirma to‘p (uloqtirish va ilib olish) yoki voleybol to‘pi (o‘z ustiga irg‘itganidan so‘ng to‘pni uzatish)dan foydalangan holda bajariladi.

Texnikaga oid mashqlar.

1.                  To‘p uzatuvchi to‘r oldida 3 va 2-zonalar chegarasida joylashadi, ikkinchi o‘yinchi 3zonada, uchinchi – 4-zonada joylashadi. Ikkinchi o‘yinchi 3-zonadan past berilgan to‘pga zarba berish uchun chiqadi, to‘p uzatuvchi 4-zonaga to‘p yo‘llaydi, 3-zonada turgan o‘yinchi hujum zarbasini taqlid qiladi.

2.                  Shu mashq, faqat 3-zonada 1 ta to‘siq qo‘yuvchi qo‘shilgan holda bajariladi. To‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi qaysi tomonga harakat qilsa, to‘p uzatish qarshi tomonga yo‘naltiriladi.

Taktikaga oid mashqlar.Ushbu mashqlarni texnikaga oid mashqlardan farqi shuki, bunda ijro etiladigan mashqlar turli o‘yin vaziyatlariga binoan joy tanlash va harakat usulini tanlash bilan bog‘liqligidir.Taktik vazifalar asta-sekin murakkablashtirilib boriladi. Oldingi va orqa chiziq o‘yinchilarining o‘zaro harakati asosida taktik vazifalar hal etiladi.

Taktik mashqlar to‘siqsiz va to‘siqlar ishtirokida bajariladi.

«Birinchi» va «ikkinchi» to‘p uzatish elementlarini birga qo‘shgan holda taktik mashqlarni qo‘llashda ham tayyorlov, yondoshtiruvchi, texnika va taktikaga oid mashqladan foydalaniladi.

Hujumda qo‘llaniladigan guruhli taktik mashqlar to‘siqlar ishtirokida o‘zlashtiriladi.Bunda favqulodda ro‘y beradigan turli o‘yin vaziyatlari yaratiladi. Taktik mashqlar turli signallar (tovush, qarsak, ko‘rsatma, buyruq, ishora) asosida amalga oshiriladi.

 

Hujumda qo‘llaniladigan jamoa taktik  harakatlariga o‘rgatish

 

O‘rgatish jarayonida jamoa taktik harakatlari pirovard maqsad qilib olinadi.

Hujumda qo‘llaniladigan jamoa taktik harakatlarining samaradorligi yakka va guruhli taktik harakatlar samaradorligi bilan belgilanadi. Shuning uchun: 1. Dastavval jamoani qaysi taktik tizim bo‘yicha o‘ynashi aniqlanadi; 2. Shu asosda eng samarali guruhli taktik harakatlar tanlanadi; 3. Keyingi bosqichda yakka taktik harakatlarga o‘yin vaziyatini yakunlovchi elementi sifatida ustuvorlik beriladi.

Hujumda qo‘llaniladigan jamoa taktik harakatlariga o‘rgatishda avvalambor o‘yinni oldingi chiziq o‘yinchi (uzatuvchi)si orqali uyushtirish tizimi so‘nggi bosqichda o‘zlashtirilishi tavsiya etiladi.

Jamoa taktik harakatlariga o‘rgatish 6 o‘yinchi – «jamoa» ishtirokida tashkil etiladi.

Hujumda qo‘llaniladigan jamoa taktik harakatlariga o‘rgatishda ham tayyorlov, yondoshtiruvchi, texnika va taktikaga oid mashqlar qo‘llaniladi.

Jamoa taktik harakatlari voleybol maketlarida fishkalarni turli taktik rejalar va tizimlar bo‘yicha joylashtirish, ularni turli o‘yin vaziyatlarini yuzaga keltirgan holda to‘g‘ri joylashtirish vazifalarini hal qilish orqali nazariy (taktik fikrlash) jihatdan o‘zlashtiriladi. Bundan tashqari, mashg‘ulotlarda turli jamoa taktik harakatlarini maydonda taqlid qilish, to‘ldirma to‘p, gandbol to‘pi, tennis to‘pi va voleybol to‘pi yordamida jamoa oldiga qo‘yilgan turli taktik vazifalar hal etiladi.

Jamoa taktik harakatlari maydonda joylashgan 6 ta o‘yinchining o‘zaro bir-biriga bog‘liqligi, har bir o‘yinchini va har bir guruhli harakatni jamoa taktik rejasiga bo‘ysunishi, ularni o‘yin vaziyatiga qarab bir-birini to‘g‘ri va vaziyatga mos taktik vazifani amaliy hal qilishi asosida o‘zlashtirilib boriladi.

Hujumda qo‘llaniladigan jamoa taktik harakatlarini o‘zlashtirishda «ichki» (charchash, hayajonlanish, xavotirlanish va h.k.) va «tashqi» (harorat, namlik, atmosfera bosimi, «kuchli raqib», tomoshabinlar olqishi va h.k.) muhit omillari ta’sirlarini modellashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.

 

Himoyada qo‘llaniladigan yakka taktik

harakatlarga o‘rgatish

 

Himoyada qo‘llaniladigan yakka taktik harakatlarning asosiy maqsadi – raqib jamoa o‘yinchilari xatti-harakatini kuzatish va aniqlash, to‘p kiritishdan, hujum zarbasidan, to‘siqdan qaytgan to‘plarni «olish» uchun joy tanlash va ularni yo‘nalishiga qarab, o‘z vaqtida zarur joyga yetib kelish, eng maqbul himoya usulini tanlash, qo‘riqlash (straxovka) joyini bilish va shunga asosan harakat qilish, zarba yo‘nalishini oldindan payqab olish va to‘siq qo‘yishdan iborat. Joy va to‘pni qabul qilish usulini tanlash. Tayyorlov va yondoshtiruvchi mashqlar.

1.                  Oldingi (hujum zonalari) chiziq atrofida ikki hujumchi bir-biriga to‘ldirma to‘pni tashlaydi, kutilmaganda ularning biri sakrab to‘pni to‘r ortiga irg‘itadi. Qarshi maydonchada turgan ikki himoyachi o‘z vaqtida joy tanlab, to‘pni ilib olishi lozim.

2.                  To‘pni pastdan ikki qo‘llab, yuqoridan ikki qo‘llab, pastdan bir qo‘llab yiqilib, to‘pni qabul qilish uchun 2 ta yoki 3 ta to‘p turli balandlikka osilib qo‘yiladi. Maxsus signal bo‘yicha o‘yinchi u yoki bu qabul usulini bajaradi. Texnikaga oid mashqlar.

1.                  Yuqoridan kiritilgan to‘pni pastdan ikki qo‘llab, pastdan kiritilgan to‘pni yuqoridan ikki qo‘llab qabul qilish. To‘p kiritish goh yuqoridan, goh pastdan amalga oshiriladi.

Ushbu mashqlar juftlikda yoki bir necha to‘p kirituvchi ishtirokida bajariladi.

2.                  3 ta shug‘ullanuvchi oldingi chiziq ortida 4,3 va 2-zonalarda joylashadi va qarshi maydonning 3-zonasida turgan 4-o‘yinchini kuzatadi. 4-o‘yinchi o‘z ustiga to‘p tashlab kutilmaganda to‘pni sakrab to‘r ortiga 4,3,2-zonalarning biriga yo‘llaydi. To‘p yo‘naltirilgan joyda turgan o‘yinchi to‘pga o‘z vaqtida chiqib, eng maqbul usul yordamida uni qabul qiladi.

3.                  Hujum zarbasidan qaytgan to‘pni pastdan ikki qo‘llab, pastdan ikki vabir qo‘llab yiqilib, yuqoridan ikki qo‘llab yiqilib qabul qilish. Zarbani qarshi maydondan murabbiy yo‘llaydi.Zarba chalg‘ituvchi sekin to‘p tashlash bilan almashtirilib turiladi.

Taktikaga oid mashqlar.

1.                  Murabbiy (yoki biror shug‘ullanuvchi) yuqoridan yoki pastdan (aniq yoki kuchli) to‘p kiritadi. Qabul qiluvchi oldindan to‘p kiritish usuli va yo‘nalishini payqab joy tanlaydi.

2.                  Murabbiy o‘z ustiga to‘p tashlab, to‘r ustidan hujum zarbasi yoki chalg‘ituvchi to‘p tashlash usulini bajaradi. Himoyachi o‘yinchi oldindan hujum usulini payqab, yo qo‘riqlashga chiqadi.

3.                  Hujum qo‘yuvchi yoki to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi ortida qo‘riqlash o‘yinini bajarish.

To‘siq qo‘yishda shu malakaning texnikasi va taktikasi yagona omil sifatida amalga oshirilishi lozim: texnikasi – zarba yo‘nalishiga nisbatan qo‘llarni to‘g‘ri qo‘yish (kaftlarning uzoq-yaqinligi); taktikasi – sakrash uchun to‘rdan zarur oraliqda joy tanlash, qo‘llarni ko‘tarish vaqtini aniqlash, zarba yo‘nalishini aniqlagan holda, qo‘llarni joylashtirish.

Tayyorlov va yondoshtiruvchi mashqlar.

1.                  Hujumchi to‘r oldida harakatlanib, kutilmagan holda to‘xtab turli yo‘nalishda hujum zarbasini taqlid qiladi. To‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi to‘g‘ri joy tanlab, sakrab zarbaga to‘siq qo‘yishni taqlid qiladi.

2.                  O‘rindiqda turib to‘siq qo‘yish. To‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi qo‘llariga boks qo‘lqop (lapa) kiygizilgan. Qarshi maydonning 4,3,2-zonalaridan to‘siqchiga qarab paralon to‘p tashlanadi. To‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi qaysi zonadan to‘p tashlanishini bilmaydi.

3.                  Shu mashq tabiiy holatda bajariladi. Texnikaga oid mashqlar.

1.      4 va 2-zonalarda diagonal bo‘ylab berilgan hujum zarbasiga 3-zonadan harakatlanib to‘siq qo‘yish.

2.      Muayyan yo‘nalishiga to‘siq qo‘yish (muayyan zonani to‘sish uchun).

3.      Turli balandlikdan berilgan hujum zarbasiga to‘siq qo‘yish. 4. Turli tezlikda uzatilgan to‘pdan zarba berishga to‘siq qo‘yish. Taktikaga oid mashqlar.

1.                  Ko‘rsatma berilgan yo‘nalishda ijro etiladigan hujum zarbasiga to‘siq qo‘yish; turli zonalardan (ko‘rsatma bo‘yicha) berilgan zarbaga to‘siq qo‘yish.

2.                  Bir zona turli usulda ijro etiladigan hujum zarbalariga (to‘g‘ri yo‘nalishda–diagonal, gavdani o‘ngga va chapga burib, yonlama, «zaif» qo‘l bilan) to‘siq qo‘yish.

3.                  Shu mashq, faqat boshqa zonalardan ijro etiladigan hujum zarbasiga to‘siq qo‘yish.

4.                  Uzatuvchi (bog‘lovchi) o‘yinchi kutilmagan zonaga to‘p uzatgan joydan berilgan zarbaga to‘siq qo‘yish (to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi to‘pni qaysi zonaga uzatilishini payqab olishi, shunga yarasha joy tanlash va o‘z vaqtida to‘siq qo‘yishi lozim).

 

5.5. Guruhli taktik harakatlarga o‘rgatish

 

Orqa chiziq o‘yinchilarining o‘zaro harakati. Tayyorlov va yondoshtiruvchi mashqlar.

Tayyorlov va yondoshtiruvchi mashqlar o‘z xususiyatlari bo‘yicha bir-biriga o‘xshash bo‘ladi. Masalan, to‘ldirma to‘pni o‘yinchilar bir-biriga uzatib ilish mashqi voleybol to‘pi bilan bajariladi; voleybol to‘pini avval o‘z ustiga irg‘itib, so‘ng to‘p uzatish. Bu mashqlarni ijro etishda texnika va taktikaga urg‘u berilishi lozim.

Texnikaga oid mashqlar. Misol: o‘yinchilar 1,6,5-zonalarda joylashadi. To‘r oldidan 6zonaga zarba beriladi, bu yerda turgan o‘yinchi to‘pni qabul qilib o‘z ustiga yoki yon sherigiga uzatadi. 1- va 5-zonalarda turgan o‘yinchilar «qo‘riqlashda» ishtirok etadi.

Shu mashq, faqat zarba yo‘nalishi goh 1, goh 6, goh 5-zonalarga yo‘naltiriladi.«Qo‘riqlashda» ishtirok etadigan o‘yinchilar muvofiq ravishda o‘zgarib turadi.

Taktikaga oid mashqlar. Misol: o‘yinchilar 1,6,5-zonalarda joylashadi; 4(3,2)-zonada turgan o‘yinchilar hujum zarbasi yoki «chalg‘ituvchi» zarba bajaradilar. To‘p yo‘naltirilgan joydagi o‘yinchi joy tanlaydi va qabul qilish usulini aniqlab, qabulni bajaradi. «Qo‘shni» o‘yinchi «qo‘riqlashda» ishtirok etadi.

Oldingi chiziq o‘yinchilarining o‘zaro harakati. Tayyorlov va yondoshtiruvchi mashqlar. Yakka to‘siq qo‘yish bo‘yicha qo‘llanilgan mashqlar bajariladi, lekin uch o‘yinchidan ikkitasi guruhli to‘siq qo‘yadi.

Texnikaga oid mashqlar.

1.                  Signalga binoan o‘yinchilar 4 va 2-zonalardan hujum zarbasini bajaradi. To‘siq qo‘yish muvofiq ravishda 2 va 3 yoki 4 va 3-zonalarda ijro etiladi. Zarba yo‘nalishi ma’lum.

2.                  Shu mashq, faqat zarba noma’lum yo‘nalishda ijro etiladi. To‘siq qo‘yuvchilar zarba yo‘nalishini aniqlashi, joy tanlashi va to‘siq o‘z vaqtida ijro etilishi lozim.

3.                  Shu mashq 3 ta to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi ishtirokida ijro etiladi.

2 tasi muvofiq yo‘nalishdagi zarbaga to‘siq qo‘yadi, 1 tasi (to‘siqda ishtirok etmagani)

«qo‘riqlashda» ishtirok etadi.

Taktikaga oid mashqlar.

1. Bog‘lovchi o‘yinchi uzatgan to‘pdan 4,3,2-zonalarda hujum zarbasi bajariladi. Qaysi zonadan va qaysi yo‘nalishda zarba berilishiga qarab 2 va 3 yoki 4 va 3-zonadagi o‘yinchilar to‘siq qo‘yadi. To‘siqdan bo‘sh o‘yinchi “qo‘riqlashda” ishtirok etadi. Zarba yo‘nalishi oldindan ma’lum. 2. Ma’lum mashq, faqat zarba yo‘nalishi noma’lum holda bajariladi.

3. Shu mashq, faqat to‘p uzatish 3-zonadan ijro etiladi. Qaysi zonaga (4 yoki 2-zona) to‘p uzatilsa, shu zonadan berilgan zarbaga 2 va 3 yoki 4 va 3-zonadagi o‘yinchilar to‘siq qo‘yadi.

 

Oldingi va orqa chiziq o‘yinchilarining o‘zaro harakatlari. Tayyorlov va yondoshtiruvchi mashqlar.

Yuqorida qayd etilgan ushbu turdagi mashqlar oldingi va orqa chiziq o‘yinchilarining o‘zaro harakatlarini shakllantirishda ham qo‘llaniladi. Lekin bunda asosan mashqlarni texnikasi va taktikasiga ko‘proq e’tibor qaratiladi. Texnikaga oid mashqlar.

1. 4 va 2-zonalardan navbatma-navbat hujum zarbasi yoki «chalg‘itib» tashlash bajariladi; qaysi zonadan zarba yoki «chalg‘itib» tashlash ijro etilsa, muvofiq ravishda 2 va 3 yoki 4 va 3-zonalar o‘yinchilari to‘siq qo‘yishadi. 6-zonadagi o‘yinchi “qo‘riqlashda” bo‘ladi. 2. Shu mashq, faqat «qo‘riqlashda» 1 va 5-zonalardagi o‘yinchilar ishtirok etadi.

3.                  2 va 3-zonadagi o‘yinchilar to‘siq qo‘yadi: qarshi maydonning 4-zonasidan to‘siq ustidan «chalg‘ituvchi» to‘p tashlanadi. 1 yoki 4-zonadan o‘yinchilar to‘pni qabul qiladi.

4.                  Shu mashq, faqat to‘siq ustidan «chalg‘ituvchi» to‘p tashlash 2-zonada amalga oshiriladi.

Taktikaga oid mashqlar. Misol: signalga binoan 3-zonadan 4 yoki 2-zonaga uzatilgan to‘pga zarba beriladi, muvofiq ravishda 2 va 3 yoki 4 va 3-zonadagi o‘yinchilar to‘siq qo‘yadi. Vaziyatga qarab (to‘pni uzoq yaqinligi va yo‘nalishi) 1 va 5-zonadagi o‘yinchilar to‘pni «qo‘riqlaydi».

Shu mashq, faqat «qo‘riqlashda» 6-zonada turgan o‘yinchi ishtirok etadi. Bundan to‘siq qo‘yish, qo‘riqlash va zarbani qabul qilish harakatlariga e’tibor qaratiladi.

 

5.6. Jamoa taktik harakatlariga o‘rgatish

 

To‘p kiritishda o‘yinchilarni joylashishi.

Kiritilgan to‘pni muvafaqqiyatli qabul qilish uchun o‘yinchilarni maydonda joylashishi holati muhim ahamiyat kasb etadi.

Maydonda o‘yinchilarni joylashishi ususlini tanlashda quyidagilar e’tiborga olinishi lozim:

-          joylashishda musobaqa qoidasiga rioya qilish;

-          ko‘rsatma bo‘yicha jamoa va guruh qanday taktik tizimni qo‘llashini e’tiborga olish; qaysi o‘yinchi va qanday mahoratga ega o‘yinchi to‘p kiritilayotganligi; - jamoa qaysi taktik tizim bo‘yicha (4+2 yoki 5+1) jamlangan.

Oldingi chiziq o‘yinchisi (bog‘lovchi) ishtirokida hujum zarbasini tashkil etishda uchta asosiy holatni e’tiborga olish lozim: birinchisi – 3-zonadan to‘p uzatilganda; ikkinchisi – 2zonadan to‘p uzatilganda; uchinchisi – 4-zonadan to‘p uzatilganda.

Shu holatlarda birinchi to‘pdan yoki to‘pni sherigiga irg‘itib (otkidka) berishdan zarba ijro etishda, qolgan o‘yinchilar ham zarba berishga shay bo‘lib turishlari kerak. Orqa chiziq o‘yinchisining oldingi chiziqqa chiqib to‘p uzatishdan zarba berishda ham 3 ta holatni e’tiborga olish lozim: birinchi – 1-zonadagi o‘yinchi (bog‘lovchi) 2-zonadagi o‘yinchi orqasidan oldingi chiziq atrofiga to‘p uzatish uchun chiqishida; ikkinchi – 6-zonadagi o‘yinchi (bog‘lovchi) 3zonadagi o‘yinchi oldiga chiqib to‘p uzatish. Hujumni mazkur tizimlarda tashkil qilishda oldingi chiziqda joylashgan (2,3,4-zonalarda) barcha o‘yinchilar hujum zarbasiga shay turishlari shart.

Zamonaviy voleybolda orqa chiziqqa o‘tgan bog‘lovchi o‘yinchining oldingi chiziqqa chiqib, 3 ta hujumchiga to‘p uzatish imkonini yaratish odat tusiga kirgan.Boz ustiga so‘nggi yillarda hujumga orqa chiziq o‘yinchilarini jalb etish hujum salohiyatini yanada ortishiga olib keldi.

 

«Burchagi oldiga» tizimi asosida himoyada o‘ynash

Tayyorlov va yondoshtiruvchi mashqlar. Bu mashqlar «burchagi oldiga» tizimiga xos harakatlarni taqlid qilish, to‘ldirma to‘p va voleybol to‘pi bilan ijro etiladi. Texnikaga oid mashqlar.

1.                  2 va 3-zonalardan navbatma-navbat qarshi maydonning 5 va 1-zonalariga zarba beriladi, himoyachilar esa bu to‘plarni qabul qiladilar. 6-zonada turgan o‘yinchi to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilar orqasiga chiqib, to‘siqdan qaytgan to‘pni qabul qiladi.

2.                  Shu mashq, faqat zarbalar 4,3,2-zonalar navbatma-navbat ijro etiladi. Taktikaga oid mashqlar.

1.                  4,3,2-zonalarda uchta hujumchi joylashadi, bog‘lovchi o‘yinchi 2 va 3-zonalar o‘rtasida turadi. Murabbiyning signali bo‘yicha to‘p bog‘lovchiga uzatiladi, bog‘lovchi esa uchta hujumchidan biriga to‘p uzatadi. To‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilarni 6-zona o‘yinchisi qo‘riqlaydi.Hujum zarbasi «chalg‘ituvchi» to‘p tashlash bilan almashtirib turiladi.

2.                  Shu mashq, faqat zarbalar goh 1-zonaga, goh 5-zonaga yo‘naltiriladi. Shu zonalardagi o‘yinchilar to‘pni qabul qilishadi.

«Burchagi oldiga» tizimi asosida himoyada o‘ynash andozasi 36-rasmda aks ettirilgan.

 

 

36-rasm.

 

 

«Burchagi orqaga» tizimiasosidahimoyadao‘ynash

Tayyorlovvayondoshtiruvchimashqlar.«Burchagioldiga» tizimiasosidahimoyadao‘ynashdaqo‘llaniladiganmashqlaraksinchayo‘nalishdabajariladi.Bunda ham taqlid mashqlari, to‘ldirma to‘p va voleybol to‘pi bilan mashqlar bajariladi. Texnikaga oid mashqlar.

1. Signal bo‘yicha 4 va 2-zonalardan hujumchilar navbatma-navbat zarba beradi. 2 va 3 yoki 4 va 3-zonadagi o‘yinchilar to‘siq qo‘yadi. 5 va 1-zonadan o‘yinchilar zarba zonasi va yo‘nalishga qarab to‘pni «qo‘riqlashga» to‘siqchilar orqasiga chiqadi. 2. Shu mashq, faqat «chalg‘ituvchi» to‘p tashlash asosida bajariladi. Taktikaga oid mashqlar.

1.                  Hujumchilar 4,3,2-zonalarda joylashadi, bog‘lovchi o‘yinchi to‘p oldida turadi. Ikkinchi to‘p uzatish navbatma-navbat uchta zonaga yo‘naltiriladi.To‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilar atayin zarbani o‘tkazib yuboradi.Zarbani qaysi zonadan berilganiga qarab 5 yoki 1-zonadagi o‘yinchi to‘siqlar orqasiga «qo‘riqlashga» chiqadi. 6-zonadagi o‘yinchi zarba yo‘nalishiga qarab chiqadi va to‘pni qabul qiladi.

2.                  Shu mashq, faqat to‘pni to‘siqchilar ustidan «chalg‘itib» tashlanadi. 5 yoki 1-zonadagi o‘yinchilar zarba yo‘nalishiga muvofiq to‘siqchilar orqasiga to‘pni «qo‘riqlashga» chiqadi. «Burchagi orqaga» tizimi asosida himoyada o‘ynash andozasi 37-rasmda aks ettirilgan.

 

 

37-rasm.

                                                                                                    Matn asosida tushuntirish ishlarini

« olib boradi. So’zlab beradi. Ko’rsatib

O‘yi         beradi.

n taktikasiga o‘rgatish»

                mavzusi       bo‘yicha       nazorat

savollari

 

1.      Yakka taktik harakatlar deganda nimani tushunasiz?

2.      Guruh va jamoa taktik harakatlari qanday mazmundan iborat?

3.      Taktik harakatlarga qanday, qaysi tartibda va qanday vositalar asosida o‘rgatiladi?

4.      Hujumda qo‘llaniladigan yakka, guruh va jamoa taktik harakatlariga o‘rgatish qanday tashkil etiladi?

5.      Himoyada qo‘llaniladigan yakka, guruh va jamoa taktik harakatlariga o‘rgatish qanday tashkil etiladi?

6.      Zamonaviy voleybolga xos hujum va himoyada qo‘llaniladigan jamoa taktik harakatlarini tushuntirib bering.

 

 

 

 

 

 

 

FUTBOLDAGI BIRINChI BOR JORIY QILINGAN O‘YIN QOIDALIRI.

Birinchi bor yagona o‘yin qoidalari joriy qilishga urinib ko‘rish Kembridj futbol klubiga tegishlidir. XIX asr o‘rtalaridagi  “to‘s-to‘polon futbol”dan bosiqroq, jamoaviy, tashkillashtirilgan  futbolga o‘tildi va1848 yilda Kembrijda rasmiylashtirilmagan futbol qoidalari  ishlab  chiqilib, o‘yinlar tashkil etildi. 1848 yili bu qoidalarni nashr etishga qaror qilinadi. Afsuski, u bosmadan chiqmay yo‘qolib ketadi. Shunga qaramay, bu qoidalar ko‘p ingliz kollejlarida “Kembridj qoidalari” tarzida ma'lum. Oradan 9 yil o‘tib, ya'ni 1857 yil Sheffild shahrida  dunyoda birinchi bo‘lib futbol jamoasi  tashkil topdi.

Bizgacha yetib kelgan dastlabki qoidalar esa 1863 yili 26 oktyabr Londonga Angliya  futbol uyushmasining tashkil etilishi paytida bu o‘yinning 13 moddadan iborat  bo‘lgan ilk  rasmiy  qoidalari tasdiqlangan keyinchalik   bu qoidalar boshqa  barcha milliy  uyushmalar uchun futbol o‘yining asosi bo‘lib qoldi. 1863 yili, 8 dekabrida  bu qoidalar e'lon qilingan. Qo‘yida o‘sha qoidalar  teksti “Futbol:  tarixi  uyushtirish, texnika, trenirovka, va taktikasi” (Maskva,1927) kitobida qanday  e'lon qilingan bo‘lsa,  xuddi o‘shanday keltirilgan:

1.   Maydonning bo‘yi 200 yard (183m) dan, eni 100 yard (91.5m)  dan oshmaydi. Maydonning  burchaklarida  bayroqchalar o‘rnatiladi.  Ustiga to‘sin yotqizilmagan darvoza 8 yard  (7.32 m) oraliqda o‘rnatilgan bo‘lib, ikkita ustundan iborat.

2.   Kim qay tomondan  o‘ynashi qur'a  tashlab hal  qilingan. Kur'ada yutqazgan  jamoada maydon markaziga qo‘yilgan to‘pni  tepib,  o‘yinni  boshlab beradi. Ikkinchi jamoa  o‘yinchilari  to‘p  tepulguncha qadar unga 10 yard (9.1m) dan yaqin kela  olmaydilar.

3.   Darvozaga  to‘p urilgandan keyin,  jamoalar tomonilarini almashtirganlar.

4.   To‘p qo‘lda  uloqtirilmay,  qo‘lda zarba berilmay  yoki qo‘lda ko‘tarib kirilmay, ikkita ustun oralig‘idan  o‘tsa, darvoza  zatb etilgan hisoblanadi.

5.   Agar to‘p yon chiziqdan tashqariga chiqib ketsa,  unda hammadan avval  tega olgan o‘yinchi to‘pni  chiziqni kesib o‘tgan joydan,  chiziqqa  nisbatan  to‘g‘ri burchak hosil qiladigan o‘ynalishda  to‘pni qo‘lda  maydonga  tashlab beradi. To‘pni  yerga tekkan  zahoti  o‘yinga  kirgan  hisoblanadi.

6.   O‘yinchi zarba berayotgan paytda uning jamoasining zarba  beruvchidan ko‘ra raqib darvozasiga  yaqinroq  turgan hamma  o‘yinchilari o‘yindan  tashqari  holatda  hisoblanadi va ular to‘pga tega olmaydilar yoki  raqiblarga  halaqit  bera  olmaydilar.

7.   To‘p darvoza chizig‘idan  tashqariga chiqib ketib, chiziqning nariyog‘ida himoyalanayotgan jamoada o‘yinchisi birinchi bo‘lib unga tegsa, shu jamoada darvoza chizig‘ining o‘yinchi to‘pga tekkan joy ro‘parasidagi   nuqtasidan to‘p tepish huquqini oladi: bordi-yu hujum qilayotgan jamoada o‘yinchisi to‘pni birinchi to‘pni  tekkan joy ro‘parasidagi  nuqtasidan erkin to‘p tepish huquqini oladi. Erkin to‘p tepish paytida  himoyadagi jamoa  to to‘p tepilguncha qadar darvoza chizig‘idan tashqarisida turadi.

8.   Agar o‘yinchi boshqa  o‘yinchi zarbasidan uchib kelayotgan to‘pni  bevosita  qo‘li bilan  ilib olsa, shu holat  ro‘y  bergan  joyni  belgilab olib,   o‘sha joydan erkin tepishi mumkin.

9.   O‘yinchilar to‘pni qo‘llariga olib yugura olmaydilar.

10.                      O‘yinchilarni  chalish  va urish man etildi, shuningdek o‘yinchini  qo‘l bilan ushlab to‘xtatib qolish yoki turtish man etiladi.

11.                      To‘pni  qo‘l bilan uzatish man etiladi.

12.                      Maydon ichida  to‘pga qo‘l tekkizish man etiladi.

13.                      Temir va guttaperchadan qiligan joylari  turtib chiqqan  poyavzallarda o‘ynash man  etilgan

Ko‘rinib turibtiki, 1863 yildagi  qoidalar hozirgi qoidalrdan  anchagina farq qiladi. Bu hozirga kungacha futbol qonun qoidalarini yillar o‘tishi bilan  o‘zgarganligini ko‘rsatadi.

1866 yilda “o‘yindan tashqari holat”  qoidasi yengillashtirildi. Endi  raqiblar sirt  chizig‘i bilan o‘zi o‘rtasida  qarshi tomon o‘yinchilaridan uch kishi bo‘lsa,   bu o‘yinchi “o‘yindan tashqari holat” bo‘lmaydi. 

1866 yilda yilda  balandlikni cheklash uchun ustunlar orasiga arqon tortiq qo‘yildi.

1870   yili birinchi marta 11 o‘yinchi maydonga chiqdi.

1871   yili birinchi marta darvozabonga o‘ng qo‘l bilan o‘ynash ruxsat berildi.

1871               yildan uchrashuvlar 1.5 soat mobaynida  o‘tkazila boshlagan.  1872 yildan boshlab futbol bo‘yicha halqaro uchrashuvlar tarixi boshlandi. Unda angliya va Shotlandiya terma  jamoalari kurash olib borgan. Uchrashuv  durrang 0:0 bilan yakunlangan.

1872               yili  ko‘pchillik jamoalar yig‘iliib  bir qarorga  kelishdiki, to‘p yumaloq va uning sferik  aylanasi taxminan 68.6-70 sm  bo‘lishi lozim. Shu yili to‘pning og‘irligi va  hajmi  rasman tasdiqlangan.

1873               yili to‘p himoyadagi  o‘yinchiga  tegib,  sirt  chiziqdan maydon  tashqarisiga chiqib ketganda  burchakdan to‘p tepish qoidasi  kiritildi.

1873 yili aut to‘pni qo‘lda  o‘ynashga  kiritish  belgilangan.

1875 yili arqonli darvoza ustuni o‘rniga 2.44m balandlikda yotqazilgan to‘singa almashtirildi.

1875 yili darvozaga to‘p kiritilgandan keyin  tomonlar   almashinish qoidasi  o‘rniga, o‘yinchilar tanaffusdan qaytgandan keyin  almashish qoidasi  joriy qilindi. 1880 yili birinchi marta futbol o‘yinida hakam ishtirok eta boshladi. Ungacha futbol jamolarining sardorlari  o‘yin  qoidalariga rioya qilinishini  kuzatib turganlar. 

1883               yildan boshlab uchrashuv  ikkita bo‘limga bo‘linib, o‘sha 1.5 soat ikkiga bo‘lingan (45 daqiqadan).

1884               yildan Britaniya  orollarida birinchi  halqaro rasmiy  turnir o‘tkazila boshlangan.

1891 yili birinchi marta sudya (hakam) ikkita yordamchisi bilan maydonga chiqdi.

1891 yili birinchi marta 11 metrlik penalti belgilandi.  1902 yilda darvozabonga ikkita qo‘lda o‘ynashga ruxsat etilgan.

1902 yili birinchi marta to‘liq va to‘g‘ri maydon o‘lchamlari chizildi.

1933 yili birinchi marta 1-11 gacha o‘yinchilar raqamda chiqishdi.

1900 yildan futbol  olimpiya sport  turiga  aylandi, ammo rasmiy jihatdan u Olimpiya o‘yinlari dasturiga 1908 yilda kiritilgan.

1904 yili Belgiya, Gollandiya, Daniya, Fransiya, Shvetsiya, va Shvetsariya  vakillari tashabbuskorligi bilan Halqaro futbol uyushmasi (FIFA) tuzildi. Bu uyumaga 200 ortiq davlatlar a'zo bo‘lgan. FIFAning tashkiliy negizini 6 qit'aning tashkilotidan iborat. Balar: UeFA – yevropa ittifoqi futbol uyushmasi, KONKAKAF – shimoliy va markaziy Amerika mamlakatlari hamda Karib dengizi havzasi mamlakatlarining futbol konfednratsiyasi, KONMeVOL – janubiy Amerika mamlakatlari futbol konfederatsiyasi, KAF – Afrika futbol konfederatsiyasi, AFK – Osiyo futbol konfederatsiyasi, KFO – Okeaniya futbol konfederatsiyasidir.

 

ZAMONAVIY FUTBOL TAVSIFI

 

Mutaxassislarimiz tadqiqotlari bizga o‘yinchilarning to‘p bilan va to‘psiz harakatlarining hajmi va xususiyati haqida ma'lumot olishga imkon berdi.

Aniqlandiki:

–     o‘yinning sof vaqti 60-65 daqiqani tashkil etadi.

–     90 daqiqa o‘yin davomida bir o‘yinchi 12-15 km maosfani chopib o‘tadi. Bundan 1000-2000 m masofani maydonda tezkorlik bilan harakatlanadi.

–     to‘p o‘rta qator o‘yinchilari eng ko‘p (170 soniya), markaziy himoyachilar eng kam (130 soniya) olib yuradilar.

–     yaxshi o‘ynaydigan jamoalar match davomida o‘rtacha 900 tagacha texnik usullarni bajaradilar, shulardan taxminan 60% i hujum harakatlarigayo‘naltirilgan bo‘ladi.

–     hozirgi zamon futbolida himoyachilar o‘z zonalarida 850 soniya gacha va maydonning o‘rta qismida 350 soniya gacha miqdorda o‘zlarinin asosiy vazifalarinibajaradilar.

–     daorvozaga urilgan zarbalarning ko‘pchiligi yon tomondan oshirib beriladi (hamma zarbalarning 65% i).

Zamonaviy futbol o‘zining yuqori darajadagi faol harakatchiligi xamda texniktaktik harakatlarning xilma-xilligi bilan ajralib turadi.

Zamonaviy futbol o‘yin taktikasi quyidagilar bilan ifodalanadi:

–     maydonning har bir qismida hujumning tez tashkil qilish bilan.

Himoyachilar, o‘rta qator o‘yinchilari, kerak bo‘lgan taqdirda hujum qatori o‘yinchilari bilan himoya chizig‘ini mustahkamlash;

–     match yaxshi yakunlashida iqtidorli o‘yinchilarning rolini oshirish;

–     yuqori tempdagi o‘yinni pauzalar bilan birga olib borish;

–     o‘yinning har bir holatida (o‘yinning boshida, uning daovida va hujumni yakunlashda) markaziy himoyachilarning rolini oshirish;

–     qanotdan hujum uyushtirishda qanot yarim himoya-chilari va himoyachilarning rolini oshirish;

–     standart holatlardan (jarima to‘plari, burchakdan to‘pni o‘yinga kiritish va boshqa standart holatlar) unumli foydalanish. 

Zamonaviy futbol o‘yin texnikasi quyidagilar bilan ifodalanadi: – harakat holatida, yugurib ketayotib to‘pni o‘ziga bo‘ysundira olish;

–     har xil vaziyatlarda to‘pni imkon qadar aniq uzatib berish.   Jismoniy tayyorgarlikda:

–     maydonning har bir qarich yerida yuqori darajadagi texnika bilan harakatlanish va to‘pga egalik qilish, aldamchi harakatlarni qo‘llay bilish; – o‘yinchilarning o‘yin davomida umumiy yugurish xarakatlari quyidagicha taqsimlanadi: 45 martadan 78 gacha (umumiy masofa 1000-2000 metrga yetadi), to‘p uchun kurashda sakrash harakatlari, kurashlar – 11 tadan 42 gacha, har xil masofaga tezlik bilan yugurish – 40 tadan 60 tagacha (umumiy vaqti 2-5 daqiqagacha), sekin yugurish 224 tadan 367 gacha (umumiy vaqti 25-35 daqiqa);

–     tezlik-kuch sifatlari va tezlikka chidamlilikning yuqori darajasi;

–     raqib bilan kurashda muhim bo‘lgan shiddat va qat'iylikning yuqori darajasi;

–     jamoa o‘yin potensialining muntazam oshib borishining ta'minlanishi;

Keyingi papytda sezilarli darajada futbolchilar-ning o‘yinlardagi harakatlanish tezligi oshdi, o‘yin faoliyatining jadalligi (samaradorlik) oshdi va bular sportchilar organizmiga bo‘lgan yuklamani ancha oshirdi.

Har bir o‘yin davomida turli quvvatdagi ish yuzaga kelishi mumkin. Shu sababli mashqlar futbolchilarda aerob va anaerob sifatlarning unumdorligini yuqori darajaga ko‘tarishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim.

O‘yin davomida futbolchilar kattagina energiyani (ya'ni bir daqiqada yurak qisqarish chastotasining 180-190 bo‘lishi, tana og‘irligini 2-3 kg kamayishi va quvvatini 1500 kkal ga) sarf qilishida, futbolchilarning organizmidagi yuqori darajada tayyorgarlikka ega bo‘lishini ta'kidlash o‘rinlidir. 

Futbolchilarni sog‘ligini mustahkamlashda ularning gigienik talablarga rioya qilishlari va ko‘proq toza havoda mashq qilishlari katta ahamiyatga egadir. Futbolchilarning bunday amallarga rioya qilishlari organizmda moddalar almashinuvi yaxshilanishi, tayanch harakat apparatini, muskul, asab tizimlarining mustahkam va sog‘lom bo‘lishini ta'minlaydi.   

 

 

 

 

 

Futbol texnikasining tasnifi

 

 

 

 

Oddiy yugurishdan asosan to‘g‘riga borayotgan o‘yinchilar bo‘sh joyga chiqish raqibni quvish va hokazolarda foydalanadi. Harakat sistemasi ham (bir oyoqqa tayanish va havoda uchish fazalariga bo‘linishi) tuzilishi ham yengil atletika yugurishidan farqqilmagani uchun uni oddiy yugurish deyiladi. Qadam uzunligi, chastotasi va ritmida farq bor, xolos.

Yugurishda qadam uzunligi sprinterlarda 2-2,2 m ga teng bo‘lsa, katta yoshli futbolchilarda o‘rtacha 1,3-1,5 m ga teng. Qadamlar chastotasi sprinterlarda sekundiga 4-4,5 qadamga teng. Fubolchilarda chastota sal ortiqroq: sekundiga5,15,5 qadam bo‘ladi. Bu esa havoda uchish fazasi qisqaroq bo‘lgani sababli tez to‘xtashga yoki tez burilib olishga yordam beradi.

Tisarilib yugurishdan asosan to‘pni olib qo‘yishda va to‘pni olishda qatnashayotgan himoyadagi o‘yinchilar foyda-lanadilar. Yugurishning bu turi ham siklik (qo‘shaloqqadamli) bo‘ladi. Qisqa-qisqa, lekin tez-tez qadam tashlash, havoda uchish fazasining qariyb yo‘qligi o‘nga xos xusu-siyatdir. Buning sababi siltanish oyog‘i orqaga uzatilganda sonning yozilishi cheklanganligidadir.

O‘yin sharoiti ko‘pincha maksimal tezlikda tisarilib yugurishni talab qilib koladi. Bunda tezlik qadam chastotasini oshirish hisobiga orttirilib, bu ko‘proq oyoqning orqaga faol harakat qilishiga bog‘liq.

Tisarilib yugurayotganda, o‘yinchi ba'zan muvozanatni yo‘qotib yiqilib tushadi. Tayanch oyoq vertikal turgan paytda gavdaning og‘irlik markazi o‘qi tayanch yuzasining tepasida turishi o‘yinchi holatining turg‘un bo‘lishi shartlaridan biridir.

Chalishtirma qadam tashlab yugurishdanharakat yo‘na-lishini o‘zgartirish uchun, turgan joydan o‘ngga yoki chapga siltanib yugurish paytida, burilib olgandan keyin foydalaniladi. U harakatlanishning spetsifik vositasi bo‘lib, asosan boshqa yugurish turlari bilan birga qo‘shib qo‘llaniladi.

 

                             Chalishtirma qadam bilan yugurish Juftlama qadam

                            bilan yugurish  

 

Chalishtirma qadam tashlab yugurish yon tomonga ijro etiladigan yugurish qadamlari bilan ifodalanadi. Qadam tashlash siklining birida (qo‘shaloqqadam) silta-nuvchi oyoq tayanch oyoqning oldiga chalishtirib o‘tkaziladi. Yugurish paytida havoda uchish fazasi juda qisqa.

Juftlama qadam tashlab yugurishdan taktik jihatdan zarur holatga o‘tishda (masalan, o‘yinchi oldini to‘sib olishda) foydalaniladi. U dastlab harakatlanish fazasi sifatida qo‘llaniladi. Keyinroq o‘yindagi vaziyatga qarab, harakatlanish texnikasining turli usullari sifatida ijro etiladi.

Juftlama qadam tashlab yugurish oyoqlarni sal bukib bajariladi. Birinchi qadamni harakat yo‘nalishiga yaqin oyoqdan boshlab, yon tomonga tashlanadi.

Ikkinchi qadamda oyoqlar juftlanadi. Depsinish va siltanish harakatlarida zo‘r berish yuqori tomonga emas, balki yon tomonga yo‘naltiriladi.

SAKRAShLAR. To‘xtash va burilish usullarining ba'zilarini ijro etishda sakrashdan foydalaniladi. Sakrash zarba berishning ayrim usullari, to‘pni oyoqda, ko‘krakda, kalla bilan to‘xtatib qolish va ba'zi fintlar texnikasining qismiga kiradi. O‘yindan oldin, yon tomon-larga, yuqoriga hamda shularga yaqin yo‘nalishlarda sakra-ladi. O‘yindagi vaziyat ko‘pincha maksimal baland yoki maksimal uzun sakrashni talab qilmaydi. Bunda sakrashning samaradorligi futbolchining koordinatsion qobiliyati bilan belgilanib, futbolchi turli dastlabki holatlardan fazo, vaqt va kuch xarakteristikalari optimal bo‘lgan harakatlar qilishi kerak bo‘ladi.

Barcha xil sakrashlarda depsinish, havoda uchish va yerga tushish fazalari bo‘ladi.

Sakrashning ikki xil usuli bor: bir oyoqda depsinib sakrash va ikki oyoqda depsinib sakrash.

Bir oyoqda depsinib sakrash oldinga, yon tomonlarga, yuqoriga bajariladi. Bunday sakrashda faol depsinib, ikkinchi oyoqni silkitib, gavda og‘irlik markazining o‘qi sakrash tomonga o‘tkaziladi. Sakrashning traektoriyasi va kuchi o‘yindagi vaziyatga bog‘liq. Bir oyoqda yoki ikki oyoqda yerga tushiladi. Qisqa masofali, qattiq amortizatsiya keyin-gi harakatlarga tezroq va samaraliroq o‘tish imkonini beradi. Og‘irlik markazi o‘qining proeksiyasi tayanch yuzasining chegarasida yoki undan tashqarida bo‘lishi ham shunga yordam beradi.

Sakrab to‘pga kalla urayotganda, ko‘pincha maksimal baland ko‘tarilish kerak bo‘ladi. Bunda yugurib kelib depsinadigan oyoqni taqqa to‘xtaydigan qilib (tayanchga nisbatan burchak hosil qilib) qo‘yish yordam beradi. Sal cho‘nqaygandan keyin yuqoriga yoki yuqorilab-oldinga tomon faol depsinish kerak bo‘ladi, bunda qo‘llarni ko‘krak baravar silkitib ko‘tarish depsinishning samarasini oshiradi.

Ikki oyoqda depsinib sakrash. Bunday usul bilan oldinga, oldinlab yon tomonga va oraliq yo‘nalishalarda sakraladi.

Turgan joydan sakraganda o‘yinchi depsinish oldidan tezda salgina cho‘nqayadi. Oyoqlarni faol to‘g‘rilash bilan birga gavda og‘irlik markazining o‘q sakrash tomoniga o‘tkaziladi va qo‘llar silkitiladi. Yugurib kelib sakra-yotganda so‘nggi qadamda bir oyoqni taqqa to‘xtaydigan qilib qo‘yiladi. Cho‘nqayish paytida ikkinchi oyoq birinchisi bilan tezgina juftlanadi. Depsinishda havoda uchish va yerga tushish fazalari turgan joydan sakragandagi kabi bo‘ladi.

 

TO‘XTAShLAR. Harakatlanish texnikasida to‘xtashga harakat yo‘nalishini o‘zgartirishning samarali vositasi deb qaraladi. To‘satdan to‘xtab qolganda, raqiblarning qaerda, qanday joylashishiga qarab turib to‘p bilan ham, to‘psiz ham o‘sha ketayotgan tomonning o‘ziga yoki qarshi tomonga otilib ketiladi, o‘ngga yoki chapga qochib kolinadi.

To‘xtashda ikki xil usul qo‘llaniladi: sakrab to‘xtash va tashlanib to‘xtash.

Sakrab to‘xtash uchun yuqoriga qisqaroq sakrab, siltangan oyoqda yerga tushildi – bunda turg‘unlik bo‘lsin uchun shu oyoq sal egiladi. Ammo ko‘pincha yerga ikki oyoqlab tushiladi.

Tashlanib to‘xtash so‘nggi yugurish qadami hisobiga bajariladi. Bunda siltangan oyoqni oldinga uzatib, tovonga tayaniladi-da, keyin oyoqni rostmana yerga qo‘yiladi. Tashlanib to‘xtash oyoqlarni anchagina bukib, ikki oyoqqa tayanib qolish bilan ifodalanadi

Barcha xil to‘xtashlardan keyin, odatda, turli yo‘nalishlarda harakat davom ettiriladi. Shuning uchun to‘xtash-dagi so‘nggi holat keyingi harakatning start holati bo‘lishi kerak.

 

                               BURILIShLAR.    Burilish    yordamida    futbolchilar    tezlik-ni    minimal

kamaytirib, yugurish yo‘nalishini o‘zgartiradilar. Odatda, turgan joyda burilgandan keyin start harakatlari boshlanadi. Burilish, shuningdek, zarba berish, to‘pni to‘xtatish, to‘pni olib yurish va fintlarning ayrim usullarini bajarish texnikasi tarkibiga ham kiradi.

 

                            

 

                                                   Sakrab to‘xtash                                            Oldinga                          

tashlanib to‘xtash

 

 

Burilishning quyidagi usullaridan foydalani-ladi: hatlab o‘tib burilish, sakrab burilish, tayanch oyoqda burilish. O‘yin sharoitiga qarab yon tomonlarga va orqaga burilish mumkin. Burilish turgan joyda ham, harakat paytida ham ijro etilaveradi.

Hatlab o‘tib burilganda, qisqa-qisqa 2-3 qadam tashlash hisobiga kerakli yo‘nalishga qarab olinadi.

Sakrab burilishHarakat yo‘nalishini to‘satdan va tez o‘zgartirishdasamaraliroqdir. Bu ish burilish tomonga faol depsinib bajariladi. Silkinadigan oyoqning kafti ham shu tomonga aylantiriladi. Sakrash unchalik baland bo‘lmasa ham, to‘la-to‘kis bajariladi.

Tayanch oyoqda burilishning ikki turi bor. Birinchisini bajarishda burilish yo‘nalishidan uzoqdagi oyoqqa tayaniladi. Bunda futbolchi gavda og‘irlik markazi o‘qining proeksiyasini tayanch sath chegarasidan chiqarib, tayanch oyoq uchida burilish tomonga aylanadi. Ikkinchisida harakat yo‘nalishiga yaqin oyoqqa tayaniladi, gavda og‘irlik markazining o‘qi burilish tomonga ko‘chadi. O‘tkaziladigan oyoqni ham shu yo‘nalishda tayanch oyoqning old tomoniga chalishtirib qo‘yiladi. Burilish sal bukilgan tayanch oyoq uchida bajariladi.

 

MAYDON O‘YINChISINING TeXNIKASI

 

Maydon o‘yinchisining texnikasi ikkita kichik bo‘limdan iborat. Bulardan biri harakatlanish texnikasi bo‘lsa, ikkinchisi to‘pni boshqarish texnikasidir.

Maydon o‘yinchilari harakatlanish texnikasining yuqorida tahlil qilingan xilma-xil usullari, usul va turlarining barchasidan foydalanadilar.

To‘pni boshqarish texnikasiga quyidagi usullar guruhsi kiradi: zarba berish, to‘pni to‘xtatish, to‘pni olib yurish, aldash harakatlari (fintlar), to‘pni olib qo‘yish. Bundan tashqari, qo‘lda bajariladigan spetsifik usul – yon chiziqning narigi yog‘idan to‘pni tashlab berish ham to‘pni boshqarish texnikasiga kiradi.

O‘yin vaqtida qaysi usulning qancha miqdorda ijro etilishi futbolchilarning o‘yindagi funksiyalariga bog‘-liq. Usullarni ijro etish sifati esa maydon o‘yinchilarining hammasida yuksak darajada bo‘lishi kerak.

 

TO‘PGA ZARBA BeRISh

 

To‘pga zarba berish futbol o‘ynashning asosiy vositasi hisoblanadi.

To‘pga oyoq bilan va kalla bilan turli usullarda zarba beriladi.

Danny Milke. Football: Book-coach. New Holland Publishers 2015.58 r.

Zarba berishning barcha usullari muayyan maqsadga qaratilgan bo‘lib, bu to‘pning kerakli traektoriya bo‘ylab harakatlanishi va optimal tezligi bilan xarakterlanadi. To‘pning uchish tezligi zarba beruvchi bo‘g‘in bilan to‘pning o‘zaro to‘qnashgan paytdagi boshlang‘ich tezligiga, shuningdek, ular massasining bir-biriga nisbatiga bog‘liq. O‘zaro ta'sir etuvchi bo‘g‘inlarning massasi nisbatan muhim bo‘lgani sababli to‘pning uchish tezligini oshirish uchun zarba beruvchi bo‘g‘in tezligini oshirishi kerak bo‘ladi.

 

TO‘P TRAeKTORIYaSI XUSUSIYaTLARI

 

Oyoq kaftining ichki tomoni bilan tepish asosan qisqa va o‘rta masofaga to‘p uzatishda, shuningdek, mo‘ljalga yaqin masofadan tepilayotganda qo‘llaniladi. Shunday zarba berish texnikasining ba'zi xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz 

 

Oyoq kaftining ichki tomni bilan zarba berish

 

 

 

 

Oyoq yuzining ichki qismi bilan zarba berish

 

Oyoq yuzining o‘rta qismi bilan tepishni bajarish texnikasi ko‘p jihatdan oyoq yuzining ichki qismi bilan tepishga o‘xshaydi, lekin uni bajarish detallari bir oz farqqiladi.

 

 

 

Oyoq yuzining o‘rta qismi bilan zarba berish

 

Oyoq yuzining tashqi qismi bilan tepish burama zarba berish paytida eng ko‘p qo‘llaniladi. Oyoq yuzining o‘rta va tashqi qismlari bilan tepishdagi harakatlar strukturasi o‘xshash bo‘lib, farqi shuki, bunda tepish harakati vaqtida boldir bilan oyoq kafti ichkari tomon buriladi.

 

 

Oyoq yuzining tashqi qismi bilan zarba berish Oyoq uchida tepish kutilmaganda, tayyorgarlik ko‘rmay turib, nishonga tepib qolish zarur bo‘lib qolganda bajariladi. Bundan tashqari, bu tepish raqibdagi to‘pni tashlanib yoki shpagat qilib tepib yuborishda ancha samaralidir.

 

 

 

Oyoq uchi bilan zarba berish

Tovon bilan tepish o‘yinda kamroqqo‘llaniladi. Buning sababi bajarishning murakkabligida, zarba kuchi va aniqligi juda kamligidadir. Bunday tepishning afzalligi esa uning raqib uchun kutilmaganligida.

Tayyorlov fazasi tayanch oyoqni to‘p yoniga qo‘yishdan boshlanadi. Oyoqni tortish uchun uni to‘p ustidan oldinga uzatiladi.

 

 

Tovon bilan zarba berish

Tovon bilan chalishtirma zarba berish shunday tepish variantlaridan biri hisoblanadi.

 

 

Tovon bilan «kesishtirib» zarba berish

 

Harakatsiz to‘pni tepish. Boshlang‘ich, jarima va erkin to‘p tepish, burchakdan to‘p tepish, shuningdek, darvozadan to‘p tepishda o‘yinchi harakatsiz yotgan to‘pni tepadi.

Dumalab kelayotgan to‘pni tepish. Dumalab kelayotgan to‘pni tepishda ham zarba berishning barcha asosiy usullari va turlari qo‘llaniladi.

Uchib kelayotgan to‘pni tepish. Uchib kelayotgan to‘pni tepishdagi ijro texnikasining xususiyatlarito‘pning harakati traektoriyasiga qarab belgilanadi.

Burilib tepish to‘pning uchish yo‘nalishini o‘zgar-tirish uchun qo‘llaniladi.

Bunda tushib kelayotgan yoki pastlab uchib kelayotgan to‘pni oyoq yuzining o‘rta qismi bilan tepiladi.

 

 

 

Burilib zarba berish

 

Boshdan oshirib tepish kutilmaganda nishonga tepib qolish yoki boshdan oshirib orqaga to‘p uzatib berish zarur bo‘lib kolaganda, uchib kelayotgan va sakrab chiqqan to‘pga zarba berishda oyoq yuzining o‘rta qismi bilan bajariladi.

 

 

 

Boshdan oshirib zarba berish

 

Yanada kuchliroq tepish uchun «qaychi» qilib sakrab, boshdan oshirib tepishdan foydalaniladi.

 

 

Boshdan oshirib qaychisimon zarba berish

 

 

Endigina sapchigan to‘pni tepish, odatda, u yerdan salgina sapchigan zahoti bajariladi. Bunday tepishni oyoq yuzining o‘rta va tashqi qismi bilan bajargan ma'qul.

 

Yarim uchish holatida zarba berish

 

 

TO‘PGA KALLA BILAN ZARBA BeRISh

 

Bu texnik usul o‘yindagi muhim vosita hisoblanadi. To‘pga kalla qo‘yish o‘yin jarayonida yakunlovchi zarba berishda ham, sheriklariga to‘p oshirishda ham qo‘llaniladi.

Peshona bilan zarba berish va shuning variantlari bu usuldagi eng ko‘p foydalaniladigan usullardir. Ammo o‘yin vaziyatlari shunchalik ko‘p, to‘pning yo‘nalishi, taektoriyasi va tezligi shu qadar xilma-xilki, o‘yin jarayonida kalla bilan zarba berishning asosiy usuli variantlarini ishlatish imkoniyati bo‘lmaydigan paytlar ham uchrab turadi. Bunday paytlarda chakka bilan, ensa bilan, boshning tepa qismi bilan zarba berish usullari ancha samara beradi. Biroq bunday zarbalar kamdan-kam qo‘llaniladi, shuning uchun ularni maxsus qarab chiqmaymiz.

Kalla bilan to‘pga zarba berish tayyorlov, ishchi va yakunlovchi fazalarni o‘z ichiga oladi.

Tayyorlov fazasi – kallani orqaga tortish. Buni bajarish uchun gavda bilan kalla orqaga tortiladi. Bunda gavdani rostlaydigan antagonist-mushaklar cho‘ziladi. To‘p o‘yinchining nazaridan pastda qolmasligi, boshni esa orqaga juda tashlab yubormaslik kerak.

Ishchi faza – zarba beruvchi harakat va surib borish. Zarba beruvchi harakatni bajarish gavdani keskin rostlashdan boshlanadi. Bevosita zarba berish gavda bilan kalla frontal tekislikda o‘tayotgan paytda bo‘lgani ma'qul. Ana shu holatda kalla harakati eng katta tezlikka erishgan bo‘lib, bu kuchli kalla urish imkonini beradi.

Yakunlovchi faza – keyingi harakatlar uchun dastlabki holatga o‘xshaydi. Surib borish tugagandan keyin gavda harakati tormozlandi. Oldinga tomon juda engashib ketish yaramaydi, chunki kalla urgandan keyin boshqa harakat va holatlarga tayyor turish kerak bo‘ladi.

Peshona bilan zarb berishda kallani old-orqa tekislikda anchagina orqaga tortish katta kuch bilan kalla urish imkonini beradi. Shunda uchib kelayotgan to‘pni, mo‘ljal qilinadigan nishonni ko‘rib turish mumkin, bu esa muayyan darajada zarba aniq chiqishiga sabab bo‘ladi.

O‘yindagi vaziyatga qarab peshona bilan zarba berish-ning ikki xil varianti qo‘llaniladi: sakramay zarba berish va sakrab zarba berish.

Sakramay peshona bilan zarba berishdagi dastlabki holat kichikroq (50-70 sm) odimlab tik turishdir. Kallani orqaga tortishda o‘yinchi gavdasini orqaga engashtiradi, orqadagi oyog‘ini bukib, gavda og‘irligini shu oyoqqa o‘tkazadi.

Qo‘llar tirsakdan sal bukilgan bo‘ladi

 

Peshonaning o‘rtasi bilan zarbaberish

 

Zarba berish harakati orqada turgan oyoqni to‘g‘rilash va gavdani rostlashdan boshlanib, kallaning olg‘a tomon keskin harakati bilan tugallanadi. Gavdaning og‘irligi oldindagi oyoqqa o‘tkaziladi.

Sakrab peshona bilan zarba berish bir oyoq yoki ikki oyoqda depsinib, yuqoriga qarab bajariladi.

 

 

Sakrab turib peshonaning o‘rtasi bilan zarba berish

 

Burilib peshona bilan zarba berish to‘pning uchish traektoriyasini o‘zgartirish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi.

 

 

Burilib peshonaning o‘rtasi Bilan zarba berish

Bu usul bilan sakramay zarba berganda orqaga engashiladi va ayni vaqtda gavda zarba mo‘ljal qilingan tomonga (ko‘pincha 90⁰ gacha) buriladi. 30-50 sm oraliqda bir-biriga parallel turgan oyoqlar ham gavda bilan birga buriladi. Oyoqlar uchida burilish qulayroq.

Chakka bilan zarba berish to‘p o‘yinchining yon tomo-nidan uchib kelayotgan bo‘lib, burilib peshona bilan zarba berishning iloji bo‘lmaganda ishlatiladi.

Bu usul bilan sakramay zarba berishda dastlabki holat oyoqlarni kerib (30-50 sm) tik turishdir. Agar to‘p chap tomondan kelyotgan bo‘lsa, zarba berishga chog‘lanish uchun gavda o‘ng tomonga engashtiriladi.

 

 

Peshonaning chekkasi bilan zarba berish

 

Yiqila turib to‘pga kalla bilan zarba berishhara-katlari kalla bilan zarba berishdagi yuqorida tasvir-langan harakatlardan butunlay farqqiladi.

 

 

 

Yiqila turib bosh bilan zarba berish

 

TO‘PNI TO‘XTATISh

 

To‘pni to‘xtatish to‘pni qabul qilish va egallash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. To‘xtatishdan maqsad keyingi kerakli harakatlarni amalga oshirish uchun dumalab yoki uchib kelayotgan to‘pning tezligini so‘ndirishdan iborat. «To‘pni to‘xtatish» terminini ba'zida «to‘pni moslash», «to‘pni qabul qilish» deb yuritiladigan ma'noda tushunish kerak bo‘ladi. Shuning uchun to‘pni to‘xtatish usullarini ko‘rib chiqayotganda, futbolchining to‘pni butunlay to‘xtatib olmay, balki uni keyingi harakatlarni bajarish uchun moslab olishini nazarda tutamiz. To‘p oyoq bilan, gavda va bosh bilan to‘xtatiladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

To‘pni to‘xtatishlarning tasnifi

 

 

 

TO‘P OLIB YuRISh

 

To‘p olib yurish yordamida o‘yinchi har xil joyga ko‘chib yurishi mumkin. Bunda to‘p doim o‘yinchi nazoratida bo‘ladi. To‘p olib yurishda yugurib, (ba'zan yurib) to‘pga turli xil zarba beriladi. Zarba berish ketma-ket va turli maromda, oyoq bilan yoki kalla bilan ijro etiladi.

 

 

 

To‘p olib yurishning tasnifi

 

 

         

 

 

ALDASh HARAKATLARI (FINTLAR).

 

Futbol texnikasining raqib bilan bevosita yakkama-yakka kurashda bajariladigan usullar guruhi aldash harakatlarini tashkil etadi. Fintlar raqib qarshiligini yengish va o‘yinni davom ettirish uchun qulay sharoit yaratish maqsadida ishlatiladi.

Fintlardan foydalanish hujumda ham, himoyada ham ko‘p taktik masalalarni muvaffaqiyatli hal qilish imkonini beradi.

Futbol texnikasida aldash harakatlarining qo‘yidagi asosiy usullari ko‘zga tashlanadi: «qocha turib» aldash, «zarba berib» aldash, «to‘pni to‘xtatib» aldash. Bu fint-larni va ularning turlarini bajarishning xilma-xil usullari bor.

 

 

 

 

 

Fintlarning tasnifi

 

 

 

 

TO‘PNI OLIB QO‘YISh

 

Asosan, raqib to‘pni olib ketayotganda yoki qabul qilib olayotganda, undan to‘pni olib qo‘yishga harakat qilinadi. To‘pni olib qo‘yishning samarali chiqishi futbolchining vaziyatni baholash qobiliyatiga, ya'ni raqibgacha va to‘pgacha bo‘lgan masofani, ularning harakatlanishi tezligini, o‘yinchilar qanday turganligini va h.k. ni aniq mo‘ljallay bilish qobiliyatiga bog‘liq. Raqibga yaqinlasha borayotib yoki ungacha bo‘lgan oraliq masofani saqlab turib, raqib to‘pni sal o‘zidan uzoqlashtirganda unga xujum qilish kerak. ila shu paytda hujum qilayotgan o‘yinchi otilib boradi, to‘pni tepib, to‘xtatib yoki raqibni oyoq ilan turtib, to‘pni tortib oladi.

To‘p olib qo‘yish ikki xil bo‘ladi:to‘la olib qo‘yish va chala olib qo‘yish. To‘la olib quyishda olib qo‘yuvchining o‘zi yoki uning sherigi to‘pni egallab oladi. Chala olib qo‘yishda esa to‘p ma'lum masofaga tepib yoki yon chiziqdan chiqarib yuboriladi. Bunda to‘pni raqib egallab olsa ham uning hujum qilish harakatiga halaqit beriladi va himoyani oqilona qayta qurish uchun vaqtdan yutiladi. Raqib hujum sur'ati va jabhasini o‘zgartirishga majbur bo‘ladi.

Murakkab o‘yin vaziyatlarida to‘pni olib qo‘yish maqsadida tashlanib olib qo‘yish, sirpanib olib qo‘yish degan maxsus usullar qo‘llaniladi.

 

To‘pni olib qo‘yishning tasnifi

 

 

TO‘PNI TAShLASh

To‘pni tashlash – maydon o‘yinchilari qo‘lda bajara-digan yagona usul. To‘p tashlash harakatining tuzilmasi ko‘p jihatdan futbol qoidalarining talabiga qarab belgila-nadi va unchalik murakkab hisoblanmaydi. Biroq to‘pni uzoqroq masofaga yetkazib tashlash uchun maxsus ko‘nikma hosil qilingan bo‘lishi va qorin, yelka kamari hamda qo‘ldagi mushak guruhlariga muayyan darajada kuch berilishi kerak. To‘pni tashlashda keng yozilgan barmoqlar uni yon tomonidan (o‘yinchiga qaragan tomoniga yaqinroq) qamrab turadigan qilib, bosh barmoqlarni qariyb birbiriga tekkizgan holatda ushlash kerak.

 

 

 

 To‘pni tashlab berishda qo‘l panjalari holati

 

 

To‘pni yon chiziq ortidan tashlab berish

 

To‘pni tashlash  rasmda ko‘rsatilgan. Qo‘lni yuqo-ridan orqaga tortish tayyorlov bosqichi hisoblanadi. Dastlabki holat – oyoqlarni kerib yoki qadam tashlagan holatda turish. To‘pni tutgan qo‘llar tirsakdan sal bukiladi va yuqori ko‘tarilib, boshdan orqaga o‘tkaziladi. Gavda orqaga egiladi, oyoqlar tizzasi bukilib, gavdaning og‘irligi orqadagi oyoqqa tushadi.

Ishchi bosqich – oyoqlar, gavda, qo‘llarni keskin rostlashdan boshlangan to‘pni tashlash harakati uloqtirish tomonga barmoqlar yordamida kuch berish bilan tugallanadi

Yakunlash bosqichini bajarish tashlash vaqtida futbolchining ikkala oyog‘i yerga tegib turishi lozimligi to‘g‘risidagi qoida talablariga muvofiq bo‘lishi kerak. Shunga binoan yakunlovchi bosqichni bajarishning bir qancha variantlari bor. Birinchi holda o‘yinchi qo‘llari frontal tekislikdan o‘tayotganda to‘pni qo‘yib yuboradi va gavdaning olg‘a tomon harakati darhol tormozlanadi. Ba'zan uloqtirish paytida orqadagi oyoq oldingi oyoq bilan juftlanadi.

Nihoyat, yakunlovchi bosqichda ataylab yiqilish mumkin. Bunda gavda frontal tekislikdan o‘tganidan keyin, to‘p tashlab yuborilgan zahoti oldga-pastga tomon harakat davom etadi. Qo‘llar gavdadan ilgarilab ketib, yerga tushadi-da, yiqilishni amortizatsiyalaydi.

Tashlash uzoqligini oshirish uchun ba'zan yugurib kelib uloqtiriladi. Yugurib kelish to‘pni tashlashda qatnashdigan a'zolarning tezligini oshirishga yordamlashadi.

 

SUZISH

Suzish odatda anatomiya, biologiya, fiziologiya, pedagogika, psixologiya, biomexanika, bioximiya, tibbiyot va boshqa fanlar bilan uzviy bog’liq bo’lib, bu bilan biz quyida kurs dasturini bayon qilish davomida tanishib boramiz.

Suzish darsining vazifasi inson uchun hayotiy zarur bo’lgan suzishni o’rgatish, odam organizmini chiniqtirish va sog’ligini mustahamlashni o’z ichiga oladi.

Geografiya, botanika va zoologiya kurslaridan ma’lumki, bundan taxminan 2 — 3 mlr. yil ilgari er kurrasi yuzasi ko’p qismi suv bilan qoplangan. Hozir esa er kurrasining 70,8% ini suv tashkil etadi. Geologiya fanidan ma’lumki, tabiatda suv juda muhim ahamiyatga ega bo’lgan. U tog’ jinslarini parchalab, eritib, erigan tog’ jinslarini va boshqa moddalarni oqizib kelib, tuproq qatlamini hosil qiladi. Dastlabki eng sodda organizmlar xuddi ana shu suv bag’rida paydo bo’lgan va yillar o’tishi bilan asta — sekin quruqlikda qolib, hayot vujudga kelgan. Botanika va zoologiya fani ham buni tasdiqlaydi. 

Arxeologik qazilmalardagi sur’atlar, qadimgi kishilar dafn etilgan joylarda topilgan ashyolar shundan dalolat beradiki, ibtidoiy jamoa davrida erkaklar ovqat topish uchun suv havzalariga borib suv xayvonlarini ov qilgan, baliq, tutganlar, qabila — qabila bo’lib, suv ostidan kemalarga xujum qilganlar, buning uchun, albatta, suzishni bilganlar. Bunday olib qarasak, suzish sporti qariyb hamma fanlar bilan uzviy bog’liq ekan. Suzish sportiga, asosan, yuqorida ko’rsatib o’tgan fanlar uzviy bog’liqdir. Agarda ko’rsatilgan fanlarning birini qoldirib ketsak, suzish tarixini, rivojlanishini biz yaxshi ocha olmaymiz, chunki hamma fanlar bir — biri bilan uzviy bog’liq.

Suzish dars sifatida oliy o’quv yurtlarining jismoniy tarbiya o’quv dasturiga va jadvaliga kiritilgan. O’rta maxsus bilim yurtlarining jismoniy tarbiya bo’yicha o’quv dasturlarida majburiy fakultativ kurs sifatida o’rin olgan. Maktablarda sharoitga qarab, jismoniy tarbiya darslarida suzishga o’rgatish bo’yicha mashg’ulotlar olib borilmozda. O’z maktabida sharoit bo’lmasa, yaqin atrofdagi basseynlar ijaraga olinmoqda yoki yoz oylarida ochiq suv havzalarida va bolalar dam olish oromgohlarida suzish mashg’ulotlari o’tkazilmoqda. Bu ishlarning hammasi davlat dasturiga muvofik, tasdiqlangan rejalar asosida olib boriladi. Chunki bizning jismoniy tarbiya sistemamizda suzish asosiy o’rinni egallaydi. Shu sabab boshqa jismoniy mashqlar qatori suzish ham jumxuriyat jismoniy tarbiya kompleksiga kiritilgan. Ikkinchi sabab suzishdagi tarbiyaviy ishlar butun mashg’ulot jarayonida olib borilib, bolalarning kollektivizm ruxida ongli, intizomli, tashabbuskor, sabot — matonatli, jasur, dadil va irodali bo’lib o’sishiga katta ta’sir ko’rsatishi biz uchun juda muhim ahamiyatga molikdir.

Ma’lumki, suzish jismoniy tarbiyaning bir turidir, bas, shunday ekan, badanni jismonan chiniqtirishda, organizmni yanada sog’lomlashtirishda uning foydasi beqiyosdir. Chunki bolaning ham, katta kishining ham suvda suzganda bir necha emas, balki barcha mushaklari sistematik harakatga tushadi. Binobarin, odam gavdasi bir butun holda mutanosib rivojlanadi. Bejiz emaski, suzish bilan muntazam shug’ullanib kelayotgan bolaning bo’g’inlari harakatchan, mustahkam, bir me’yorda harakatlanadigan, paylari, mushaklari yaxshi taraqqiy etgan bo’ladi. Ayniqsa, odam gavdasining suvda gorizontal holda harakatlanishi uning tik turib bajargan harakatlaridan ma’lum darajada farq qiladi. Binobarin, bolaning tik turib, yurib, yugurib—yugurib bajargan mashqlari uning pay, mushak va bo’g’inlariga bir tomondan ta’sir ko’rsatsa, suvda suzib bajargan mashqlari unga ikkinchi tomondan ta’sir ko’rsatadi. Gavdaning raso va asl bo’lib rivojlanishida, ayniqsa, umurtqa pog’onasining qiyshayib qolishi (skolioz)ning oldini olishda, suzishning ahamiyati juda kattadir. Shu sababdan ham suzish umurtqa pog’onasi kasalliklarini davolashda keng tavsiya qilinadi.

 

 

Suvda suzish organizmni chiniqtirish manbai hamdir. Buni, albatta, dastlab suv muolajalaridan keyin boshlash kerak. Chunki suv o’zining fizik xossalari, ya’ni issiqlikni o’ta o’tkazuvchanligi, katta issshushk sig’imiga ega ekanligi va teriga mexanik ta’sir ko’rsatishi bilan suvda o’rganmagan organizmni shamollatib quyish mumkin. Suv muolajalarini xususan, ularning turlarini muntazam ravishda har kuni muayyan shart —sharoitda bolaning yoshiga, sog’ligiga qarab bajarish kerak. Suv muolajalariga suv vannalari, dush badanni xo’l sochiq bilan artish, boshdan suv quyish, xo’l choyshabga o’ralish kabilar kiradi. Badanni xo’l sochiq bilan artganda suv unga engil—elpi ta’sir ko’rsatadi, tetik, bardam qiladi. Qon aylanipshni moddalar almashinuvini oshiradi. Xo’l sochiq bilan artinish muolajalari kattaroq yoshdagi bolalargagina lozim va bu aksariyat davolash profilaktika maqsadlarida bajariladi. Chunki badanda tana haroratidan past harorat tegib turgach teridagi mayda kapillyar tomirlar torayadi, natijada issiqlik yo’qolishi kamayadi. Qon oqimiga bo’lgan qarshilik oshadi. Qon bosimi bir qadar ko’tariladi va oqibati yurakka zo’r keladi, uning urishini tezlashtiradi. Bular va yana nerv sistemasining ta’sirlanishi mushaklar tonusining oshishi, qon oqimining tezlashishi hammasi bir bo’lib, moddalar almashinuvini yaxshilaydi.

Suzishga o’rgatishni odatda, 4 — 5 yoshdan boshlash mumkin. Hozir esa ayrim maxsus sport uyushmalarida xatto chaqaloqlikdan boshlab ham suzish o’rgatilmoqda.

Tibbiyotchilarning fikricha, bu jarayon bola organizmiga yana ham foydali ta’sir qilar ekan. Agar bolaning paylari, mushaklari, qayishqoq, bug’imlari moslashuvchan, gavdalari egiluvchanligini hisobga olsak, kam deganda uni suzishga 7—8 yoshdan, sport mashqlarini 9—11 yoshdan boshlagani ma’qul, shunda bola sog’lom va baquvvat bo’lib o’sadi. Turmushda, hayotda jismoniy ishlarda pand emaydi. 

Ko’pchilikka ma’lum, kishiga jismoniy tarbiya, jumladan, suzish ko’p doridarmonlardan ko’ra foydaliroqdir. Chunki sovuq suvga o’rgangan, chiniqqan bola organizmi sovuq shamoldan, elvizakdan, ob — xavoning damba — dam sovib — isib turishidan, namlikdan qo’rqmaydi, ularga tezda moslashib oladi. Bunday sovuq omillar ham uni bezovta qila olmaydi.

Suzishning nafasga ta’sirini aytmaysizmi, odam suvda suzayotganda beixtiyor nafasga zo’r keladi. Agar suzayotgan kishi xavoni o’pkasiga tez olib, uzoq — uzoq, chiqarsa, uning nafas maromi to’g’ri bajariladi va o’pkaning hayotiy sig’imi borgan sari ortib boraveradi. Bu esa o’z navbatida, har xil o’pka kasalliklaridan, xalloslab qolishlardan saqlaydi. Yana eng keragi bola organizmi kislorod tanqisligiga ko’nikib boradi, o’rganadi.

Suzayotgan kishining gavdasi odatda, gorizontal holatda bo’ladi. Binobarin, uning ichki a’zolari ham xususan, yurak ham, shu holatni oladi. Bu esa uning ishini engilllashtiradi. Shu jixatdan olib qaraganda odam tik turib mashqlar bajargandagiga qaraganda suvda suzganda yurakka nisbatan kamroq zo’r keladi. Kezi kelganda shuni ham aytib o’tish kerakki, suvga tushganda tik turmay harakatlanish lozim. Bola organizmiga suvdagi tinch holat emas, harakat holati zarur. U qancha ko’p harakat qilsa, shuncha ko’p foydali bo’ladi. 

Suzishning sport turlaridan biri bo’lib, jahonga tarqalishiga dastlab uning organizmni sog’lomlashtiruvchi ta’siri turtki bo’lgan. Endi vaqti kelib, suzish sportning eng ommalashgan ko’rinishi sifatida o’zining ma’lum bosqichlariga ega bo’ldi.

 

Odam gavdasi bir butun holda mutanosib rivojlanadi. Bejiz emaski, suzish bilan muntazam shug’ullanib kelayotgan bolaning bo’g’inlari harakatli, mustahkam, bir me’yorda harakatlanadigan, paylari, mushaklari yaxshi taraqqiy etgan bo’ladi. Ayniqsa, odam organzmining suvda gorizontal holda harakatlanishi, uning tik turib bajaradigan harakatlari pay, mushak bo’g’imlariga bir tomondan ta’sir ko’rsatsa, suvda suzib bajaradigan mashqlari unga ikkinchi tomondan ta’sir ko’rsatadi.

Gavdaning raso va asl bo’lib rivojlanishida, ayniqsa, umurtqa pog’onasi qiyshayib qolishini oldini olishda suzishning ahamiyati juda katta. Shu bois ham suzish umurtqa pog’onasi kasalliklarini davolashda keng tavsiya qilinadi.

Suvda suzish organizmni chiniqtirish manbai hamdir. Buni, albatta, dastlab suv muolajalaridan keyin boshlash kerak. Chunki suv o’zining fizik xossalari, ya’ni issiqlikni o’ta o’tkazuvchanligi, katta issiqlik sig’imiga ega ekanligi va teriga mexanik ta’sir ko’rsatishi bilan suvga o’rganmagan organizmni shamollatib qo’yishi mumkin.

Bolalarni yoshligidan suvga o’rgatib, suvda cho’milishiga qiziqish uyg’otish kerak. Bolani suvdan ko’rkmaydigan qilish uchun suvning haroratini asta—sekin pasaytirib borish lozim. Bolani asosan, 4 — 5 yoshdan suzishga o’rgatish lozim.

Geologiya fanidan ma’lumki, tabiatda suv juda muhim ahamiyatga ega bo’lgan. U tog’ jinslarini parchalab, eritib, erigan tog’ jinslarini va boshqa moddalarni oqizib kelib tuproq qatlamini hosil qilgan. Dastlabki eng sodda organizmlar xuddi ana shu suv bag’rida paydo bo’lgan va yillar o’tishi bilan asta—sekin quruqlikda qolib hayot vujudga kelgan.

Ular asta—asta suv osti boyliklarini topib foydalanishgan. Masalan: suv osti chig’anoqlari, durlar kabilarni, keyinchalik esa qimmatbaho minerallar olib chiqishni o’rganishgan. Ko’rinib turibdiki, inson hayoti qadimdan suv muzligi bilan chambarchas bog’liqdir-

Ayniqsa, er kurrasining janubiy mamlakatlarida yashovchi qabilalar uchun bolalarni suvda suzishga o’rgatish hayotiy zarurat sanalgan. Ilmiy ma’lumotlarga qaraganda, eramizdan oldingi 3 — 4 minginchi yillar Yunonistonda odamlar suzishni bilgan va ular suvda cho’milishni gigienik yuqori baholaganlar. Sharq mamlakatlarida, xususan, O’rta Osiyoda Amudaryo bilan Sirdaryo va Orol soxillarida yashovchi xalqlar bir tomondan tirikchilik bo’lsa, ikkinchi tomondan harbiy mashg’ulot sifatida suzishni o’rganishgan. O’zbekyston o’zining anxorlari, ko’llari, daryolari va suv havzalariga ega bo’lgan serquyosh respublikadir. Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon, Chirchiq, Angren kabi daryolari soxili atrofida yashovchilar qadimdan bu tabiiy boyliklarni insonlar hayoti uchun bo’ysundirish bilan kurashib kelganlar. Talaygina kanallar, suv omborlari, suv havzalari bunyodga keltirilgan. Ular axoli uchun baliq ovlash, ekin sug’orish, ro’zg’orda foydalanish va shu bilan birga hayotiy zarurat bo’lgan suzishga o’rganish manbai bo’lib xizmat qilib keldi.

O’zbekistonda suzish sportining boshlanuvchi rivojlanish davri 1924 — 25 yillarga to’g’ri keladi. Ya’ni bu yillarda birinchi marta gidrostantsiyalar kurila boshlandi. Masalan: Toshkentda Bo’zsuv to’g’on bilan to’sildi, natijada suv ombor hosil qilindi. Bu esa o’z navbatida sevimli dam olish va cho’milish joyi bo’lib qoldi. Sal keyinroq esa bu suv omborda ikkita suv stantsiyalari qurilib, suzish basseyni va balandlikdan sakrash ustunlari bunyod etildi. 1927 yilning yozida respublikada birinchi marta shu stantsiyada Toshkent va Samara (hozirgi Kuybishev) shaharlari o’rtasida suzish bo’yicha musobaqa bo’lib o’tdi. Bu esa 1928 yilda bo’ladigan 1 — butunittifok, spartakiadasiga qatnashuvchi O’zbekiston terma komandasiga a’zo bo’luvchi suzuvchilarni saralashda yordam berdi. Nixoyat, O’zbekiston terma komandasining suzuvchilari juda sust ishtirok etib, Turkmaniston komandasidan yuqorilab, 16- o’rinni egalladilar.

1928 yilda o’tkazilgan spartakiada O’zbekistonning Buxoro, Andijon, Toshkent, Farg’ona va boshqa shaharlarida ham suzish sportining rivojlanishi uchun turtki bo’ldi.

60-yillarda Toshkent to’qimachilik kombinati qoshida stadion va uzunligi 50 m suvi isitiladigan ochiq.basseyn kurilib ishga tushirildi.

1935                yili Andijonning sun’iy suv havzasida birinchi marta suv sporti bayrami o’tqazilib, bunda suzish bo’yicha respublika birinchiligi uchun musobaqa o’tkazildi. Andijon, Qo’qon, Toshkent, Farg’ona shaharlarining eng kuchli suzuvchilari o’zaro kuch sinashdilar. Birinchilikda Aleksandr Vaginin (Toshkent), Nikolay Zokirov (Toshkent),

Valentin Mixaylov (Toshkent), Nikolay Dovidenko (Andijon) Respublika chempioni degan unvonga sazovor bo’ldilar. Aslida ularning ko’rsatkichlari 2 razryaddan yuqori emas edi.

1936                yilning oxirida Toshkentdagi Temir yo’lchilar istirohat bog’ida uzunligi 25 m ochiq basseyn qurib bitkazildi va 1937 yildan boshlab, u erda birinchi marta suzish bo’yicha bolalar sport maktabi (DSSh) tashkil etildi va uning treneri qilib V. Mixaylov tayinlangan edi.

1939 yili Toshkent shaxrida 6 gektarlik katta ko’l va istiroxat bog’i barpo qilindi. Unda tashkil qilingan ikkita suv stantsiyalari Dinamo va Spartak uzoq, yillar respublika terma komandasi suzuvchilari uchun asosiy baza bo’lib xizmat qildi. Shu erda respublikamizning dastlabki trenerlari etishib chiqdi va ishladi. Bular: A.K.Smirnov, V.T.Zondarenko, N.T.Shuljenko, V.N.Mixaylov va boshqalar.

1939 yili O’zbekistonda suzish bo’yicha respublika federatsiyasi tuzildi, unga K.Smirnov rais etib tayinlandi. 1948 yili birinchi marta Qozog’iston va O’rta Osiyo respublikalarining komandalari o’rtasida suzish bo’yicha musobaqa bo’lib, respublikamiz terma komandasi birinchilikni olgan.

1948—1949 yillar mobaynida Andijon, Namangan va Qo’qon shaharlarida 25 m ochiq basseyn qurib, ishga tushirilib, ular qoshida o’smirlar maktabi (DYuSSh) ochildi.

Respublikada yangidan — yangi qobiliyatli yosh sportchi suzuvchilar etishib chiqa boshladi. Alla Mixaylina, Tamara Potapova, Aleksandr Arxipov, Yuriy Frolov kabilar shular jumlasidandir. Masalan, Frolov 1974 yili baterflyay usulida (2 32) suzib,sobiq Ittifoq chempioni rekordchisi bo’ldi.

1960 yillarga kelib, Toshkentda bir nechta yirik basseynlar qurila boshlandi.

Bularga 1979 yili O’zbekiston davlat Jismoniy tarbiya instituti qoshida tashkil etilgan 25x 12 m suvi isitiladigan ochiq basseyn, 1962 yili noyabr oyida mexnat rezervlariga qarashli ko’ngilli sport jamiyati (DSO) qoshida barpo etilgan. 12x12 m yopiq basseyn 1974 yilning mart oyida ochilgan. «Mexnat» jamiyatiga qarashli 20x21 yopiq basseyn 1963 yili ishga tushirilgan.

Armiya sport klubining 20x21 m ochiq basseyn va 1963 yili Navoiy shaxrida tashkil etilgan 20x21 m ochiq basseynini misol keltirish mumkin. Oradan ko’p vaqt o’tmay bularning samarasi ko’zga tashlana boshladi.

O’zbekiston sportchi suzuvchilari o’z mahoratlarini oshira borib, yangi marralar sari yuqori pog’onalarga ko’tarila boshladilar.

Chunonchi, respublikamiz suzuvchilari 1966, 1969 yillarda sobiq ittifoq xalqlarining 1 va 2 spartakiadalarida qatnashib, 9 o’rinni olgan bo’lsalar, 1969 yilda bo’lib o’tgan sobiq Ittifoq xalqlarining 3 spartakiadasida 8 o’rinni oldilar. Erkin usulda 4x100 m.ga estafeta suzishda qizlarimiz Svetlana Babanina, Natalya Ustinova, Raisa Tanina va Rita Pavlovalar chempionatning oltin medalini qo’lga kiritdilar.

 

Suzish texnikasi qanchalik tez takomillashtirilib borilsa, yuqorida aytib o’tganimizdek, sportchining yoshig bo’yi, gavda qismlari rivojlanadi. Sportchining jismoniy chiniqqanligi, kuchi va qayishqoqligining roli o’z-o’zidan ayon.

Bularni bilganimiz holda, endi suvning o’z tabiati, suvda muallaq turish va harakatlanish qonuniyatlari haqida to’xtab o’tsak. Siz bu kursgacha gidrostatika va gidrodinamika tushunchalarini anglab etgansiz. Shunday bo’lsa ham, ular xususida qisqacha eslatib o’tishni lozim topdik. Demak gidrostatika suzuvchi tanasining suvdagi muvozanatni ifodalasa, gidrodinamika suzuvchi tanasining suvdagi muvozanatini, harakatini ifodalaydi. Shundan kelib chiqib, suzuvchining muayyan harakatlari majmuasi natijasida uning suvda oldinga siljib borishiga dinamik suzish deyiladi. Gidrodinamikadan dinamik suzish kelib chiqqanidek, gidrostatikadan statik suzish kelib chiqadi.

Buni quyidagicha izohlash mumkin. Masalan, odam gavdasi xech bir harakatlanmay ham ma’lum vaqt mobaynida suvda qalqib tura oladi, suvda cho’milganlarning barchasi buni yaxshi biladi.

Statik suzish deganda shunday suzish tushuniladiki, bunda suvdagi insonning harakatsiz tanasiga ikkita kuch ta’sir etib turadi: pastga tortuvchi ogirlik kuchi va suvning itaruvchi kuchi.

 

Agar ogirlik kuchi suvning itaruvchi kuchidan ko’p bo’lsa, bu holda tana suvga cho’kadi. Agar ogirlik kuchi suvning itaruvchi kuchiga teng bo’lsa, bu holda tana muvozanat holatida (suv yuzida) bo’ladi.

Agar tananing ogirlik kuchi suvning itaruvchi kuchidan kam bo’lsa, bu holda tana suv yuziga qalqib chiqadi.

Tananing suzuvchanligi deganda —suv yuzida tanani ushlab turish qobiliyati tushuniladi. Insonda ikki xil: vertikal va gorizontal suzuvchanlik mavjud.

Gorizontal suzuvchanlik suzish texnikasiga ijobiy ta’sir etadi. Suzuvchanlik inson tanasining o’rtacha zichligi bilan belgilanadi.

Muvozanat holati deganda — tananyng tinch holatda tura olish qobiliyati tushuniladi. Tananing holatiga qarab, gorizontal muvozanat va vertikal muvozanat mavjud. Vertikal muvozanat tananing ogirlik kuchi va suvning itaruvchi kuchlari kattaliklarini munosabatiga bogliq. Gorizontal muvozanat esa bu kuchlarning o’zaro munosabati va ularning o’zaro joylashishiga bogliq bo’ladi.

 

Dinamik suzish deganda — suzuvchining ketma — ket harakatlari tushuniladi va bunda tanaga to’rtta kuch ta’sir etadi: ogirlik kuchi, ko’taruvchi kuch, siljuvchi kuch, ro’paradan bo’lgan qarshilik kuchi. Bunda ogirlik kuchi o’zgarmas, qolgan uchta kuch esa turli sabab va sharoitlarga qarab o’zgaruvchandir.

Suzish turlari

 

Amaliy suzishda sportchi oldiga suzish usullari, turlaridan kelib chiqqan holda turli xil maqsad va vazifalar quyiladi. Cho’quvchilarni qutqarishda asosiy maqsad cho’kayotgan kishini o’z vaqtida qutqarish. Bunday maqsadga tez suza oladigan, ilgaridan yaxshi tayyorgarlik ko’rgan sportchigina erisha oladi. Suvga sho’ngishdan asosiy maqsad suv ostida ma’lum masofaga suzish va sho’ngishdir.

Suvdagi o’yinlardan maqsad esa suvdagi o’yinlar vaqtida suzish texnikasidan to’gri foydalanishdir.         

Badiiy suzishning asosiy maqsadi suzuvchi tomonidan suvda akrobatik elementlari mavjud bo’lgan gimnastik mashqlarni bajara olish malakasi hisoblanadi. Agar, suzuvchi sportcha suzish usullari texnikasini mukammal egallagan bo’lsa, u suzish klassifikatsiyasi tomonidan talab etilgan har qanday vazifalarni bajara oladi.

Suzish taktikasi doimo suzishning konkret sharoitlariga javob berishi lozim. 

Maqsadga yo’naltirilganlik singari, bu suzish sharoitlari ham suzish turlari klassifikatsiyasiga qarab o’zgaradi. Sportcha suzishda suzish texnikasini belgilab beruvchi sharoit bu musobaqa qoidalari hisoblanadi. Bu qoidalar masofa uzunligini, suzish usulini, start olish va burilish qoidalarini, masofani suzib o’tish, finish qoidalarini belgilab beradi. Amaliy suzishda bu sharoitlar turlicha bo’lib tez —tez o’zgarib turadi. Cho’quvchini qutqarishda qutqaruvchi kiyim bilan suvga tushishi va sharoitga qarab suzish usulini o’zgartirishi mumkin.

Uzunlikka sho’ngishda, agar suzuvchi loyqa suvda bo’lsa, u shunday texnika variantini tanlash lozimki, bu texnika suzuvchiga suv ostida yaxshi orientir olish imkonini berishi zarur.

Suzishning o’yin turlarida sharoitlar boshqa suzish turlariga nisbatan tez o’zgarib turadi.

Yuqorida aytib o’tilganidan ma’lum bo’ladiki, har qanday suzish sportidagi suzish texnikasi ma’lum qoidaga asoslangan harakat va holatlar majmuasidan iborat ekan. Bu harakat va holatlar asosan beshta bo’lib ular:

1.         Gavda holati.

2.         Oyoqlar xdrakati.

3.         Qo’llar harakati.

4.         Nafas.

5.         Harakatlarning umumiy uygunlashuvidan iborat. Har qanday sportdagi suzish usullaridan kelib chiqib butun suzish usullarini ikki guruxga bo’lish mumkin. 1. Qo’l va oyoqlarninig navbatma —navbat harakatlantirib suzish;

a)    ko’krakda krol usulida suzish; 

b)   chalqancha krol usulida suzish kiradi.

2. Qo’l va oyoqlarni bir vaqtda harakatlantirib suzish. 

a)                  brass usulida suzish; 

b)                 batgerfley usulida suzish (buni delfincha suzish ham deyiladi) kiradi. Yonboshlab suzish sportida o’z ahamiyatini yuqotgan. U ba’zi o’yinlarda va maxsus talab qo’yilgan paytlarda qo’llaniladi, xolos.

Endi bularga aloxida to’xtalib o’tamiz. Ko’krakda krol usuliga suzish tarixi.

Xaqiqiy sportcha suzish taxminan XIX asr oxirlaridan boshlab yuzaga kelgan. Ungacha suzish uzoq tarixni bosib o’tgan bo’lsa ham xalqaro musobaqa shartlari asosida, muayyan usullarda sportcha suzish texnikasi takomillashmagan edi. U paytlarda tredjent usuli (qisqa masofa) va brass usuli (uzoq masofada ommalashgan bo’lib) qo’llanilardi. Tredjent usulida suzuvchi qo’llari bilan navbatma— navbat harakatlar qilgan — xuddi krol usulidek. Ammo oyoqlari bilan qaychisimon harakatlar qilgan. Nafas olish ixtiyoriy bo’lgan. Ammo asrimizning boshlaridan boshlab o’sha zamonlarda keng tarqalgan bu usul o’rnini ko’krakda krol’ usulida suzish egallay boshladi.

1904 yilgi Sent —Luis (AQSh) dagi 3 Olimpiyada. Z.Xolmant (Vengriya) 50 va 100 yard masofalarga suzib oltin medalni qo’lga kiritgan. Shundan keyin bu usul yanada ommalasha bordi. Bir — biriga o’xshash har xil ko’rinishlar paydo bo’ldi. Masalan, keyingi olimpiada o’yinida avstraliyalik suzuvchilar ko’krakda krol’ usulida suzishning yangi turi bilan qatnashdilar va ko’pchilik sportchilar diqqatini o’ziga tortdilar.

Chunonchi, ular suvda boshlarini baland tutgan holda qo’llarini tirsakdan bukib qisqa — qisqa eshish harakatlarini bajarar, oyoqlarini tizzadan bukib, panjalari suvga qattiq depsinib olga siljir edilar. Chap oyoq bilan depsinganda chap qo’l xavoga chiqar edi. Bu harakatlarni ular musobaqaning oxiriga qadar buzmaganlar. Avstraliyalik sportchilar varianti sportchilarga, trenerlarga va tomoshabinlarga juda ma’kul tushdi. Butun Evropa va Amerika mamlakatlarining sportchilari orasida «Avstraliyaliklar varianti» degan nom mashxur bo’lib ketgan. Ammo ko’krakda krol’ usulda suzish xali o’z takomiliga etmagan edi, izlanish davom etaverdi, Nixoyat, 1992 yil Stofyumingi variantiga asos solindi. Uning asoschilari gavayalik Dik Kaxanamoku bilan amerikalik Jo Veysmyuller bo’ldilar. Shundan keyin «Amerikaliklar varianti» degan yangi, ko’p jixatdan hozirgi krol usulida suzish varianti paydo bo’ldi.

Shunday qilib, krol suzishning zamonaviy usuliga aylandi, Bu eng tezkor usul bo’lib, odatda suzuvchining gavdasi gorizontal holatga eng yaqin keltiriladi. Qo’llar navbati bilan bosh tepasida suvdan chiqarib oldinga tashlanadi va eshiladi, yuz peshonaga qadar suvga botib turadi, nafasni yonga qaragan paytda olinadi va suvga cho’kadilar. Bunda sportchining oldga siljitib boruvchi kuchi asosan qo’lda bo’ladi, qo’llar harakatini batafsilroq tasvirlaydigan bo’lsak, bu quyidagicha bo’ladi; o’ng qo’l, o’ng elka ro’parasidan suvga botirilishi va shu paytda tirsakdan xiyol bukiladi, oldin barmoq yozib (kerib emas), panjani keyin bilak va nixoyat, elka suvga botiriladi. Suv tagida qo’l oldinga uzatiladi va pastga qarab eshilish, yarmisiga kelganda esa qo’l harakatini tezlashtirish kerak. Qo’l bilan suvni oldinga tortayotganda, harakatning yarmisiga kelganda qo’l tirsakdan buqilishi va biqin yonidan to songacha suvni zo’r berib tortish davom ettirdilar.

Eshish harakatlarini bajarayotganda barmoqlar birlashtirilib, suvni iloji boricha ko’proq olish uchun yuzada xovuz hosil qilinadi. Shunday qilganda, suv qo’llar uchun tayanch vositasini o’taydi, va odam gavdasini tezroq ilgariga suradi.

Shuni unutmaslik kerakki, suvdan birinchi bo’lib tirsak, oxirida panja chiqadi.

Panja tos yonidan yoki sal pastroqdan son yonidan chiqib kelishi kerak, keyin tirsakdan qo’lni erkingina bukib oldinga quloch tashlanadi. Xuddi shu paytda qo’lni erkin tutish kerakki bu mushaklar picha dam olishga ulgursin. Qo’l suvga kirgach, xuddi suvni xovuch bilan tutganda panjani pastga qaratib suvni tortish eshish lozim.

Eshayotgan qo’l vertikal holatga keltirilganda ikkinchi qo’lni suvga botirib ulgurishi ucho’n tezroq quloch ochish kerak.

Shunda ikkala qo’l navbati bilan suvni eshib boradi va sportchi oldinga qarab ildam harakat qiladi,

Sportchining yuzi bu usulda hamisha suv ichida bo’ladi. Nafas faqat boshni yonga burganda olinadi va nafasni ogiz burun orqali suvda, oxirini esa yonga xavoga chiqariladi. Shuni unutmangki, nafas olishni bosh qayoqqa burilgan bo’lsa shu tomonga qo’l tirsagi vertikal holatga kelgan vaqtga to’grilash kerak. Shunda qo’l vertikal holatdan o’tishi bilan suzuvchi boshini buradi. Krol usulida suzilganda odatda qo’l bilan 2 marta eshish, oyoqni esa 6 marta harakatlantirish kerak. Mana shu bir tsikl deyiladi. Har bir tsiklga bir marta nafas olib chiqariladi. Nafas chiqarilishi, nafas olishga qaraganda cho’zilishi, nafas olish bilan nafas chiqarish o’rtasida uzulish bo’lmasligi kerak.

Ko’krakda krol’ usuli: bu usul qo’l va oyoqlarning navbatma — navbat simmetrik harakatlari bilan harakterlanadi. Bu usul eng ommaviy va eng tezkor usul hisoblanadi. Ko’krakda krol usuli bilan quyidagi masofalar bo’yicha musobaqalar o’tkaziladi. 100 — 200 - 400 - 800 - 1500 metr, hamda 4 x 100 mG’ 4 x 200 m estafetalar bo’yicha. Hozirgi vaqtda krol usulida suzishning 3 ta varianti qo’llaniladi:

1 — variantda har bir tsikl qo’l va oyoqlarning navbatma — navbat ikki harakatidan va bitta nafas olish va nafas chiqarishdan iborat bo’ladi.

2-3 — variantda qo’l va nafas harakatlari saqlanadi, oyoq harakatlari 4 va 6 martaga ko’payadi. Bu variantlar to’rt zarbali va oltti zarbali krol usuli deb ataladi.

Gavda holati. Suzuvchining gavda holati suv yuzida gorizontal holatda bo’ladi.

Bosh suvda, yuz suvga qaragan

 

Oyoqlar harakati. oyoqlar uzluksiz ravishda yuqoridan — pastga, pastdan — yuqoriga yo’naltirilgan harakatlarni katta amplituda bajarishi lozim. oyoqlar harakati gavdani gorizontal holatda ushlashga va tezlikni oshirishga yordam beradi.

oyoqAarning pastga qarab qilingan harakati «ishchi» yoki «eshuvchi» harakat deb, (bu harakatlar gavdani oldinga siljishiga yordam beradi), yuqoriga harakati esa tayyorgarlik harakati deyiladi.

Qo’llar harakati. Ko’krakda krol’ usulida gavdaning oldinga siljishi asosan qo’llar harakati (panja, boldir) orqali bo’ladi, har bir qo’lning harakat tsikli quyidagi fazalardan iborat; qo’llarning suvga kirishi, ushlash, eshishning asosiy qismi, qo’lning suvdan chiqishi, qo’llarni xavoda oldinga olib o’tish.

 

Ko’krak krol’ usulidagi harakatlarning umumiy koordinatsiyasi, yuqori, bir maromdagi tezlik qo’l va oyoqlarni uzluksiz ravishdagi ishchi harakatlari va ularning nafas bilan mutanosibligi hisobiga amalga oshiriladi.

 

 

Chalqancha krol’ usuli. chalqancha krol usuli qo’l va oyoqlarning navbatma — navbat uzluksiz harakatlari bilan harakterlanadi. Boshqa usullardan bu usulning asosiy farqi shundaki, bu usulda gavda yuqoriga qaragan va nafas erkin bo’ladi. tezlik bo’yicha bu usul ko’krakda krol usuli va batterflyaydan so’ng uchinchi o’rinda turadi. Bu usul 100 m — 200 m masofalarda, shuningdek, 200 — 400 m kompleks suzishda (ikkinchi bo’lak 50—100 m), va 4 x 100 m kombinatsiyalashtirilgan estafetada birinchi etapda qo’llaniladi.

Oyoqlar harakati. Bu usulda ham krol usulidagi singari oyoqlar uzluksiz ravishdagi yuqoridan — pastga, pastdan — yuqoriga yo’naltirilgan harakatlardan iborat. Bunda ham oyoqlar harakati gavdani gorizontal holatini ushlashga, gavdani tezligini ushlab turishga yordamlashadi.

Qo’llar harakati. Bu usulda ham, qo’llar harakati krol usulidagi singari gavdani oldinga siljishini ta’minlaydi. Bir qo’lning harakat tsikli quyidagi fazalardan iborat: qo’lni suvga botishi, ushlash, asosiy eshish, qo’lni suvdan chiqishi, qo’lni xavoda oldinga olib o’tish.

 

Nafas. Bu usulda suzganda nafas olish va chiqarish erkin, suv yuzida amalga oshiriladi. Shuni esda tutish kerakki, bu usulda suzganda nafas uzluksiz va bir maromli bo’lishi kerak. Nafas olish, qo’llarni xavoda oldinga olib o’tish vaqtida, ogizni katga ochgan holda amalga oshirilsa, nafas chiqarish esa, eshish va qo’lni suvdan chiqarish vaqtida amalga oshiriladi.

Delfin. Bu usul qo’l va oyoqlarning bir vaqtdagi simmetrik harakatlari bilan, shuningdek, qo’l harakatlariga yordam beruvchi va oyoq harakatlarini kuchaytiruvchi gavdaning to’lqinsimon harakati bilan harakterlanadi. Del’fin usulining aloxida elementlari ( oyoq va qo’l harakatlari) ko’krakda krol usuli texnikasidan kam farq qiladi. Tezlik jixatdan bu usul ko’krakda krol usulidan so’ng ikkinchi o’rinda turadi. Bu usulda 100 — 200 m masofalarga musobaqalar o’tkaziladi. 200— 400 m kompleks suzishda 4 x 100 m kombinatsiyalashtirilgan estafetada (uchinchi etapda) qo’llaniladi.

Delfin usullda suzishda harakatlar mutanosibligining bir necha variantlari bor (bir zarbali, ikki zarbali, uch zarbali). Bular ichida eng ommalashgani ikki zarbali variantdir. Bu variantda har bir tsikl bitga qo’llar harakatidan, ikkita oyoqlar zarbasidan, bitta nafas olish va bitga nafas chiqarishdan iborat.

 

Gavda va oyoq harakatlari. Bu usulda oyoqlar uzluksiz ravishda baravariga yuqoridan — pastga, pastga — yuqoriga yo’naltirilgan simmetrik harakatlarni bajaradi, Bu harakatlarda gavda ham aktiv ishtirok etib, qo’llarni oldinga xavoda olib o’tishga va nafas olishga yordam beradi.

Qo’llar harakati. Del’fin usulida gavdaning oldinga siljishini asosan qo’llar harakati ta’minlaydi. Bu usulda qo’llar harakati tsikli quyidagi fazalardan iborat: qo’llarning suvga botishi, ushlash, asosiy eshish, qo’llarni suvdan chiqarish, qo’llarni xavoda oldinga olib o’tish.

Nafas. qo’l bilan eshish fazasining oxirida gavdaning elka qismi eng yuqori holatda bo’ladi, bu vaqtda bosh suvdan ko’tarilib, nafas olish boshlanadi. qo’l suvdan chiqqan paytda esa nafas olish tugatiladi. Shundan so’ng bosh suvga kirib, nafas olish to’xtatiladi. Delfin usulida harakatlarning eng samarali mutanosibligi ikki zarbali suzishda kuzatiladi.

Brass. Bu usul qo’l va oyoq harakatlarining bir vaqtdagi simmetrik harakatlari bilan harakterlanadi. Delfin usulidan farqli o’laroq, bu usulda qo’l harakati tsikli suv ichida bajariladi. Tezlik jixatdan bu usul sportcha usullar ichida oxirgi o’rinda turadi.

Ammo, u uzoq masofalarni suzib o’tish, suv osti muxitini yaxshi kuzatish va shovqin chiqarmasdan suzish imkonini berishi jixatidan amaliy suzishda katta ahamiyatga ega. Bu usulda quyidagi masofalar bo’yicha musobaqalar o’tkaziladi. 100 — 200 m, 200 — 400 m kompleks suzishda, 4 x 100 m kombinatsiyalashtirilgan estafetalarda (2 chi etap).

Oyoqlar harakati. Bu usulda oyoqlar tayyorgarlik harakatlarini (tortilish), ishchi harakatlarini (itarilish) va sirpanish(kichik pauza) harakatlarini bajaradi.

Qo’llar harakati. bu usulda suzishda qo’llar harakati katta ahamiyatga ega. qo’l harakati tsikli ishchi (ushlash va asosiy eshish) va tayyorgarlik (qo’llarni dastlabki holatga qaytishi) harakatlaridan iborat.

 

Nafas. Nafas olish uchun suzuvchi boshni shunday ko’tarish kerakki, bunda ogiz suvdan yuqori bo’lsin. Boshning bunday holatda bo’lishi elka qismi holatiga bogliq bo’ladi. Elka qismining eng yuqori holati qo’l bilan eshish harakatlarining oxirida kuzatiladi. Aynan shu paytda nafas olinadi. Shundan so’ng yuz suvga quyiladi va bir ozgina pauzadan so’ng ogiz va burun orqali nafas suvga chiqariladi.

Sportcha suzishda startlar muhim ahamiyatga ega. O’z vaqtida va a’lo darajada bajariladigan start suzuvchiga yuqori tezlik bilan suzish va yaxshi natijalar ko’rsatish imkonini beradi. «Ko’krakda krol», «baterflyay» va «brass» usullarida start supachadan «chalqancha krol» usulida esa start suvdan olinadi. Supachadan start olish quyidagi ketma — ketlikda bajariladi: xushtak chalinishi yoki «joylarni egallang» komandasidan so’ng sportchi start olish uchun harakatsiz, dastlabki holatni egallaydi, sport to’pponchasi otilishi bilan yoki «marsh» komandasidan so’ng supachadan start olinadi. Suvdan start olishda esa xushtak chalingandan yoki «suvga tushilsin» komandasidan so’ng suzuvchi suvga tushadi, ikkinchi xushtak chalinishi yoki «startga» komandasidan so’ng sportchi dastlabki holatni egallaydi va uchinchi komandadan so’ng suvdan start olinadi.

Supachadan va suvdan start olishlarni quyidagi elementlarga bo’lish mumkin:

dastlabki holat, tayyorgarlik harakatlari, itarilish, uchish, suvga kirish, sirpanish, dastlabki suzish harakatlari va suv yuziga chiqish.

 

Ushlab start olish. Dastlabki holatda — suzuvchi pastga egilib, qo’l barmoqlari bilan supachaning oldingi qismini ushlaydi. Tananing egilishi 20 — 40° tashkil etadi. Starterlarning komandasidan so’ng sportchi oyoqlarni tizza qismida bukadi va qo’llar bilan birgalikda supachadan itariladi. Uchish burchagi va suvga kirish burchagi 10—

15° ni tashkil etadi. Bu variantda tayyorgarlik harakatlari va itarilish tezroq bajariladi. Biroq, uchish masofasi va sirpanish oddiy startlarga nisbatan kamroq bo’ladi.

Suvdan start olish: starterning birinchi komandasidan so’ng sportchi suvga tushib start olish joyiga keladi, basseyn devoriga yuz bilan turib dastlabki holatni egallaydi, ya’ni qo’llari bilan start olish ruchkasini ushlab oyoqlarni basseyn devoriga qattiq tirab turadi. Ikkinchi («startga») komandadan so’ng sportchi qo’llarini tirsak bo’gimidan bukib, basseyn devoriga tortiladi, boshni oldinga — yuqoriga yo’naltiradi va nafas oladi. Shu bilan birga oyoqlar bilan qattiq itarilib, uchish fazasini bajaradi.

Uchishdan so’ng suzuvchining dastlab oyoq va qo’llari, boshi va butun tanasi suv ostiga kiradi. Sirpanish tezligi masofa tezligiga teng yoki undan sal yuqoriroq bo’lgan vaqtdagina dastlabki suzish haraktlari boshlanadi. Bu vaqtda suzuvchi oyoqlar bilan juda tez harakat qilib, bitta qo’l bilan eshish harakatini amalga oshiradn. Eshish oxirida gavda suv yuziga chiqishi kerak.

 

 

Suzish bo’yicha barcha musobaqalar standart basseynlarda (25 — 50 m), masofalar uzunligi esa 50 metrdan to 1500 metrgacha bo’lgan uzunliklarda o’tkaziladi. Har bir suzuvchi burilishni bajara olishi kerak, yaxshi bajarilgan burilish esa suzuvchiga masofalar bo’yicha suzishni davom ettirish, burilishgacha bo’lgan suzish ritmi va tempini saqlash, shu bilan birga kuchni kam sarflab, masofani yaxshi natija bilan suzib o’tish imkonini beradi. Burilishlar soni masofa uzunligi bilan belgilanadi. Barcha burilishlar ikki guruxga: ochiq burilishlar va yopiq burilishlarga bo’linadi.

 

Ochiq burilishlarda suzuvchi basseyn devori oldida aylanayotganda nafas oladi.

Yopiq burilishda esa suzuvchi basseyn devori oldida aylanayotganda nafas olmaydi, bosh suvda bo’ladi. Burilishlar texnikasi shartli ravishda quyidagi elementlarga bo’linadi:

basseyn devoriga suzib kelish; aylanish; itarilish va sirpanish; dastlabki suzish harakatlari va suv yuziga chiqish.

 

Ochiq burilish — bu burilishni xoxlagan tomonga bajarish mumkin. Bu burilishni bajaraganda basseyn devoriga qo’lni cho’zib suzib kelish va basseyn devoriga tekizish lozim, Suzuvchi aylanish uchun bukilgan qo’li bilan devorga tayanib, o’ng (yoki chap) qo’li bilan eshish harakatlarini bajarib, qo’lini qarama — qarshi tomonga uzatadi. Shu bilan bir vaqtning o’zida oyoqlar ham bukiladi. Bu vaqtda suzuvchi gavdasi vertikal o’q bo’yicha aylanib tos va tovonlar basseyn devoriga yakinlashadi. Shundan sung oyoqlar son — boldir va tizza qismlaridan qattiq itarilib, sirpanish 30 — 40 sm suv ostida bajarilishi kerak.

Yopiq burilish. Bunda ham xuddi ochiq burilishidagidek suzuvchi basseyn devoriga suzib kelib, qo’l (oilan tegadi. Shundan so’ng vertikal o’q bo’yicha tana aylanadi. Ochiq burilishdagidan farxush o’laroq bunda bosh suvga kirgan, tana kuchli gruppirovka holatida, tana elka bilan pastga egilgan, bukilgan oyoqlar esa suv yuziga yaqin bo’ladi. Bu burilish ochiq burilishga nisbatan tez bajariladi.

 

Tezkor burilish. Erkin usul bilan suzishning barcha masofalarida o’tkazilgan musobaqalarda bu burilishdan foydalanishga ruxsat beriladi. (ya’ni qo’llar bilan basseyn devoriga tegmasdan burilishga). Faqatgina bunda burilgandan so’ng tananing biror —bir qismi, albatta, basseyn devoriga tegishi shart. Shu talablar asosida sportcha suzishning erkin (krol’) usuli amaliyotiga bu burilish (qo’llar bilan basseyn devoriga tegmasdan) usuli chuqur kirib keldi.

Hozirgi vaqtda amaliy suzishning juda ko’p turlari va usullari mavjud. Qabul qilingan klassifikatsiyaga asosan ular uch asosiy guruxga birlashadilar: sho’ngishlar, cho’quvchilarni qutqarish, suv to’siqlaridan oshish. Amaliy suzishda suzishning yonboshlab, brass va chalqancha usullari keng qo’llaniladi. chalqancha usul asosan cho’kkanlarni transportirovka qilishda, yuklarni transportirovka qilishda, sho’ngishlarda, kiyimda qurol bilan suzishda keng qo’llaniladi. chalqancha brass usulidan cho’quvchilarni qutqarishda, suv to’siqlaridan oshishda keng qo’llaniladi.

Yonboshlab suzish usuli qo’llarning ketma —ket assimetrik harakatlari va oyoqlarning bir vaqtdagi assimetrik harakatlari bilan harakterlanadi. Bu usulda suzganda gavda chap yoki o’ng yon bilan suv yuzida turadi, bosh ham yonbosh holatda bo’lib, yuzning bir tomoni suvda bo’ladi.

 

 

Bu usulda oyoqlar tayyorgarlik harakatlarini (tortilish), ishchi harakat va sirpanish harakatlarini bajaradi. Dastlabki holatda «yuqoridagi oyoq» tana bo’ylab cho’zilib, tizza va tos bo’gimida gavda yo’nalishida oldinga harakatlanadi.

Suvga sho’ngishlar usullari barchasi ikki gruppaga birlashadi. Birinchi guruxga tayanib (skameyka, supachagbasseyn devori va h.k.) suvga sho’ngishlar, Ikkinchi guruxga esa tayanchsiz holatdan (suv yuzidan) sho’ngishlar kiradi. Suvga sho’ngishlar bosh va oyoqlar yordamida amalga oshiriladi.

Tayanch holatidan bosh bilan pastga qarab pgo’ngish start supachasi yordamida yoki biror bir narsaga tayangan holda amalga oshiriladi. Tayanchsiz holatdan suvga sho’ngishlar asosan ikkita usul asosida bajariladi: bosh bilan pastga, oyoq bilan pastga.

Bosh bilan pastga sho’ngishda suzuvchi qo’llarni oldinga uzatadi, oyoqlarni tos va tizza bo’gimida bukib, tizzalarni ko’krak qismiga tortadi. Shundan so’ng u qo’llar bilan orqaga — pastga eshish harakatlarini bajaradi.

Oyoqlar bilan pastga sho’ngishda ham shu dastlabki holat qabul qilinadi, lekin bunda tizza va tovonlar yonga qaratilgan bo’ladi. Dastlabki holatdan suzuvchi qo’llar bilan juda tez suvdan itariladi va gavdaning elka qismi yuqoriga ko’tariladi, shu bilan bir vaqtda oyoqlar yordamida brass usulidagi singari eshish harakati bajariladi.

Ayni vaqtda suv ostida harakat qilishning kuyidagi usullari mavjud: ko’krakda brass, yonboshlab, ko’krakda krol, torpedo va kombinatsiyalashtirilgan usullari.

Brass usuli : bu usul texnikasi xuddi suv yuzidagi brass usuli singari qoladi. Bosh biroz pastga qaratiladi. Tezlik suv yuzidagi tezlikdan yuqoriroq bo’ladi.

Yonbosh usuli ; D.X. suzuvchi yonbosh holatda yotadi, qo’llar tana bo’ylab cho’zilgan, oyoqlar uzatilgan birlashgan holatda. Dastlabki holatdan qo’llar bir vaqtda tirsak bo’gimidan buqilib, tana bo’ylab oldinga uzatiladi, shu vaqtning o’zida oyoqlar tayyorgarlik harakatini bajaradi. Shundan so’ng oyoq va qo’llar eshish harakatini bajaradi.

Ko’krakda krol’ usuli: bu usul ham suv yuzidagi krol usulini eslatadi, faqat bunda qo’llar suv yuziga chiqmaydi, eshish harakatlari tezlashadi.

Torpedo usuli: suzuvchi oyoqlar yordamida krol’ usullari singari tezkor harakatlarni bajaradi. qo’llar oldinga uzatilgan, bosh qo’llar orasida. Kombinadiyalashtirilgan usul: bu usulda qo’llar brass usulidagidek eshish harakatlarini bajarsa, oyoqlar krol usulidagi kabi harakatlarni bajaradi.

Cho’kayotganlarni qutqarish texnikasi.

Agar cho’kayotganlarga qutqarish jixozlari bilan yordam berishning iloji bo’lmasa, unda ung.a suzib borib qutqarish zarur. Lekin, suvga tushishdan oldin sharoitni yaxshilab o’rganib olishi kerak. qutqaruvchi cho’kayotgan kishining orqa tomonidan suzib, unga yaqinlashishi lozim. Cho’kayotgan odam o’z ustidan nazoratni yo’qotib, turli pala — partish harakatlar qilib, qutqaruvchining qo’li, bo’yni va gavdasiga yopishib olishi mumkin. Bunday harakatlar nafaqat cho’kayotganni, balki qutqaruvchi hayotiga ham zomin bo’lishi mumkin. Bunday harakatlardan xoli bo’lish uchun, turli tirmashib olishlardan qutulish usullarini yaxshilab egallab olish kerak. Cho’kayotganlarni tirmashib olishlaridan qutilish uchun quyidagi qoidalarni bilish lozim:

A)agar cho’quvchi qutqaruvchiga unga transportirovka qilish uchun xalaqit qilmaydigan holda tirmashib olgan bo’lsa, bunday tirmashishlardan qutilish shart emas;

B) agar cho’kayotgan kishi qutqaruvchiga shunday tirmashib olgan bo’lsa va bu holat qutqaruvchiga xalaqit bersa, bunday holatlarda tezda suv ostiga kirishi lozim.

Bunda ham u cho’kayotganning changalidan qutilmasa, u holda u ogrituvchi usullardan foydalanishi kerak (past jagni yuqoriga itarish, barmoklarni qayirish va h.k.).

Agar cho’kayotgan qutqaruvchining ikki qo’liga yopishib olgan bo’lsa, unda qutqaruvchi qo’llarini bosh barmoq tarafga qarab tez harakatlantirish zarur. Agar cho’kayotgan qutqaruvchi bo’yniga old tarafdan tirmashib olsa, u holda qutqaruvchi qo’llari bilan cho’kayotganni bilaklaridan ushlab yuqoriga itarshi, o’zi esa suv ostiga kirib, changaldan qutiladi.  

4-mavzu: Kasbga yo’naltirilgan jismoniy tayyorgarlik

 

Insoniyat tarixida unutilmas burilish pallasi ilm-fan, texnika va texnologiya taraqqiy etgan XXI-asrda yashamoqdamiz, qolaversa, yurtimizda xuquqiy demokratik davlat hamda fuqarolik jamiyatni barpo etish jarayoni kechmoqda. 

Dunyo hamjamiyati bilan turli yo‘nalishlarda hamkorlik qilish oldimizda turgan iqtisodiy va ijtimoiy siyosiy masalalarni hal etish hamda jamiyatimizni ma’naviy-ma’rifiy jihatdan takomillashtirish orqali xalqimiz faravonligini ta’minlash, fuqarolarimizning, oila va avlodning har tomonlama barkamol (ham jismonan, ham ma’naviy jihatdan sog‘lom), dono, ilg‘or fikrli va zakovatli bo‘lishiga intilmoqdamiz. SHu o‘rinda yoshlar va o‘smirlar o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini yaratishda jismoniy tarbiya va sportni yuksakligini ta’kidlash joizdir.

Ko‘p yillik tarixga ega bo‘lgan turon zaminida yashab kelayotgan ajdodlarimiz ota-bobolarimiz ham asrlar davomida jismoniy tarbiya sport o‘yinlari bilan shug‘ullanib kelishgan. Buni biz xalq og‘zaki ijodida “Alpomish”, “Go‘r o‘g‘li”, “Avazbek” dostonlaridan bilamiz. SHu bois ajdodlarimiz ham jismonan baquvvat, ruhan sog‘lom farzandlarni o‘stirishgan va ulardan xalq qahramonlari mif va afsonalar etishib chiqqan. 

Bugungi kunda ham yoshlarimizni shunday etuk shaxs ya’ni komil inson tarbiyasida jismoniy tarbiya va sportning o‘rni xususida izlanishlar olib borilmoqda. 

Bugungi kun mutaxassislarning ilmiy taxlillari natijasida nazariy-tashkiliy bilim va amaliyotni o‘zlashtirish bosqichlarini, quyidagi texnologik tartibda amalga oshirilishi tafsiya etilmoqda.

1.                      Har bir odamning o‘z salomatligini mustahkamlashida shaxsan o‘zi ma’sul ekanligini jismoniy madaniyat ta’limi orqali anglab olishini ta’minlash.

2.                      Hozirgi zamonda ekalogik buzilishlar, tashqi muhitning ifloslanishi, tabiiy va texnologik halokatlarning o‘sishi, inson jismoniy salomatligining oldiga yangicha talablarni qo‘yayotgani haqida bilimga ega bo‘layotganini ta’minlash. 

3.                      Jismoniy tarbiya va sportni mamlakatda rivojlantirish, inson salomatligini yanada mustahkamlashga qaratilgan davlat rahbariyati tomonidan qabul qilinayotgan qonun, farmon, qarorlardan o‘z vaqtida xabardor bo‘lish, ularga qo‘yilayotgan talablarni mamlakatda istiqomat qilayotgan har bir fuqaro o‘zi uchun belgilab berilgan tegishli ko‘rsatmalarni bajarishni ta’minlash o‘zining burchi ekanligini bilish.

4.                      Ma’lumki, har bir inson uch xil oziqlanishga doimo muhtoj. Bu moddiy, ma’naviy va jismoniy oziqlanishlardir. SHulardan jismoniy oziqlanishning har bir kishi o‘ziga kerakli darajasini o‘zining kundalik xayotiy tajribasidan kelib chiqib amalga oshirishni ta’minlovchi bilimga ega bo‘lish.

5.                      Har bir inson o‘zining jismoniy imkoniyatlarini bilishi, uning sport mashqi va musobaqalari sharoitida yuksak natijani namoyish etishga, tayyrlashga oid ilmiynazariy-amaliy bilimlarga ega bo‘lish.

6.                      Har bir kishi o‘zining turmush-tarzi sharoitida qaysi jismoniy harakat amallaridan qanday foydalanganda o‘zini jismoniy rivoji va tayyorgarligiga qay darajada samara berishi haqidagi bilim va tajribalariga ega bo‘lish.

7.                      Har bir odam o‘zi yashayotgan xududida viloyat, mamlakat, qit’a, jahon miqyosidagi jismoniy tarbiya va sport haqidagi barcha tegishli ma’lumotlardan xabardor bo‘lib turishi jismoniy madaniyat ta’limi texnologiyasini yuqoridagi tartibda amalga oshirish, odamlarning jismoniy madaniyatini shakllantirishda asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi.

 

5-mavzu: Zamonaviy sog’lomlashtirish tizimlari

 

Jismoniy tarbyaning o‘ziga xos uslubiy xususiyatlaridan biri shug‘ullanuvchilarning ayrim muskullari, muskul guruhlari, gavda qismlari a’zolri va umuman aytganda butun tana a’zolariga nisbatan turlicha ta’sir ko‘rsatish imkoniyati hisoblanadi. Mashqlarning maxsus tanlanishi, dastlabki oraliq va oxirgi xolatlarni o‘zgartirish imkoniyati, ularni bajarishdagi usullarning o‘zaro bog‘liqligining o‘zi shug‘ullanuvchilar organizmiga maqsadga muvofiq ta’sir ko‘rsatish uchun qulay sharoitlar yaratadi, ularda kerakli harakat mahorati va ko‘nikmalarini muvoffaqiyatli shakllantirish, jismoniy rivojlanishdagi kamchiliklarni bartaraf etish, maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirish, gimnastik harakatlar tavsilotlari va texnikasini takomillashtirishga imkon beradi.

Ma’lum didaktik holatlarga keng asoslanish:engildan qiyinga, ma’lumdan noma’lumga, oddiydan murakkabga, yaqindan uzoqqa, ya’ni odam jismoniy rivojlanishning muhim sharoitlaridan biri o‘rganilayotgan mashqlarni uzluksiz murakkablashtirish va ularni bajarishga bo‘lgan talabni oshirish va shu asosda uning jismoniy takomillashuvida yangi sifat va son siljishlariga erishishni amalga oshirish imkoniyati. Odam xarakat vazifalarining muvoffaqiyatli rivojlanishi va takmillashuvi muayyan, oddiy, yaxshi o‘zlashtirilgan va engil bajariluvchi harakatlardan ancha qiyin va murakkablariga sekin-asta, uzluksiz o‘tishni ko‘zda tutadi.

Ko‘pgina jismoniy tarbiya mashqlarini bajarishda musiqa jo‘rlgidan foydalanish: jismoniy mashqlar tarkibidagi xarakatlarni ko‘rsatish, ta’riflash, tushitirish rasmlar ko‘rinishida tasvirlash mumkin. SHu bilan birga xarakatning tezlik, ravonlik, shiddatlilik kabi juda muhim tavsilotlarini o‘rgatish musiqa yordamida muvaffaqiyatli amalga oshiriladi.

Jismoniy tarbiyaning uslubiy xususiyatlari o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldirib turadi. Ular yordamida jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirish, ilm olish va tarbiya masalalari muvaffaqiyatli xal qilinadi.

Jismoniy tarbiya va sport mashqlarining turli- tumanligi va ularning shug‘ullanuvchilarga keng ko‘lamli ta’siri sportning ayrim, nisbatan mustaqil turlarining rivojlanish uchun asos bo‘lib xizmat qilgan. Jismoniy tarbiya vositalari echishi zarur bo‘lgan masalalarning ko‘pligi, mashqlarning o‘ziga xosligi ularning shug‘ullanuvchilar organizmiga ta’siri tabiati mamlakatimizda gimnastika turlari tasnifini aniqlash va yuzaga keltirishga yordam beradi. 

Asosiy, sog‘liqni saqlashga xizmat qiluvchi va kuch va epchillikni talab qiluvchi bazaviy sportni o‘z ichiga olgan umumrivojlantiruvchi turlar.

1.              Gimnastika, engil atletika va sport uyinlar  birlatiruvchi sport turlari.

2.              Ishlab-chiqarishdagi badantarbiya, xarbiy-amaliy va sport – amaliy, hamda davolash gimnastikasidan iborat amaliy turlar.

Odamlarning barkamol jismoniy rivojlanishi va takomillashuviga umumiy maqsadli yo‘nalishni saqlagan holda rus gimnastikasi turlarini tasniflash amaliy ishda katta pedagogik va sog‘lomlashtirish va gigiena natijalariga erishishga yordam beradi.

Jismoniy tarbiya va sport barkamol jismoniy rivojlanish, sog‘liqni mustahkamlash, shug‘ullanuvchilar organizmini chiniqtirish, ularning ish qobiliyatini oshirish va xarakat vazifalarini takomillashtirish masalalarini hal qilishda foydalaniladi. 

Jismoniy tarbiya va sport bolalar (maktabgacha va maktab yoshidagi) va kattalar mashg‘ulotlarida keng qo‘llanilmoqda. SHug‘ullanuvchilarning muayyan kontingenti (bolalar, kattalar va keksa odamlar)ga qarab asosiy jismoniy tarbiya vazifalari, mazmuni va mashg‘ulot olib borish uslubiyati ancha farq qiladi. Asosiy mashg‘ulotlar deyarli barcha sog‘lom odamlar uchun jismoniy yuklama kattaligi va yo‘nalishi (faoliyati qonuniyatlarini egallash va odamning harakat imkoniyatlarini baholash) jihatidan qulay va engilligi bilan tasniflanadi.

Jismoniy tarbiya va sport maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar bilan jismoniy tarbiyaning maxsus darslarida va guruxdan tashqari mashg‘ulotlarda qaddiqomatni to‘g‘ri tutishni shakllantirish sog‘liqni mustahkamlash yaxshi jismoniy rivojlanishga ko‘maklashish xayot uchun zarur asosiy harakat maxorati va ko‘nikmalari ishlab chiqish maqsadida olib boriladi. 

Bolalar bilan bo‘ladigan asosiy gimnastika mashg‘ulotlari turli-tuman vositalarni o‘z tarkibiga oladi: amaliy mashqlar(yurish,yugirish, sakrash, irg‘itish va boshq), predmetli va predmetsiz umumrivojlantiruvchi mashqlar (qo‘l, oyoq va gavda uchun) ommaviy turdagi gimnstika ot, devorchasi, xarisi, narvon va boshq.) gimnastika anjomlar bilan bo‘ladigan mashqlar (turnik, bruslar, xalqalar va boshq). O‘smirlar, qizlar erkaklar va ayollar uchun asosiy gimnastika. Gimnastikaning xuddi shu vositalarini o‘z ichiga oladi, uyushgan mashg‘ulotlar ko‘rinishida olib boriladi va odamning jismoniy va axloqiy –irodaviy sifatlarining rivojlanishiga shuningdek unda xayotiy zarur harakat mahorati va ko‘nikmalarining shakllanishiga imkon beradi.

Jismoniy tarbiya va sport shug‘ullanuvchilar organizmini sog‘lomlashtirish va chiniqtirish va ish qobiliyatini oshirishga yo‘naltirilgan. 

Jinsi, yoshi, sog‘lig‘i jismoniy tayyorgarligidan qatiy nazar u shug‘ullanuvchilarning barcha kontingentlari uchun qulaydir. Sog‘liqni saqlashga xizmat qiluvchi gimnastika mashg‘ulotlarining asosiy mazmuni umumrivojlantiruvchi va ba’zi bir amaliy mashqlar bilan uqalash muolajasini qabul qilish va suvda organizmni chiniqtirishni qo‘shib olib borish xisoblanadi. Sog‘liqni saqlashga xizmat qiluvchi gimnastika mashg‘ulotlari ertalab, kunduzgi va kechqurun mustaqil ravishda(yakka xolda) va o‘qituvchi rahbarligida (guruh shaklida) o‘tkazilishi mumkin.

Jismoniy tarbiya va sport keyingi o‘n yilliklarda gimnastikaning sport turlari (sport, badiiy gimnastika va sport akrobatikasi) mamlakatimizda keng tarqalib, ommalashib ketdi. Bunga vatan gimnastikachilarining dunyoning eng yuqori xalqaro gimnastika anjumanlaridagi ajoyib muvaffaqiyatlari yordam berdi. 

Bazaviy sport turlari shug‘ullanuvchilaridan yuqori har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni talab qiladi, ularda muhim axloqiy-irodaviy sifatlarni rivojlantiradi, ularning ma’naviy va badiiy tarbiyasiga ta’sir qiladi, turli-tuman, tuzilishi, texnikasi va bajarish aniqligi jihatidan murakkab gimnastik mashqlarni birlashtiradi. Bazaviy sport turlari bilan muntazam shug‘ullanish yuqori sport natijalariga erishish va odam gavdasining vaziyat va xarakatlaridagi nafosat va mahorat namunalarini ko‘rsatib, san’atda murakkab mashqlarni egallashga erishish imkonini beradi

Bazaviy sport turlari mamlakatimizda ommalashgan sport turlaridan biridir sport mashqlarning hammabopligi jamoaligi ulardan bolalar, o‘smirlar va kattalar mashg‘ulotlarida foydalanishga imkon beradi. 

Jismoniy tarbiya va sport amaliy turlaridan mehnat, xarbiy va sport foaliyatining takomillashuvidan maqsadga yo‘naltirilgan masalalarni  hal qilishda va mehnat faoliyati va sog‘liqni saqlash va tiklash uchun profilaktika choralari sifatida foydalaniladi.

Jismoniy tarbiya va sport mehnatkashlarni sog‘lomlashtirish ularning mehnat qobiliyati va mehnat samaradorligini oshirish masalalarini hal qiladi. Ish amaliyotida ishlab chiqarish gimnastika mashg‘ulotlarning ikki shaklidan keng foydalaniladi. Ish boshlanishidan oldin va mehnatkashlar organizmini kutilayotgan mehnat faoliyatiga tayyorlovchi dastlabki gimnastika va ish paytida charchoqni bosish va shu qobiliyatni tiklashga imkon beruvchi jismoniy tarbiya to‘xtamlari.

Jismoniy tarbiya va sport ishlab chiqarishda muayyaan mehnat jarayonlari amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan mehnatkashlarning maxsus xarakat mahorati va ko‘nikmalarini shakllantirish va takomillashtirishga imkon beradi.

Dengizchilar, uchuvchilar, fazochilar, o‘t o‘chiruvchilar va boshqalar uchun kasbiy- amaliy gimnastikaning turli ko‘rinishlari mavjud.

Harbiy – amaliyjismoniy tarbiya va sportkasbiy-amaliy gimnastikaning bir turi xisoblanadi va harbiy faoliyatiga xos bo‘lgan maxsus xarakatmahorati va ko‘nikmalarini shakillantirish va takomillashtirishga imkon beradi. 

Harbiy-amaliy gimnastika mashiqlari gimnastikaning turli-tuman amaliy vositalari yurish,yugirish, sakrash, to‘siqlarni engib o‘tish va boshqa) dan tarkib topgan va muayyan qo‘shin turining o‘zi hosligini hisobga olgan holda o‘tkaziladi.

Jismoniy tarbiya va sportdan umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikni oshirishda va shu asosda tanlangan sport turida yuqori sport natijalarga erishishda keskin choralar sifatida foydanalinadi.Amaliy sport gimnastikasi mazmuni sport turi mazmuniga bog‘liq va mashg‘ulot jarayonining ayrim davirlari masalalariga mos ravishda o‘zgarishi mumkin.

Jismoniy tarbiya va sport mehnatkashchilarning sog‘lig‘i va mehnat qobiliyatlarini tiklashga e’tirof qilingan. Davolash gimnastikasi vositalarini tiklashda shikastlanish va kasallik natijasida paydo bo‘lgan kamchiliklarni to‘g‘rilashda, ayniqsa samara beradi. Davolash gimnastikasi mazmuni kasallik va shikastlanishlar turiga bog‘liq bo‘lib, davolovchi xakim bilan davolash jismoniy tarbiya uslubiyatchisi tomonidan aniqlanadi. 

2.1.Amaliy mashg’ulot uchun materiallar

 

1-mavzu: Umumiy jismoniy tayyorgarlik (jismoniy sifatlarni rivojlantirish).

Jismoniy tarbiyadan nazariy ma'lumotlar o`rta maktablarda har bir jismoniy tarbiya darslarida, dars mavzusiga muvofiq berib boriladi. Dars davomida nazariy ma'lumotlar sifatida jismoniy mashqni bajarish texnikasi va taktikasi, jismoniy fazilatlarni rivojlantirish, harakat malaka va ko`nikmalariga o`rgatish, jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanishda jarohatlanishni oldini olish kabi ko`rsatmalar berib boriladi. Shu bilan birga o`quvchilarda jismoniy tarbiya va sportga qiziqishlarini ortirish uchun jismoniy mashqlarni organizmga ijobiy ta'siri va sog`lom bo`lish uchun tabiat omillaridan foydalanish usullari hamda mashxur sportchilar hayoti xaqida ma'lumotlar berib boriladi.

 Kollejlarda jismoniy tarbiyadan nazariy bilimlar ma'ruza va seminar mashg`ulotlari davomida maxsus rejaga muvofiq berib boriladi. Bu mashg`ulotlarda ta'lim tizimida jismoniy tarbiya va sportning tutgan o`rni hamda jismoniy tarbiyaning maqsadi va vazifasi o`rganiladi. Shuningdek jismoniy mashqlarini organizmga ijobiy ta'siri, sog`lom turmush tarzi, jismoniy tarbiya vositalari-jismoniy mashqlar bilan mustaqil shug`ullanish, tabiat omillari-quyosh, havo va suv muolajalari yordamida chiniqish, jismoniy fazlatlarini rivojlantirish va takomillashtirish tavsiyalari berib boriladi. Tamaki maxsulotlari chekish, alkogol ichimliklar iste'mol qilish, noto`g`ri ovqatlanish, semirib ketish, kam harakatlik kabi organizmga salbiy ta'sir etuvchi omillarni bartaraf etish talablari keng ta'riflanadi.

Jismoniy mashqlar va sport bilan shug`ullanishda shaxsiy gigena talablari bo`lgan sport kiyimlari, poyabzallar hamda sport jixozlarini toza va saranjom tutish. Tanani parvarish qilish, og`iz bo`shlig`ini toza tutish, dam olish, yashash, mashg`ulot joylarini gigenik talablariga javob berishlarini tashkil etish. Ichimlik suvi, issiq suv va toza havo bilan taminlanishi, yoritilishini nazorat qilish masalalari nazariy bilimlarda berib boriladi. 

O`quvchi va talabalar bilan tashkil etiladigan jismoniy tarbiya tadbirlari maqsadi va vazifalari hamda ularning shakllari, mashg`ulotlarni tashkil etish uslublari ham tahlil etiladi. O`quv kursiga muvofiq sport turlari qonun qoidalari, sport turlari va jismoniy mashqlarga o`rgatish texnikasi va taktikasi, umumiy va maxsus jismoniy fazilatlarni rivojlantirish hamda sport turlari bo`yicha musobaqalar tashkil etish, bolalarni sport turlariga jalb etish hamda saralash va ular bilan mashg`ulotlar tashkil etish talablari nazariy mashg`ulotlarda o`rgatiladi. Jismoniy mashqlar va sport bilan mustaqil shug`ullanishda jarohatlanishni oldini olish, birinchi tibbiy yordam ko`rsatish qoidalari, organizmning funktsiyalarini jismoniy tarbiya ta'sirida rivojlanishi hamda jismoniy rivojlanishni tibbiy nazorat qilish shartlari ham ma'ruza va seminar mashg`ulotlari davomida muhokama qilinadi. Nazariy fanlar bo`yicha talabalar bilimi testlar va og`zaki savollar va yozma ishlar bilan nazorat qilinadi.

 

Jismoniy tarbiya darslari

Ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiyaning asosiy shakli jismoniy tarbiya darslaridir. Jismoniy tarbiya darslari materiallari kalendar reja va chorak rejaga muvofiq dars rejalarida aks ettiriladi. Jismoniy tarbiya darslari dastur asosida olib boriladi.

Namuna

 

Jismoniy tarbiya darsi 1-bayonnomasi

Dars maqsadi: Sog`lomlashtirish, jismonan rivojlantirish, harakat malaka va ko`nikmalarini shakllantirish.

Dars vazifasi:   100 m ga tezkor yugurish texnikasini o`rgatish.

Kerakli jihozlar: Sport kiyim, start kolotkalar, hushtak, sekundomer, bayroqcha. 

O`tkazish joyi:  Stadion, yugurish yo`lkalari.

 

№	Dars amzmuni	Me'yor	Uslubiy tavsiya
	Saflanish. Salomlashish, o`quvchilar xaqida axborot. Dars vazifasini tushuntirish. Saf mashqlari, O`ng-ga, Chap-ga, Orqa-ga burilishlar. qatorlarga bo`linishlar. Sekin va tez yurishlar, har hil yurishlar. Sekin va tez yugurishlar, har hil yugurishlar. Safda, qatorlarda, doirada, yurib, buyumlar bilan, buyumlarsiz, sherikni yordami bilan URM bajarish. D.h: Tik holatda, qo`llar belda. Oldiga engashib qo`llar polga, erga tekkazish. D.h.ga qaytish. D.h.: Tik turgan holatda, qo`llar belda.  1-4 boshni o`nga aylantirish.  5-8 boshni chapga aylantirish. D.H.: Tik turgan holatda, qo`llar belda.  1-4 gavdani o`nga aylantirish.  5-8 gavdani chapga aylantirish. D.h.: oyoqlar keng holatda, qo`llar belda.      1-2 Gavdani o`ng oyoqqa egish.       3-4 Gavdani chap oyoqqa egish. D.h.: Tik turgan holatda, qo`llar belda. Tizzalarni keng ochib o`tirish. D.h.ga qaytish. D.h.: Asosiy tik turish. qo`llarni yonga, Yuqoriga, old tamonga uzatish. D.h.ga qaytish. D.h.: Tik turgan holatda, qo`llar belda.  Joyida turib ikkala oyoqda sakrash. 8. D.h.: Tik turgan holatda, qo`llar belda. Turgan holda oyoqlarni kerib va juftlashtirib sakrash. D.h.: Oyoqlar juft holda qo`llar oldida 1-2 chap oyoq qo`lga tekkiziladi. 3-4 o`ng oyoq qo`lga tekkiziladi 9. D.h.: Oyoqlar juft holatda, qo`llar belda. 1-2 Belni o`ng tamonga egish.  3-4 Belni chap tamonga egish. 10. D.h.: Oyoqlar juft holatda, qo`llar belda. 1-2 Belni o`ng tamonga aylantirish.  3-4 Belni chap tamonga aylantirish.	2-4   2-4       4-6     4-6     4-6     4-6   4-6     4-6     10   10     10   10	Saflar tekis bo`lishi kerak.   Burilish va bo`linishlar teng va bir xil bo`lish kerak.     Tizzalar bukilmaydi.     Boshni keng ampli tudada aylantirsh.   Oyoqlar erdan (poldan)uzilmaydi   Tizzalar bukilmaydi.     Chuqurroq o`tirish.     qo`llar tekis holda turiladi.   Bir joyda sakraladi.   Mashq o`rtacha tezlikda bajariladi.

 

 

	60-100 m ga tezkor yugurish texnikasini o`rgatish. Tezkor yuguruvchi maxsus mashqlarini bajarish. 30 mli masofaga: Tizzalarni baland ko`tarib yugurish. Tovonlarni orqaga otib yugurish. Baland sakrab yugurish. Katta tezlikda yugurish. A)               Start chizig`ida turish, oyoqlar qo`yish holatini, depsinuvchi oyoq holatini o`rgatish. B)               Startdan chiqish, depsinuvchi oyoq harakatiga o`rgatish. V) Masofa bo`ylab yugurish. Oyoqlar va qo`llar harakatiga o`rgatish.  G) Fnishga kirib borish. Gavda holati. Nafas olish ritmini tekislashga o`rgatish. Tezkorlkni rivojlantiruvchi qo`shimcha mashqlar. 20 mx4 mokkisimon yugurishlar. 30 m ga tezkor yugurishlar.	10 10 10 10   5   5   5   5   10 10	Orqaga qaytishda oyoq muskullarini bo`shashtirib yurish.   Depsinish oyoqni to`g`ri tanlash.     Signalga reaktsiya berish malakasi shakllantirish. Oyoqlarn keng va to`g`ri tashlash. Finishda katta tezlikka erishish.   Musobaqa shaklida o`tkazish.
	Yurgan holda nafas olish mashqlarini bajarish. Bir oyoqda va ikkala oyoqda sakrashlar. Depsinuvchi oyoqni tanlash bo`yicha ko`rsatmalar berish. Saflanish, darsda faol qatnashgan o`quvchilarni rahbatlantirish, sust qatnashgan o`quvchilarni ogohlantirish. Jismoniy mashqlardan uyga vazifalar berish.	10 10   10	qo`llar harakatiga e'tibor berish. Balandroq sakrash Depsinish oyoqini to`g`ri tanlash. Tezkor yugurish mashqlaridagi xatolarni muhokamasi

 

Jismoniy yuklamalar ta'sirini o`rganish (PULSOMETRIYA)

 

Jismoniy yuklama jismoniy tarbiya darslari davomida jismoniy mashqlarni o`quvchilar organizmiga ko`rsatadigan ta'siri hisoblanadi. Jismoniy yuklamalar ta'siri va hajmi jismoniy mashqlar me'yori, mashqlar miqdori, ularning bajarilish va takrorlanishi, mashqlarni bajarishga ketgan vaqt va bajarish sharoitlari bilan belgilanadi. Jismoniy yuklamalarni o`quvchilar organizmiga ta'sirini qon bosimi, tana harorati ortishi, qon tarkibi o`zgarishi va ter ajralib chiqishi bilan aniqlanadi. Jismoniy yuklamalar ta'sirini tomir urishi (puls) tezligi bilan aniqlash usuli PULSOMETRIYA deb ataladi.

Jismoniy yuklamalar ta'sirida tomir urishi tezlanishi tabiiy holat bo`lib hisoblanadi. Tomir urishi tezlanishi ko`rsatkichi dam olishdan so`ng 3-10 minut ichida dastlabki holatga qaytishi shug`ullanuvchi organizmini sog`lomligi va jismoniy rivojlanish darajasini belgilaydi. Tomir urishi dastlabki holatga qaytmasa organizmda salbiy o`zgarish borligini ko`rsatadi.

 

 

 

 

Namuna Pulsometriya bayonnomasi

 

10-Sinf o`quvchisi:   Abdullaev Abdullo.

Dars mavzusi: 100 mga tezkor yugurish texnkasiga  o`rgatish.

 

№	Jismoniy mashqlar va harakatlar ta'rifi	Vaqt	Puls
1	Saflanish, tinch holat	1 min	72 ta
2	Saf va URM mashqlaridan so`ng	10 min	110 ta
3	Yugurish texnikasini  tushuntirishdan so`ng	12 min	90 ta
4	100 mga tezkor yugurishdan so`ng.      (1-urinish)	14 min	160 ta
5	Tezkor yugurish mashqini bajarishdan oldin	20 min	105 ta
6	100 mga tezkor yugurishdan so`ng.     (2-urinish)	21 min	170 ta
7	Jismoniy mashq bajarishdan oldin	30 min	95 ta
8	30 mga maxsus yugurish mashqlaridan so`ng	31 min	120 ta
9	Jismoniy mashq bajarishdan oldin	33 min	100 ta
10	30 mga maxsus yugurish mashqlaridan so`ng	34 min	127 ta
11	Jismoniy mashq bajarishdan oldin	37 min	103 ta
12	30 mga maxsus yugurish mashqlaridan so`ng	38 min	158 ta
13	Nafas olish mashqlari bajarishdan so`ng	42 min	102 ta
14	Saflanish, dars natijalarini yakunlashdan so`ng	45 min	80 ta

             

             1          10  12         14      20       21         30  31  33    34     37  38      42      45

Jismoniy tarbiya darslari zichligi

 

Dars zichligi deb ajratilgan vaqtdan samarali foydalanish tushuniladi. Dars davomida o`quvchilarni doimiy jismoniy harakatlanishi ta'minlansa dars zichligi ortadi. Birdaniga barcha o`quvchi shug`ullanishlari ta'minlansa dars zichlgi Yuqori bo`ladi va aksincha agar jismoniy mashqlar navbat bilan bajarilsa hamda dam olish vaqtlari ko`pga cho`zilsa dars zichligi ancha past bo`ladi. Masalan: sport o`yinlari, harakatli o`yinlar va kross tayyorgarligi kabi barcha o`quvchilar shug`ullanishi ta'minlanadgan darslar Yuqori zichlikda bo`ladi. Gimnastika, engil atletika kabi jismoniy mashqlarni bajarish uchun navbat kutiladigan darslarda dars zichligi past darajada bo`ladi. 

Dars zichligi ikki xil ko`rsatgichga egadir. Birinchisi-umumiy zichlik. Ikkinchisi – motor zichlik. Umumiy zichlik deb o`quvchilarni dars davomida jismoniy mashqlarni bajarish texnikasi xaqida nazariy va amaliy bilimlar olishga ketgan vaqt hisoblansa, motor zichlik deb faqat jismoniy harakat bajarilgan vaqt tushuniladi. Dars zichligi XRONOMETRLASh  usuli orqali aniqlanadi. Xronometrlashda bir o`quvchi tanlanib, uni dars davomida nazariy tushunchaga ega bo`lish vaqti, jismoniy mashqlar va jismoniy harakatlarga sarflangan vaqt hamda dam olishga ketgan vaqt  qayd etiladi. Bu vaqtlar o`rtasidagi farqlar maxsus formula bilan aniqlanib, darsning umumiy va motor zichligi darajasi belgilanadi. 

 

2-mavzu: Maxsus jismoniy tayyorgarlik

 

3-mavzu: Sport turlari (yengil atletika, gimnastika, sport o’yinlari, suzish, harakatli va milliy o’yinlar, estafeta)

 

O‘quv-mashg‘ulot jarayonini nazorat qilish uslublari  va me’yoriy testlari

 

Me’yoriy testlar	Nazorat vositalari
Pedagogik uslublar
30 mga yugurish            Joydan vertikal sakrash            YUgurib kelib vertikal sakrash            92 mga «archasimon» yugurish   9-3-6-3-9 m. Mokkisimon yugurish   To‘ldirma to‘pni (1 kg) bosh ortidan ikki qo‘llab uloqtirish	Sekundomer Belga boylangan o‘lchov lentasi Basketbol shchitidagi o‘lchov-shkala Sekundomer Sekundomer   To‘ldirma to‘p
Fiziologik uslublar
YUQCH – 60 sek/marta            NOCH – 60 sek/marta            Nafas olib, nafas chiqarish	Sekundomer Sekundomer Sekundomer
Psixologik uslublar
Sekundomer strelkasini ko‘zni yumib «0» da to‘xtatish   Dinamometrda maksimal bilak kuchining 50% ni ko‘zni yumib ko‘rsatish	Sekundomer   Dinamometr

 

1.3. Nazorat testlari va shakllari. (sport o‘yinlari misolida)

 

Tayorgarlik turlari va bir o‘quv-mashg‘ulot yilidan navbatdagisiga o‘tkazish test sinovlari. Barcha turdagi sport muassasalarining turli bosqichlarida shug‘ullanuvchi o‘quvchilar yoshi xalqaro standartlarga asoslangan bo‘lib, ayrim hollarda shu o‘quvchilarning biojismoniy imkoniyatlariga (yoshiga) qarab, tibbiy ko‘rik va me’yoriy-test sinovlari natijalariga ko‘ra o‘zgartirilishi mumkin. Lekin har bir o‘quv yilida shug‘ullanuvchi guruhlar va har bir guruhda shug‘ullanuvchi o‘quvchilarning tarkibiy soni, xaftalik mashg‘ulotlar xajmi va qabul qilinadigan nazorat turlariga mos kelishi talab qilinadi.

Sport maktablariga tanlov o‘tkazish va ularga iqtidorli bolalarni qabul qilishda jismoniy rivojlanish hamda jismoniy tayorgarlik darajasini baholashga mo‘ljallangan bir qator uslub-testlardan foydalaniladi.

Jismoniy rivojlanish bo‘yicha belgilangan uslub-testlar umumiy qabul qilingan tartib qoidalar asosida amalga oshiriladi.

Jismoniy va texnik-taktik tayorgarlik bo‘yicha qabul qilinadigan me’yoriy test mashqlari (nazorat sinovlari) mazmuni va ulardan foydalanish tartibi.

1.                      30 m. yugurish. Test yuqori startdan - bazaviy sport turlarichi holatidan boshlanadi.

2.                      5x6 m.ga mokkisimon yugurish (30 m). YUgurish bazaviy sport turlari maydonining en chizig‘i ortidan xujum chizig‘i ortigacha (6m) 5 marta “mokkisimon” tartibda ijro etiladi. CHiziqlarga yugurib borib-kelishda ikki oyoq ham chiziqlardan o‘tishi shart.

3.                      “Archasimon” yugurish-92 m. Test bazaviy sport turlari maydonining yarmisida o‘tkaziladi (1 rasm).

 

 

 

YUgurishga signal berilgan zahoti tekshiriluvchi har bir to‘ldirma to‘p oldiga yugurib kelib, qo‘lini tekkizib, yana startda turgan to‘pga qaytib, unga har gal qo‘lini tekkizadi. YUgurish vaqti sekundomer bilan o‘lchanadi.

4.                      Joydan vertikal sakrash. Test bazaviy sport turlari amaliyotida qabul qilingan V.M.Abalakov asbobi yordamida bajariladi. Asbobning tuzilishi: erga solingan rezina sholcha o‘rtasidan teshilgan “yoriq” o‘rtasida “o‘lchamli lenta” o‘tkazilib, tekshiriluvchining belidagi kamarga ulanadi va daslabki balandlik o‘lchanadi. So‘ng tekshiriluvchi 3 marta sakraydi. Har bir sakrashda ko‘tarilgan lentadagi raqam yana o‘lchanadi. Eng yaxshi     natija hisobga       olinadi. Sakraganda        tekshiriluvchi   joyiga qo‘nishi shart.

5.                      Joydan uzunlikka sakrash. Test umumiy qabul qilingan tartibda qabul qilinadi.

6.                      YUgurib kelib vertikal sakrash. Test yugurib kelish va ikki oyoq bilan debsinib, sakrash vaqtida bir qo‘lini cho‘zib, o‘rnatilgan “diagonal ekran-lineyka”ga tekkizish sharti bilan bajariladi (2 rasm).

Testni bajarishdan avval qo‘l cho‘zilgan holatda balandlik o‘lchanadi. O‘lchangan balandlik va sakrab qo‘l tekkizilgan balandlik o‘rtasidagi farq yugurib kelib sakrash balandligini ifodalaydi. Test 3 marta takrorlanadi. Eng yaxshi natija hisobga olinadi.

7.                      1 kg. li to‘ldirma to‘pni bosh ortidan turgan va o‘tirgan holatlarda uloqtirish. Test quyidagi tartibda bajariladi (3 rasm-a,b).

 

 

                                                                                                                                                                                     qabul      qilinadi:

nazorat sinovlari

1.                      Ikkinchi to‘pni uzatish aniqligi. 2 va 3 zonalardan bazaviy sport turlari ustuniga to‘rdan 30-40 sm. balandlikda va undan 20-30 sm. uzoqlikda 4 zonaga o‘rnatilgan kichik yoshli qiz bolalarga mo‘ljallangan gimnastik xalqaga 5 martadan ikkinchi to‘p uzatiladi. To‘p uzatish texnikasi (qoidaga binoan) va aniq uzatilgan to‘plar soni hisoblanadi (5 rasm).

 

 

 

2.                      Devorga nisbatan to‘g‘ri turib va 180° aylanib orqa bilan turib yuqoridan ikki qo‘llab devorda chizilgan chiziq balandligida ketma-ket to‘p uzatish (6 rasm).

 

 

 

3.                      To‘p kiritish aniqligi. To‘p kiritish usuli vazifa asosida belgilanadi. To‘p 45 zonalar o‘rtasiga (maydonning o‘ng chiziq yaqiniga) va 1-2 zonalar o‘rtasiga (maydonning chap chiziq yaqiniga) hamda 6 zonaning en chiziq yaqiniga 5 martadan kiritiladi (7 rasm).^[1]

 

 

4.                      Xujum zarbasi aniqligi. Xujum zarbasi kuchli va aniqlik bilan 4 zonadan qarshi maydonning 4-5 zonalari o‘rtasiga, agar to‘pni burib zarba beriladigan bo‘lsa, 1-2 zonalar yo‘nalishida, agar zarba 2 zonadan ijro etiladigan bo‘lsa, 1-2 zonalar o‘rtasiga, to‘pni burib zarba beriladigan bo‘lsa 4-5 zonalar yo‘nalishida amalga oshiriladi. Har bir ishtirokchiga 5 tadan imkoniyat beriladi.

5.                      Birinchi to‘pni qabul qilish va uzatish aniqligi. Tekshiriluvchi orqa zonalarda (1,6,5) turib, shu zonalarga aniq kiritilgan to‘pni qabul qilib, 2 (3) zona oldidagi bazaviy sport turlari ustuniga 40sm balandda, to‘rdan 20-30sm uzoqlikda o‘rnatilgan gimnastik xalqaga uzatadi. Har zonaga aniq to‘p uzatishga 5 imkoniyat beriladi (8 rasm).^[2]

 

 

 

6.                      To‘siq qo‘yish. Tekshiriluvchi 3 zonada joylashadi. Xujum zarbasiga to‘p uzatilgan joyga harakatlanib, zarbaga to‘siq qo‘yadi. Test 5 marta takrorlanadi. Muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz to‘siqlar hisobga olinadi.

 

Taktik tayorgarlik. 

 

1.                      Tekshiriluvchi 3 zonada joylashadi va maydonning orqa zonalaridan uzatilgan to‘pni sakrab oldinga (4 zonaga) va orqaga (2 zonaga) uzatadi. Testto‘pni oldinga va orqaga 3 martadan 6 marta sakrab uzatadi. Harakatni sifati va to‘p uzatish aniqligi baholanadi.

2.                      Xujum zarbasiga xos harakatlanish. Uzatilgan 2-nchi to‘pga to‘siq qo‘yilish yoki qo‘yilmasligiga qarab zarba berish yoki sakrab yonidagi “sherigiga” irg‘itib uzatish. To‘g‘ri bajarilgan harakat va zarba yoki irg‘itish aniqligi baholanadi.

3.                      Xujumda jamoa harakatlarini ijro etish. Xujumga to‘p uzatuvchi, 4, 3 va orqa zonadan zarbaga chiquvchi o‘yinchilar harakati baholanadi. 6 marta to‘p kiritish va jamoa testini 6 marta takrorlash.

4.                      SHu test “to‘siq” qo‘yuvchi o‘yinchilar harakatini baholash asosida bajariladi.

5.                      “Burchagi oldinga” va “Burchagi orqaga” jamoa himoya tizimini qo‘llashda o‘yinchilar harakati. 6 zonadan to‘siq qo‘yuvchilar zonasiga chiqib “qo‘riqlash” (straxovka) va 1 va 5 zonadan to‘siq qo‘yuvchilar zonasiga chiqib “qo‘riqlash” (straxovka) hamda 6 zona o‘yinchisini maydon ortidagi harakatlari baholanadi. Xujum zarbasi 4 va 2 zonalardan 3 martadan 6 marta takrorlanadi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Интеграл таёргарлик. Ўйин давомида ўйинчиларнинг  жойлашиши, вазиятларга қараб ҳаракатланишлари, хужум, ҳимоя, “қўриқлаш”, тўп киритиш, уни қабул қилиш ва зарур манзилга етказиш ҳаракатлари баҳоланади. Мусобақа давомида техник-тактик усуллар хажми (сони), уларни

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-mavzu: Jismoniy harakatlarga o‘rgatish metodikasi. Reja:

3.1.   O‘rgatish, o‘zlashtirish va takomillashtirish.

3.2.   O‘rgatish bosqichlari, uslublari, vositalari va prinsiplari.

3.3.   O‘rgatishda qo‘llaniladigan anjom va texnologik vositalar.

 

Tayanch iboralar: o‘rgatish, o‘zlashtirish, o‘rgatish bosqichlari, o‘rgatish uslublari, o‘rgatish vositalari, o‘rgatish prinsiplari, nazorat, texnik vositalar. harakat, texnika, pedagogik tamiyillar, engil atletika, vositalar, usullar, vazifalar, ketma-ketlik, pedagog, talaba, mashq, murabbiy, tayyorgarlik, yo‘nalish, bilim, ko‘nikma, malaka.

 

4-mavzu:Maxsus kasbga yo’naltirilgan jismoniy tayyorgarlik.

 

O‘rgatishning umumiy asoslari. Sport amaliyotida dastlabki o‘rgatish jarayoni ko‘p yillik sport trenirovkasining fundamental bosqichi bo‘lib, ushbu bosqichda o‘rgatish uslublari va vositalaridan to‘g‘ri foydalanish keyingi bosqichlarda sport mahoratini samarali shakllanishiga imkon yaratadi.

Dastlabki o‘rgatish jarayonini rejalashtirish va tashkil qilishda bolaning ontogenetik hamda biopsixologik xususiyatlari e’tiborga olinishi zarur. Boshqacha qilib aytganda, dastlabki o‘rgatish jarayonida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar yuklamalari shug‘ullanuvchi bolalarning jismoniy va funksional imkoniyatlariga qarab me’yorlanishi va qo‘llanilishi lozim. 

Ma’lumki, harakat (yuklama) hajmi va shiddati inson salomatligi, uning jismoniy va funksional shakllanishida muhim ahamiyatga egadir. Lekin barcha harakat turlari, jumladan sport to‘garaklarida ijro etiladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlar hajmi hamda shiddati shug‘ullanuvchining funksional imkoniyatlariga mos kelishi yoki xiyolgina yuqori bo‘lishi lozim. CHunki biologiya fanida azaldan o‘z isbotini topgan qonuniyatlarga ko‘ra, ontogenetik taraqqiyotning muayyan bosqichlarida bajariladigan kundalik jismoniy yuklamaning (nagruzka) yalpi ta’sir «kuchi» organizmning funksional imkoniyatlaridan doimo yuqori bo‘lsa, shu organizmda (organlar, mushaklar, tomirlar, hujayralar, to‘qimalar, yurak, o‘pka, taloq, jigar va h.k.) zo‘riqish yoki tez toliqish alomatlari paydo bo‘ladi. 

Bunday salbiy «izlar» odamning, ayniqsa bolaning odatiy funksional faoliyatini izdan chiqaradi, kayfiyatni tushiradi, uyquni buzadi, pirovardida ish qobiliyatini susaytiradi va uni to‘liq tiklanishiga to‘sqinlik qiladi. Agar shunday yuklamalar ustunligi bola faoliyatida surunkali qaytarilib tursa, organizmning nafaqat normal o‘sishiga ta’sir etishi mumkin, balki ushbu yuklamalar ustunligi turli funksional «obekt»larda lokal yoki global patologik asoratlar paydo bo‘lishiga olib kelishi ehtimoldan holi emas. Aksincha, kundalik yoki yalpi mashg‘ulot yuklamalari hajmi va shiddati funksional imkoniyatdan past bo‘lsa, jismoniy sifatlarning shakllanishi susayadi, ish qobiliyati kuchaymaydi. Binobarin, kundalik yoki yalpi yuklamalar, shu jumladan jismoniy tarbiya darslari va trenirovka mashg‘ulotlariga oid yuklamalarni bolalarning yoshi, jinsi, jismoniy va funksional imkoniyatlariga qarab «to‘lqinsimon» prinsipda oshira borish darkor. Demak, bolalar sportiga oid mashg‘ulotlarni tashkil qilishda pedagogik va tibbiy nazoratga asoslanish sog‘lom, barkamol avlodni tarbiyalash jarayonining ajralmas qismidir. 

SHunday ekan, jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar (jismoniy tarbiya darsi, trenirovka mashg‘uloti, sport musobaqalari) mazmunini maqsadli rejalashtirish va boshqarish har bir mutaxassis (o‘qituvchi, murabbiy, tashkilotchi, uslubchi, yo‘riqchi) va rahbar shaxsga katta mas’uliyat yuklashi, ular jismoniy madaniyat, jismoniy tarbiya, jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik va sport masalalariga oid bilimlarni o‘zlashtirishlari, muvofiq kasbiypedagogik malaka va ko‘nikmalarni puxta egallashlari zarurligi isbot talab qilmaydi.

Alohida e’tibor qaratish muhimki, bolalar sportini samarali tashkil qilish, ko‘p yillik sport trenirovkasi jarayonida shug‘ullanuvchilar sog‘ligi va ularning sport mahoratini shakllantira borish ustuvor jihatdan jismoniy tayyorgarlik ko‘rsatkichlariga bog‘liqdir.

Jismoniy tayyorgarlik va uning salohiyatini ifoda etuvchi kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik kabi sifatlar ilmiy obekt sifatida azaldan ko‘pdan-ko‘p tadqiqotchi olimlar diqqatini jalb qilib kelgan. Ularning tadqiqotlarida jismoniy sifatlarning mohiyati, mazmuni, ularni jismoniy tarbiya va sport hamda boshqa jarayonlardagi ahamiyati va rivojlantirish muammolari atroflicha yoritilgan.

Ushbu muammolarni turli yoshdagi o‘quvchi yoshlar va bolalar sporti misolida o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar natijalari ham talaygina ilmiy nashrlarda o‘z ifodasini topgan.

Ta’kidlash joizki, jismoniy tarbiya va sport turlari nazariyasi va uslubiyati bo‘yicha nashr etilgan darslik hamda qo‘llanmalarda jismoniy tayyorgarlik tushunchasi – bu muayyan kasbiy faoliyat yoki sport turida ma’lum jarayon samaradorligini belgilab berish darajasida shakllangan tayyorgarlik – ish qobiliyati, harakat sifatlari, malakalari va ko‘nikmalarining integral ifodasini anglatadi.

Sport amaliyotida (kasbiy amaliyotda ham) jismoniy tayyorgarlik, odatda, ikki bir-biriga chambarchas bog‘liq bo‘lgan – umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik turlariga bo‘linadi.

Hayot davomida inson sog‘ligi, uning aqliy va jismoniy faolligi, ko‘p yillik sport trenirovkasi davomida sport mahoratining shakllana borishi ustuvor jihatdan shu ikki tayyorgarlik turlari mazmuni va darajasi bilan belgilanadi.

Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarida qo‘yiladigan asosiy maqsad – sog‘liqni mustahkamlash hamda yuqori sport natijalariga erishish avvalambor yoshlikdan boshlab umumiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish muhimligiga e’tibor qaratadi. Aksariyat olimlarning ta’kidlashicha, muayyan sport turi bo‘yicha muntazam o‘tkazib boriladigan hamda hajm, shiddat va mazmun jihatdan to‘g‘ri tashkil qilingan mashg‘ulotlar bolalar va o‘smirlar organizmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatar ekan. Lekin, umumiy jismoniy tayyorgarlikka asoslangan va tor doirada ixtisoslashtirilgan mashg‘ulotlar salbiy oqibatlarga olib kelishi kuzatilgan. Binobarin, dastlabki o‘rgatish bosqichida jismoniy va texnik-taktik mashqlar nisbatini to‘g‘ri rejalashtirish bolalar sport mahoratini samarali shakllantirish imkoniyatini yaratadi.

Dastlabki o‘rgatish va uning mohiyati. Sport malakalariga dastlabki o‘rgatish jarayoni ko‘p yillik sport tayyorgarligi tizimining poydevori bo‘lib hisoblanadi. Dastlabki o‘rgatish o‘z tashkiliy, uslubiy, ilmiy va moddiy-texnika nuqtayi nazaridan qanchalik puxta asoslangan bo‘lsa, sifatli bo‘lsa, shunchalik sport o‘rinbosarlarini tayyorlash yo‘li qisqaroq va osonroq bo‘ladi. Ammo bu, albatta, mutaxassisning bilimiga, kasbiy ko‘nikma va malakalariga bevosita bog‘liq bo‘ladi. SHuning uchun mutaxassislarni tayyorlashga mo‘ljallangan o‘quv dasturining eng e’tiborli va asosiy bo‘limlaridan biri boshlang‘ich o‘rgatish uslubiyati (texnologiyasi) bo‘lib hisoblanadi.

Musobaqa jarayonida samarali natijaga erishishning asosiy shartsharoitlaridan biri – bu bazaviy sport turlarichining texnik tayyorgarligi, texnik mahorati takomillashgan darajada bo‘lishidir. Demak, o‘rgatish jarayonining dastlabki va asosiy maqsadi bu o‘yin texnikasini mukammal o‘zlashtirishdir.

Harakat-o‘yin malakalari – to‘pni uzatish, qabul qilish (himoya), to‘pni o‘yinga kiritish, zarba berish, to‘siq qo‘yish – belgilangan bosqichlarda, ma’lum uslublar va vositalar yordamida o‘zlashtiriladi, mukammallashtiriladi, takomillashtiriladi. Mazkur jarayon pedagogik, biopsixologik va biomexanik qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi.

O‘rgatish jarayoni – bu pedagogik jarayon bo‘lib, murabbiy-o‘qituvchidan katta mahorat, kasbiy tayyorgarlikni talab qiladi. Lekin shunday bo‘lsa-da, harakatni (o‘yin malakasini) ijro etish texnikasiga o‘rgatish boshqa ahamiyatli sabablarga ham bog‘liqdir: bolaning faolligi, mashg‘ulotlarning soni, sifati, davom etish muddati, yordamchi texnik uskunalar, mashg‘ulot o‘tkaziladigan joyning shart-sharoitlari, bolaning qiziqishi, harakat «boyligi», tajribasi va hokazo.

SHuni ham aytish zarurki, harakat texnikasini o‘zlashtirish muddati bolaning oilaviy sharoitiga, uning ijtimoiy va iqtisodiy imkoniyatiga hamda ruhiy holatiga ham bog‘liqdir.

YUqorida keltirilgan ma’lumot va o‘rgatish jarayonida e’tiborga olinadigan omillar ma’lum uslubiy tartibda asoslangan rejalashtiruv hujjatlaridan joy olishi kerak. Bundan tashqari, bolaning ichki «sirli» imkoniyatlarini hamda mavjud omillarni aniqlash tanlov dasturi va mashqlari yordamida amalga oshirilishi zarur. Olingan natijalar o‘rgatish uslublarini, bosqichlarini va texnologiyasini qo‘llashda tayanch omil bo‘lib xizmat qilishi kerak.

Dastlabki o‘rgatish jarayoni bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi va bu bosqichlarni har biri o‘ziga xos uslub va vositalarni o‘z ichiga oladi.

Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar o‘yinchida jismoniy barkamollik va o‘yinchi uchun zarur bo‘lgan harakat ko‘nikmalari va malakalarini sayqallash uchun qo‘llaniladi.

Barcha mashqlar o‘z yo‘nalishiga mos ravishda birlashgan holda mashq qilishning maxsus tayyorgarligi asosiy qismlarini tashkil etadi: umumiy jismoniy, maxsus jismoniy, texnik, taktik, o‘yin tayyorgarligi. Har bir tayyorgarlik turida o‘zining etakchi omillari borki, ular yordamida ko‘zlagan maqsadga erishiladi. SHu bilan birga barcha turdagi tayyorgarliklar bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Misol uchun, agar o‘quvchi jismoniy yaxshi tayyorlanmagan bo‘lsa, u hujumda zarba berish texnik mashqini yaxshi bajara olmaydi. Bunday holda o‘quvchini jismoniy tomondan chiniqtirish, zarba berish usulini ko‘p marta takrorlashdan ko‘ra foydaliroqdir.

 

O‘rgatish bosqichlari va uslublari. 

 

Birinchi bosqich – o‘rganiladigan harakat texnikasi bilan tanishish. Bunda, aytib berish, ko‘rsatish va tushuntirish uslublari qo‘llaniladi. O‘qituvchi shaxsan ko‘rsatish bilan birga ko‘rgazmali qurollardan foydalanadi: kinofilm, tasviriy film, sxema, maydon maketi va hokazo.

Namoyishni tushuntirishlar bilan qo‘shib olib borish kerak. O‘qituvchilarning dastlabki urinishlari ularda birlamchi harakat sezgisini shakllantiradi.

Ikkinchi bosqich – texnikani soddalashtirilgan (oddiylash-tirilgan) holatda o‘rganish.      Mazkur       o‘rganish     bosqichida   muvaffaqiyat        ko‘p   holatlarda yondoshtiruvchi mashqlarning to‘g‘ri tanlanganligiga bog‘liqdir. 

Texnik tayyorgarlik maxsuslashtirilgan pedagogig jarayon, tizimli mashqlar asosida sportchini qobiliyatini tarbiyalashga va takomillashtirishga yo‘naltirilgan. Sportchini yuqori natijaga erishish uchun, qisqa muddat ichida sport harakatlar texnikasini va musobaqalash mashqlarini egallash kerak.^[3] Ular o‘zining tuzilishi shakliga ko‘ra o‘rganilayotgan harakat texnikasiga yaqin va o‘quvchilar bajara oladigan bo‘lishi kerak. Murakkab tuzilishga ega bo‘lgan harakat (hujum zarbasi), uni tashkil qiluvchi asosiy zvenolarga (qismlarga) ajratib beriladi. 

Bu bosqichda boshqarish uslublaridan foydalaniladi (buyurish, ko‘rsatma berish, ko‘rish va eshitish, ko‘rib ilg‘ash, texnik vositalar va hokazo) hamda ko‘rgazmali harakat (o‘qituvchining bevosita yordami, yordamchi jihozlarni qo‘llash), axborot (to‘pga bo‘lgan zarba kuchi, tushish aniqligi, yorug‘lik yoki ovozni belgilash) kabi uslublar alohida ahamiyatga ega bo‘ladi.

Uchinchi bosqich – texnikani murakkablashtirilgan sharoitda o‘rgatish. Bunda quyidagilar qo‘llaniladi: takroriy usul, harakatni murakkab sharoitlarda bajartirish, o‘yin va baholash uslubi, qo‘shma uslub, «davra aylana» mashqlari. Takrorlash uslubi bu bosqichda eng asosiydir. Ko‘p marotaba takrorlashgina malakani shakllantiradi. Malaka hosil qilish uchun takrorlash turli sharoitlarda mashq bajarishni (harakat sharoitini o‘zgartirishni, asta-sekin murakkablashishni) taqazo etadi. Hattoki charchaganda ham mashqlar bajartiriladi, qo‘shma va o‘yin uslublari bir vaqtni o‘zida texnikani sayqallashtirishga hamda maxsus jismoniy sifatlarni o‘stirish masalalarini hal qilishga hamda texnik-taktik tayyorgarlik va o‘yin mahoratini takomillashtirishga qaratilgan bo‘ladi.

To‘rtinchi bosqich – harakatni o‘yin jarayonida mustahkam-lashni ko‘zda tutadi. Bunda bajarilgan harakatlarni talqin qilish uslubi qo‘llanadi (rasmlar, jadvallar, o‘quv filmlari, tasviriy filmlar), o‘yin jarayonida texnik-taktik, maxsus tayyorgarlik topshiriqlari, o‘yin va «bellashish» usullari (1-jadval).

Tayyorgarlik va o‘quv o‘yinlarida har bir usulni (malakani) o‘rganish, uni takomillashtirish     va      mukammallashtirish       ko‘zda         tutiladi.       Malakani mustahkamlashning eng yuqori vositasi – bu musobaqalashishdir.

1-jadval

O‘rgatish bosqichlari, uslublari va vositalari

 

O‘rgatish bosqichlari va ularnnng nomi	O‘rgatish uslublari	O‘rgatish vositalari
1-bosqich: O‘rgatilayotgan malaka (harakat) haqida tushuncha hosil qilish	Tushuntirish-tahlil qilish, ko‘rsatish-izoh berish	So‘z, suhbat, muloqot, munozara, rasmlar, andozalar, videofilmlar
2-bosqich: Malakalarga oddiy sharoitda o‘rgatish (yakka tartibda qo‘shimcha vazifalarsiz)	Qismlarga bo‘lib, element va fazalarga bo‘lib o‘rgatish, malakani to‘liq holda o‘rgatish, xatolarni tuzatish, rag‘batlantirish, qaytarish	Tayyorlov- yondoshtiruvchi¸yo‘naltiruvchi turdosh taqlidiy va asosiy texnik mashqlar
3-bosqich: Malakalarga murakkablashtirilgan sharoitda o‘rgatish (vaziyatli vazifalar berish, juftlikda,  uchlikda va h.k.)	Malakalarni to‘liq holda o‘rgatish, tezlik va aniqlikni kuchaytirib o‘rgatish, turli yo‘nalishdagi harakatlardan so‘ng ijro etish, reproduktiv qaytarish asosida o‘rgatish, o‘zaro tahlil va baholash asosida o‘rgatish.	1-2-bosqichlardagi barcha vositalar, umumiy va maxsus mashqlar katta tezlik va aniqlikda qo‘llaniladi, juftlik, uchlikda qo‘llaniladigan mashqlar, trenajyor va texnik vositalar
4-bosqich: O‘rgatishni davom ettirish, takomillashtirish va mukammallashtirish	Barcha uslublar	Barcha vositalar va  jamoa o‘yinlari

 

O‘qitish (o‘rgatish)da faol uslublar katta imkoniyatlarga egadir. Ularning orasida – muammoli o‘qitish (muammoli vazifalarni qo‘yish) va o‘zining o‘zlashtirishini baholash uslubi alohida ahamiyatga ega. Muammoli vazifalarni qo‘yish, uning echimini qidiruvchi holatni, vaziyatni vujudga keltiradi, o‘zini baholash esa harakatlanish faoliyatini yana ham faollashtirishga olib keladi, bu o‘quvchi qiziqishini yana ham orttiradi hamda ijodiy fikrlashga o‘rgatadi.

O‘rgatish prinsiplari, vositalari va trenirovka. O‘rgatish jarayonida uslublar va vositalardan foydalanish muayyan tartibda qo‘llaniladigan pedagogik prinsiplar asosida amalga oshiriladi. Ushbu prinsiplar quyidagilardan iborat: ilmiylik, onglilik va faollik, muntazamlik va uzviy bog‘liqlik, mutanosiblik va muvofiqlik, mukammallik, uzluksizlik, «engildan og‘iriga», «o‘tilganidan o‘tilmaganiga», «oddiydan murakkabga», umumiy va maxsus tayyorgarlik borligi. Mazkur pedagogik prinsiplarni qo‘llash tartibi, xususiyatlari va uslubiy ko‘rsatmalar 2-jadvalda yoritilgan.

2-jadval

O‘rgatish jarayonida qo‘llaniladigan umumiy  va maxsus pedagogik prinsiplar

 

№	O‘rgatish prinsiplari	Prinsiplarni qo‘llash xususiyatlari va uslubiy ko‘rsatmalar
1.	Ilmiylik	O‘rgatishda bolalar yoshi, jinsi, jismoniy va psixofunksional imkoniyatlar e’tiborga olinib, mashqlar me’yorlanadi. Natija testlar yordamida ilmiy tahlil qilinadi
2.	Onglilik va faollik	O‘rgatilayotgan malaka (harakat)larga ongli tasavvur etilishi zarur, o‘rgatishda bolalar faolligi ta’minlanishi lozim
3.	Muntazamlilik va uzviy bog‘liqlik	Bosqichma-bosqich o‘zlashtiruv, takomillashuv va mukammallashuv ta’minlanadi
4.	Mutanosiblik va muvofiqlik	Mashqlar murakkablik va yuklama salohiyati (hajmi, shiddati, yo‘nalishi, takrorlanishi va muddati) jihatlaridan shug‘ullanuvchi imkoniyatiga mos bo‘lishi darkor
5.	Mukammallik	Texnik jihatdan to‘g‘ri o‘zlashtirilgan malakalar takomillashuv asosida turg‘un va barqaror darajaga ko‘tariladi
6.	Uzluksizlik	Yildan yilga o‘rgatish va takomillashtirish jarayoni murakkablashib borishi darkor, uzilishlarga yo‘l qo‘yish salbiy natijalarga olib keladi
7.	«Engilidan og‘iriga»	O‘zlashtirishga loyiq engil yuklamalar progressiv yo‘nalishda, lekin «to‘lqinsimon» shaklda kuchaytirib borilishi kerak
8.	«O‘tilganidan o‘tilmaganiga»	SHug‘ullanuvchi o‘zlashtirgan (unga tanish bo‘lgan) mashqlardan, ya’ni mashqlarga o‘tish, o‘rgatish samaradorligin oshiradi
9.	«Oddiydan murakkabga»	Eng oddiy mashqlarni o‘rgatish va takomillashtirish davomida sekin-asta murakkablashtirib borilishi lozim
10	Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligi	O‘rgatish va takomillashtirish jarayonida jismoniy texnik-taktik va psixofunksional tayyorgarlik birligi, ularni o‘zaro bog‘liqligi ta’minlanishi zarur

 

Bazaviy sport turlarida ham boshqa sport turlari kabi o‘rgatishning asosiy vositasi jismoniy mashqlar hisoblanadi. Ular juda turli-tumandir. SHuning uchun ular ma’lum bir o‘rgatish bosqichidagi qo‘yilgan vazifalarni hal etishdagi o‘rni bo‘yicha turkumlanadi. Bunday turkumlanishga bazaviy sport turlarichilarning musobaqa faoliyati asos qilib olingan. SHunga bog‘liq holda mashqlar ikki katta guruhga ajratiladi: asosiy yoki musobaqa va yordamchi yoki trenirovka.

Musobaqa mashqlari bazaviy sport turlariga xos bo‘lgan xususiy mashqlardir. Bunda texnik usullar va taktik harakatlar musobaqa sharoitidagi o‘yin holatlariga mos holda bajariladi.

Trenirovka          mashqlari asosiy malakalarni egallashni engillashtirish, tezlashtirish   va      ularni          qo‘llash       samaradorligi,       ishonchliligini   ta’minlashga qaratilgandir. Ular maxsus va umumrivojlantiruvchi mashqlardan tashkil topadi.

Maxsus mashqlar ikki guruhga bo‘linadi: tayyorgarlik mashqlari; yaqinlashtiruvchi mashqlar. Tayyorgarlik mashqlaridan asosan maxsus jismoniy sifatlarni tarbiyalashda foydalaniladi. YAqinlashtiruvchi mashqlardan aniq texnik harakatlarni egallashga qaratilgan jarayonda foydalaniladi.

Umumrivojlantiruvchi mashqlardan asosiy jismoniy sifatlarni tarbiyalash hamda zarur jismoniy harakat ko‘nikma va malakalarini takomillashtirishda foydalaniladi.

Barcha mashqlar o‘zining yo‘nalishiga qarab trenirovkalarning tarkibiy qismiga kiritiladi. Bu tayyorgarliklar quyidagilardir: umumiy jismoniy; maxsus jismoniy; texnik; taktik; integral (yaxlit o‘yin). Har bir tayyorgarlik turining o‘ziga xos etakchi vositalari mavjud bo‘lib, ular yordamida maxsus vazifalar echiladi. SHu bilan birga bir tayyorgarlik turiga oid bo‘lgan mashqlar boshqa tayyorgarlik turidagi mashqlar bilan yaqindan bog‘langan bo‘ladi. 

Masalan, shug‘ullanuvchida tezkorlik-kuch sifati zarur darajada rivojlanmagan bo‘lsa, u hujum zarbasi berish texnikasini bajara olmaydi. Bu holda tezkorlik-kuch sifatini rivojlantirishga oid mashqlarni berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. CHunki hujum zarbasini takrorlash hajmini oshirish bu holda samara bermaydi.

Bazaviy sport turlari harakatlariga o‘rgatishda vositalarning samarasi ko‘p hollarda ularni qo‘llash uslublariga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Uslublar qo‘yilgan vazifa, shug‘ullanuvchilarning tayyorgarlik darajasi, aniq shart-sharoitlarga bog‘liq holda tanlanadi va qo‘llanadi.

Qo‘yilgan vazifaga bog‘liq ravishda aynan bir vositani turli uslublarda qo‘llab, undan turlicha foydalanish mumkin. Bundan tashqari, har bir tayyorgarlik turida vazifalar va turlarning ketma-ketligi ham ma’lum mantiqiy bog‘liqlikka egadir.

Bir tayyorgarlik turidagi vazifalar sifat jihatidan o‘zgarib, keyingi tayyorgarlik turiga zamin yaratadi. Masalan, tayyorgarlik mashqlari o‘rganilayotgan texnik usulning umumiy tuzilishini ifoda etadi. Yqinlashtiruvchi mashqlar maxsus jismoniy tayyorgarlikdan texnik tayyorgarlikka o‘tishda ko‘prik vazifasini o‘taydi. Ma’lum darajadagi murakkablik asosida qurilgan texnik mashqlar taktik ko‘nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. SHu asosda keyinchalik yakka tartibdagi taktik harakatlar o‘rganiladi.

Bazaviy sport turlaridagi asosiy harakatlanish – bu yurish, yugurish, yonga qadam tashlab yugurish, orqa bilan, qadam tashlab to‘xtash, sakrashdan iboratdir. Ko‘p hollarda harakatlanishlar qiyin emas deb izohlanib, ularga etarli e’tibor berilmaydi. Bu esa noto‘g‘ri fikrdir. CHunki o‘yinchining turli harakatlarni bajarishi uchun holat va joy tanlashi bajariladigan harakatning samarasiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir qiladi. SHuning uchun harakatlanishlarni o‘rgatishga katta e’tibor qaratish zarur.

Umumrivojlantiruvchi mashqlar. Bu bo‘limning asosiy vositalari tarkibiga yugurishlar va harakatli o‘yinlar kiradi. SHu maqsadda quyidagi yugurishlardan: to‘g‘ri yo‘nalishda yugurishlar; sonni yuqoriga ko‘tarib yugurish; sakrab-sakrab yugurishlar; boldirni orqaga siltab yugurishlar; orqa tomon bilan yugurishlar; yo‘nalishni o‘zgartirib yugurishlardan foydalaniladi. Mashqlarni bajarish vaqtida qo‘llar tirsak qismidan bukilgan bo‘lib, harakatlanishga faol yordam berishi kerak. Depsinishdan so‘ng oyoqlarning to‘g‘irlanishiga erishish zarur. «Kun va tun», «Raqamlarni chaqirish», «Olib ketishga intil» va boshqa shu kabi harakatli o‘yinlardan foydalaniladi.

Tayyorlov mashqlari. Tayyorlov mashqlari o‘zining ta’siriga qarab diqqat va javob harakat reaksiyalarining tezkorligi va ayrim harakatlar tezkorligini rivojlantiruvchi mashqlarga ajratiladi. Birinchi guruhdagi mashqlarga eshitish va ko‘rish signallari bo‘yicha harakatlanish mashqlari kiradi. Mashqlarni berishda «oddiydan – murakkabga» tamoyiliga rioya qilish kerak. Masalan, murabbiyning signaliga asosan tezlikni o‘zgartirmasdan harakat yo‘nalishini o‘zgartirgan holda harakatlanish yoki aksincha bajarish mumkin. Mashqni o‘zlashtirish darajasiga qarab ular turli usulda qo‘shib olib boriladi.

Namunaviy mashqlar.

1.                  Qisqa masofalarga turlicha dastlabki holatlardan yugurish: start chizig‘iga orqa bilan cho‘qqayib; qo‘llarga tayanib yotgan holda. Harakatning boshlanishi bo‘lib murabbiyning to‘pni yuqoriga tashlashi, qo‘lini yon tomonga, yuqoriga ko‘tarishi va hokazo harakatlari xizmat qiladi.

2.                  10–20 metrli bo‘laklarga maksimal sur’atda yugurish; «archa», «mokisimon yugurish» lar.

3.                  Ko‘rish va eshitish signallariga javoban tezlikni o‘zgartirib yugurishlar. Masalan, sekin yugurish: signal bo‘yicha – tezlashish, to‘p yuqoriga tashlanganda – sekin yugurish, to‘p ilib olinganda – to‘xtash, to‘p erga urilganda – tezlanish.

4.                  Ko‘rish va eshitish signallariga javoban harakat yo‘nalishini o‘zgartirib yugurishlar. Masalan, o‘rtacha sur’atda yugurish: keskin signal – yo‘nalishga qarshi yugurish, ikkita signal – yo‘nalish bo‘yicha yugurish, chapak – chapga yugurish va shu kabilar.

 

To‘pni ikki qo‘llab yuqoridan uzatishga o‘rgatish

Umumrivojlantiruvchi mashqlar

1.             Qo‘llarni oldinga, yonga, yuqoriga qilib qo‘l panjalarini bukib-yozish.

2.             Tennis (rezinka) to‘plarini ezish.

3.             Devorga kaft va barmoqlar bilan tiralgan holda itarilishlar.

4.             Qo‘llarga yotib tayangan holda bukib-yozishlar.

5.             Basketbol, futbol to‘plarini erga urib olib yurishlar.

6.             Basketbol, futbol to‘plarini bir qo‘l bilan devor tomon irg‘itish.

7.             To‘ldirma to‘plarni turli holatlardan: ko‘krak oldidan, bosh orqasidan, pastdan-yondan irg‘itishlar.

 

YAqinlashtiruvchi mashqlar

1.                 Turgan joydan va harakatlanishdan so‘ng yuqoridan ikki qo‘llab to‘p uzatishni imitatsiya qilish. Texnikaning quyidagi holatlariga asosiy e’tibor qaratiladi: to‘p yaqinlashganda – qo‘lni yuqoriga ko‘tarib to‘g‘irlanish; to‘p uchish tezligini so‘ndirish – qo‘llarni tirsak bo‘g‘inidan va oyoqlarni tizza bo‘g‘inidan bir oz bukish; to‘pni uzatish – qo‘llarni va oyoqlarni to‘g‘irlash bilan oldinga-yuqoriga cho‘zilish; dastlabki holatga qaytish.

2.                 Qo‘l panjasi va barmoqlarini to‘pga qo‘yish holatini o‘rgatish. Qo‘l panjalari shunday joylashtiriladiki, bunda bosh barmoqlar bir-biriga qaragan, ko‘rsatkich barmoqlar burchak bo‘yicha bir-biriga yo‘naltirilgan, qolgan barmoqlar esa to‘pni yon-past tomonidan ushlaydi.

3.                 Arqonchaga osib qo‘yilgan to‘pni oldinga-yuqoriga uzatish. Diqqat gavda, oyoq va qo‘llarning o‘zaro muvofiq harakatlanishiga qaratiladi.

4.                 O‘ziga to‘p tashlab to‘pni oldinga-yuqoriga uzatish.

5.                 Xuddi shu mashqning o‘zi, faqat to‘pni sherigi tashlab beradi.

6.                 To‘pni devorga uzatish. Bu mashqdan shug‘ullanuvchilar to‘pni uzatishni yaxshi o‘zlashtirib olganlaridan so‘ng foydalaniladi.

 

Texnika bo‘yicha mashqlar

1.                 Juftliklar mashqi. SHeriklar orasidagi masofa 3 m bo‘lib, to‘p o‘rtacha balandlikda uzatiladi.

2.                 O‘z ustiga to‘p uzatish – sherigiga uzatish. O‘z ustiga to‘p uzatish balandligi 1–1,5 m.

3.                 To‘r ustidan sherigiga to‘p uzatish. Masofa 2–3 m.

4.To‘pni turli masofalardan, turli traektoriyalarda va yo‘nalishini o‘zgartirib uzatishlar.

5.                 Kuzatish bilan uyg‘unlikda to‘p uzatish; joyini o‘zgartirib turuvchi sherigiga; sherigining harakatlariga javoban to‘p uzatish: o‘tirib olganda – o‘z ustiga; o‘ng qo‘lini yoniga harakatlantirganda – o‘ng tomonga to‘p uzatish; qo‘llarini yuqoriga harakatlantirganda – yuqori traektoriyada to‘p uzatish va shu kabi.

6.                 Bosh orqasiga to‘p uzatish. Uch o‘yinchi ketma-ket qatorda turadilar. SHug‘ullanuvchilar oralig‘i - 2–3 m. CHekkadagi o‘yinchi to‘pni o‘rtadagi o‘yinchiga, u esa o‘z navbatida keyingi o‘yinchiga to‘pni bosh orqasidan oshiradilar. O‘rtadagi o‘yinchi bilan ma’lum vaqtdan so‘ng joy almashtiriladi.

7.                 Juftlikda bosh orqasidan to‘p uzatish. O‘z ustida to‘p uzatishdan so‘ng shug‘ullanuvchi 180˚ ga buriladi va to‘pni bosh orqasidan uzatadi.

8.                 Sakrab to‘p uzatish. SHug‘ullanuvchilar orasidagi masofa - 3 m. Xuddi shunday to‘r ustidan.

9.                 To‘p uzatish bilan bajariladigan turli musobaqalar.

 

To‘pni ikki qo‘llab pastdan uzatish.

Umumrivojlantiruvchi mashqlar

1.                  Qo‘llarni gorizontal va vertikal yo‘nalishlar bo‘yicha chalkashtirib harakatlantirish.

2.                  Juftlikda. SHerigining qarshiligi bilan qo‘llarni oldinga-yuqoriga va yondan-yuqoriga ko‘tarish mashqlari.

3.                  Rezinalar va prujinali amortizatorlar bilan qo‘llarni oldinga-yuqoriga, yonga-yuqoriga ko‘tarish mashqlari.

 

Tayyorlov mashqlari

1.    Turgan joydan va oldinga tashlanib, to‘ldirma to‘pni ikki qo‘llab pastdan oldinga-yuqoriga irg‘itish. Xuddi shunday yon tomonga tashlanib bajarish.

2.    Xuddi shunday, faqat qadam bilan; yugurib; ikki qadam qilib; sakrab.

 

YAqinlashtiruvchi mashqlar

1.    Dastlabki holatlarga o‘rgatish.

2.    Turgan joyda; oldinga va yonga tashlanib; qadamlab; yugurib; sakrab harakatlanishlardan so‘ng to‘pni qabul qilishni imitatsiya qilish.

3.    Ilib qo‘yilgan to‘pni qabul qilish. To‘p bel barobarida ilib qo‘yiladi. Dastlab turgan joydan, so‘ngra oldinga, yonga tashlanib to‘pni qabul qilish.

4.    SHerigi tashlab bergan to‘pni qabul qilish. To‘p turli balandlik va yo‘nalishlarda tashlab beriladi.

5.    Xuddi shunday mashqni bajarish, ammo to‘r ustidan. Masofa 3–4 m.

6.    O‘yinga kiritilgan to‘plarni qabul qilish.

 

Texnika bo‘yicha mashqlar

1.             Juftlikda to‘p uzatishlar.

2.             Turli traektoriyalar va yo‘nalishlar bo‘yicha to‘p uzatishlar.

3.             To‘r ustidan to‘p uzatishlar. Masofa va traektoriyalari turlicha.

4.             To‘rning turli qismlaridan qaytgan to‘pni qabul qilish.

5.             Turli usulda (dastlab pastdan-to‘g‘ridan) o‘yinga kiritilgan to‘plarni qabul qilish.

 

To‘pni o‘yinga kiritishni o‘rgatish

Umumrivojlantiruvchi mashqlar

1.                 Dastlabki holat - bir qo‘l yuqorida, bir qo‘l pastda - qo‘llarni oldingaorqaga siltash. Qo‘llar holati almashtiriladi.

2.                 Qo‘llarni oldinga-orqaga katta aylana bo‘yicha aylantirish. Xuddi shunday mashqlar, faqat oldinga yuza bo‘yicha.

3.                 Oldinga engashgan holda «Tegirmon» mashqi.

4.                 Rezinka va amortizatorlar bilan mashqlar.

5.                 «Ovchilar va quyonlar», «To‘p otish» harakatli o‘yinlari. To‘pni turli usullarda qo‘llash bilan, har xil variantlarda.

 

Tayyorlov mashqlari

1.     1 kg og‘irlikdagi to‘ldirma to‘plarni turli usullarda bir qo‘lda irg‘itish:

pastdan, yuqoridan, yondan oldinga-yuqoriga.

2.     To‘ldirma to‘plarni bir qo‘l bilan itarish.

3.To‘ldirma to‘pni to‘r ustidan belgilangan nishonlarga (zonalarga) tushirish. Masofa tayyorgarlik darajasiga qarab belgilanadi.

 

YAqinlashtiruvchi mashqlar

1.             To‘p kiritishni imitatsiya qilish. Diqqat gavda, oyoq va qo‘llarning o‘zaro muvofiq harakatlanishiga qaratiladi.

2.             To‘pni tashlashni o‘rgatish.

3.             Ilib qo‘yilgan to‘pga zarba berish.

4.             Devorga to‘p uzatish. Masofa - 6–7 m.

5.             SHerigiga to‘p uzatish. Masofa - 8–9 m.

6.To‘r ustidan qisqartirilgan masofadan kiritilgan to‘pni pastdan qabul qilish.

 

Texnika bo‘yicha mashqlar

1.             To‘p kiritish chizig‘idan to‘pni o‘yinga kiritish.

2.             To‘pni uchish yo‘nalishini o‘zgartirib o‘yinga kiritish.

3.             To‘pning traektoriyasini o‘zgartirib.

4.             Uzaytirilgan va qisqartirilgan oraliqlar bo‘yicha.

5.             Murabbiyning topshirig‘i bo‘yicha belgilangan zonalarga to‘p kiritish.

6.             Turli usullarni navbatlashtirib to‘p kiritish.

7.             O‘yinning boshqa texnik usullarini (to‘siq, to‘p uzatish va hokazo) bajargandan so‘ng. Turli variantlarda qo‘llash.

8.             To‘p kiritish bo‘yicha turli variantlarda musobaqa o‘tkazish.

 

Hujum zarbalarini berishni o‘rgatish.

 

Umumrivojlantiruvchi mashqlar

Hujum zarbalarini berish shug‘ullanuvchilardan atletik tayyorgarlikni, kuch, tezkorlik, chaqqonlik va egiluvchanlik sifatlarining yaxshi rivojlanganligini talab etadi. Asosiy mashqlar tarkibiga tayanch-harakat apparatini mustahkamlovchi, avvalo to‘piq, tizza, elka, oyoq va qo‘l panjalari, barmoq bo‘g‘inlarini va mushaklarning qisqarish tezligini oshirishga qaratilgan mashqlar kiritiladi. Umumrivojlantiruvchi mashqlar predmetsiz yoki predmetlar (to‘ldirma to‘p, gantellar, cho‘ziluvchan elastik predmetlar va hokazo) bilan bajariladi.

 

Tayyorlov mashqlari

Hujum zarbasini berishga o‘rgatishda ikkita katta vazifa hal etiladi:

1.                 Tayanch-harakat apparatini mustahkamlash, qo‘l va oyoqning dinamik kuchini rivojlantirish.

2.                 Harakatlanuvchi obektga (to‘pga) tayanchsiz holatda javob reaksiyasini berish uchun zarur darajadagi koordinatsion harakatlarni bajara olish.

Ushbu vazifalarni echishda quyidagilardan foydalaniladi:

1.                 YUqoriga ilib qo‘yilgan predmetni bir-ikki qadamdan yugurib kelib, ikki oyoqda depsinib, bir qo‘llab olish.

2.                 Gimnastika o‘rindig‘i ustidan «ilon izi» bo‘lib sakrash. Diqqat qo‘llarning orqaga-oldinga-yuqoriga harakatlanishiga qaratiladi.

3.                 40–50 sm balandlikdan pastga sakrashlar.

4.                 Sakrovchanlikni rivojlantiruvchi mashqlar: cho‘qqayib o‘tirgan holatdan sakrash; ikki oyoqda depsinib uzunlikka ko‘p marotaba sakrashlar; og‘irliklar bilan (gantel, to‘ldirma to‘p va boshqalar) yuqoriga sakrashlar; shtanga bilan o‘tiribturishlar (vaznning 70% og‘irligida).

5.                 Ikki oyoqda depsinib sakragan holatdan to‘ldirma to‘pni bosh orqasidan irg‘itish. Xuddi shunday, faqat to‘r ustidan.

 

YAqinlashtiruvchi mashqlar

1.                 To‘g‘ridan beriladigan hujum zarbasini imitatsiya qilish; turgan joydan, 1, 2, 3 qadamdan so‘ng.

2.                 Rezinkali amortizatorga o‘rnatilgan to‘pga zarba berish.

3.                 Devor yonida turib ko‘p marotaba hujum zarbasini bajarish. Xuddi shunday, faqat sherikka qarata zarba berish. Masofa - 7-8 m.

4.                 SHerigi tashlab bergan to‘pga zarba berish. To‘p 2 m balandlikda tashlab beriladi.

5.                 SHerigi tashlab bergan to‘pga to‘r ustidan zarba berish. Hujum zarbasining o‘zlashtirilishiga qarab sekin-asta musobaqa sharoitiga yaqinlashtirib boriladi.

 

Texnika bo‘yicha mashqlar

1.                 3-zonadan uzatilgan to‘pga 4-zonadan yo‘nalish bo‘yicha hujum zarbasini berish.

2.                 3-zonadan uzatilgan to‘pga 2-zonadan zarba berish. To‘pning uzatilish traektoriyasi 3 m gacha pasaytiriladi, yugurib kelish masofasi qisqartiriladi.

3.                 4,3,2-zonalardan har xil traektoriyalar bo‘yicha uzatilgan to‘plarga zarba berish.

4.                 4,3,2-zonalardan yo‘nalishni o‘zgartirib hujum zarbalarini berish.

5.                 YAkkalik to‘siqqa qarshi hujum zarbasini amalga oshirish.

6.                 To‘rdan uzoqroq uzatilgan to‘plarga zarba berish.

7.                 Murabbiy topshirig‘iga muvofiq ko‘rsatilgan zonalarga hujum zarbasini berish.

8.                 Hujum zarbalarini o‘zlashtirish darajasiga qarab turli variantlardagi mashqlar to‘siq qo‘yish bilan bajariladi.

 

To‘siq qo‘yishga o‘rgatish

To‘siq qo‘yish bazaviy sport turlarida himoyadagi eng asosiy texnik usul hisoblanadi. SHuning uchun uning o‘zlashtirilishiga katta ahamiyat berilishi kerak.

 

Umumrivojlantiruvchi mashqlar

Mashqlarning asosiy yo‘nalishi xuddi hujum zarbalarini o‘zlashtirishda qo‘llanilgan mashqlar kabi bo‘ladi. Ilib qo‘yilgan predmetlarga qo‘l tekkizish, turli harakatlanishlardan so‘ng ikki oyoq bilan depsinish mashqlari alohida ahamiyat kasb etadi.

 

Tayyorlovmashqlari

Mashqlarning asosiy vazifasi sakrovchanlik va tayanchsiz holatda harakat uyg‘unligini rivojlantirishdan iborat.

1.                 Ikki oyoq bilan depsinib, ilib qo‘yilgan predmetga qo‘l tekkizish. Sakrash ko‘p marotaba qaytariladi.

2.                 Ko‘rish va tovush signallariga muvofiq yon tomonga harakatlanib, yuqoridagi mashqni bajarish.

3.                 «Kim tezroq» harakatli o‘yini.

4.                 To‘r ustida va undan uzoqroqqa ilib qo‘yilgan to‘plarga qo‘l tekkizish (to‘r ustidan qo‘llarni o‘tkazish maqsadida).

 

YAqinlashtiruvchi mashqlar

1.                 Turgan joydan va yon tomonlarga harakatlanib to‘siq qo‘yishni imitatsiya qilish. Harakatlanishda oxirgi qadam bir vaqtning o‘zida sakrash qadami bo‘lishiga e’tibor berish.

2.                 To‘r ustiga ilib qo‘yilgan to‘plarga to‘siq qo‘yish.

3.                 Maxsus tumba ustida turgan holatda sherigi tashlab bergan (to‘r ustiga) to‘plarga to‘siq qo‘yish. Qo‘llar panjasi, kafti, barmoqlar harakatiga diqqat qaratiladi.

4.                 Hujum zarbalariga to‘siq qo‘yish. Dastlab belgilangan yo‘nalish bo‘yicha. O‘zlashtirish darajasiga qarab mashq boshqa variantlarda ham qo‘llaniladi.

 

Texnika bo‘yicha mashqlar

1.             O‘zi tashlab bergan to‘plarga berilgan hujum zarbalariga to‘siq qo‘yish.

2.             4,3,2-zonalardan berilgan hujum zarbalariga to‘siq qo‘yish.

3.             Harakatlanishdan so‘ng to‘siq qo‘yish. Dastlab zarba kutilayotgan joydan 1 m, so‘ngra 2–3 m narida turiladi.

4.             To‘siq qo‘yish musobaqalari.

Hujum zarbalarini berish iloji boricha to‘siq qo‘yish bilan amalga oshirilishi zarur.

Bazaviy sport turlari mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkazishda o‘ziga xos bo‘lgan jihozlar hamda asbob-anjomlardan foydalaniladi. Bu jihozlar va asbobanjomlar bazaviy sport turlari harakatlariga o‘rgatish, hosil qilingan malakalarni takomillashtirish, shug‘ullanuvchilarning jismoniy tayyorgarliklarini va jismoniy sifatlarini rivojlantirishda samarali vosita bo‘lib hisoblanadi.

Jihozlar va asbob-anjomlarni ta’sir ko‘rsatish xususiyatlariga qarab ikki guruhga ajratish mumkin:

1) texnik-taktik tayyorgarliklar uchun; 2) jismoniy tayyorgarliklar uchun.

Birinchi guruhga mansub bo‘lgan asbob-anjomlarga osma to‘plar va to‘pni ma’lum bir holatlarda tutib turuvchi qurilmalar kiritilib, ulardan harakatlarni o‘rgatish va takomillashtirishda foydalaniladi.

Ikkinchi guruhga asosan tezkorlik-kuch va sakrovchanlik sifatlarini tarbiyalashda foydalaniladigan turli qurilmalar, to‘ldirma to‘plar, gantellar, sakrashda foydalaniladigan maxsus tumbalar kiritiladi.

Osma to‘plar dastlabki o‘rgatishda juda kerakli vosita hisoblanadi. Bazaviy sport turlari to‘piga charmli petlya o‘rnatilib, u shnur (rezinka)ga bog‘lanadi. Kronshteynga biriktirilgan blok yoki ilgakka to‘p kerakli balandlikda o‘rnatiladi.

Devordagi nishon. Turli xildagi nishonlar mavjud (1-rasm): oddiy (a, v); aylana shaklidagi raqamli nishonlar (b). Aylanalar oralig‘idagi masofa 20 sm (to‘p diametriga moslab), chiziqning kengligi 1 sm. Raqamlar 1 dan 10–12 gacha bo‘lib, ular ixtiyoriy ravishda yoki tartib bo‘yicha joylashtiriladi. Nishonlar harakat aniqligini, periferik ko‘rish va to‘pni o‘zlashtirish texnikasini rivojlantirishda qo‘llaniladi.

 

 

1-rasm.

 

 

 

                                    2-rasm.                                                   3-rasm.

Ko‘chma va osma halqalar. Ikki turdagi halqalardan: ko‘chma – tezkor to‘p uzatishlarni takomillashtirishda (2-rasm) va osma – balandlatib uzatiladigan to‘pning aniqligini takomil-lashtirishda (3-rasm) foydalaniladi. Ko‘chma halqalarning diametri 80–100 sm bo‘lib, poldan 3,5–4,0 m oraliqda vertikal ravishda joylashtiriladi. Osma halqalaring diametri 50–80 sm bo‘lib, to‘r yaqinida yoki to‘rga (yoki trosga) gorizontal ravishda (4,2-zonalarda) o‘rnatiladi.

Uzaytirilgan to‘r. Zalning butun bo‘yi bo‘yicha tortiladi. Uzaytirilgan to‘rlar o‘yin texnikasi va taktikasi bo‘yicha o‘tkazilayotgan mashg‘ulotning motor zichligini oshiradi. Maydonchani qismlarga bo‘lib, vazifali o‘quv o‘yinlarini tashkil etishda qo‘llaniladi.

Amortizatorli to‘plar. Zalning burchagiga o‘rnatiladi (4-rasm). To‘pga charmli petlya tikiladi (elimlanadi) (a) va unga rezinkali bog‘ichlar biriktiriladi (b).

Rezinkali bog‘ichlar sifatida tibbiy rezinka bintlardan foydalaniladi. Bog‘ichlarning bo‘sh qismi tomoniga karabinlar biriktiriladi (v) va ular yordamida qurilma kerakli balandliklarda petlyali (d) ramalarga (g) o‘rnatiladi. Zarbadan so‘ng to‘pning uzoq muddat tebranishi oldini olish uchun to‘pdan polga tomon mustahkam shnur (e) tortib qo‘yiladi. Trenajyor hujum zarbasini berishdagi harakat uyg‘unligini rivojlantirishda qo‘llaniladi. 

 

tarbiyalashda 1–2 kg li to‘ldirma to‘plardan foydalaniladi. Ular o‘yin sharoitiga yaqinlashtirilgan harakatlar, ayniqsa, tezkorlik-kuch sifatini rivojlantirib, biomexanik harakatlar apparatining shakllanishini ta’minlaydi.

Arg‘amchilar. Arg‘amchilarda bajariladigan mashqlar sakrovchanlik, harakat uyg‘unligi va sakrash chidamliligini tarbiyalashda qo‘llaniladi.

Panjalar uchun trenajyorlar. Devorga o‘rnatilgan kronshteynga 3–^[4] sm li truba gorizontal ravishda biriktirilib, unga yuk osilgan tros ulanadi (6 a-rasm). Trubalarni burash bilan yuk yuqoriga va pastga tushiriladi. Boshqa turdagi trenajyor bilan (6 b-rasm) yukni statik ravishda ushlab turiladi. Bu trenajyorlardan qo‘l panja kuchini oshirishda foydalaniladi.

Sakrovchanlikning o‘sish dinamikasini nazorat qilish va baholab borish V.M.Abalakovning sakrovchanlik darajasini aniqlashga mo‘ljallangan diagonal ekran-o‘lchov moslamasi yordamida amalga oshirilishi mumkin (7-rasm).

 

                            6-rasm.                                   7-rasm.

SHtanga, qadoq toshlar (16, 24, 32 kg) va yig‘ma gantellar. Kuch, sakrovchanlik, tezkorlik-kuch va sakrovchanlik-chidamliligi, kuch-chidamliliklarini rivojlantirishda keng qo‘llaniladi.

Mashg‘ulotlarda yuqorida sanab o‘tilgan asbob-anjom, qurilmalardan tashqari tennis koptoklari (oddiy va og‘irlashtirilgan), rezinkalar, prujinali espanderlar, og‘irlashtirilgan belbog‘lar, oyoq va qo‘lning qismlariga taqiladigan og‘irlashtirilgan bog‘lamlar va boshqa turdagi asbob-anjom, qurilma, jihozlardan ham foydalaniladi.

Uzunlikka sakrash texnikasini o‘rgatish. Uzunlikka sakrash texnikasini o‘rgatishda tezkorlik tayyorgarligini ko‘rib, shug‘ullanuvchilarni bir tekis yugurishi va tezlikni oshirib borishni bilib olganlaridan so‘ng o‘rgatgan ma’qul. Mashg‘ulotlar zichligini oshirish uchun barcha sakrashlarni yo‘lkada bajarish shart emas. Maxsus sakrash mashqlarini va alohida sakrashlarni o‘tloq erda va qum ustida bajarish maqsadga muvofiqdir. 

1-vazifa. SHug‘ullanuvchilarda uzunlikka sakrash texnikasi va usullari to‘g‘risida tushuncha hosil qilish. 

Vositalari: 1. Sakrash usullari texnikasini to‘liq yoki o‘rtacha tezlanishda ko‘rsatish. 2. Sakrash usullari texnikasi bo‘yicha kinogramma va ko‘rgazmali qurollarni tahlil qilish. 3. Uzunlikka sakrashni, musobaqa qoidasini tushuntirish. 4.

SHug‘ullanuvchilarnirazryadnormativlaribilantanishtirish. 

2-vazifa. Sakrashda ko‘nikma hosil qilishni o‘rgatish.

Vositalari: 1. 2-6 qadam tezlanishdan keyin erdan depsinib sakrash. 

2. 2-6 qadam tezlanishdan keyin depsniish joyi (yog‘och) yoki ma’lum chegaradan darsini sakrash.

3-vazifa. Sakrashda depsinish va uchishda qadam qilish texnikasiga o‘rgatish.

Vositalari:1. D.h. – depsinayotgan oyoq oldinda, siltanadigani orqada. Depsinishni oxirida tosni oldinga chiqarib, siltanadigan oyoq tizzasini ko‘tarish harakatini taqlid qilish. 2. D.h. – siltanadigan oyoq oldinda, depsinadigani orqada. Oyoqni erga qo‘yish uchun eshkaksimon harakat qilib, depsinadigan oyoq va tosni oldinga chiqarib, siltanadigan oyoq tizzasini ko‘tarish. 3. D.h. – siltanadigan oyoq oldinda. YUqoridagini o‘zi, lekin ikki qadam yurish bilan. 4. D.h. – yuqoridagidek depsinish, ikkinchi, to‘rtinchi qadamlarda bo‘lib, erga siltanadigan oyoqda tushib yugurib ketish. 5. D.h – yuqoridagidek, 2-4 yugurish qadami bilan matlar to‘rlamiga sakrash, siltanadigan oyoq bilan tushish. 6. D.h. – yuqoridagidek, 4-6 yugurish qadami bilan gimnastik devorga sakrab siltanadigan oyoq bilan uni yog‘ochiga tushish. 7. D.h. – yuqoridagidek. 4-6 yugurish qadamidan keyingi qadamda, to‘siqdan uzunasiga sakrash. 8. D.h. – shuning o‘zi. 4-6 yugurish qadamidan (8-12 oddiy qadam) keyingi qadamda uzunlikka sakrab yamaga shest bilan siltanish, oyog‘iga tushib yugurib ketish.

4-vazifa. Umumiy tezlanish damda oxirgi depsinish oldidagi qadamlar ritmiga o‘rgatish.

Vositalari: 1. Depsinish oldidagi qadamlarni xususiyatlari bilan tanishtirish. 2. 46 tezlanish qadami bilan oyoqni faol qo‘yishga e’tibor bergan holda, depsinish joyidagi harakatni eshkak eshgan singari qilib uzunlikka sakrash. 3. D.h. – depsinadigan oyoq oldinda, siltanadigan orqada, 6-8 tezlanish qadamidan, oxirgi qadamlarni belgi bo‘yicha yugurib kelib sakrash. 4. D.h. – oyoqlar bir chiziqda, qo‘llar belda, 10-12 yugurish qadamiga tezlanish bilan oxirida depsinmaslik bilan yugurish. 5. D.h. – yuqoridagidek, to‘liq yugurishni aniqlash. 6. D.h. – depsinadigan oyoq oldinga, siltanuvchi orqada. 25-35 m tezlanish bilan oxirida depsinmasdan va depsinish bilan yugurish.

Uslubiy ko‘rsatmalar. Siltashni boldir bilan emas, balki sonda bajarilishiga e’tibor berish.

5-vazifa. Erga tushish texnikasini o‘rgatish.

Vositalar: 1. Turgan joydan uzunlikka sakrab, mumkin qadar oyoqlarni oldinga ―uloqtirib tashlash. 2. 3-5 qadamdan yugurib kelib uzunlikka -“qadamlab” sakrash.

Uchish o‘rtasida depsinuvchi oyoqni silkinch oyoqqa yaqinlashtirib, erga tushish oldidan gavdaning rolatini to‘g‘rilash. Keyin erga tushib, oyoqlarni bukib, qo‘llarni oldinga ko‘tarib, olg‘a chiqib ketish. 3. Qisqa yugurib kelib, erga tushadigan joydan yarim metr berida 20-40 sm balandlikka o‘rnatilgan planka ustidan uzunlikka sakrash. 4. Qisqa yugurib kelib, erga tushish mo‘ljallangan joyga to‘shalgan qog‘ozlenta ustidan uzunlikka sakrash. 5. Bir oyoqda depsinib, ikkinchisini tos balandligigacha  ko‘tarib, yuqoriga qayta-qayta sakrash. Bunda gavda sal olg‘a engashadi. 6. SHu mashqni sekin yugurib, har 4 qadamdan keyin 5-qadamda depsinib bajarish.

Uslubiy ko‘rsatmalar. Sakrashning bu elementi texnikasi boshqa usullarga o‘tganda deyarli o‘zgarmaydi. SHuning uchun erga to‘g‘ri tushishni o‘rgatgandan keyin uni ko‘p marta takrorlab, malakaga aylantirib olishkerak.

7-vazifa. –“Qaychi” usulida uchish fazasini texnikasini o‘rgatish.

Vositalari: 1. 3-5 qadamda yugurib kelib ko‘rroq yuqoriga sarash. 2. 5-7 qadamda yugurib kelib ko‘rroq yuqoriga sakrash. 3. Predmetlaga osilib turib “Qaychi” usulida sakrash kabi oyoq xolatlarini almashtirish. 4. Erga qo‘nish paytida depsinuvchi oyoqni pastga tushirmay, balki tilkinch oyoqni ikkala oyoqda qo‘nish. 5. Maxsus mashqlar va boshqa imkoniyatlardan foydalanib qaychi usulini tasavvur hosil qilishni o‘rgatish.

Uslubiy ko‘rsatmalar. Sakrovchi havoda oyoqlarini yoki tizzalarini “qaychi” qilmaydi balki yugurishni davom ettirgandek harakat qilishi lozim.

8-vazifa. “Ko‘krak kerish” usulida uchish fazasini o‘rgatish.

Vositalari: 1. Maxsus mashqlar va boshqa imkoniyatlardan foydalanib qaychi usulini tasavvir hosil qilishni o‘rgatish. 2. Qisqa yugurib kelib sakrash, qadam xolatidan silkinch oyoq va qo‘llarni tez harakat qilib ikkala oyoqda erga qo‘nish. 3. Qisqa yuguib kelib, qadam xolatidan silkinch oyoqni pasta tushirish va shu oyoqda erga tushish. 4. 8-10 qadamda yugurib kelib, “qadam» rolatidan silkinch oyoqni pastga tushirib keyin orqaga torti, tozni esa oldinga chiqarish – ko‘krak kerish.

Uslubiy ko‘rsatmalar. – “Ko‘krak kerib” sakrash usulini o‘rganayotganda qadamlab» uchib chiqishga e’tibor berish, depsinish vaqtidayoq barvaqt ko‘krak kerib yuborish ehtimoli yo‘q emas. Ko‘krak kergan paytda bosh orqaga tashlanmasligi zarur.

9-vazifa. Tanlab olgan sakrash usulida texnikani takomillashtirish.

Vositalari: 1. Qisqa masofadan yugurib kelib uzunlikka sakrash. 2. O‘rta masofadan yugurib kelib buzunlikka sakrash. 3. Musobaqaga faoliyatiga yaqinlashtirilgan holatda uzunlikka sakrash. 4. Maxsus mashqlarni bajarish.

Uslubiy ko‘rsatmalar. Har bir shug‘ullanuvchining uchala usulda sakrash texnikasini aniqlab ulardan qaysi biri samaradorligini aniqlash va yo‘naltirish.

 

 Gimnastika mashklarini urgatishda xarakatning ketma- ketligi va tarifi.

Gimnastika mashqini o‘rgatish jarayoni o‘qituvchi bilan o‘quvchining izchil faoliyatidan iborat bulib, bu faoliyat o‘rgatishning har bir bosqichidagi vazifalar tarifi va o‘rganish sharoiti bilan belgilanadi.

1.                      O‘rgatishning boshida o‘qituvchining yangi mashqni o‘zlashtirishga qanchalik tayyor ekanini aniqlab olishi kerak. Buning uchun o‘qituvchi:

-  mashqlarni o‘rganish jarayonida o‘quvchida bo‘lgan barcha harakat tajribasini va individual xususiyatlarini xisobga oladi;

-  o‘quvchining xatti- harakatlarini kuzatib, u bilan suhbatlashib, uning ayni vaqtdagi xolati va kayfiyatini baholab boradi;

-  o‘quvchi funksional sistemalarining imkoniyati to‘grisida tasavvur olish uchun meditsina kuzatishlari ma’lumotlarini o‘rganadi;^[5]

-  o‘quvchining tayyorligini ko‘rsatadigan jixatlardan (xarakatchanlik, jismoniy yoki boshqa jihatlardan) birini baholash uchun kontrol topshiriqlar tanlaydi yoki yangi mashqlarga o‘xshash oldingi tanish mashqlarni takrorlash uchun topshiriq beradi.

2.                      O‘qituvchi o‘quvchi haqidagi ma’lumotlar va yangi mashq texnikasiga oid bilimlarga asoslanib reja tuzadi, o‘rgatish metodi va usullarini tanlaydi.

3.                      O‘qituvchi o‘quvchini yangi harakat bilan tanishtiradi. O‘qituvchi bilan o‘quvchining harakat ko‘nikmasini shakllantirish maqsadidagi bevosita yaloqasi ana shundan boshlanadi. Buning uchun o‘qituvchi:

-  kelgusida o‘rgatiladigan mashqlarning umumiy vazifasini ifodalaydi;

-  o‘quvchiga kuyiladigan talablarini aniqlaydi;

-  o‘quvchi biladigan harakatlar ichidan yangi harakatga o‘xshashlarini belgilab chiqadi;

-  o‘quvchining zaif va kuchli tomonlarini ko‘rsatib beradi; - mashqni uzlashtirish rejani belgilaydi.

4.                      O‘quvchi bilan o‘quvchining bundan keyingi ishlari o‘rganilayotgan mashq texnikasi asoslari haqida o‘rgatishning: ko‘rsatib berish, tushuntirish, modellarda harakat konstruksiyasini ko‘rsatish va boshqa shu kabi tegishli usullar yordamida tasavvur hosil kilishga qaratilgan bo‘ladi.

O‘qituvchi bilan o‘quvchining shu tariqa tayyorgarlik ko‘rishi harakat topshiriqlarining bundan keyin amalda bajarilishi uchun zamin hozirlaydi.

2.           SHundan keyin o‘qituvchi o‘quvchiga mashqni, jumladan, qo‘yidagicha bajarishni taklif qiladi:

Harakatni yoki alohida holatni taqlid kilib ko‘rsatish;

Mashqni harakatning ayrim fazalarini ajratib ko‘rstaish uchun ko‘maklashib turib past sur’at bilan bajarish;

Harakatni maksimal oson sharoitda, masalan, trenajyorda takrorlash.

Bunday faoliyat ayrim muskul sezgilar bilan (harakat axboroti yordamida) mashq qilish texnikasi haqidagi ma’lumotlarni to‘ldirishga yordam beradi.

3.           O‘quvchining mashk bajarish jarayonida o‘qituvchi:

Harakatlar bajarilishini kuzatib turishi, turli usul va priyomlardan foydalanib, yordamlashib turishi, topshiriqning bajarilishi natijalarini taxlil qilib borishi va zarurat bo‘lganda o‘quvchi harakatlarini ijro etish davomida tuzata borishi yoki keyingi topshirikka oid yul-yuriqlar berib borishi kerak.

  Bu davrdagi asosiy vazifa harakat ijro etilayotganda yuz beradigan xatolarni vaqtida tuzatishdan iborat. Xatolarning yuz berishiga quyidagilar sabab bulishi   mumkin:     harakat        texnikasi     haqida         tasavvurning         aniq   emasligi; o‘quvchilarning harakat sezgilari bilan o‘z harakatlariga bergan sub’ektiv baholarining mos kelmasligi; harakat topshirigining murakkabligi bilan o‘quvchi imkoniyatining mos kelmasligi; o‘zlashtirib bo‘lingan mashqlarning yangi mashqga salbiy ta’sir ko‘rsatishi; harakat faoliyati paytida etarlicha dadilik va kat’iylik ko‘rsatmaslik va hokazolar.

  Asosiy xatolarni, keyin esa ikkinchi darajalarini ham to‘xatish uchun konkret   vaziyatga     karab urgatishdagi          xilma-xil     usullarning hammasidan foydalaniladi.

 Mashqni chuqur o‘rganishga qaratilgan faoliyat asosiy texnik haraktlarni avtomatlashtirilgan darajaga etkazish imkonini beradiki, bu hol mashqni mustaqil ravishda va texnik jihatdan to‘g‘ri bajarishda namoyon buladi.

4. Mashqni texnikasini mustahkamlash va takomillashtirish uchun o‘quvchi o‘qituvchi raxbarligida harakatni mustakil bajarishni davom ettiradi.

 

  Asosiy gimnastika  ko‘pkurash turlaridagi mashqlar.

  Akrobatika mashqlari  

 

Ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan o‘quvchilarning jismoniy tarbiya majmua dasturlarida, nisbatan murakkab bo‘lmagan akrobatik mashqlarni o‘zlashtirishga katta e’tibor beriladi. Mashqlar tartibi katta emas, ammo o‘zining dinamikasi va ruhiyatiga ko‘ra ta’lim muassasalarining gimnastika mashg‘ulotlarida juda keng qo‘llaniladi va o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini oshiruvchi samarador vosita hisoblanadi. Bu mashqlarni bajarish bilan bir qatorda, o‘quvchitalabalarda jasurlik, vaqt va fazoda o‘z gavdasini boshqara olish sifatlari tarbiyalanadi, hamda vestibulyar apparat funksiyalari takomillashib boradi. Akrobatik mashqlar, tezkor-kuch, egiluvchanlik, epchillik, sakrovchanlik kabi sifatlarini rivojlantiruvchi jismoniy vositalar sifatida katta ahamiyatga ega. Akrobatika mashqlarini o‘tkazish uchun turli asboblardan foydalanish shart emas, chunki hamma muassasalarda gimnastika mashg‘ulotlarini tashkil etish uchun imkoniyatlar mavjud. Bu mashqlarni bajarishda frontal, guruhlar va o‘yinlar qo‘llab o‘quvchi-talabalarni jalb etish, dars zichligini oshirishga yordam beradi. Murakkab bo‘lmagan va yaxshi o‘zlashtirilgan muvozanatni saqlash, turish, “ko‘prik” larni darsning tayyorlov qismida muvaffaqiyatli bajarish hamda turli harakatli o‘yinlarga, estafetalarga va to‘siqlarni oshib o‘tish mashqlarini kiritish mumkin. Bu erda majmua dasturining bazaviy tarkibini tuzuvchi akrobatik mashqlar ko‘rib chiqiladi. Bularni o‘zlashtirib olish, o‘quvchilarga jismoniy tarbiya bo‘yicha umumdavlat ta’lim me’yorlarini bajarish uchun yordam beradi. Har bir mashqning bajarish texnikasi rasm va kinogrammalar namoyishi bilan, o‘rgatish ketma-ketligi, xos bo‘lgan hatolar, straxovka va yordamlar mazmuni alohida ko‘rsatib o‘tilgan.

Biroz murakkab mashqlarni o‘zlashtirish uchun o‘rgatish dasturlari tavsiya qilinadi.

O‘quvchi-talabalar uchun dumalash, o‘mbaloq oshish, to‘ntarilishlar va muvozanat mashqlari yangilik hisoblanadi, keyinchalik shu mashqlar katta o‘zgarishlarsiz o‘quvchi-talabalar bilan birga bosqichma-bosqich o‘tib borsa tabiiyki qiziqish ham so‘nib boradi. Bunday bo‘lishi mumkin emas, chunki o‘qituvchi-talaba bu mashqlarga bo‘lgan qiziqishni qaytadan tug‘ilishiga, uni davomiyligini ushlab qolishga va albatta rivojlantirishga harakat qilishi lozim. Buning uchun, variantlar xilma-xilligini taniqli o‘quvchi-talabalar bilan mashqlarni bajarish, ularni murakkablashtirish, ko‘rinishni o‘zlashtirish va boshqa elementlar bilan birlashtirish, hamda o‘yin va estafetalardan foydalanish zarur.

 

G‘ujanak bo‘lish

 

Bajarish texnikasi. G‘ujanak bo‘lish – bu tizza elkalarga tortilib, tirsaklar tanaga siqilgan, qo‘l panjalari boldirning o‘rtasidan ushlab (oyoq panjalari va tizzalar bir muncha ochiq) bukilgan tananing holati. G‘ujanak bo‘lish – dumalashlar, o‘mbaloq oshishlar va g‘ujanak bo‘lib saltolar bajarish uchun asosiy yordamchi mashq hisoblanadi. G‘ujanak bo‘lish yarim o‘tirib  ), o‘tirib   chalqancha yotib   bajariladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Asosiy turishdan qo‘llar yuqoriga, tez o‘tirish va o‘tirib g‘ujanak holatini olishi, belni yarim doira shakliga keltira olishga e’tiborni qaratish lozim.

2.                      Orqadan tayanib o‘tirish holatidan, tez oyoqlarni bukib g‘ujanak bo‘lish.

3.                      CHalqancha yotib qo‘llar yuqorida, tez oyoqlarni bukib g‘ujanak bo‘lish.

4.                      CHalqancha yotish holatidan tanani ko‘tirib, g‘ujanak bo‘lib o‘tirish.

Xatolar.

1.   Boshni orqaga egilib ketishi.

2.   Oyoqlar ochilmagan.

3.   Oyoqlar juda keng ochilgan.

4.   Boldirdan noto‘g‘ri ushlash (juda balanddan yoki pastdan “zamok”).

5.   To‘liq g‘ujanak bo‘lmaslik.

Bajarishga bo‘lgan talablar. Har bir mashqni bir necha bor takrorlab harakatlarni sekin-asta tezlashtirib bajarish va g‘ujanak holatini ushlab turish kerak.

Oldinga o‘mbaloq oshish

 

Bajarish texnikasi. Tayanib o‘tirishdan oyoqlarni to‘g‘rilab, tana og‘irligini qo‘llarga o‘tkazish. Qo‘llarni bukib, boshni oldinga egilib oyoqlar bilan itarilib bosh orqali aylanib, bo‘yin va kurakda dumalash. Kuraklarda polga tayanib, tez oyoqlarni bukish va g‘ujanak holatini egallash. O‘mbaloq oshishni tugatib tayanib o‘tirish .

1.   Turli D.H. dan g‘ujanak holati.

2.   Tayanib o‘tirishdan, orqaga dumalash va oldinga dumalab g‘ujanak holatida o‘tirish.

3.   Tayanib o‘tirishdan, oldinga o‘mbaloq oshib g‘ujanak holatida o‘tirish.

4.   Tayanib o‘tirishdan, oldinga o‘mbaloq oshib tayanib o‘tirish. Xatolar.

1.   Qo‘llar bilan, oyoq panjalariga yaqin tayanish (bel zarb olish mumkin).

2.   Oyoqlar bilan itarilish yo‘qligi.

3.   Etarli bo‘lmagan g‘ujanak holati.

4.   Qo‘llarni noto‘g‘ri holati.

5.   Tayanib o‘tirish holatiga o‘tish paytida qo‘llar bilan orqadan tayanish.

Ehtiyotlash va yordam. Ko‘p holatlarda bu mashqlarni mustaqil bajarish mumkin. Odatda yordam faqatgina ayrim o‘quvchilargagina ko‘rsatiladi. Bunda hamkor bitta tizzada turib yon tomondan bir qo‘li bilan bajarilayotgan o‘quvchiga boshni ko‘krak tomonga egishda yordam bo‘ladi, ikkinchi qo‘li bilan esa ko‘krak yoki elka ostidan ushlab kurakka yumshoq tushishni ta’minlaydi, hamda oldinga aylanishni ko‘paytiradi.

YOn tomonga o‘mbaloq oshish

Bajarish texnikasi. Bu element tizzada tayanish yoki tayanib o‘tirish holatidan bajariladi. O‘mbaloq oshishning birinchi qismi tizzada tayanib turib tomonga dumalash kabi bajariladi, ammo tana aylanishini bir yo‘nalishda davom ettirib bel orqali aylanib yana tizzada tayanib turish yoki tayanib o‘tirishga kelish. O‘rgatish ketma-ketligi.

1.   CHalqancha yotish holatidan, g‘ujanak holati.

2.   Tizzaga tayanib turishdan yon tomonga dumalash.

3.   Tizzaga tayanib turishdan yon tomonga o‘mbaloq oshish.

4.   Tayanib o‘tirishdan yon tomonga o‘mbaloq oshib tayanib o‘tirish. Xatolar.

1.   O‘mbaloq oshishni boshlanishida qo‘llar tirsaklarga qo‘yilmaydi.

2.   Zich bo‘lmagan g‘ujanak holati.

Ehtiyotlash va yordam. Orqa tomonda turib, tos-son bo‘g‘imi atrofidan ushlab aylanishga yordam berish.

 

Kuraklarda oyoqlarni bukib turish

Bajarish texnikasi. Kuraklarda turish, g‘ujanak holatida orqaga dumalab bajariladi. Kuraklarga va ensaga tayanish paytida qo‘llarni belga qo‘yib (katta barmoq oldinga), oyoqlar bukilgan, boldir vertikal holatda bo‘ladi. Bu kuraklarda turish mashqini o‘rgatish uchun yordamchi mashq hisoblanadi.

 

 

 

 

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

 

1.                      Tayanib o‘tirishdan, oldinga va orqaga dumalash.

2.                      Orqadan tayanib o‘tirishdan, oyoqlarni bukib orqaga dumalab, oyoqlarni bukib kuraklarda turish.

3.                      Tayanib o‘tirishdan orqaga dumalab, oyoqlarni bukib kuraklarda turish.

Xatolar.

1.   Dumalashni bosh va elkani orqaga irg‘itib bajarilsa.

2.   Qo‘llar belga vaqtida qo‘yilmasa, tirsaklar keng ochilgan bo‘lsa.

3.   Tana vertikal holatni egallamasa.

4.   Boldirlar vertikal holatdan chiqib ketsa va oyoq panjalari tortilmagan bo‘lsa.

Ehtiyotlash va yordam. O‘quvchining yonboshida turib bir qo‘l bilan bel sohasidan, boshqasi bilan oyoqlardan ushlab yordam beriladi.

 

Kuraklarda oyoqlarni bukib turishdan, oldinga dumalab  tayanib o‘tirish

Bajarish texnikasi. Qo‘llarni beldan olib, oldinga dumalashni boshlash bilan bir vaqtda g‘ujanak holatini egallash. Dumalash yakunida elkalarda oldinga kuchli harakatlanib tayanib o‘tirish.

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Tayanib o‘tirishdan orqaga dumalash va oldinga dumalab g‘ujanak holatida o‘tirish.

2.                      Tayanib o‘tirishdan orqaga g‘ujanak holatida dumalash va oldinga dumalab tayanib o‘tirish.

3.                      Tayanib o‘tirishdan orqaga dumalab oyoqlarni bukib kuraklarda turish (ushlab turish) va oldinga dumalab g‘ujanak holatida o‘tirish.

4.                      Tayanib o‘tirishdan orqaga dumalab oyoqlarni bukib kuraklarda turish (ushlab turish) va oldinga dumalab tayanib o‘tirish.

Xatolar.

Oyoqlarni bukib kuraklarda turish elementini bajarishda, oldinga o‘mbaloq oshishning ikkinchi yarmida xatolar uchrab turadi.

Ehtiyotlash va yordam. YOnboshda turib tayanib o‘tirish holatiga o‘tish vaqtida bel yoki elkadan turtib yuborish.

Takomillashtirish va nazorat darsi uchun kombinatsiya.

Tayanib o‘tirishdan, oldinga o‘mbaloq oshib tayanib o‘tirish – orqaga dumalab oyoqlarni bukib kuraklarda turish – oldinga dumalab tayanib o‘tirish – yon tomonga o‘mbaloq oshib, tayanib o‘tirish va D.H.

 

Ikki, uchta oldinga o‘mbaloq oshish

 

Bajarish texnikasi. Odatdagidan tezroq bajariladigan birinchi o‘mbaloq oshishdan keyin, qo‘llarni polga qo‘yib, ushlanib qolmasdan ikkinchi va uchinchi o‘mbaloq oshishni bajarish.

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.   Tayanib o‘tirishdan, oldinga o‘mbaloq oshib, tayanib o‘tirish.

2.   Tayanib o‘tirishdan oldinga o‘mbaloq oshib, tayanib o‘tirish va yuqoriga sakrash.

3.   Tayanib o‘tirishdan oldinga 2 ta o‘mbaloq oshib tayanib o‘tirish. Xatolar.

1.   O‘mbaloq oshishlar orasida to‘xtab qolish.

2.   Oldinga o‘mbaloq oshishga xos bo‘lgan xatolar.

 

G‘ujanak holatida orqaga dumalalb, bosh orqasiga qo‘llar  bilan tayanish

Bajarish texnikasi. Bu mashq orqaga o‘mbaloq oshishni birinchi qismini o‘zlashtirish uchun yordamchi mashq hisoblanadi. Tayanib o‘tirishdan g‘ujanak bo‘lish va orqaga dumalashni bajarish, dumalash yakunida tirsak va panjalarni parallel ushlab, boshning yoniga polga kaft bilan tayanish .

O‘rganish ketma-ketligi.

1.                      Devordan yarim qadam oralig‘ida orqaga egilib, tirsakdan bukilgan qo‘llarni bosh yoniga qo‘yish.

2.                      CHalqancha yotgan holatdan “ko‘prik” bajarish uchun D.H. ni takrorlash. Oyoqlarni tizzadan, qo‘llarni tirsakdan bukib kaftlarni boshning yoniga polga qo‘yish.

3.                      Tayanib o‘tirishdan g‘ujanak holatida orqaga dumalab bosh orqasiga qo‘llar bilan tayanib oldinga dumalash.

Xatolar.

1.   Kaftlarni qo‘yishda tirsaklar kengayib ketishi.

2.   Tirsak va kaft parallel bo‘lmasa.

3.   Kaftlarni bir vaqtda qo‘ymaslik.

Ehtiyotlash va yordam. Xatolar paydo bo‘lganda bosh yonida turib, tirsakni parallel ushlab turiladi. 

Takomillashtirish va nazorat darsi uchun kombinatsiya.

Tayanib o‘tirishdan oldinga g‘ujanak holatida ikki marta o‘mbaloq oshib tayanib o‘tirish – orqaga dumalab kuraklarda turish (ushlab turish) – oldinga dumalab yotish va “ko‘prik” – yotish, qo‘llar bosh orqasiga tayanib orqaga dumalash – oldinga dumalab tayanib o‘tirish va A.T.

G‘ujanak holatida orqaga o‘mbaloq oshish

 

Bajarish texnikasi. Tayanib o‘tirishdan, qo‘llar bir muncha oldinda, tana og‘irligini qo‘llarga o‘tkazib qo‘llar bilan itarilib tez orqaga dumalash, aylanish vaqtini g‘ujanak holati zichligi hisobiga ko‘paytiriladi: kuraklar tayanchga tekkan vaqtda kaftni elka orqasiga qo‘yiladi va ularga tayanib bosh orqali aylanib (oyoqlarni bukmasdan) tayanib o‘tirishga o‘tish.

 

 

 

1.   Oldinga o‘mbaloq oshish.

2.   Tayanib o‘tirishdan, g‘ujanak holatida orqaga dumalash, qo‘llar bosh orqasiga tayangan.

3.   Tayanib o‘tirishdan, g‘ujanak holatida orqaga dumalab tayanib o‘tirish. Xatolar.

1.                      Qo‘llar aniq joylashmaganligi (mushtda, kaftning orqa tomonida, tirsak va kaftlarni parallel qo‘yilmaganda).

2.                      Qo‘llarni qo‘yish vaqtida oyoqlarni yozish va boshdan aylanish.

3.                      Zich bo‘lmagan g‘ujanak holati.

4.                      Boshdan aylanish vaqtida tayanch yo‘qligi va qo‘llarni bukib-yozish.

5.                      Sekin aylanish.

Ehtiyotlash va yordam. YOnboshda turib, bir qo‘lda elkadan, ikkinchisida zaruriyat bo‘lganda beldan turtib yuborish.

Orqaga o‘mbaloq oshish va orqaga dumalab kuraklarda turish

Bu bog‘lm ilgari o‘rganilgan elementlardan iborat. SHuning uchun ularni alohida takrorlab, keyin bog‘lash mumkin. Bajarish texnikasiga talab, straxovka va yordam o‘sha-o‘sha.

Takomillashtirish va nazorat darsi uchun majmua

Tayanib cho‘qqayish xolatidan orqaga o‘mbaloq oshish va orqaga dumalab kuraklarda turish – oldinga dumalab yotish va “ko‘prik” – chalqancha yotish holatiga tushib – o‘tirish, qo‘llar yonga – chapga tayanib burilib, tayanib cho‘qqayish – yuqoriga kerilib sakrash va A.T.

 

Takomillashtirish va nazorat darsi uchun majmua.

1.   Oldinga o‘mbaloq oshib, o‘ng oyoq, chap oyoq oldidan chalishtirib, orqaga burilib tayanib cho‘qqayish – 2,5 b.

2.   Orqaga o‘mbaloq oshish – 3,0 b.

3.   Orqaga dumalab kuraklarda turish – 3,0 b.

4.   Oldinga dumalab tayanib cho‘qqayish va A.T. – 1,5 b. Oyoqlarni bukib boshda turish

Bajarish texnikasi. Bu mashq boshda va qo‘lda turishni o‘rganish uchun yordamchi mashq hisoblanadi. Tayanib o‘tirishdan, oyoqlarni yozib, matga bosh bilan tayanib, tana og‘irligini qo‘llarga va boshga o‘tkazib, itarilish va siltanishsiz, bir oyoqni ko‘krakka bukish, so‘ng ikkinchisini va oyoqlarni bukib boshda turish holatini egallash.

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.   Bosh va qo‘llar teng tomonli uchburchak hosil qilishi kerak. Panjalar elka kengligida joylashgan. Bosh peshonaning yuqori qismiga tayangan.

2.   Tayanib cho‘qqayishdan, yordam bilan oyoqlarni bukib boshda turish.

3.   Tayanib cho‘qqayishdan mustaqil boshda turish. Xatolar.

1.   Boshni noto‘g‘ri joylashishi.

2.   Boshni qo‘llarga yaqin qo‘yish.

Ehtiyotlash va yordam. YOnboshda tizzalarda turib, bir qo‘lda beldan, ikkinchisida boldirdan ushlab yordam beriladi.

 

Orqaga o‘mbaloq oshib yarim shpagat

Bajarish texnikasi. Orqaga o‘mbaloq oshish yakunida bir oyoqni ko‘krakkacha bukib, qo‘llarga tayanib, bukilgan oyoqni tizzaga qo‘yib, ikkinchi oyoqni bukmasdan, polga tegmay, to‘g‘rilanib, qo‘llarni yozib tizzaga tayanib turish. Oyoqni tushirib, surilayotganda, to‘g‘rilanib, poda qo‘llar bilan sirg‘anib – yarim shpagat.^[6]

 

ikkinchi oyoq orqaga.

4.                      Tizzalarda tayanib turishdan, qo‘llar bilan polga tayanib oldinga chapga (o‘ngga) tizzani surib, ikkinchi oyoqni orqaga cho‘zib, chap (o‘ng) tovonga tosni tekkazib, to‘g‘rilanish, qo‘llar yonga, to‘g‘riga qarash.

5.                      Bitta tizzaga tayanib turishdan, ikkinchisi orqaga, bir oyoqni tushirish va surilib to‘g‘rilanish, polda qo‘l bilan sirg‘alib yarim shpagat holatini egallash.

6.                      Tayanib o‘tirishdan, orqaga o‘mbaloq oshib yarim shpagat. Xatolar.

1.   Bukilgan va to‘g‘ri oyoqni tez tushishi.

2.   Orqaga cho‘zilgan oyoq tizzadan bukilsa.

Ehtiyotlash va yordam. YOnboshda turib bir qo‘lda to‘g‘ri oyoqning sonidan, boshqasida elkadan ushlab yordam beriladi.

Takomillashtirish va nazorat darsi uchun majmua.

1.   Tayanib cho‘qqayishdan, oldinga o‘mbaloq oshib kuraklarda turish – 2,5 b.

2.   Oldinga dumalab egilib o‘tirish – 1,0 b.

3.   Orqaga o‘mbaloq oshib tayanib cho‘qqayish – 2,0 b.

4.   Oyoqlarni bukib boshda turish – 1,5 b.

5.   Tayanib cho‘qqayishga tushib, yuqoriga kerilib sakrash – 1,5 b.

Takomillashtirish va nazorat darsi uchun kombinatsiya (qiz bolalar).

1.   Tayanib cho‘qqayishdan oldinga o‘mbaloq oshish – 1,0 b.

2.   Oldinga o‘mbaloq oshib egilib o‘tirish – 1,5 b.

3.   YOtish va “ko‘prik” – 3,0 b.

4.   YOtish va kuraklarda turish – 2,0 b.

5.   Oldinga dumalab egilib o‘tirish – 1,0 b.

6.   Orqaga o‘mbaloq oshib yarim shpagat – 1,5 b.

 

Orqaga o‘mbaloq oshib oyoqlarni ochib turish

 

Bajarish texnikasi. Tayanib cho‘qqayishdan, orqaga o‘mbaloq oshishni yakunlab, oyoqlarni tizzadan bukmasdan, ularni ajratish va qo‘llarni to‘g‘rilab oyoqlarni ochib tayanib turishga chiqish. O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Tayanib cho‘qqayishdan, orqaga o‘mbaloq oshib tayanib o‘tirish.

2.                      G‘ujanak bo‘lib o‘tirishdan, oyoqlarni ochib bukilib tayanishgacha orqaga dumalash va D.H. qaytish.

3.                      Tayanib cho‘qqayishdan, oyoqlarni ochib bukilib tayanishgacha orqaga g‘ujanak bo‘lib dumalash va D.H. qaytish.

4.                      Oyoqlarni ochib bukilib tayanishdan, bosh matga tekkuncha qo‘llarni bukish va yozish.

5.                      Tayanib cho‘qqayishdan, orqaga o‘mbaloq oshib oyoqlarni ochib tayanib turish.

Xatolar.

1.   Orqaga o‘mbaloq oshishni bajarishdagi kabi qo‘llarni noto‘g‘ri qo‘yish.

2.   Oyoqlarni juda kech ochilishi.

3.   Oyoqlarni ochish paytida, ularni to‘liq yozilmaganligi.

Ehtiyotlash va yordam. YOnboshda tizzalarda turib, bosh orqali aylanish paytida beldan ushlanadi. Bajaruvchi oyoqlarni ajratayotganda, yordamchiga tegib ketmasligi uchun bajaruvchi D.H. ga kelganda yonida turish kerak.

 

Uzun o‘mbaloq oshish

 

Bajarish texnikasi. Oldinga uzun o‘mbaloq oshish – yarim o‘tirishdan, qo‘llar orqada, qo‘llarda oldinga siltanib oyoqlarni yozib, qo‘llarni oyoq panjalaridan 60-80 sm kam bo‘lmagan, elkadan oldinga qo‘yish, oyoqlar bilan itarilib g‘ujanak holatida o‘mbaloq oshishni bajarish. Bunda oyoqlarni tizzadan bukilishini, kuraklar polga tekkan paytida amalga oshishiga harakat qilish kerak.

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Tayanib cho‘qqayishdan, oldinga o‘mbaloq oshib tayanib o‘tirish.

2.                      Tayanib cho‘qqayishdan, oyoqlar va qo‘llar orasidagi masofani asta-sekin ko‘paytirib, oldinga o‘mbaloq oshish va tayanib cho‘qqayish

3.                      YArim o‘tirishdan, oldinga uzun o‘mbaloq oshib, qo‘llar qo‘yilgunga qadar 60-80 sm masofada joylashgan chiziqda tayanib o‘tirish. Xatolar.

1.                      Qo‘llarni yaqin masofaga qo‘yish, oddiy oldinga o‘mbaloq oshishni bajarishga olib keladi.

2.                      Itarilish paytida oyoqlar bukilgan holatda bo‘lsa.

3.                      Oyoq panjalari va qo‘llarni qo‘yish joyi orasidagi masofa juda katta bo‘lib uchish fazasi paydo bo‘lsa.

4.                      G‘ujanak holati, dumalash va oldinga o‘mbaloq oshishni bajarishdagi xatolar.

Ehtiyotlash va yordam. YOnboshda, qo‘llar qo‘yiladigan joyda turib, bir qo‘lni bajaruvchining ensasiga qo‘yib, unga boshni oldinga egishga yordam berib, ikkinchi qo‘l bilan qorin yoki son pasidan ushlab turiladi.

 

Balandligi 90 sm bo‘lgan to‘siqdan sakrab o‘mbaloq oshish

Bajarish texnikasi. O‘mbaloq oshish, uch qadamdan yugurib o‘mbaloq oshishni bajarishga o‘xshash, lekin uchish fazasi balandligi asta-sekin oshib boradi, shu bilan birga yugurish tezligi va uzunligi ham oshadi.

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.          Tayanib cho‘qqayishdan, oldinga uzun o‘mbaloq oshishni takrorlash.

2.          Joydan sakrab o‘mbaloq oshish.

3.          Asta-sekin balandlikni 50-70 sm gacha ko‘tarib, 2-3 qadam yugurib sakrab o‘mbaloq oshish.

4.          YUgurib balandligi 90 sm to‘siqdan sakrab o‘mbaloq oshish (to‘siq sifatida tortilgan arqon va ag‘darilgan matdan foydalanish mumkin). Xatolar.

  To‘siqlarsiz sakrab o‘mbaloq oshishdagi kabi xatolar. Bu elementni bajarish xavfliligi va o‘quvchi-talabalar jarohat olishlari mumkinligini hisobga olib, joyda sakrab o‘mbaloq oshishni o‘zlashtirmaganlar, bu mashqni bajarishlariga yo‘l qo‘yilmaydi.

 

Bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib qo‘llarda tik turish

 

Bajarish texnikasi. Siltanuvchi oyoqda turib, itariluvchi oldinda oyoq uchida, qo‘llar yuqoriga kaftlar oldinga qadam qo‘yib tanlanib, tanani oldinga bukib, to‘g‘ri qo‘llarni elka oralig‘ida polga qo‘yish va bir oyoqda siltanib, ikkinchi oyoqda itarilib qo‘llarda turishga o‘tish. Tik turganda oyoqlarni birlashtirib polga qarab, boshni ozgina orqaga egadi.

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.          YOrdam bilan bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib qo‘llarda turish.

2.          Devordan ikki qadam narida turib, itariluvchi oyoq bilan bir qadam qo‘yib ikkinchisida siltanib, tovonlar bilan devorga tayanib qo‘llarda turish.

Xatolar.

1.   Boshning noto‘g‘ri holati (orqaga egilmagan).

2.   Tanani haddan ziyod kerilganligi.

3.   Qo‘llar juda keng yoki qisqa qo‘yilishi.

4.   Tananing elka ko‘krak va bel qismlari to‘liq to‘g‘rilanmasa.

Ehtiyotlash va yordam. Siltanuvchi oyoq tomonda turib, bir qo‘lni oldinga cho‘zib, ikkinchisi bilan o‘quvchining siltanuvchi oyoqning sonidan yoki boldiridan ushlab yordam beriladi. Qo‘llarni ko‘tarilishi mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi. O‘quvchi oyoqqa tegish paytida to‘xtaydi.

YOn tomonga to‘ntarilish

Bajarish texnikasi. Harakat yo‘nalishiga yuzlanib turib qo‘llar yuqorida kaftlar oldinga qaratilgan, to‘ntarilish bajariladigan tomonga bir qadam qo‘yib, keyin oldinga bukilib, itariluvchi oyoqdan bir qadam oralig‘ida polga qo‘lni qo‘yish va bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib, qo‘lda turishga o‘tish. Keyin navbatma-navbat qo‘llar bilan itarilib qo‘llar yonga, oyoqlar ochiq turish.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib qo‘llarda turish, yordam bilan qo‘llarda tik turgandan keyin bajaruvchi oyoqlarni ochadi, straxovkachi esa orqa tomondan tizzalar yonidan ushlab turadi.

2.                      Oyoqlarni ochib qo‘llarda turishdan, oyoqlarga qaytish. Boshida o‘tgan mashq kabi yordam beriladi, keyin qo‘llarni tez navbatma-navbat harakatlantirib: bir qo‘lni belga (tushish tomonga) boshqasini elka ostiga qo‘yib, oyoqqa tushishga yordam berish – qo‘llar yonga oyoqlarni ochib turish (bu mashq to‘ntarilishning ikkinchi yarmini o‘rganishda yordam beradi).

3.                      Bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib oyoqlarni ochib burilib qo‘llarda turish (bu mashq to‘ntarilishning birinchi yarmini o‘zlashtirish bilan bog‘liq).

Turgandan so‘ng 1-mashqdagi kabi yordam ko‘rsatiladi.

4.                      Bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib yon tomonga to‘ntarilish. Xatolar.

1.          Qo‘l va oyoqlar bir chiziqqa qo‘yilmasa.

2.          Qo‘lda turish orqali to‘ntarilish bajarilmasa.

3.          Bosh orqaga egilmagan bo‘lsa va o‘quvchi qo‘llarni qo‘yishda o‘zini boshqara olmasa.   

4.          Qo‘llarda turish orqali to‘ntarilish bajarilmasa, hamda tana vertikal chiziq bo‘ylab emas, balki yon tomonga egilib bajarilsa.

Ehtiyotlash va yordam. Amaliyotda uchta asosiy yordam qo‘llaniladi:

1.   Bir qo‘lda beldan, ikkinchisida elkadan ushlab.

2.   Ikkala qo‘l krest holatida beldan ushlab.

3.   Ikkala qo‘l bilan beldan ushlab.

Turnikda bajariladigan  mashqlar

 

Sport gimnastikasida turnik shunday snaryadki, unda faqat tebranma siltanma mashqlar ijro etiladi. SHuning uchun gimnas-tikachining mahorati muskul quvvatini kam sarf  qilib, inersiya kuchidan oqilona foydalanishdan iborat bo‘ladi. Biroq panja-larni bukish uchun ancha yuqori bo‘lishi kerak, chunki katta ko‘lam-dagi tebranma mashqlarni bajarishda hosil bo‘ladigan va gim-nastikachini turnikdan o‘zishga intiladigan markazdan qochuvchi inerqiya kuchi hosil bo‘ladi. 

Hozirgi davrda turnikda bajariladigan mashqlar kishini hayratda qoldiradi, chunki ular hech to‘xtalmasdan, qaltis vaziyatda ijro etiladi. Bu hol, xatto, sport gimnastikasini yaxshi tu-shunmaydigan kishiga ham, yaxshi gimnastikachiga ham xatosiz qara-katlar uyg‘unligini, dadillikni, ko‘ra olish imkonini beradi. Turnikda bajariladigan asosiy mashqlar quyidagilardan iborat:

Osilish. Baland turnikdan bu holat beistisno hamma mashq-larni boshlash uchun dastlabki holatdir. Osilishda tananing to‘g‘ri holati etarli ko‘lamda tebranishni boshlash va keyinchalik siltanish uchun ayniqsa muhimdir. Osilish holatida gimnastikachining tanasi maksimal to‘g‘rilangan bo‘lishi kerak. Bunga ko‘krak-o‘mrov va elka bo‘g‘inidan cho‘zilish, shuningdek, bel qismidagi muskullarni bo‘shashtirish orqali erishiladi. Tirsak bo‘g‘inlari ham to‘g‘rilangan lekin, taranglashmagan bo‘lishi kerak. Oyoqlar tos-son va tizza bo‘g‘inlaridan to‘g‘rilangan, oyoq uchlari cho‘zilgan va juftlashtirilgan bo‘ladi. Osilish holatiga quyida bayon etiladigan ko‘rsatmalarga rioya qilgan holda, yaxlit o‘rgatish uslubi bilan o‘rgatish kerak.

Tana pastki qismlarining turli holati zarur bo‘lgan muskul guruhlarini taranglatish orqali erishiladi, bu esa tebranishlar davomida kam saqlanadi. Osilish holatida bukilish yoki yozilish (kerishish) taqiqlanadi. Ko‘pincha boshning noto‘g‘ri holati: orqaga yoki oldinga tashlash, ko‘krakka engashtirish bu hatoliklarga sabab bo‘ladi. To‘g‘ri holatda bosh ham to‘g‘ri tutiladi va u qo‘llar orasida bo‘ladi.

Osilish   turlari 

 

Bukilib osilish– TURNIKda, qo‘shpoyada, KOLSOlarda bajariladi. Tana tosson bo‘g‘imidan taxminan 50˚-70˚ burchak ostida bukiladi, bel aylana shaklida, bosh biroz ko‘krakka egilgan, qo‘llar to‘g‘ri. Mashqni orqadan osilib turish yoki tosni tushirib osilib o‘tirishga o‘tish bilan yakunlash mumkin.

Burchak osilish– gimnastika devorida, TURNIKlarda, KOLSOlarda, qo‘shpoyalarda bajariladi. Osilib turishdan to‘g‘ri oyoqlarni gorizontal holatgacha ko‘tarish. Quyidagicha bajarish ham mumkin: osilishdan oyoqlarni bukib osilish holatini egallash va shundan keyin oyoqlarni yozib burchak osilish.

Kerilib osilish– gimnastika devorida, TURNIKda,   

TURNIKda bajariladigan murakkab elementlardan biri, kerilib osilish

hisoblanadi  

Bajarish texnikasi. Orqadan bukilib osilib turishdan, oyoqlarda itarilib bukilib osilish holatini egallash, tos-son bo‘g‘imidan yozilib, kerilib osilish. Tana kerilgan va bosh pastda vertikal holatda bo‘ladi. Qo‘llar elka kengligida yuqoridan ushlab  , oyoqlar birga, oyoq uchiga tortilgan, bosh orqaga egilgan. O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Orqadan osilib turishdan, bukilib osilishni takrorlash.

2.                      Gimnastika devoriga orqada bukilib osilib turishdan, oyoqlarda itarilib, kerilib osilish (IV gurux).

3.                      Orqadan osilib turishdan, ikki oyoqda itarilib TURNIKda bukilib osilish va kerilib osilish, oyoqlarni orqaga tushirib, orqadan osilib turish va oldinga qadam qo‘yib A.T.

Xatolar.

1.   Haddan ziyod tanani kerilishi.

2.   Kerilib osilishni bajarish vaqtida qo‘llarni bukilishi.

3.   Bosh oldinga egilish.

Ehtiyotlash va yordam. YOnboshdan turib, bir qo‘lda oyoqdan, boshqasida bilakdan ushlab yordam beriladi.

Kerilib osilishni gimnastika devoridan o‘rgatishni boshlash maqsadga muvofiq. Gimnastika devoriga orqadan bukilib osilishdan oyoqlarda itarilib kerilib osilishga o‘tish. Kerilib osilish holatida qo‘llar to‘g‘ri bo‘lishi shart (tortilmasdan). Ensa, bel, oyoqlar va tovonlar devorga tegib turishi, bosh biroz orqaga egilgan. YOrdam bilan bajariladi. YOnboshda turib elka ostidan va oyoqlarda ushlab yordam beriladi. Bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib ko‘tarilib to‘ntarilish

Bajarish texnikasi. Bukilgan qo‘llarga osilib turishdan, bir oyoqda yuqorigaorqaga siltanish (TURNIKdan) va ikki oyoqda itarilib, tos-son bo‘g‘imidan bukilib, tortilib, to‘g‘ri oyoqlarni TURNIKdan o‘tkazish. Keyin, TURNIKka qo‘llar va sonlar bilan tayanib, qo‘llarni yozish, boshni orqaga ko‘tarib, to‘g‘rilanib, tayanch holatini egallash.

 

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Gimnastika devoriga osilishdan, to‘g‘ri oyoqlarni balandroq ko‘tarish (2-3 marta).

2.                      Gimnastika devoriga orqalab osilib turishdan bir oyoqda itarilib, ikkinchisida siltanib oyoqlarni balandroq ko‘tarish; oyoqlarni tushirib, D.H. ga qaytish. 3-4 marta takrorlash.

3.                      Bukilgan qo‘llarda osilib turib bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib ko‘tarilib to‘ntarilish, tayanish va orqaga siltanib sakrab tushish (yordam bilan va mustaqil).

Xatolar.

1.                      D.H. da mashq boshlanishida tos orqada joylashsa, oyoqlar TURNIK ostida bo‘lmasa, bularning hammasi oldinga siltanishda harakat koordinatsiyasini buzilishiga olib keladi va ko‘tarilishni bajarishda qiyinchilik tug‘diradi.

2.                      Oyoqda siltanish yuqoriga-orqaga bajarilmay, balki oldinga-yuqoriga qo‘llarni bukish bilan bajarilsa va vaqtidan oldin boshning orqaga egilishi.

3.                      Boshni orqaga egish ko‘tarilishning birinchi yarmida sodir bo‘lsa. Bu to‘ntarilishni bajarishdagi asosiy xos xatolardan biri hisoblanadi.

Ehtiyotlash va yordam. To‘ntarilish boshida siltanuvchi oyoqning (ZAPYASTE) ushlab, qo‘llarni keyinchalik belga o‘tkazib. Tayanishga chiqish vaqtida oyoqlardan va ko‘krakdan ushlab yordam beriladi .

Bukilgan oyoqlarda va qo‘llarda osilish  – Turnikda yoki B/P qo‘shpoyada bajariladi. Osilib turishdan ikki oyoqda itarilib, ularni bukib, ikkalasida siltanib o‘tib   bukilgan oyoqlarda va qo‘llarda osilish holatini egallash/   Boshqa usullarni ham bajarish mumkin: orqadan osilib turishdan oldinga egilib ikki oyoqda itarilib, bukilib osilish orqali bukilgan oyoqlarda va qo‘llarda osilish.

Bir oyoqda osilish – turnikda elka kengligida ushlab bitta oyoq tizzadan bukilib turnikka, poyaga qo‘yiladi, ikkinchi oyoq to‘g‘ri va biroz pastga tushgan, tana birmuncha kerilgan, bosh biroz orqaga egilgan. YOnboshda turib bir qo‘lda bilakdan, boshqasi bilan boldirdan ushlab osilishni bajaruvchiga yordam bo‘ladi. Orqadan osilib turishdan, ikki oyoqda itarilib, orqadan bukilib osilish orqali, bir oyoqda siltanib o‘tib    bajariladi.

Tashqarida bir oyoqda osilish – bir oyoqda osilish kabi bajariladi, faqat bukilgan oyoq qo‘llar orasida emas, balki tashqarida bo‘ladi.

Bukilgan oyoqlarda osilish  – TURNIKda va qo‘shpoyada bajariladi. Oyoqlar birga, tizzadan bukilgan, tana to‘g‘rilangan, biroz kerilgan, bosh orqaga egilgan. YOnboshda turib oyoqlar tizza bo‘g‘imidan yozilib ketmasligi uchun boldirdan ushlab straxovka qilinadi. Mashqni bukilgan oyoqlarda va qo‘llarda osilishdan, qo‘llarni tushirib va to‘g‘rilab bajariladi. Boshida qo‘llarni navbatma-navbat tushirilib, keyin esa bir vaqtda tushiraladi. Bukilgan oyoqlar va qo‘llarda osilishdan bukilgan oyoqlarda osilishga o‘tishda bir qo‘lda boldir ustidan, boshqasi bilan beldan ushlab yordam qilinadi.

 

Oyoqlarni ochib bir oyoqda tayanish va ikkinchisida siltanib o‘tib   90˚ ga burilib sakrab tushish

 

Bajarish texnikasi. Tayanishdan bir oyoqda siltanib o‘tib,   oyoqlarni ochib tayanish. Tana to‘g‘rilangan, qo‘llar to‘g‘ri, bosh tikka, oyoqlar keng ochilgan; bir oyoq oldinda, ikkinchisi orqada polga nisbatan bir xil burchak ostida. Qaysi oyoq oldindaligiga qarab, tayanish shunga xos nomlanadi. Masalan, o‘ng oyoqni ochib tayanish, agar o‘ng oyoq oldinda bo‘lsa. Siltanib o‘tib 90˚ ga burilib sakrab tushishni bajarish uchun, dastlab bir qo‘lni burilish bilan bir vaqtda pastdan ushlash zarur. Atrofida burilish bajariladigan oyoqni tushirmaslik va bukmaslik kerak.

1. Past TURNIKda tayanishdan, siltanib o‘tib   o‘ng (chap) tashqaridan oyoqlarni ochib tayanish – bir oyoq  bilan siltanib o‘tib   o‘ng (chap) oyoqlarni ochib tayanish – boshqasida siltanib o‘tib   90˚ ga burilib sakrab tushish.  

Xatolar.

1.                      Tayanishdan oldinga siltanib o‘tishni bajarishning birinchi yarmida oyoqlarni bukish.

2.                      Oyoqlarni ochib tayanishda oyoqlar kam ochilgan, tana bukilgan, bosh tushib ketgan.

3.                      Sakrab tushish   bajarilayotganda atrofida burilish bajariladigan oyoq tushib ketishi; siltanib o‘tish   bukilgan oyoqlarda amalga oshirilsa, tayanch oyoq bukilganda. Siltanib o‘tishni o‘tishni bajarayotgan oyoqning qarama-qarshi tomonda yonbosh turib, ikki qo‘l bilan qo‘llarning tirsakdan yuqorisidan ushlanadi.

Extiyotlash va yordam. 1 m balandlikdagi xodadan oshib o‘tishda     yordam,      siltanib o‘tishni   bajarayotgan oyoqning qarama-qarshi tomonda yonbosh

turib, ikki qo‘l bilan qo‘llarning tirsakdan yuqorisidan ushlanadi.

 

Osilishdan kuch bilan tayanib ko‘tarilib to‘ntarilish va  sekin osilishga tushish

Bu amaliy xarakterga ega bo‘lgan asosiy mashqlaridan biri. Harakat qo‘llarda tortilish bilan boshlanadi. Tirsaklardan bukilish oxiriga etganda, boshni orqaga bukmasdan TURNIK (GRIFIGA) tosni yaqinlashtirishga harakat qilib, oyoqlarni ko‘tarish kerak. Oyoqlar TURNIKda paydo bo‘lishi bilan, boshni va tanani ko‘tarib, qo‘llarni yozib, tayanishga o‘tiladi.

 

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.   TURNIK o‘rtasida ikki oyoqda itarilib ko‘tarilib to‘ntarilishni takrorlash.

2.   Osilishdan, oldinga katta bo‘lmagan siltanish bilan ko‘tarilib to‘ntarilishni bajarish.

3.   Osilishdan kuch bilan ko‘tarilib to‘ntarilib tayanish va sekin osilishga o‘tish. Xatolar.

1.   Qo‘llarda to‘liq bo‘lmagan tortilish.

2.   Ko‘tarilish paytida oyoqlar turnikka, qo‘llar to‘liq yozilsa.

3.   Oyoqlarni turnikka keltirganda bosh orqaga egilishi.

Extiyotlash va yordam. YOnboshda turib, bir qo‘lda beldan, ikkinchisi bilan belning orqasidan ushlab tayanishga chiqishga yordam beriladi.

    

O‘ng (chap) bilan oyoqlarni ochib tayanishdan chap (o‘ng) oyoqni oldinga o‘tkazib  orqaga burilib tayanish

Bajarish texnikasi. O‘ng (chap) qo‘lni o‘tkazib pastdan ushlash va tana og‘irligini shu qo‘lga o‘tkazish. Ketma-ket boshni, elkani, tana va oyoqni burilish tomonga burib, songa va qo‘llarga tayanib, chap (o‘ng) qo‘lni chap (o‘ng) oyoqda oldinga siltanib o‘tish bilan bir vaqtda tushirib, orqaga burilib tayanishni yakunlash 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

 

1.          Gimnastika tayog‘ida burilishni aks ettirish.

2.          Gimnastik o‘rindiqda o‘ng bilan oyoqlarni ochib tayanishdan, chapga oldinga siltanib o‘tish bilan orqaga burilib tayanib yotish (qo‘llar o‘rindiqda, oyoqlar polda).

3.          Past turnikda, o‘ng bilan oyoqlarni ochib tayanishdan, chapda siltanib o‘tish bilan orqaga burilib tayanish.

4.          SHuning o‘zi o‘rta va baland turnikda. Xatolar.

1.   Burilishni bajarishda oyoqlarni bo‘shashishi va tushib ketishi.

2.   Oldinga siltanib o‘tishni bajaruvchi oyoqning bukilishi.

Extiyotlash va yordam. Atrofida orqaga burilish bajariladigan oyoq panjalaridan ushlab yordam beradi.

Nazorat darsi uchun kombinatsiya.

1.                      Osilishdan kuch bilan ko‘tarilib tayanish – 3,0 b.

2.                      O‘ngda siltanib o‘tib o‘ng bilan oyoqlarni ochib tayanish – 0,5 b.

3.                      CHap oyoqda oldinga siltanib o‘tish bilan o‘ngga aylanib orqaga burilib tayanish – 1,0 b.

4.                      Osilishga tushish va kuch bilan ko‘tarilib to‘ntarilib tayanish – 3,0 b.

5.                      Oldinga bukilib osilishga tushish va orqaga siltanish – 0,5 b.

6.                      Oldinga siltanish va orqaga siltanish bilan 90˚ ga burilib sakrab tushish – 2,0 b.

 Bukilib-yozilib tebranish va yoy shaklida siltanish — etarli ko‘lamda tebranishni ta’minlaydigan harakatlardir.

Gimnastikachi osilish holatidan qorin pressi va son oldi muskullarini taranlatancha oyoqlarini burchak hosil qilgunga qadar ko‘taradi (gorizontal holatgacha ko‘tarish shart emas, o‘tmas burchak qilib ko‘tarish ham mumkin. Keyin keskin, qisqa harakat bilan oyoklarini pastga yo‘naltiradi va bel qismidan kerilgunga kadar orqaga siltaydi. Bunday harakatlar tananing old yuzalikdagi muskullarini cho‘zadi va keyinchalik tos-son va elka bo‘g‘inidan (bu anatomik jihatdan elka bo‘g‘ini uchun yozilish bo‘ladi) shunindek, umurtqa pog‘onasining bel qismidan tez bukilish uchun yordam beradi.

YOzilish tugashi bilan bukilishni boshlash zarur (shug‘ullanishni ya’ni boshlovchilarda eng ko‘p uchraydigan xato—orqaga siltangancha to‘xtab qolishdir). Bukila borib, gimnastikachi imkoniyati boricha tezroq oyoklarini turnik rifiga tizzadan boldir o‘rtasidan bo‘lsa, yana ham yaqshi) yaqinlashtirishga harakat qiladi va butun tana oldinga   qadar oyoqlarni shu holatda ushlab turadi, tos-son va elka bo‘g‘inidan to‘g‘rilanib, oyoqlarni oldinga va yuqoriga keskin yo‘naltiradi. Bunda butun tana oldinga tebranishning so‘nggi nuqtasi holatida bo‘lishi kerak. Bunda kerishish yaramaydi. Kerishishga yo‘l qo‘ymaslikning yaxshi uslubiy usuli— shug‘ullanuvchilarga oyoq uchlariga qarashni tavsiya qilishdir.

Bir oyoqda ko‘tarilish (tebrangandan keyin) oldingi holatning oxiriga bir oz etmasdan gimnastikachi tos-son va elka -bo‘g‘inlaridan keskin bukiladi va ikkala oyoqlarini tovon- boldir bo‘g‘ini to‘g‘risidan turnikka olib keladi, keyinchalik o‘ng oyog‘ini turnik ostidan o‘tkazadi (o‘ng oyoq tizzadan bukilishi mumkin). Bu harakatlar bukilib osilish holatidan orqaga siltanish boshlanishidan oldin tugashi zarur. Orqaga siltanish boshlanishi bilan bir bo‘g‘inidan bukilish davom etadi (ya’ni elka-tana burchagi kamayib boradi), tos-son bo‘g‘inidan esa to‘g‘rilanish boshlanadi va o‘ng oyoq     tayanish holatida tugallanadi.  SHuni ta’kidlash muximki, tos-son bo‘g‘inidan to‘g‘rilanish davomida chap oyoqning oldingi yuzasi turnikdan uzoqlashtirilmay, balki tegar-temas turishi kerak.-O‘rgatish (kichik turnikda):

a)      oyoqlarni yozib bukilib osilish   (rif boldir-tovon bo‘g‘ini to‘g‘risida);

b)     oyoqlarni yozib bo‘kilib osilish holatidan oyoqlarni  kerib, kerishib

osilish holatigacha keskin to‘g‘rilanish va bukilib osilish holatiga qaytish;

v) bukilib   osilish   holatidan majburiy   (murabbiy   yordamida) tebranish;

g) bukilib osilish   holatidan   orqaga   siltanganda   oyoqlarni yozib

kerishib osilish— oldinga tebranganda bukilib osilish;

d)     yordam bilan ikki - uch tebranishdan keyin o‘ng oyoq bilan tayanishga

ko‘tarilish;

e)      o‘ng oyoq bilan minib tayanish qolatidan orkaa to‘shib, oyoqlarni

kergan holda osilib qolish;

j) yordam bilan o‘ng oyokda   tayanishdan   orkaga tushib, o‘ng oyoq;

bilan tayanib ko‘tarilish.

Ko‘tarilishni bir necha bor mustaqil bajargandan keyin katta turnikka o‘tish mumkin. Asosiy e’tiborni osilish holatidan bukilib osilish holatiga o‘tishga qaratish zarur.(5-rasm

 

Gavdani siltab    ko‘tarilish    (tebranishdan    keyin)   ).

 

 Orqaga tebranishdan keyin, vertikal holatni o‘tayotib, tos-son bo‘g‘inidan keskin to‘g‘rilanish va shu bilan birga qo‘llarni bosh orqasiga (xuddi oldinga tebranib sakrab tushishdagi kabi, biroq bir oz ilgariroq) uzatish kerak. Turilgan holatda to‘xtamasdan tos- son va elka bo‘g‘inlaridan keskin bukilib, boldir o‘rtasini turnikka olib kelinadi (barcha harakatlar bukilib osilish holatidan orqaga tebranish boshlanishidan oldin tugashi zarur). Orqaga tebranish boshlanishi bilan elka bo‘ynidan bukilishni davom ettirib, tos-son bo‘g‘inidan   kerak. Bu harakatlar natijasida tos turnikka yaqinlashadi va o‘q atrofida butun  tana aylanishining burchak tezligi oshadi, shuning hisobiga u tayanish holatiga keladi. O‘rgatish (o‘rta turnikda):

a)           burchak yasab osilishdan oyoqlar bilan to‘shaklarga tiralib, oyoqlarni tizzadan bukkancha boshni orqaga tashlamay kerishish. To‘g‘ri qo‘llarni bosh orqasiga oxirigacha uzatilishiga e’tibor berish zarur. Keyin dastlabki holatga qaytish. Bir yo‘la bir necha marta takrorlanadi. Kerishish tez bajarilishi kerak, toki uning oxirida tovonlar to‘shakdan uzilsin;

b)          kerishishdan keyin imkoniyat boricha tezrok; to‘g‘ri oyoqlarni (boldir

o‘rtasini) turnikka olib kelish;

v) chap tomonda turgan trener yoki sherikning yordamida gavdani yozib ko‘tarilish. Bunda yordamlashuvchi chap qo‘li bilan  oyoqlarni turnikka tez olib kelish uchun yordam beradi va o‘ng qo‘li bilan esa o‘quvchini belidan tayanish holatigacha ko‘taradi.

Baland turnikda trener osilib turgan gimnastikachidan chap tomonda va bir qancha oldinda turib chanoq suyaklari qismidan   ushlab,  o‘kuvchini muvozanat holatidan orqaga yo‘naltiradi va uni shu holatda ushlab turadi. Gimnastikachi tos-son bo‘g‘inidan bukilib, tovonlarini rif  proekqiyasi  tomon to‘shaklara yo‘naltiradi (shu chiziqqa chizimcha yoki gimnastika tayoqchasi qo‘yilsa yanada qulay bo‘ladi). So‘ngra trener qo‘llarini olib,   gimnastikachiga   oldinga   erkin harakatlanib   muvozanat   holatiga,   ya’ni   osilishning dastlabki holatiga qaytishga imkon beradi. SHu holatdan o‘tayotib gimnastika  tos-son bo‘g‘inidan keskin yozilishi va qo‘llarini bosh orqasiga yo‘naltirishi kerak. So‘ngra gimnastikachi va trener «b» va «v» moddalarida tavsiya kilinganidek harakat kiladilar;

d)          turnikdan 1 m. masofada turgan tramplindan burchak qosil kilib osilish

holatiga sakrash va turnik ostida to‘g‘rilanish. Navbatdagi harakatlar    «b» va 

«v»  moddalarida  bayon  etilganidek bajariladi;

e)           o‘rtacha tebranishdan   (ko‘lami 90° dan oshmagan bo‘lmasin)  orqaga siltanib tos-son bo‘g‘inidan bukilish, turnik ostida to‘g‘rilanib, trener yordamida gavdani yozib ko‘tarilish.

Tayanib orkaga aylanish.

 Gimnastikachi tayanish holatidan qo‘l-larni bir oz bukish orqali oldinga engashib, tos-son bo‘g‘inidan bukiladi, keyin keskin to‘g‘rilanib va qo‘llarini to‘g‘rilab, turnik ustidan ko‘tariladi (siltanadi). Tayanish holatiga erkin qaytib, sonlar bilan turnikka tegishi bilan tos-son bo‘g‘inidan bir oz bukilib, boshni orqaga yo‘naltiradi va shu holatni saqlagancha orqaga aylanadi. Butun aylanish davomida tosni turnikka yaqin ushlash juda muhimdir. Aylanish tugashidan oldin kaft tayanch holatiga buriladi va tos-son bo‘g‘inidan deyarli juda tez to‘g‘rilanadi. O‘rgatish (past turnikda):

a)      tayanish holatidan  qo‘llar bilan rifdan ushlangancha, orqaga siltanib

sakrab tushish;

b)     orqaga siltanib, tos-son bo‘g‘inidan bir oz bukilgancha tayanish holatiga 

qaytish;

v) murabbiy yordamida aylanish. murabbiy oldinda va chapda turadi. 

O‘ng  qo‘li bilan o‘quvchining chap bilagidan teskari ushlaydi (rif ostidan), chap qo‘li bilan sondan ushlab, orqaga siltanishga yordam beradi, gimnastikachi tayanish holatiga qaytgach, qo‘lini ichkariga bo‘rib, shu qo‘li bilan tosni turnikka bosadi, shuning bilan aylanishni yakunlashga yordam beradi.

YOysimon siltanish. Tayanish holatidan oyoqlarni oldinga, turnik ostiga yo‘naltirib, tos-son bo‘g‘inidan bir oz bukilish zarur va boshni ko‘krakka engashtirib, tayanib orqaga aylanish uchun harakatni boshlash kerak. Orkaga aylanishdan farqli o‘laroq bu mashqda, mashq boshlanishidan oyoq uchlarini ko‘rib turish kerak.

 

Bosh pastki holatga kelgandan keyin qo‘llar orkaga, bosh orqasiga ohista yo‘naltiriladi va qomat bir oz bukilgan holatda saqlanadi. Keyingi barcha harakatlar «Bo‘kilib-yozilib tebranish» bo‘limida bayon etilganiga mos keladi.

 

YOysimon holatda sakrab tushish.

 

 Bosh bilan pastga turish ho-latigacha bo‘lgan harakatlar «YOysimon siltanish» bo‘limida bayon etilishiga to‘g‘ri keladi. Ammo, yoysimon siltanishdan farqli tos-son bo‘g‘inidan oxirigacha   to‘g‘rilanib, bosh orqaga engashtiriladi va turnik qo‘yib   yuboriladi.   Erga   tushishgacha   bo‘lgan uchish holatida qo‘llar yuqoriga-tashqariga ko‘tarilgan bo‘lib, qomat kerishgan holda ushlab turiladi.  O‘rgatish (past turnikda):

a)      tik turib osilish holatidan sakrab, yoysimon, sakrab tushish (yordam

bilan);

b)     shuning o‘zi,   lekin   turnikka   parallel  holda   undan 1m. uzoqlikda   

ortilgan chizimcha ustidan ijro etish.    CHizimchaning balandligi o‘zgartirib boriladi: dastlabki o‘rinishlarda chizimcha turnikdan    30 sm. pastda    bo‘ladi,    navbatdagi urinishlarda esa o‘ndan ham balandroq bo‘lishi mumkin;

v) tayanish holatidan chizimcha ustidan yoysimon sakrab tushish (yordam bilan).

Qayd etilgan barcha hollarda murabbiy masalan, o‘quvchidan chap tomonda, uning oldida turib yordam ko‘rsatadi. Murabbiy o‘ng qo‘lini turnik ostidan o‘tkazib o‘kuvchining chap bilagidan teskari ushlaydi, chap qo‘li ichkariga maksimal bo‘rilgan bo‘lib, tosni turnikka bosadi.

Agar yoysimon sakrab tushish to‘liq o‘zlashtirib olingan bo‘lsa yoysimonsiltanishni o‘rgatish oson bo‘ladi.

 

 Qo‘shpoyada bajariladigan mashqlar  

 

  Qo‘llarga tayanib tebranishlar  

Bajarish texnikasi. Qo‘llarga tayanib, oyoqlarni oldinga va orqaga harakatlantirib, sekin-asta tebranish   amplitudasini oshirish. Katta guruxda shunday amplitudaga erishish kerakki, bunda tana siltanishning chekka nuqtasida poyalardan balandda bo‘lishi lozim.

Qo‘llarda tayanib tebranishda   tana mustahkamligini saqlash qiyin emas, agar atrofida siltanish harakatlari bajariladigan elka asosi poyaga yaxshi o‘rnashgan bo‘lsa. Berilgan tebranishdagi asosiy qiyinchilik shundan iboratki, elka mushaklari va birinchi navbatda elkalarni “tushib ketish” dan saqlab turuvchi keng va katta ko‘krak mushaklari anchagina quvvatni o‘zidan o‘tkazadi.

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.   Qo‘llarda tayanish holatini takrorlash.

2.   Tirsaqlarda tayanib tebranishlar  

3.   Qo‘llarda tayanib tebranish va asta-sekin amplitudani oshirish.

Xatolar.

1.                      Elkalarni “tushib ketishi”.

2.                      Tirsak bo‘g‘imlarida o‘tkir burchak, qo‘l panjalari elkalarga yaqin joylashsa.

3.                      Tayanchda qo‘llarning yarim bukilgan holati aks ettirish   yo‘qligi. 

4.                      Tebranish   elka bo‘g‘imlari bo‘ylab butun tana bilan bajarilmasdan, aksincha faqat tos-son bo‘g‘imlarini bukilib, yozilishi hisobiga amalga oshirilsa.

Extiyotlash va yordam. Qo‘llarga tushadigan yukni kamaytirish va poyada jarohatlanishni oldini olish maqsadida porolon   qo‘yish maqsadga muvofiq;

yonboshda turib, poya ostidan oyoqlar va tanadan qo‘llab yordam beriladi Tayanib tebranish  

Bajarish texnikasi. Oldinga siltanish, qo‘llar va tana oldi mushaklarini taranglashishi hisobiga tos-son bo‘g‘imlarining biroz bukilishi bilan bajariladi. Oldinga siltanishda elkalar ozgina orqaga tashlanadi. Past vertikal holatda tana va oyoqlar to‘g‘rilangan. Orqaga siltanish tananing orqasidagi mushaklarning hisobiga bajariladi. Tana vertikal holatdan o‘tganidan keyin elkalar oldinga beriladi, bel oyoq harakatidan biroz oldinga o‘tadi, siltanish oxirida esa oyoqlar tanadan o‘zib ketadi.

Tebranish   oxirida orqaga siltanib qo‘shpoya ichiga sakrab tushishi. Tayanib tebranishda   tana mustahkamliligi harakat bilan ta’minlanadi. Bunday dinamik muvozanatni saqlashning qiyinchiligi shundaki, atrofida katta amplitudada harakatlanish sodir bo‘ladigan elka asosining o‘zi harakatchan tizim hisoblanadi va   asosan kaftlar atrofi o‘qida xarakatlanadi. SHuning uchun siltanishda qancha katta amplitudada bo‘lsa, shuncha muvozanatni ushlab qolish murakkab. SHunday qilib, siltanish amplitudasini, elka mushaklarini mustahkamlash asosida guruxdan guruxga asta-sekin oshirib boriladi.

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Orqadan tayanib yotib va tayanib yotib, qo‘llar polda, oyoqlar gimnastika o‘rindig‘ida.

2.                      Tirsaklarga tayanib tebranish   va orqaga siltanib qo‘shpoya ichiga sakrab tushish.

3.                      Tayanishni takrorlab e’tiborni elka bo‘g‘imidan “tushib ketmaslikka” qaratish.

4.                      Kichik amplitudada tayanib tebranish va qo‘shpoya ichiga sakrab tushish.

5.                      SHuning o‘zi amplitudani ko‘paytirib. Siltanish amplitudasini asta-sekin oshirish. O‘rganishda, aylanish asosi tos-son bo‘g‘imi emas, elka bo‘g‘imi bo‘limiga va tebranish   nafaqat oyoqlarda, balki butun tana bilan bajarilishiga e’tiborni qaratish. Tebranish   orqaga siltanib sakrab tushish bilan yakunlanadi. Xatolar.

1.   Elka bo‘g‘imidan osilib qolish.

2.   Qo‘llarni bukilishi.

Tayanib tebranishdan  orqaga siltanib sakrab tushish

Bajarish texnikasi. Orqaga siltanib vertikaldan o‘tib, tez tos-son bo‘g‘imlaridan yozilish va oyoqlarni orqaga-yuqoriga sakrab tushish tomonga qo‘yish. Siltanish oxirida oyoqlar harakatni to‘xtatib, ozgina kerilib, qo‘shpoya o‘rtasidan tanani chiqarib, tez qo‘lni uzoq poyadan sakrab tushish bajariladigan poyaga o‘tkazish, boshqa qo‘lni (sakrab tushish bilan bir vaqtda) yon tomonga uzatish. 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Siltanish amplitudasini asta-sekin oshirish bilan tayanib tebranish   va orqaga siltanib qo‘shpoya ichiga sakrab tushish.

2.                      Orqaga siltanib oyoqlarni ochish va oldinga siltanish oldidan ularni juftlash bilan tayanib tebranib  , orqaga siltanib qo‘shpoya ichiga sakrab tushish.

3.                      Tayanib yotishdan oyoqlar gimnastika o‘rindig‘iga o‘ng qo‘lni chap qo‘l oldidan qo‘yish va o‘ng qo‘lga tayanib, chap qo‘lni yon tomonga uzatish (chapga sakrab tushishda).

4.                      Poyalar oxirida tebranishdan orqaga siltanib sakrab tushish.

5.                      SHuning o‘zi, faqat tanani sakrab tushish tomonga qo‘zg‘alish va qo‘llarni o‘tkazib ushlash bilan.

6.                      SHuning o‘zi, faqat qo‘shpoya o‘rtasida.

Xatolar.

1.   Orqaga past siltanish va oyoqlarning tizzalarda bukilishi.

2.   Sakrab tushish qo‘llarda itarilish bilan bir vaqtda bajarilsa.

3.   Tana yon tomonga qo‘zg‘atish emas, balki orqaga yon tomonga bajarilsa.

Extiyotlash va yordam. Tayanch qo‘lning yon boshida turib, bir qo‘lda yaqin qo‘lning elkasidan ushlab, boshqasi bilan – orqaga siltanish harakati yo‘nalishi bo‘yicha – sondan turtib. 

Oyoqlarni ochib o‘tirishdan oldinga o‘mbaloq oshib  oyoqlarni ochib o‘tirish

 

Bajarish texnikasi. Oyoqlarni ochib o‘tirishdan oldinga o‘mbaloq oshishni bajarish uchun, qo‘llar bilan sonlarning oldidan ushlab, keyin tosni bukib va ko‘tarib, tirsaklarni yon tomonga keng ochib, elkalarni panjalarga yaqin qo‘yib, bosh bilan oldinga egilib, qo‘llarni qo‘yib yubormasdan, o‘mbaloq oshishni boshlash kerak. Tanani bukilib tayanish holatida tanani muvozanatlab va oyoqlarni birlashtirib qo‘llarni oldinga o‘tkazib ushlab, so‘ng oldinga oyoqlarni faol harakatlantirib o‘mbaloq oshib oyoqlarni ochib o‘tirish yakunlanadi.

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Polda oyoqlarni ochib o‘tirishdan oldinga o‘mbaloq oshib oyoqlarni ochib o‘tirish.

2.                      Qo‘shpoyada oldinga siltanib bukilib tayanish.

3.                      Qo‘shpoyada oyoqlarni ochib o‘tirishdan oldinga o‘mbaloq oshib oyoqlarni ochib o‘tirish.

Xatolar.

1.                      Elkalarni poyaga noto‘g‘ri qo‘yilishi, tirsaklar yozilmagan, balki tanaga yopishgan, bu esa o‘z navbatida poyalar orsaiga tushib ketishiga olib keladi.

2.                      O‘mbaloq oshishning birinchi yarmida, oyoqlar qo‘llarga qarab tortilishi va tos-son bo‘g‘imidan bukilish o‘rniga o‘quvchi aksincha harakat qilsa: poyalarda elka bilan oldinga sirg‘ansa, tos-son bo‘g‘imidan yozilsa.     

3.                      O‘mbaloq oshishning ikkinchi yarmida, oyoqlar etarlicha kenglikda ochilmasa, bu oyoqlarni ochib o‘tirishni bajarish vaqtida tushib ketishga olib keladi.

Extiyotlash va yordam. YOnboshda turib, bir oyoqni qo‘shpoya tagiga qo‘yib, ikki qo‘l bilan beldan va tosdan ushlanadi.

 

 

Tirsak larga tayanib tebranishdan orqaga siltanib  oyoqlarni kerib o‘tirish

Bajarish texnikasi. Oldinga siltanishdan so‘ng tanani pastga erkin harakatlanishi bajariladi. Vertikal holatdan o‘tganda tanani keskin kerilishi bilan siltanishni kuchaytirib, elkalar biroz oldinga beriladi. Ko‘tarilish, tormozlanib to‘xtash paytida elka va qo‘l mushaklarining faol kuchlanish bilan bajariladi. Tayanishga chiqilgandan keyin oyoqlarni ajratib, oyoqlarni ochib o‘tirish holatini egallash.

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Tirsaklarga tayanib tebranish va orqaga siltanib qo‘shpoya ichiga sakrab tushish.

2.                      Poyalar oxirida tirsaklarga tayanib tebranishdan, orqaga siltanib ko‘tarilish, yordam bilan (sonning tagidan ushlab, oyoqlarni ko‘tarilishidan keyin to‘xtatib   yordam beriladi). Keyin oldinga siltanishsiz sakrab tushish.

3.                      Qo‘shpoyaning o‘rtasida tayanib tebranishdan so‘ng orqaga siltanib oyoqlarni ochib o‘tirish.

4.                      Qo‘shpoyaning o‘rtasida tirsaklarga tayanib tebranishdan orqaga siltanib ko‘tarilib oyoqlarni ochib o‘tirish. Xatolar.

1.   Orqaga siltanish etarli bo‘lmasa.

2.   Ko‘tarilishda elkalar orqaga ketsa.

3.   tirsaklarda tayanish holati mustahkam bo‘lmasa.

Straxovka va yordam. YOnboshda turib, bir qo‘lda elka ostidan, boshqasida qorindan yoki sondan ushlab yordam beriladi.  Nazorat darsi uchun kombinatsiya.

1.   Qo‘shpoya o‘rtasida sakrab tirsaklarga tayanish – 1,0 b.

2.   Orqaga siltanib ko‘tarilib oyoqlarni ochib o‘tirish – 2,5 b.

3.   Oldinga o‘mbaloq oshib oyoqlarni ochib o‘tirish – 2,5 b.

4.   Ichkariga siltanib o‘tish va orqaga siltanish – 1,0 b.

5.   Oldinga siltanish – 1,0 b.

6.   Orqaga siltanib o‘ngga (chapga) kerilib sakrab tushish – 2,0 b.

 

Tirsaklarda tayanib tebranishdan oldinga siltanib ko‘tarilib oyoqlarni ochib o‘tirish

Bajarish texnikasi. Tirsaklarga tayanib tebranishdan vertikaldan o‘tib, tos-son bo‘g‘imidan biroz bukilib, tez oldinga siltanib, oyoq ichlari poya darajasiga etganda, keskin yozilish va qo‘llarni bukish bilan bir vaqtda oyoqlarni ajratib, oyoqlarni ochib o‘tirishga o‘tish.

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Gimnastik devorga orqalab qo‘llarni bukib orqadan tayanib o‘tirishdan orqada tayanib yotishga o‘tish (2-3 marta takrorlash).

2.                      (PREDPLECHE) larda tebranishdan, oldinga siltanishda oyoq uchlari poya darajasiga etganda, oyoq harakatini to‘xtatish va tos-son bo‘g‘imidan yozilish.

3.                      Oyoqlarda otga tayanish bilan tirsaklarga larda tayanib yotib, tayanib yotishga o‘tish (186-rasm).

4.                      Tirsaklarda tayanib tebranishdan oldinga siltanib ko‘tarilib oyoqlarni ochib o‘tirish.

Xatolar.

1.                      Oldinga siltanishda oyoq ichlari poya darajasidan o‘tib ketsa va tos-son bo‘g‘imida yozilish sodir bo‘lmasa.

2.                      Oldinga siltanishda elka va (  orasidagi burchak kamaysa.

3.                      Qo‘llarni bukilishi va tayanishga o‘tish polga oyoqlarni qo‘ygandan so‘ng sodir bo‘lsa, aksincha emas.

Straxovka va yordam. YOnboshda turib, bir qo‘l bilan elkadan ikkinchi qo‘l bilan beldan ushlanadi.

Tayanib tebranishdan qo‘llarni bukish va yozish

Bajarish texnikasi. Mashq oldinga siltanish kabi, orqaga siltanishda ham bajariladi. Oxirgi variant anchagina qiyinroq. SHuning uchun IX gurux o‘quvchilari bilan qo‘llarni bukish va yozishni oldinga siltanishda o‘rganishni boshlash maqsadga muvofiq. Orqaga siltanishning oxirgi holatidan, oldinga siltanishni boshlanish bilan bir vaqtda elkalarni biroz oldinga berish va qo‘llarni bukish. Vertikaldan o‘tish paytida tos-son bo‘g‘imidan biroz bukilish. Oyoqlar oldinga-yuqoriga harakatlanishi bilan qo‘llarni yozish. Qo‘llarni bukish vaqtida elka holatiga e’tibor berish zarur. Agar elkalar biroz orqaga “tushgan” bo‘lsa, unda o‘rganuvchi tana bilan vertikaldan o‘tish paytida tayanchda ushlanib qololmaydi. SHuning uchun mashqni qo‘shpoyaning o‘rtasida bajarish lozim.

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Oyoqlar poyadan yuqoriga ko‘tarilguncha tayanib tebranish.

2.                      Tayanib qo‘llarni bukish va yozish (4-6 martadan kam emas).

3.                      Tayanib tebranish, orqaga siltanib oyoqlarni ajratish va ularni poyalarga panjalarning ichki tomoniga yumshoq tushirib, poyalarda tayanib yotish holatini egallash, qo‘llarni bukib, oyoqlarni birlashtirish va oldinga siltanib qo‘llarni yozish.

4.                      Oldinga siltanishda qo‘llarni bukish va yozishni bajarish.

Straxovka va yordam. Poya ostidan, beldan va sondan ushlanadi.

Nazorat darsi uchun kombinatsiya.

1.          Poyalar oxiridan sakrab tayanish va qo‘llarda itarilish bilan bir vaqtda oldinga turishgacha harakatlanish – 1,0 b.

2.          Tirsaklarga tayanishga tushish va tebranish – 1,0 b.

3.          Oldinga siltanib oyoqlarni ochib o‘tirish – 2,5 b.

4.          Qo‘llarni oldinga o‘tkazib ushlab, oldinga o‘mbaloq oshib oyoqlarni ochib o‘tirish – 2,5 b.

5.          Ichkariga siltanib o‘tish va orqaga siltanish – 0,5 b.

6.          Oldinga siltanish boshlanishida qo‘llarni bukish va siltanish oxirida yozib, orqaga siltanib o‘ngga (chapga) kerilib sakrab tushish – 2,5 b.

 

Burchak tayanish    

Bajarish texnikasi. Qo‘llar to‘g‘rilangan, bel to‘g‘ri, bosh tikka, oyoqlar poyalarga parallel (193-rasm).

 

 

                                                                         

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

Burchak tayanish – bu statistik holat bo‘lib, (podvzdoshno-poyasnichnыx) bel mushaklari, qorin, sonning oldingi va orqa mushaklarini yaxshi rivojlangan kuchini talab qiladi.

SHuning uchun qo‘l va qorin mushaklarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ko‘pgina mashqlar (o‘tgan bosqichlardagi materiallarga qarang), asosan gimnastik devorda osilib to‘g‘ri oyoqlarni ko‘tarish, burchak osilish, kuch bilan ko‘tarilib to‘ntarilish kabi mashqlarni bajarish, berilgan mashqni o‘zlashtirishga yordam beradi.

 

Halqada bajariladigan mashqlar.

 

Halqalar boshqa gimnastika snaryadlaridan farqli o‘laroq qimirlab turadi. Halqada tebranish mashqlari bajarilganda gimnastikachining og‘irlik markazi halqalarning osma nuqtasidan o‘tadigan vertikal yuzalik bo‘yicha siljishga harakat qiladi. Bunda tananing har qanday nuqtalari parabolaga o‘xshash egri chiziqlarni   hosil   qiladi,   chunki   harakatchan halqalar   tebranishga teskari yo‘nalishda old-orqa yuzalikda harakatlanadi.

Og‘irlik markazining bunday harakatlanishi halqada mashq bajarishning yana bir xususiyatidan dalolat beradi. YUqorigi ho-latdan pastki vertikal holata tushishda (erkin tushishda) og‘irlik markazi pastga harakatlana borib, pastki vertikaldan o‘tayotanda, amalda juda tez, harakat yo‘nalishini qarama-qarshi yo‘nalishga almashtiradi.

Bu hol turnikda mashqlar bajarishga nisbatan kaft va bar-moklarni bo‘quvchi muskullarga nagruzka kuchini bir necha bor oshiradigan kuchli siltanish sifatida seziladi. SHuning uchun halkada tebranganda vertikal holatdan uzilib ketish ehtimoli turnikka nisbatan bir qancha ko‘proq bo‘ladi.

Kuch talab qiladigan mashqlar bu snaryadda yana ham katta jismoniy kuchni talab qiladi, chunki u.o.m. (umumiy og‘irlik markazi) ning vertikaldan bir oz siljishi ham gimnastikachi harakatiga noaniqlik kiritadi.

Halqada tebranish mashqlari kamroq zo‘r berib, harakatlarni yaxshiroq ijro etishni talab qiladi. Bu mashqlarda og‘irlik markazi ayniqsa tebranishlarning oxirgi nuqtalarida vertikaldan ko‘prok siljiydi. Gimnastikachi mashq bajarish davomida hech qachon, oxirgi holatdan tashqari, muvozanat holatida bo‘lmaydi. SHuning uchun uning noaniq harakatlari mashqni umuman bajara olmaslikka olib keladi. Gimnastikachi shunday harakat qilishi kerakki, uning mashqni ijro etishga qaratilan barcha harakatlari mashq oxirida uni muvozanat holatiga olib kelsin. Muvozanat holati barcha vaziyatlarda shunday bo‘lishi kerakki, bunda o‘.o.m. u ham, tayanch nuqtasi ham (halqa) halqalar osilgan nuqtadan tushirilgan bir vertikalda joylashsin. Halqada bajariladigan asosiy mashqlar: 

 

 

 

Tayanib sakrashlar

 

Sport gimnastikasida 200 dan ortiq tayanib sakrashlar mavjud. Ular qo‘l va oyoq mushaklari kuchini rivojlantirishga yordam beradi, bog‘lam va bo‘g‘imlarni mustahkamlaydi hamda sakrovchanlik va chaqqonlikni rivojlantiradi.

SHug‘ullanuvchilarda mashg‘ulotlar mobaynida qat’iylik, jasurlik, maqsadga intilish kabi hislatlar tarbiyalanadi. Xilma-xilligi va o‘ziga xosligi jihatidan, tayanib sakrashlar o‘quvchilarda katta qiziqish va ruhiy ko‘tarinkilikni oshiradi. Turli to‘siqlardan oson va tez sakrab o‘tishni bilish, o‘quvchilarni amaliy tayyorgarligi yaxshiligidan darak beradi. Bundan kelib chiqib shuni aytib o‘tish kerakki, majmua dasturida amaliyot tavsifidagi mashqlar (yonbosh, burchak sakrash), hamda sport gimnastikasi “B” toifasi bo‘yicha (oyoqlarni bukib, oyoqlarni ochib sakrashlar) malakaviy dasturlar kabi alohida qiziqishga ega bo‘lgan, nisbatan murakkab bo‘lmagan tayanib sakrashlar ko‘rsatilgan. Tayanib sakrash texnikasini asosini o‘rganish va tahlil qilishni engillashtirish uchun quyidagi fazalarga ajratiladi: yugurish, ko‘prikchaga sakrash, oyoqlarda depsinish, qo‘llarda itarilishigacha bo‘lgan uchish, qo‘llarda itarilish, qo‘llarda itarilgandan so‘nggi uchish va qo‘nish. Tayanib sakrashga o‘rgatish boshlanishida, tayanib sakrashlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirib olish uchun zarur bo‘lgan jismoniy sifatlarni rivojlantiruvchi va alohida ko‘nikmalarni shakllantiruvchi dastlabki tayyorgarlikni mustahkamlash lozim. 

Tayanib sakrashlarni o‘zlashtirish uchun, avvalo mustahkam qo‘nishga o‘rgatish, keyin yugurish texnikasi, ko‘prikka sakrash, ko‘prikdan oyoqlarda depsinish, so‘ng qo‘llarda itarilishgacha uchish, oxirida qo‘llarda itarilishni o‘rgatish tavsiya qilinadi. Mana shu harakatlarni o‘zlashtirib olingandan keyingina, alohida tayanib sakrashlarni o‘rgatish mumkin.

Qo‘nish

Bajarish texnikasi. Qo‘nish sakrashni yakunlaydi va uning sifatini aniqlaydi. Tarang va to‘g‘ri oyoqlarning uchiga qo‘nib, shu zahoti to‘liq oyoq panjalariga tushish zarur, engil oyoqlarni bukilish hisobiga tashqi kuchlar ta’sirini ishlatish. Bu holatda tovonlar birga, oyoq kuchi va tizzalar ochilgan, qo‘llar oldinga-tashqariga ko‘tarilgan, tana birmuncha oldinga egilgan va bosh to‘g‘ri turadi .

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.O‘quvchilari uchun berilgan to‘g‘ri qo‘nishga o‘rgatuvchi mashqlarni takrorlash.

2.          To‘g‘ri qo‘nish holatini egallash va 5 soniya saqlash.

3.          Joydan yarim o‘tirib oyoq uchida yuqoriga sakrash va tezda to‘liq oyoq panjalarida qo‘nish holatiga o‘tish.

4.          Orqaga burilib sakrash.

5.          Gimnastik devordan, oyoqlarni turli holatida sakrash (oyoqlarni ochib, oyoqlarni bukib).

YUgurish (RAZBEG)

 

Bajarish texnikasi. YUgurish tezligi va uzunligi sakrash xarakteriga, asbob balandligi va uzunligi shug‘ullanuvchining jismoniy tayyorgarligiga bog‘liq. Odatda yonbosh sakrashlarni (yonbosh, burchak) bajarishga qaraganda, to‘g‘ri sakrashlarni (oyoqlarni bukib, oyoqlar ochiq) bajarish uchun katta uzunlik va tezlik talab qilinadi. Majmua dasturida nazarda tutilgan tayanib sakrashlarni bajarish uchun o‘quvchilarning yugurish uzunligi odatda 8-12 m dan oshmaydi, yonbosh sakrashlarni bajarish uchun 5-6 m. YUgurish bir tekisda tezlashib, uning tezkorligi sekin-asta ko‘tarilib boradi va dastlabki bir oyoqda depsinishdan avval juda yuqori darajaga etadi.

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      O‘ng (chap) oyoqqa oldinga tashlanib oyoqlarni almashtirib sakrash, qo‘llar erkin pastga tushgan.

2.                      Gimnastik devorga tosning darajasidagi pog‘onasiga oyoq uchida, o‘ng oyoqda turib oyoqlarni almashtirib pastga sakrash.

3.                      Tezlanishli yugurish (qadamlar qulay uzunlikda). 

4.                      Belgilar bo‘yicha to‘g‘ri yugurish. Belgilar (bo‘r bilan chizilgan chiziqlar yoki aylanalar, yon tomonga qo‘yilgan gimnastik cho‘pi) bir-biridan 100-120 sm masofa uzoqlikda.

5.                      Masofa va tezlikni o‘zgartirib predmetlar osha yugurish (to‘ldirma to‘p, gimnastik cho‘plari).

Ko‘prikka sakrash

  

Bajarish texnikasi. YUgurish va oyoqlarda depsinishbir butun harakat. Ko‘prikka sakrash ular orasida bog‘lovchi qism hisoblanadi. Jami sakrash va oyoqlarda depsinish samaradorligi to‘g‘ri sakrashga bog‘liq. Ko‘prikka sakrash kuchli (depsinuvchi) oyoqlar bilan bajariladi. Sakrashdan oldin tana oldinga (5-250) egiladi, qo‘llar oxirigacha orqaga ko‘tariladi, siltanuvchi oyoq sondan maksimal darajada oldinga bukiladi. 

Uchish paytida depsinuvchi oyoq siltanuvchi oyoqqa tortiladi. Ko‘prikka sakrash joyiga etish paytida oyoqlar birlashtiriladi va to‘g‘rilanib tana harakatini ilgarilab oldinga o‘tkaziladi va shu bilan ko‘prikka sakrashni ta’minlaydi.   Depsinishda itarilish tayanch maydoni ustidan tana vertikal holatda o‘tishidan oldin boshlanadi. To‘g‘ri oyoqlarda tana bir muncha oldinga egilgan, qo‘llar sakrash vaqtida vertikaldan ancha oldinda joylashgan holatda ko‘prikka oyoq uchida sakrab tushiladi.

Ko‘prikdan depsinishda oyoqlar ko‘prikning uzoq qirrasidan 12-15 sm parallel oyoq panjalarining oldingi qismiga qo‘yiladi. Depsinish, ozgina bukilgan oyoqlar keyinchalik yozilishiga oyoqlar ko‘prikdan uzilish paytigacha yakunlanishiga e’tibor berib bajariladi. 

Oyoqlarda depsinish samaradorligi ko‘p jihatdan qo‘l ishiga bog‘liqdir. Qo‘llar bilan kuchli siltanish va keyinchalik ularni tez to‘xtatish hamda bir vaqtda elkalar bilan yuqoriga otilish uchish balandligini ko‘tarilishiga yordam beradi. Depsinish paytida tana va oyoqlarning holatini, qo‘llarning yo‘nalishi hamda o‘z vaqtida ishlashni tayanchsiz faza traektoriyasi aniqlaydi.

 

O‘rgatish ketma-ketlik.

 

1.                      Tovondan oyoq uchiga baland ko‘tarilib yurish.

2.                      Gimnastik devor pog‘onasiga qo‘llar bilan tayanib oyoqlarni birlashtirib sakrash.

3.                      Hamkor bilan bir-birini oyog‘idan, tovondan yuqoriroq tayanib, oyoqlarni oldinga cho‘zib joyda bir oyoqda sakrash.

4.                      Joyda turib, siltanish paytida to‘g‘ri oyoqlar uchiga ko‘tarilib qo‘llar bilan siltanishni aks ettirish (IMITATSIYA).     

5.                      O‘rindiqqa ko‘ndalang oyoqlarni ochib turib, to‘g‘ri oyoqlarda qo‘llar bilan siltanib o‘rindiq ustiga sakrash.

6.                      2-3 qadamdan bir oyoqda depsinib ikki oyoqqa qo‘nish.

7.                      Bir qadamdan ikki oyoqda depsinib, qo‘llarni kuchli harakatlantirib yuqoriga sakrash.

8.                      2-3 qadamdan yugurib bir oyoqda siltanib ikkinchisida depsinib ikki oyoqda yuqoriga sakrash.

 

Qo‘lda itarilish

 

Bajarish texnikasi. Qo‘llar qirrasiz burchak ostida asbob ustiga tanadan oldin qo‘yiladi. SHunga muvofiq depsinishdan keyingi uchish balandligini ko‘tarish uchun yaxshi sharoit yaratiladi. Qo‘l panjalari itarilish joyiga parallel qo‘yiladi. Itarilish qo‘lning panja bo‘g‘imi bukilishi va elka, tirsak bo‘g‘imlarining yozilishi hisobiga, tana harakatiga qarshi bajariladi. Itarilish, qisqa va kuchli bo‘lib elkalar tayanch maydoni kesib o‘tib, qo‘llar tayanchdan bir vaqtda uzilgan paytda yakunlanadi.

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

 

1.                      Oyoqlar gimnastika o‘rindig‘ida, tayanib yotib tez qo‘llarni bukish va yozish.

2.                      Devordan 1 m masofada turib, devorga to‘g‘ri tana bilan yiqilib, tez qo‘llar bilan itarilish va D.H. qaytish. Itarilishi butun kaftidan boshlanib barmoqlar uchida tugatiladi.

3.                      Tayanib yotib (tana kerilgan) ikki qo‘lda orada qarsak chalib itarilish. Tanani to‘g‘rilash va belni ko‘tarish hisobiga qo‘llarda itarilish.

4.                      Polda tayanib yotib, qo‘llar gimnastik cho‘pning oldida, qo‘llarda itarilib cho‘pdan o‘tib tayanib yotish va D.H. qaytish.

5.                      Tayanib yotib bir vaqtning o‘zida qo‘llar va oyoqlar bilan itarilish.

Qo‘llarda itarilishigacha uchish, yugurish va ko‘prikdan depsinish samaradorligiga bog‘liq. Bu fazada tos-son bo‘g‘imlarini yozilish hisobiga dastlabki oyoqlarni orqaga siltanishni bajariladi va qo‘llarda itarilish paytida tanani keskin bukilishi uchun sharoit yaratiladi. Qo‘llarda itarilishdan keyingi uchish sakrash turini aniqlaydi: oyoqlarni bukib, oyoqlarni ochib.

  O‘rgatishini 1-bosqichi 

 

O‘rgatishni 80-100 sm balandlikdagi xari, ot, matlar uyumiga sakrab chiqib tizzalarga tayanib turishini va oldinga qo‘llar bilan siltanib sakrab tushishni o‘zlashtirishlari lozim. Bu mashq sakrab chiqib tayanib o‘tirish va oldinga kerilib sakrab tushishni o‘rganishi uchun yordamchi mashqlar hisoblanadi.

O‘rgatish ketma-ketligi.

 

1.                      Matga tizzalarda tayanib turishdan, qo‘llarda siltanib va oyoqlarda depsinib tayanib o‘tirish.

2.                      Mat bilan yopilgan gimnastik o‘rindig‘iga tizzalarda tayanib o‘tirishdan qo‘llarda siltanib va oyoqlarda depsinib sakrab tayanib o‘tirish.

3.                      Mat bilan yopilgan gimnastik o‘rindig‘iga qo‘llarni qo‘yib, oyoqlar polda tayanib yotishdan sakrab chiqib tizzalarga tayanib turish va qo‘llarda siltanib, oyoqlarda depsinib sakrab tushish.

4.                      Ko‘ndalang ot, xari yoki matlar uyumi oldidagi ko‘prikka tayanib turishdan joyda 2-3 ta sakrash va sakrab chiqib tizzalarga tayanib turish. Qo‘llarda siltanib va oyoqlarda depsinib yordam bilan sakrab tushish.

5.                      Qisqa masofadan yugurib, ko‘ndalang ot yoki xariga sakrab chiqib tizzalarga tayanib turish va qo‘llar bilan siltanib oldinga sakrab tushish. Xatolar.

1.   Etarli kuchga ega bo‘lmagan qo‘llarda siltanish.

2.   Oyoqlarda depsinish etarli bo‘lmasa.

Extiyotlash va yordam. Oldinda – yon boshda turib, birinchi qismda bir qo‘lda elka ostidan, ikkinchisi bilan qorindan ushlab, sakrab tushishda bir qo‘l bilan tirsakdan yuqori, boshqasida beldan ushlab, qo‘llar bilan siltanishga imkon yaratib yordam beriladi.

 

 O‘rgatishini 2-bosqichi  

 

  O‘quvchilar oyoqlarni bukib tayanib sakrashlarni o‘rganish uchun yordamchi mashqlaridan biri hisoblanadi, 80-100 sm balandlikdagi ko‘ndalang xariga sakrab chiqib tayanib o‘tirish va kerilib sakrab tushishni o‘zlashtiradilar.

Bajarish texnikasi. Qisqa masofadan yugurish va ko‘prikdan depsinishdan so‘ng qo‘llarni oldinga cho‘zib, elkalarni oldinga chiqarib ularni xari ustiga qo‘yiladi. Belni ko‘tarib tos-son va tizza bo‘g‘imlaridan oyoqlarni bukib, ularni ko‘krakka tortib xariga qo‘yiladi. Muhimi, o‘quvchilar tayanib o‘tirish holatida ushlanib qolmasliklari kerak. To‘g‘ri qo‘llar yuqoriga ko‘tarilib elka darajasigacha etganda, oyoqlarni xariga qo‘yib, tana bukilishi paytida qo‘llarda itarilishni boshlash lozim. O‘quvchi shu harakatlarni davom ettirib to‘g‘rilanadi va oyoqlarda depsinadi.

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

 

1.                      Polga tayanib yotishdan oyoqlarda depsinib tayanib o‘tirish va yuqoriga kerilib sakrash.

2.                      Mat bilan yopilgan o‘rindiqqa tayanib yotishdan, oyoqlar polda, oyoqlarda depsinib tayanib o‘tirish va kerilib sakrab tushish.

3.                      Qisqa masofadan yugurib xariga yoki ko‘ndalang otga sakrab chiqib tizzalarga tayanib o‘tirib, tayanib o‘tirish va kerilib sakrab tushish.

4.                      Ko‘ndalang ot yoki xarining oldidagi ko‘prikka tayanib turishdan, joyda 2-3 ta sakrab, belni baland ko‘tarib, sakrab chiqib tayanib o‘tirish va yordam bilan kerilib sakrab tushish.

5.                      Qisqa masofada yugurib sakrab chiqib tayanib o‘tirish va yordam bilan va mustaqil kerilib sakrab tushish.

Xatolar.

1.                      Sakrab chiqishning birinchi yarmida bel etarli darajada faol ko‘tarilmasligi.

2.                      Tayanib o‘tirish paytida ushlanib qolish.

3.                      Uchish paytida tos-son bo‘g‘imlari yoki tizzadan orqaga bukilgan oyoqlar to‘liq yoyilmasa.

Straxovka va yordam. Asbob oldida yon tomondan turib tayanib o‘tirishga o‘tish paytida bir qo‘l bilan elka orqasidan, ikkinchisi bilan qorindan, qo‘nish paytida esa beldan va qo‘ldan ushlab yordam beriladi. 

 

Oyoqlarni kerib  tayanib sakrash.

 

100-110 sm balandlikdagi ko‘ndalang xaridan oyoqlarni kerib  tayanib sakrash

.

Bajarish texnikasi. Bu guruxda xaridan sakrash oyoqlar bilan orqaga dastlabki siltanishsiz bajariladi. SHuning uchun o‘rgatishning boshlang‘ich davrida ko‘prikni 30-40 sm masofaga qo‘yish maqsadga muvofiq. Ko‘prikdan oyoqlarda depsingandan so‘ng qo‘llar bilan tayanchga cho‘zilish lozim, qo‘llarni unga qo‘yib, tos-son bo‘g‘imlari bukilib, oyoqlar ochiladi, itarilgan paytda yozilib, qo‘nish bajariladi. Qo‘llarda itarilish, elkalar qo‘llardan o‘tishi bilan yakunlanishi kerak. Qo‘llar bilan itarilgandan keyingi tana bukilishi, elkalarni yuqoriga ko‘tarilishi, tana bukilishi va boshni ko‘tarilishi hisobiga amalga oshiriladi.

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi. 

1.                      Tayanib yotib qo‘llarni navbatlashtirib qo‘yib, oldinga, orqaga, chapga, o‘ngga harakatlanish.

2.                      Biroz bukchayib yotib tayanish, keyin elkalarga “osilish” va elka bo‘g‘imlarida oldinga keskin harakat qilib D.H. qaytish.

3.                      Tayanib yotish holatidan oyoqlar bilan depsinib oyoqlarni ochib bukilib tayanib turish va tezda tik turib qo‘llar oldinga holatini egallash.

4.                      Tayanib yotish holatidan bir vaqtning o‘zida qo‘l va oyoqlar bilan itarilib o‘tirish, yarim o‘tirib oyoqlarni ochib turish, qo‘llar oldinga.

5.                      Tayanib yotish holatidan oyoqlar bilan depsinib ularni ochish va oyoqlarni ochib bukilib tayanib turish holatini egallash, to‘g‘rilanib yuqoriga sakrashni bajarish va qo‘nish.

6.                      Asbob oldida tayanib turishdan, oyoqlarni ochib, tos-son bo‘g‘imidan bukilib va yozilib sakrashlar. To‘liq ochilish paytida tos elka darajasigacha ko‘tarilishiga e’tiborni qaratish lozim. 

7.                      Gimnastik o‘rindig‘idan tanani bukib va yozib, oyoqlarni ochib sakrash.

8.                      Ko‘ndalang xaridan straxovka bilan oyoqlarni ochib sakrash. Xatolar.

1.                      Qo‘llar bilan tayanish davomiyligi va o‘z ostidan tayanish.

2.                      Qo‘llar bilan itarilgandan keyin uchishda tos-son bo‘g‘imlari yozilmasa.

3.                      Tananing tos-son bo‘g‘imlaridan yoyilish, elkalarni ko‘tarish hisobiga bajariladi, oyoqlar orqaga uzatilmaydi, chunki elkalarni tushib ketishiga olib kelishi mumkin. 

 

Ko‘ndalang otdan oyoqlarni bukib tayanib sakrash

 

Bajarish texnikasi. Ko‘prikdan oyoqlar bilan depsinib qo‘llarni asbobga qo‘yish va tos-son bo‘g‘imlarida hamda tizza bo‘g‘imida bukilish boshlanib, tizzalar ko‘krakka tortiladi. Qo‘llar itarilish yakunida elka, qo‘l ko‘tarilishi va oyoqlar pastgaorqaga uzatilishi hisobiga tana tez yoziladi. Qo‘nishdan oldin, qo‘nishni yumshoqlashtirish maqsadida tos-son bo‘g‘imlarini biroz bukiladi.

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Polga tayanib yotish holatidan oyoqlarda depsinib tayanib o‘tirish va yana yotib tayanish.

2.                      Polga tayanib yotish holatidan oyoqlarda depsinib tayanib o‘tirish va yoyilib yuqoriga-oldinga sakrash.

3.                      Matlar bilan o‘ralgan gimnastika o‘rindig‘iga tayanib yotish, oyoqlar polda, oyoqlar bilan depsinib tayanib o‘tirish va kerilib sakrash.

4.                      V guruxdagi sakrashlarni takrorlash – xariga sakrab chiqib tayanib o‘tirish va kerilib sakrab tushish.

5.                      110-115 sm balandlikdagi ko‘ndalang xaridan oyoqlarni bukib sakrash.

Xatolar.

1.                      Asbob ustida ushlanib qolishi.

2.                      Qo‘llar bilan itarilgandan keyingi tana yozilmasligi.

3.                      Tana yozilishi faqat elkalarni ko‘tarilishi hisobiga bajarilsa, oyoqlar pastgaorqaga uzatilmasa.

Extiyotlash va yordam. Qo‘nish joyidan yon tomonda oldinda turib, ikki qo‘l bilan elkalarda ushlab yordam beriladi.

  

Ko‘ndalang otdan yonboshga 90° burilib sakrash

 

Bajarish texnikasi. Sakrash (8-10 m) qisqa yugurishdan boshlanadi. Otning yoniga qo‘yilgan ko‘prikdan oyoqlarda depsinish bilan bir vaqtda, to‘g‘ri qo‘llar bilan otga tayanish va tanani ko‘tarib, tos-son bo‘g‘imlarini ozgina bukib oyoqlarni bir tomonga yo‘naltirish. Asbob ustida tos-son bo‘g‘imlarini yozish bilan bir vaqtda burilish va bir qo‘lda itarilish. Ikkinchi qo‘l tayanchda qo‘nishni bajarguncha qoladi. Asbobga yonbosh bilan qo‘nish lozim.

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.          Polga yonbosh tayanib yotish va burilib tayanib yotish.\

2.          Oyoqlar o‘rindiqda, orqadan tayanib yotib, tos-son bo‘g‘imlarini yozib bir qo‘lda itarilib, yonbosh tayanib yotish holatini egallash, bo‘sh qolgan qo‘l yon tomonda, burilishni davom ettirib tayanib yotish.

3.          Asbob yonidagi ko‘prikka tayanib turish holatidan ko‘prik ustida 2-3 ta sakrash va oyoqlarda depsinib yonbosh tayanib yotish hamda 90° burilib sakrab tushish.

4.          Qisqa yugurib uzun otdan yonboshga 90° burilib sakrash. Xatolar.

1.   Tayanch qo‘ldan chetlashish.

2.   Tos va oyoqning asbobdan past holati.

3.   Burilish paytida tananing bukilishi.

Extiyotlash va yordam. Tayanch qo‘l tomonida turib, bir qo‘l bilan elkadan, ikkinchi qo‘l bilan zaruriyat tug‘ulganda tananing ostidan ushlab yordam beriladi.

Ko‘ndalang otdan yonbosh sakrash

 

Bajarish texnikasi. Sakrashning boshlanishi yonboshga 90° burilib sakrashdagi kabi bajariladi. Ammo, bu holatda oyoqlar harakatini yon tomonga-yuqoriga davom ettirib, tana og‘irligini tayanch qo‘lga o‘tkazib, asbob ustida tos-son bo‘g‘imlarini yozish lozim. Tana gorizontal holatda bo‘sh qo‘l yon tomonda, bosh to‘g‘ri. Asbob ustidan o‘tib, tayanch qo‘l bilan itarilib asbobga orqalab qo‘nish.

 

 

 

1.                      YOnbosh tayanib yotib, tos-son bo‘g‘imlarini ozgina bukish va yozish.

2.                      SHuning o‘zi, oyoqlar gimnastika o‘rindig‘ida yoki gimnastik devorning ikkinchi pog‘onasida.

3.                      Asbob oldidan tayanib turib, 2-3 sakrash va oyoqlarda depsinib yonbosh tayanib yotish hamda asbobga orqalab sakrab tushish.

Xatolar.

1.   Tayanch qo‘ldan chetlashish.

2.   Tananing asbobdan past holati.

3.   Asbobdan o‘tish paytida tos-son bo‘g‘imlari yozilmasa.

Straxovka va yordam. Qo‘nish joyida tayanch qo‘l tomonidan turib, bir qo‘l bilan tayanch qo‘ldan elka orqasidan, ikkinchi qo‘l bilan tananing tagidan ushlab yordam beriladi.

 

Otdan yoki sakrash stolidan oyoqlarni kerib sakrash

 

Bajarish texnikasi. Berilgan sakrashni bajarish texnikasi, ko‘ndalang otdan oyoqlarni kerib sakrashni bajarish texnikasidan   ozgina farq qiladi. Ammo, uzun otdan oyoqlarni ochib sakrashni bajarish uchun tez yugurish, ko‘prikdan o yoqlarda va asbobdan qo‘llarda kuchli itarilish talab qilinadi. Agar oyoq panjalari elka darajasidan yuqori ko‘tarilsa, bu mashq yaxshi bajarilgan hisoblanadi.

 

 

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

 

Sakrashni o‘zlashtirish uchun, ko‘ndalang xaridan oyoqlarni ochib sakrashni o‘rganish paytidagi hamma yordamchi mashqlarni qo‘llash mumkin, keyin quyidagi mashqlarni takrorlash lozim.

1.                      Ko‘ndalang xaridan oyoqlarni ochib sakrash, ko‘prikdan xarigacha masofani asta-sekin ko‘paytirib.

2.                      Uzun qo‘yilgan xaridan oyoqlarni ochib sakrash.

3.                      SHuning o‘zi, faqat ko‘prikni xarida 1 m masofaga surib bajarish.

4.                      SHuning o‘zi, faqat ko‘prik va xari orasidan arqon tortish.

5.                      Uzun otdan oyoqlarni ochib sakrash.

Ayrim o‘quvchilar uchun, uzun otdan oshib o‘tish biroz qiyinchilik tug‘diradi:

otning uzoqdagi qismidan oshib o‘ta olmaslikdan, qo‘llarda itarilgandan so‘ng otga tegib ketish yoki unga yiqilib tushishdan qo‘rqadilar. Bunday ruhiy to‘siqni yo‘qotish maqsadida quyidagi vazifalarni qo‘llash mumkin:

1.                      1-2 qadamdan yugurib otga yoki sakrash stoliga sakrab chiqib oyoqlarni ochib tayanish (to‘g‘ri va tarang qo‘llarga tayanib, o‘tirmasdan oyoqlarni ochib turish). Biroz tayanchda ushlanib qolib, oyoqlarni ochib yumshoq o‘tirishga o‘tish.

2.                      Asta-sekin yugurish tezligini va uzunligini oshirib, otning uzoq qismidan 2025 sm gacha masofaga etguncha, qo‘llarni qo‘yib, sakrab chiqib oyoqlarni ochib tayanish. O‘quvchini elka tagidan ikki tomonlama ushlab yordam berish ham mumkin. O‘quvchi oyoqlarini ochib tayanishni bajarishni o‘rganib olgandan so‘ng keyingi vazifa beriladi.

3.                      Otning oldi qismida o‘tirishdan, so‘ng yarim o‘tiridan, otning uzoq qismiga oyoqlarni ochib sakrab tushishni bajarish. Oldin qo‘llar otning eng qirra qismiga qo‘yib, asta-sekin qirradan 15-20 sm masofaga qo‘llarda itarilishni o‘rganish lozim. Bu mashqlarni ishonchli bajarishga o‘rganilgandan keyin butunlay oyoqlarni ochib sakrashga o‘tish mumkin. Xatolar.

1.                      Nisbatan past siltanish (ko‘prikdan ko‘tarilgandan so‘ng oyoqlar ot tanasidan yuqori ko‘tarilmasa).

2.                      O‘z ostiga qo‘llarda itarilish (qo‘llarda to‘xtatuvchi itarilish o‘rniga egiluvchi   itarilish hosil bo‘ladi).

3.                      Qo‘llarda itarilgandan so‘ng uchish paytida tananing tos-son bo‘g‘imlarida yoyilish yo‘qligi.

4.                      Tos-son bo‘g‘imlarida yoyilish faqatgina elkani ko‘tarilishi hisobiga amalga oshirilishi, oyoqlar esa oldinga harakatlanishdan to‘xtamasligi qo‘nish paytida elkalarni orqaga tushib ketishiga olib keladi.

5.                      YAqin qo‘nish (1,5 m kam bo‘lmasligi kerak).

Extiyotlash   va yordam. Qo‘nish joyini yon tomonida turib, bir qo‘l bilan tirsakdan balandroqdan, ikkinchisi bilan zaruriyat bo‘lganda ko‘krakdan ushlab yordam beriladi. To‘liq o‘rganilguncha o‘qituvchining o‘zi yordam berib turishi maqsadaga muvofiq. 

 

YOn tomondan yugurib kelib otdan bir oyoqda siltanib,  ikkinchisida itarilib burchak sakrash

 

Bajarish texnikasi. Bunday sakrashni amalga oshirish uchun ko‘prik otning yaqin qismiga biroz burchak ostida (salkam parallel) yonboshiga qo‘yiladi.

Qisqa masofadan yugurib kelib, o‘ngga burchak sakrashni bajarishda o‘ng oyoqda siltanib, o‘ng qo‘lda otning tanasiga tayanish va chap oyoqda ko‘prikdan itariladi. Asbob ustida oyoqlarni birlashtirish va chap qo‘l o‘ng qo‘lning yoniga qo‘yiladi. SHundan keyin o‘ng qo‘lni qo‘yib yuborib, chap qo‘lga tayanishni davom ettirib otga chap yon bilan qo‘nish. CHapga sakrashni amalga oshirish uchun hammasini aksincha bajariladi.

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

 

1.                      Gimnastika o‘rindig‘idan qdamlab oshib o‘tish usulida sakrash.

2.                      Otning ustida o‘ng songa o‘tirib qo‘llar bilan orqadan tayanish va oyoqlarda oldinga-o‘ngga siltanib, asbobdan sakrab tushish, otga chap yon bilan qo‘nish.

3.                      Oyoqlarni ochib otga ko‘ndalang o‘tirib, qo‘llar bilan uning tanasiga tayanish va oyoqlarda siltanib o‘ngga burchak sakrab tushish, otga chap yon bilan qo‘nish.

4.                      Otga o‘ng yon bilan ko‘prikda turishdan o‘ng oyoqda siltanib va chap oyoqda itarilib otning ustiga orqadan tayanib o‘tirish, o‘ng tomonga oyoqlarni tushirib sakrab tushish, otga chap yon bilan qo‘nish.

5.                      Qisqa masofadan yugurib kelib, bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib o‘ngga (chapga) burchak sakrash. 

Xatolar.

1.   Asbob ustida oyoqlar birlashmaydi.

2.   Asbob ustidagi tosning juda past holati.

3.   Qo‘llar tayanchga parallel qo‘yilmasa.

Extiyotlash va yordam. Qo‘nish joyida asbobning yon tomonida turib, bir qo‘lda elka orqasidan, ikkinchisi bilan beldan ushlab yordam beriladi.

Baland past qo‘shpoyadagi mashqlar 

  Qizlar  uchun asosiy elementi, bu oyoqlar bilan YU/P tayanib, P/P ga kerilib osilish va P/P ga tayanishga o‘tish hisoblanadi. SHu bilan birga ular, o‘qituvchi yordamida yoki mustaqil o‘quvchilar tomonidan tuzilgan turli o‘quv majmua mashqlarini bajarishni takomillashtirishni davom ettiradilar. Elka mushaklarini va qorin mushaklarini (press) rivojlantirish uchun osilib yotishdan tortilish va gimnastik devorga osilib turishdan to‘g‘ri oyoqlarni hamda bukilgan oyoqlarni ko‘tarishlarni bajaradilar.

 

YU/P osilish

 

Osilish mashqlari bilan o‘quvchilar   tanish bo‘lib, gimnastika devoriga osilishni o‘zlashtirganlar. Farqi shundan iboratki, YU/P da tana bir joyda to‘xtab turmaydi, balki erkin holatda bo‘ladi. Osilishni takomillashtirish uchun quyidagi mashqlarni taklif qilish mumkin: yordam bilan YU/P osilish – oyoqlarni bukib osilish – osilish – pastga sakrab tushish. SHuni ta’kidlab o‘tish kerakki, osilish T/B qo‘shpoyada bajariladigan ko‘pgina mashqlar uchun dastlab holat hisoblanadi. 

P/P o‘tirib osilish

 

Bajarish texnikasi. Bu shunday holatki, o‘quvchi qiz YU/P osilib, bukilgan oyoq uchi bilan P/P tayanadi (162-rasm).

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

Osilishdan oyoqlarni bukib, o‘tirib osilish holatini egallab – oyoqlarni bukib osilib – osilish va pastga sakrab tushish.

Extiyotlash   va yordam. YOnboshdan turib, bir qo‘lda beldan, ikkinchisida oyoqdan ushlab yordam beriladi.

  

P/P yotib osilish

 

Bajarish texnikasi. YOtib osilishda, tana to‘g‘ri va biroz kerilgan, bosh ozgina egilgan, qo‘llar to‘g‘ri, P/P sonning orqa qismi bilan tayaniladi (163-rasm). O‘rgatish ketma-ketligi.   

 

 

 

  P/P ga yotib osilishni o‘tirib osilish orqali osilishdan bajarish mumkin. YOtib osilishdan, P/P bukilib yotib osilish holatini egallash, keyin oyoqlarni bukib osilish va osilish, pastga sakrab tushish.

 

Oyoqlarni kerib yotib osilish  

 

Bajarish texnikasi. Oyoqlarni ochib yotib osilish turli usullarda bajarish mumkin, ammo o‘rgatish ketma-ketligini hisobga olib, o‘quvchilarda mavjud bo‘lgan harakat tajribalarini qo‘llash maqsadga muvofiq. SHuning uchun, bir oyoqda siltanib o‘tib yotib osilishdan yoki oyoqlarda itarilib osilishdan P/P ga o‘ng (chap) bilan yotib osilishni bajarish yaxshi. Oyoqlarni ochib yotib osilishda tana, yotib osilishdagi kabi bo‘lib, biroz kerilgan, qo‘llar to‘g‘ri, bosh orqaga egilgan, bir oyoq P/P ga sonning orqa qismidan tayanib, ikkinchisi poyadan pastga joylashadi (164-rasm).

 

 

 

Orqadan tayanish

 

Bajarish texnikasi. P/P ga yotib osilishdan, orqaga tayanish holatini egallash ancha qulay. P/P orqasiga qo‘llar bilan ketma-ket siltanib o‘tib, orqadan tayanishga o‘tish – poyada o‘ziga xos o‘tirish.

       

 

Nazorat darsi uchun kombinatsiya.

1.   YU/P osilishdan, oyoqlarni bukib osilish – 1,0 b.

2.   P/P ga o‘tirib osilish – 1,0 b.

3.   Oyoqlarda itarilib o‘ng bilan oyoqlarni ochib yotib osilish – 2,5 b.

4.   CHap bilan siltanib o‘tib, P/P ga yotib osilish – 1,5 b.

5.   Oldinga siltanib chapga burilib sakrab tushish – 2,0 b.

V gurux qiz bolalarining osilishdan tortilish bo‘yicha jismoniy tayyorgarlik darajasiga talablar: 19 marta va undan ko‘p – yuqori; 10-14 marta – o‘rta; 4 marta va undan kami – past.

 

YU/P ga tovonlar bilan tayanib P/P ga kerilib osilish va  to‘ntarilib P/P ga tayanish

 

Bajarish texnikasi. Tashqaridan P/P ga osilib turishdan bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib tovonlarni navbatma-navbat YU/P ga qo‘yish va kerilib, P/P ga sonlar bilan yopishish. Kerilib osilish holatini egallagandan so‘ng, YU/P lardan navbatma-navbat itarilib, to‘ntarilib P/P ga tayanishni bajarish.

 

 

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Gimnastik devorda orqadan bukilib osilishdan oyoqlarda itarilib, kerilib osilish va D.H. ga qaytish.  

2.                      P/P ga osilib turishdan bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib ko‘tarilib to‘ntarilish.

3.                      P/P ga osilib turishdan bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib YU/P ga tovonlarda tayanib p/p ga kerilib osilish va to‘ntarilib p/p ga tayanish.

Xatolar.

1.          Kerilib osilish holatida bosh oldinga egilgan, rana biroz bukilgan.

2.          To‘ntarilishni bajarishda, bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib ko‘tarilib to‘ntarilishning ikkinchi qismiga xos bo‘lgan xatolar paydo bo‘lishi mumkin.

Extiyotlash va yordam. Poyalar orasida turib, bir qo‘lda elkadan, ikkinchisida sondan ushlanadi. To‘ntarilishni bajarish vaqtida ko‘tarilib to‘ntarilishni bajarishdagi kabi.

Takomillashtirish va nazorat darsi uchun kombinatsiya.

1.          YU/P ga yuzlanib P/P ni tashqarisidan bukilgan qo‘llarga osilib turishdan bir oyoqda siltanib va ikkinchisida itarilib, YU/P ga tovonlar bilan tayanib P/P ga kerilib osilish – 2,0 b.

2.          To‘ntarilib P/P ga tayanish – 2,0 b.

3.          O‘ng bilan siltanib o‘tib, o‘ngda oyoqlarni ochib tayanish – 1,5 b.

4.          YU/P ga o‘ng qo‘lni o‘tkazib ushlab, o‘ngda siltanib o‘tish bilan chapga aylanib orqaga burilib P/P ga osilib yotish – 2,0 b.

5.          CHapga burilib chap songa o‘tirish, o‘ng qo‘l bilan yon tomonga – 0,5 b.

6.          O‘ng qo‘lni orqaga o‘tkazib ushlab o‘ngga aylanib burilib sakrab tushish – 2,0 b.

Songa o‘tirish

 

Bajarish texnikasi. Oyoqlarni ochib osilib o‘tirishdan bir oyoqda siltanib o‘tib, songa o‘tirish. Oyoqlar tashqarida joylashgan. Bir oyoq tizzadan bukilgan, sonning pastki qismining hammasi bilan poyaga tayanadi. Bukilgan oyoqning boldiri to‘g‘ri oyoq bilan parallel ravishda orqaga yo‘naltirilgan, tana va bosh to‘g‘ri ushlanadi. Poyaga tayanishni ikkala qo‘lda yoki bitta qo‘lda, ikkinchisi yon tomonda bajarish mumkin.

 

 

Nazorat darsi uchun kombinatsiya.

1.                      Poyalar oxiridan sakrab tayanish va qo‘shpoya o‘rtasigacha harakatlanish – 3,0 b.

2.                      Oyoqlarda oldinga siltanib, oyoqlarni ochib o‘tirish – 2,0 b.

3.                      O‘ngda siltanib o‘tib, o‘ng songa o‘tirish, o‘ng qo‘l bilan ushlab chap qo‘l bilan yon tomonga – 2,0 b.

4.                      O‘ng oyoqdan oldinda chapda ushlab, o‘ng qo‘lda itarilib, o‘ngga burilib orqaga sakrab tushish, qo‘shpoyaga chap yon bilan qo‘nish – 3,0 b.

 

P/P ga o‘tirib osilishdan ikki oyoqda itarilib  ko‘tarilib YU/P ga tayanish

 

Bajarish texnikasi. P/P ga o‘tirib osilishdan, oyoqlarni tez yozib, to‘g‘ri qo‘llarning faol kuchi bilan YU/P ga tosni yaqinlashtirib, P/P dan oyoqlarda itarilib ko‘tarilishni tugatib, elkalar bilan oldinga harakatlanib, YU/P ga tayanishga o‘tish.

 

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

 

1.          Gimnastik devorda o‘tirib osilishdan (oyoqlar 1-2 reykada), oyoqlarni yozib va to‘g‘ri qo‘llar bilan reykani bosib, bukilib osilib turish orqali osilib turishga o‘tish (oyoqlar reykada, tayanish holatidek qo‘llar to‘g‘ri) va ushlanib qolmasdan polga sakrab tushish.

2.          P/P ga osilib turishdan sakrab – tayanish.

3.          P/P ga osilib o‘tirishdan, oyoqlarni yozish va to‘g‘ri qo‘llar bilan P/P ni bosib, YU/P ga tosni maksimal yaqinlashtirish va D.H. qaytish.

4.          P/P ga osilib o‘tirishdan ikki oyoqda itarilib ko‘tarilib YU/P ga tayanish. Xatolar.

1.   Ko‘tarilish bukilgan qo‘llarda yoki qo‘llarni navbatlashtirib bajarilsa.

2.   Oyoqlarni yozish noto‘g‘ri yo‘nalishda.

3.   Ko‘tarilishni yakunlovchi qismda oyoqlar bilan itarilish yo‘qligi.

Extiyotlash va yordam. Poyalar orasida turib, bir qo‘lda belda, ikkinchisida sondan ushlab amalga oshiriladi.

Nazorat darsi uchun kombinatsiya.

1.                      YU/P da bukilishlar bilan (izgibami) osilib tebranishdan P/P da osilib o‘tirish – 2,5 b.

2.                      Ikki oyoqda itarilib ko‘tarilib YU/P ga tayanish – 3,5 b.

3.                      Orqaga yiqilib P/P ga tovonlar bilan tayanib bukilib osilib turish – 1,0 b.

4.                      Oyoqlarda itarilib burchak osilish va P/P da osilib yotish – 1,5 b.

5.                      Orqaga qo‘llarni o‘tkazib tayanish va oldinga siltanib chapga (o‘ngga) burilib sakrab tushish – 1,5 b.

Qizlarning osilib yotishdan tortilish bo‘yicha jismoniy tayyorgarlik darajasiga talablar: 18 marta va ko‘p – yuqori; 13-15 marta – o‘rta; 6 marta va kam – past.

 

YU/P osilishdan bukilib ochilib tebranishlar  

 

Bajarish texnikasi. YU/P osilib, to‘g‘ri oyoqlarni oldinga ko‘tarish va ularni yakuniy holatda tutib turmasdan, elkalarni oldinga berib, engil otish bilan orqaga yo‘naltirish. Buni bir necha bor takrorlab, asta-sekin harakat amplitudasini ko‘paytirish.

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi. 

 

1.   YU/P osilishdan kerilish va D.H. ga to‘g‘rilanish.

2.   Tos-son bo‘g‘imidan sekin bukilish va yozilish.

3.   Bukilib (IZGIB) tebranish (RAZMAX) yordam bilan va mustaqil. Xatolar.

1.          Tos-son bo‘g‘imidan bukilish va yozilish o‘rniga, ushlash nuqtasi bo‘ylab tebranish bajarilsa.

2.          Oyoqlar tizzadan ko‘p bukilsa. 

Extiyotlash va yordam. YOnboshdan turib, bir qo‘lda son oldi qismidan, boshqasi bilan beldan  .

Nazorat darsi uchun kombinatsiya.

1.                      YU/P yuzlanib osilib turishdan, sakrab P/P ga tayanish – 1,0 b.

2.                      O‘ng silnatib o‘tib oyoqlarni ochib tayanish – 1,5 b.

3.                      YU/P chap bilan siltanib o‘tib, chapga aylanib burilib, turlicha ushlab (chap pastda, o‘ng tepada) chap bilan oyoqlarni ochib osilib yotish – 2,0 b.

4.                      CHap bilan siltanib o‘tib tepadan ushlash va o‘ng bilan siltanib o‘tib P/P osilib yotish – 1,0 b.

5.                      Oldinga siltanib P/P ga osilib o‘tirish va osilishga tushish – 2,0 b.

6.                      Bukilib tebranish va orqaga siltanib sakrab tushish – 2,5 b.

  Qizlarining osilib yotishdan tortilishi bo‘yicha jismoniy tayyorgarlik darajasiga talablar: 20 marta va ko‘proq – yuqori; 11-15 marta – o‘rta; 4 marta va undan kam – past.

 

P/P da ko‘ndalang turib YU/P ni ushlab muvozanat va P/P da bir oyoqda tayanib o‘tirib, boshqasida orqaga siltanib kerilib sakrab tushish

 

Bajarish texnikasi. Muvozanatdan tanani oldinga egib va P/P ni ushlab, bir oyoqda tayanib o‘tirish, boshqasi oldinda holatini egallash. Erkin oyoq bilan siltanib, tayanch oyoqda kuchli itarilib tana og‘irligini tayanch qo‘lga o‘tkazib, oyoqlarni birlashtirish va kerilish. Pastga harakatlanish boshida qo‘lni YU/P dan P/P ga o‘tkazib ushlab, boshqa qo‘lni yon tomonga cho‘zish.

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

1.                      Poyada bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib qo‘llarda turish, yordam bilan.

2.                      Gimnastik devorga yonbosh turib, bir qo‘lda devorni ushlab, bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib qo‘llarda turish, yordam bilan.

3.                      T/B qo‘shpoyadan sakrab tushishni bajarish. Xatolar.

1.                      Oyoqlarda kuchli siltanish va itarilish.

2.                      Oyoqlarni birlashtirish paytida tana to‘liq yozilmasa.

3.                      Erkin oyoqda siltanishda tana oldinga harakatlansa va tayanchdan qo‘llarni ketib qolishi.

Extiyotlash va yordam. YOnboshda qo‘nish joyida turib bir qo‘lda tayanch qo‘l elkasidan, boshqasida qorindan ushlanadi.

Nazorat darsi uchun kombinatsiya.

1.                      YU/P ga qarab osilib turishdan bir oyoqda siltanib ikkinchisida itarilib ko‘tarilib to‘ntarilib P/P ga tayanish – 2,5 b.

2.                      O‘ng oyoqda siltanib o‘tish bilan chap qo‘lni YU/P ga o‘tkazib ushlash va o‘ngga burilish bilan chap oyoqda siltanib o‘tib, tashqaridan chap songa o‘tirish, o‘ng qo‘l yon tomonga – 1,0 b.

3.                      O‘ng qo‘lni orqaga o‘tkazib ushlab burchak o‘tirish – 2,0 b.

4.                      O‘ng oyoqni bukib, turish va shu oyoqda muvozanat – 2,0 b.

5.                      P/P ni o‘ng qo‘lda ushlab tayanib o‘tirish, chap oyoq oldinga va chap oyoqda orqaga siltanib, o‘ng oyoqda itarilib kerilib sakrab tushish – 2,5 b.

O‘rta umumta’lim maktablarini bitiruvchi qizlarning osilib yotishdan tortilish bo‘yicha jismoniy tayyorgarlik darajasiga talablar: 18 marta va ko‘p – yuqori; 13-15 marta – o‘rta; 6 marta va kam – past.

 

Xodada bajariladigan mashqlar

 

Xodada bajariladigan mashqlar kishining muvozanat funksiyasiga samaraliroq va xar tomonlama ta’sir ko‘rsatadigan muvozanat saqlash mashq turlaridan biridir. Ular mazmun va shakl jixatidan turli-tuman bo‘lib, ijrosining murakkabligi va qiyinligi jixatidan ham har xildir. Bu esa ularni faqat gimnastikachilarni tayyorlashdagina emas,  balki maktablarda asosiy gimnastika darslarida, o‘rta va oliy o‘quv yurtlarda hamda yoshlar jismoniy tarbiyasi tizimida ham qo‘llash imkonini yaratadi.

Xodada o‘tiladigan mashg‘ulotlar shug‘ullanuvchilarning jismoniy rivojlanishiga va harakat qoibiliyatlarini takomillashtiriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi,qomatning shakllanishga ko‘maklashadi, fazoda mo‘ljal olish xissini yaxshilaydi,qat’iylik va dadillikni tarbiyalaydi.

Kinematik shakliga qarab xodada bajariladigan barcha elementlarni to‘rtta katta gruppaga ajratish mumkin: muvozanat saqlashlar va turli xil tik turishlar, bir va ikki oyoqda (yoki qo‘llarda) burilishlar, har xil usullar bilan yurishlar va akrobatika mashqlari.

XODAda bajariladigan mashqlar gimnastikachidan, asbob bo‘yicha to‘xtovsiz oldinga harakatni, harakat ritmini o‘zgartirishini, murakkab, tavakkal elementlarni bajarishni va barmoqlarda   baland turib, burilishlar bilan go‘zal harakatlarni qo‘shib, bu harakatlarda o‘zini yakkaligini namoyish etish qobiliyatini talab qiladi. Mashqlarni mukammal darajada bajara oladigan etakchi bo‘lish; gimnastikaning harakat jarayonida qomatni to‘g‘ri saqlay olish qobiliyatiga; oyoq panjalari mushaklarining sezuvchanligiga; fazoda mo‘ljal olishga ta’sir ko‘rsatuvchi vestibulyar analizatorlarining faoliyatiga; umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik, harakat koordinatsiyasi, qat’iylik va jasurlik kabi hislatlarga bog‘liq. XODAda mashq bajarish bu hislatlarni rivojlantirish uchun eng samarador vosita va uslubiyat hisoblanadi. Gimnastika XODAsida zamonaviy mashqlarni bajarish, shug‘ullanuvchidan yaxshi akrobatik va xoreografiya tayyorgarligini talab qiladi.

Harakat texnikasini o‘rgatishda, mashqlarni boshida polda, keyin chizilgan chiziq bo‘yicha, gimnastik o‘rindiqda, past XODAda bajarib o‘zlashtiriladi. O‘rganilgan mashqni bajarish ko‘nikmalari shakllanish darajasiga ko‘ra o‘rtacha va baland XODAga ruxsat beriladi. Extiyotlash yon tomondan turib, gimnastikachining qo‘lidan, belidan yoki qornidan ushlab yordam beriladi. extiyotlash uchun XODA bilan bir xil darajada yotqizilgan porolon matlardan foydalaniladi. 

 

90 sm balandlikdagi xodadan oshib o‘tish

 

Bajarish texnikasi. xodadan oshib o‘tish quyidagicha amalga oshiriladi.

xodaga yuzlanib turib, tayanish holati, o‘ng oyoqda tashqaridan siltanib o‘tib, o‘ng qo‘lni o‘tkazib ushlash va chap oyoqda siltanib o‘tib, sakrab tushish  

1.                      Holatni xodada, otda takrorlash.

2.                      60 sm baland xodada tayanib turishdan o‘ngda tashqaridan siltanib o‘tib, chap oyoq bilan polga tayanib, qo‘l o‘tkazib ushlab o‘ng bilan oyoqlarni ochib tayanish. SHu holatni 2-3 soniya ushlab qolish). CHap oyoqda siltanib o‘tib, sakrab tushish.

3.                      Mashqni to‘liq yordam bilan va mustaqil bajarish.

Extiyotlash va yordam. YOnboshda turib, bilak va elkalardan qarshi siltanish bajariladigan tomondan ushlanadi.

 

 

 

 

1 m baland xodadandan oshib o‘tish

 

Bajarish texnikasi. 90 sm baland XODAdan oshib o‘tish texnikasiga o‘xshash   Ammo tayanishdan siltanib o‘tishni tashqaridan tayanishda emas, balki birdaniga bir oyoqlarni ochib tayanib bajarish kerak. Oyoqlar to‘g‘ri bo‘lishi lozim. SHundan keyin, bir qo‘lga tayanib, ikkinchi oyoq bilan siltanib o‘tib o‘ngga yoki chapga burilib XODAga yonbosh sakrab tushish  

 

 

 

 

O‘rgatish ketma-ketligi.

 

1.                      XODAda tayanishni takrorlash.

2.                      Polda tayanib yotib tana og‘irligini bir qo‘ldan ikkinchisiga o‘tkazish.

3.                      SHuning o‘zi XODAda, otda tayanib.

4.                      Gimnastika devori oldida turib, bir oyoqda siltanib o‘tishni bajarish va bir oyoq oldinda oyoqlarni ochib turish, boshqasida siltanib o‘tib o‘rindiqqa orqalab turish.    

5.                      Gimnastika tayog‘ini oldinda-pastda ushlab, bir oyoqda oldinga siltanib o‘tib, ikkinchi oyoqda siltanib o‘tib, tayoqni orqaga o‘tkazish. Xatolar.

1.   Siltanib o‘tish tana og‘irligini tayanch qo‘lga o‘tkazilmay bajarilsa;

2.   Siltanib o‘tish bukilgan oyoqlarda amalga oshirilsa.

Extiyotlash va yordam. Siltanib o‘tishni o‘tishni bajarayotgan oyoqning qarama-qarshi tomonda yonbosh turib, ikki qo‘l bilan qo‘llarning tirsakdan yuqorisidan ushlanadi.

 

Sakrab chiqish

 

Sakrab chiqish  – mashqni boshlash uchun shart bo‘lgan element. Sakrab chiqish gimnastika ko‘prigidan foydalanib yoki usiz, yon tomondan yugurib kelib (XODA oxirida), uzunasi va ko‘ndalang turib, joydan va yugurib kelib bajariladi. Sakrab chiqishga o‘rgatishda, ot va dastakli ot, gimnastik o‘rindiq, past va o‘rtacha XODA qo‘llaniladi.

Uzunasi turib sakrab chiqish   – tayanib, o‘ngda tayanib chap yon tomonga oyoq uchida, tashqaridan tayanib o‘ng bilan (chap) bir vaqtda siltanib o‘tish; o‘ng bilan siltanib o‘tib  , chapga burilib oyoqlarni ochib tayanib o‘tirish; o‘ngda oyoqlarni ochib tayanib   siltanib o‘tish; oyoqlarni bukib siltanib o‘tib, o‘ng bilan oyoqlarni ochib tayanish   oyoqlarni bukib siltnaib o‘tib orqadan tayanish  ; oyoqlarni ochib tayanib turish  ; oyoqlarni tashqaridan tayanish,  bittaga tayanib o‘tirib, boshqasi oyoq uchi tomonga yoki boshqa tomonga, oyoq uchini XODAga qo‘yilmay bajariladi.

XODAni oxirida ko‘ndalang turib sakrab chiqish   – oyoqlarni ochib tashqaridan tayanib o‘tirib, bir oyoqqa o‘tirib, ikkinchisi oldinga oyoq uchiga yoki oldinga, qo‘llarda turish orqali oldinga o‘mbaloq oshish.

YOn   yugurib kelib sakrab chiqishni (XODAga yonbosh) bajarish – o‘ng (chap) sonda tayanib o‘tirib, chap (o‘ng) orqaga; tizzalarda tayanib turish, bitta tizzaga tayanib turib, ikkinchi oyoq orqaga; tayanib o‘tirish; bittaga orqadan tayanib o‘tirib, ikkinchisi oyoq uchida oldinga qo‘yiladi (bir qo‘lga tayanib); bir oyoqda o‘tirib, ikkinchisi oyoq uchida oldinga, qo‘llarga tayanmasdan orqaga burilish bilan oyoqlarni ochib tayanish – XODAga chap yon bilan turib, chap oyoqda itarilib va XODA bo‘ylab o‘ng oyoqda siltanib bajariladi. Qo‘llarga tayanib o‘ng bilan siltanib o‘tish va qo‘llarda tayanib chapga orqaga burilib, oyoqlarni ochib ko‘ndalang tayanib o‘tirish.

Murakkab sakrab chiqishlar   oldinga o‘mbaloq oshib (bukilib tayanib yotib, kuraklarda turish, tayanib o‘tirish) qo‘llarda uzunasiga yoki ko‘ndalang turib bajariladi.

Harakatlanish   xodada bajariladigan barcha elementlarni bir butun kombinatsiyaga biriktiradi. Bularga turli xildagi yurishlar, yugurishlar, sakrashlar   raqs qadamlari   va bu elementlarning moslashuvi kiradi. Ular qo‘l, bosh, tananing turli harakatlari bilan bajariladi. Oyoq panjasi o‘rta chiziqqa qo‘yilib, panjaxodaning qirrasini sezib turishi kerak.

YUrish va yugurish turlari: oyoq uchidan qadam qo‘yish, oyoq uchida yurish, tayanch oyoqqa yarim o‘tirish, tashlanish, erkin oyoqlarda (to‘g‘ri va bukilgan) oldinga, orqaga yoki yon tomonga harakatlanib yoki uni oxirgi yuqori holatda ushlab turish, juftlovchi va almashuvchi qadam; to‘g‘ri (bukilgan) oyoqlarni oldinga (orqaga) chiqarib oyoqdan oyoqqa kichik sakrashlar bilan, oyoq uchida kichik qadamda yugurish.

Xatlab xarakatlanish : to‘g‘ri (bukilgan) oyoqlarni navbatlashtirib oldinga, orqaga yon tomonga chiqarib, sakrashlar bilan qadam qo‘yish.

Raqs qadamlari  : galop, polka, vals, ruscha.

Bular polda ham, oldinga bir tekisda nafis.

Burilishlar – tik turish va yarim o‘tirib, bir va ikki oyoqda tayanib o‘tirish va tizzalarga tayanib o‘tirish holatlarida oyoq uchida bajariladi; bu elementlarga o‘rganish poldan boshlanadi, keyin esa ko‘tarilgan tayanchlarga o‘tiladi. Burilishlar aniq bajarilishi uchun mo‘ljallar belgilanadi, masalan: XODA bo‘ylab oldinga oyoqda siltanish. Boshning holati katta ahamiyatga ega: chapga (o‘ngga) va orqaga burilishlarda bosh tana bilan to‘g‘ri holatni saqlab qoladi; 360˚ ga va undan ko‘proq burilishlarda bosh tanadan biroz orqada qoladi, keyin tezda elkani oshib o‘tib buriladi. Qo‘llar harakati burilishga va muvozanatni saqlashga imkon beradi. CHapga

(o‘ngga) va orqaga burilishlarda qo‘llar yonda, yuqorida, belda bo‘lishi mumkin, ancha murakkab burilishlarda esa ular aylanma harakatlanishga yordam beradi.

 

 

 

 

Ikki oyoqda turish holatida burilishlar o‘ngga (chapga) va orqaga bajariladi; ko‘ndalang turishdan, ko‘ndalang turish, uzunasiga turishdan oyoqlarni krest qilib turishga va aksincha.

Bir oyoqda turish holatida burilishlar oldinga yoki orqaga, bukilgan yoki to‘g‘ri oyoqlarda siltanib bajariladi. Aylanish yo‘nalishiga qarab,   (TAYANCH OYOQ TOMONGA) va   (TAYACHN OYOQDAN QARSHI TOMONGA) burilishlarga ajratiladi.

Ikki oyoqda o‘tirib burilishlarni, tik turishdan orqaga burilib o‘tirish va aksincha; o‘tirib orqaga burilish; turishdan orqaga burilib o‘tirish va turish; shuning o‘zi sakrash bilan bajarilishi mumkin.

Bir oyoqda o‘tirib burilishlar: o‘ng oyoqqa uzunasiga o‘tirib, chap oyoq yon tomonga oyoq uchida, bir vaqtda o‘ngga yoki orqaga burilish va shunday D.H.; o‘ng oyoqda ko‘ndalang o‘tirishdan, chap oldinga yarim bukilib oyoq uchida, chap oyoqni pastga tushirib, orqaga siltanish, orqaga   burilish huddi shunday dastlabki holat.

Tayanchlarda tayanib o‘tirish, tizzalarda tayanib o‘tirish, o‘tirishlardan burilishlar, sakrab chiqishlar   bilan, siltanib o‘tishlar   bilan uyg‘unlashadi. Ular asosan qo‘llarga tayanish bilan bajariladi: tayanchdan burilib songa o‘tirish; tayanchdan bir oyoqda siltanib o‘tib   burilib oyoqlarni ochib o‘tirish; sonda o‘tirib orqaga burilib boshqa songa o‘tirish; oyoqlarni ochib (VNE) tayanib, o‘ngga (chapga) yoki orqaga burilish; tizzalarda turishdan orqaga burilib yarimshpagat; bitta tizzada turishdan, boshqasi orqaga, orqaga burilish shunday D.H. egallash; yarimshpagatdan orqaga burilib bitta tizzada turish, boshqa oyoq oldinga bukilgan; qorinda tayanib yotib chapga (o‘ngga) yoki orqaga burilish.

 

 

 

 

 

Sakrashlar. Xodada sakrash mashqlari, harakatlanish   usullaridan biri va mustaqil element sifatida xizmat qiladi. Ularni murakkabligi – uchish uzunligi, xavfsiz fazalarda harakatlanish amplitudasi va tuzilishiga ko‘ra aniqlanadi. Sakrashlar uch guruhga bo‘linib (joyda, oldinga harakatlanib va burilishlar) bir nechta sakrashlardan tashkil topgan seriyali yoki yakka bajariladi. Bularni bajarishda qiyinchilik tug‘diradigan element bu qo‘nishdir. Sakrash amortizatsiyalovchi bukilish va oyoqlarni yozilish bilan bajariladi. Muvozanatni saqlash uchun oyoqlar, tana va qo‘l harakatlarining yuqori koordinatsiyasi zarur.

Joyda sakrash ikki oyoqda itarilib bajariladi: yarim o‘tirish yoki o‘tirishdan shunday dastlabki holat; tayanib o‘tirib; oyoqlarni almashtirib yoki ikki marta almashtirib  ; oldinga-orqaga yoki yon tomonga oyoqlarni ochib; bir oyoqqa qo‘nib; oldinga bir oyoqda siltanib ikkala oyoqqa o‘tirish yoki yarim o‘tirish.

Oldinga harakatlanib sakrashlar qadam qo‘yish yoki yugurish bilan bajariladi:

bukilgan yoki to‘g‘ri oyoqlarni oldinga yoki orqaga almashtirib; oldinga bir oyoqda qadam qo‘yish va shu oyoqda sakrab, boshqasini oldinga bukish, qo‘llar oldinga (“yopiq SAKRASH”,  ; oldinga bir oyoqda qadam qo‘yish va shu oyoqda sakrab, boshqasi orqaga, qo‘llar yon tomonga (“OCHIQ SAKRASH ); ikkala oyoqda sakrab, keyinchalik bir oyoqda  sakrab, boshqasi orqada, qo‘llar yon tomonda; to‘g‘ri oyoqlarda oldinga yoki orqaga pastga urilib sakrash   sakrash bilan bajarilishi mumkin.

Statik mashqlarga: muvozanat, turish, ko‘priklar, shpagatlar kiradi. Bu mashqlarning texnikasi, polda bajariladigan mashqlardan unchalik farq qilmaydi.

Muvozanat yuqori turishlardan va o‘tirishlardan, ikki yoki bir oyoqda, boshqa oyoq oldinga, orqaga, yon tomonga bajariladi.

Muvozanatni joyda turib va harakatlanish, burilish va sakrashlar bilan uyg‘unlashtirib bajarish mumkin. Ularga: oyoq uchida turish; bir oyoqda turish, ikkinchisi orqaga; bir oyoqda yarim o‘tirib, ikkinchisi orqaga; bir oyoqda o‘tirib, ikkinchisi oldinga; bir oyoqda turib, ikkinchisi oldinga-yuqoriga, orqaga burilib, qo‘llar yon tomonga va boshqalar kiradi.

Elkalarda, boshda va qo‘llarda, ko‘krakda, kuraklarda va qo‘llarda turish oddiy va aralash tayanchda, qo‘llar bilan XODAni yuqori, pastki yoki yonbosh tekisligidan ushlab bajariladi.

Ko‘priklar orqaga bukilib qo‘llarga tayanib yoki oldinga burilib oyoqlarga tayanib bajariladi. Ko‘prik holatida tayanch, bir oyoqqa va ikki qo‘lga va aksincha bo‘lishi mumkin.

SHpagat va yarim shpagatlar tizzalarga yoki tizzaga tayanib turib, boshqa oyoq orqaga; tayanib o‘tirishdan oyoqlarni sirpantirib (SKOLJENIEM); burilishlardan keyin yoki XODAga tayanib yoki tayanmasdan, boshqa elementlarni qo‘shib bajariladi.

 

 

 

XODAda bajariladigan akrobatik mashqlarga, o‘mbaloq oshishlar, burilishlar va salto kiradi. Bularni bajarishning o‘ziga xosligi shundaki, tayanchning balandligi va maydon cheklanganligi, XODA tekisligi bilan bajarilayotgan harakat tekisligini biriktirib va aniq yo‘nalishi bo‘yicha qo‘llar bilan tor joydan ushlashni (UZKOGO XVATA) talab qiladi.

O‘mbaloq oshish – bosh, elka orqali oldinga va orqaga, bukilib, kerilib va g‘ujanak bo‘lib bajariladi. O‘mbaloq oshish uchun dastlabki holat chuqur tashlanish, tayanib o‘tirish, bitta tizzada turish, yarim o‘tirish bo‘lish mumkin; oxiri – songa o‘tirish, tayanib o‘tirish, bir oyoqda o‘tirib, ikkinchisi oldinda oyoq uchida, oyoqlarni ochib tayanib o‘tirish.

To‘ntarilish – sekin va tez, oldinga va orqaga, yon tomonga; bir vaqtda va ketma-ket qo‘llar bilan tayanib; turli dastlabki holatlardan bajariladi. Sakrash bilan bajariladigan to‘ntarilishlar qo‘l va oyoq yoki oyoq va qo‘llarni qo‘yish orasidagi uchish fazasi bilan xarakterlanadi.

Salto – g‘ujanak holatida, kerilib, oldinga, orqaga, yon tomonga ikki oyoqda itarilib yoki bir oyoqda itarilib bajariladi.

Sakrab tushish XODAda bajariladigan mashqlarni yakunlaydi. Ularga bir oyoqda yoki ikki oyoqda itarilib oddiy sakrab tushish; bir qo‘lda yoki ikki qo‘lda yoki tayanch bilan turish orqali o‘tirish; murakkab akrobatik elementlar (to‘ntarilish, salto) kiradi.

                                           

 

Oddiy sakrab tushishlar – bir yoki ikki oyoqda itarilib bajariladi: uzunasiga turishdan oldinga kerilib, ko‘ndalang turishdan – yon tomonga; oyoqlarni ochib kerilib; oyoqlarni oldinga yoki orqaga bukib; oyoqlarni ochib bukilib; XODA o‘rtasidan yoki oxiridan qadam qo‘yib yoki yugurib; oyoqlarda itarilib yoki o‘ngga (chapga) burilib qadam bilan bajariladi. Oddiy sakrab tushishlarga o‘rgatish uchun, chuqurlikka sakrash, otdan va prujinali ko‘prikdan foydalaniladi.

Tayanib turish orqali yoki bir (ikki) qo‘lda itarilib sakrab tushish XODA oxirida yonbosh to‘ntarilib; chapga (o‘ngga) burilib yonbosh to‘ntarilib, XODAga yuzlanib; XODA oxiridan ko‘ndalang turishdan oldinga kerilib to‘ntarilish; qo‘llarda ko‘ndalang turishdan kerilib uzunasi turishdan oldinga to‘ntarilib kerilish; ko‘ndalang turishdan qo‘llarda turishgacha oldinga to‘ntarilish va yon tomonga to‘ntarilish; XODA oxiridan yoki o‘rtasidan orqaga to‘ntarilish; XODA oxiridan templi sakrashdan   keyin qo‘llarda itarilib oldinga to‘ntarilish.

Murakkab akrobatik elementlardan sakrab tushishlarni (SOSKOKI) XODAning oxiridan sakrab orqaga to‘ntarilish (FLYAK); uzunasi yoki ko‘ndalang turishdan, ikki yoki bir oyoqda itarilib g‘ujanak holatida orqaga salto; XODA oxiridan bir oyoqda itarilib oldinga kerilib siltanishli salto. SHuning o‘zi orqaga burilish bilan; bir oyoqda siltanib, ikkinchisida itarilib orqaga kerilib salto; XODA oxiridan yonbosh salto va boshqalar bilan bajarish mumkin.

5-mavzu:Zamonaviy jismoniy tayyorgarlik

 

Reja:

4.1. Jismoniy tarbiya vositalariga tavsif.

4.2.Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni.

4. 3.Jismoniy sifatlarni tarbiyalash uslubiyati.

   

 

Jismoniy tarbiya vositalariga tavsif.

 

Inson bolalikdan turli yo‘nalishdagi harakat malakalarini ongsiz va ongli tarzda bajaradi.  Natijada shu harakatlar ma’lum jismoniy sifatlar (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik, egiluvchanlik) tusida rivojlana boradi. Sekin-asta hayotiy zarur harakat malakalari (yurish, yugurish, sakrash, to‘xtash, osilish va h.k.) sayqal topadi.

Mutaxassislarning fikricha, asosan shu jismoniy sifatlar va hayotiy zarur harakat malakalari, o‘yinlar yordamida yanada samaraliroq rivojlanishi isbotlab berilgan.

Oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, turli bosqichdagi ta’lim maskanlarida ushbu muammoga har doim ham rejali va ilmiy jihatdan yondoshilmaydi.

Jismoniy mashqlarni to‘g‘ri qo‘llash, ularni bolalar  qanday o‘zlashtirayotganligini nazorat qilib borish, shu bolalardagi jismoniy sifatlarni, uning qaddi-qomati, jismoniy va funksional taraqqiyoti to‘g‘ri yo‘nalishda tarbiyalanib borishiga imkon yaratadi.

Ma’lumki, insonning jismoniy sifatlari uning tug‘ilishidan boshlab shakllana boradi. Lekin, uning bolaligida shu sifatlar qanday darajada shakllanishi, oddiy yoki murakkab harakatlarni o‘zlashtirib olishi  nafaqat uni o‘sib, yashab kelayotgan muhitga bog‘liq, balki bolaning muayyan sifatini qanday vositalar yordamida rivojlantirilishi bilan belgilanadi. SHu bilan bir qatorda harakatni turi, yo‘nalishi va qanday maqsadga qaratilganligiga (kasb, ro‘zg‘or ishi, sport, harbiy faoliyat va h.k.) qarab, har bir jismoniy sifatni shu harakat ijrosidagi o‘rni turlicha bo‘ladi. SHunday bo‘lsada, turli kasb faoliyatlarida yoki sport turlarida shu jismoniy sifatlarning integral ahamiyati  o‘ziga xos ulushga ega bo‘ladi. Ammo qanday bo‘lmasin, ko‘pgina tadqiqotchilarning fikricha, barcha harakat faoliyatida ayrim jismoniy sifatlarning ustuvorligi darhol ko‘zga tashlanadi.

Zamonaviy sport amaliyotida yuqori natijalarga erishish sportchining uzoq muddat davomida yuqori sifatli va samarali ish qobiliyatini saqlay olish imkoniyati bilan bog‘liqdir.

Har xil sport turlari bo‘yicha o‘tkaziladigan musobaqalar muddati halqaro musobaqalar qoidalari bilan belgilanadi. SHu musobaqalar muddatida qaysi sportchi o‘z ish qobiliyatini sifati va samaradorligi jihatidan qanchalik uzoq vaqt saqlay olsa yoki uni oshira olish «kuchi»ga ega bo‘lsa, unga muvaffaqiyat shunchalik «kulib» boqishi muqarrar. Boshqacha qilib aytganda, ish qobiliyatining sifat va samaradorlik darajasini ko‘p yoki kam vaqt davomida saqlanishi umumiy va maxsus chidamkorlik sifatlarining turlari (tezkorlik, kuch, tezkor-kuchga bo‘lgan chidamkorlik,  sakrashga bo‘lgan chidamkorlik, texnik-taktik chidamkorlik va h.k.) qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi.

Ma’lumki, ish qobiliyati haqida gap ketganda, ayniqsa so‘z uning sifati va samaradorligiga tegishli bo‘lsa, masalaning mohiyati va pirovard «mag‘izi» boshqa jismoniy sifatlarning shakllangan yoki shakllanmaganligiga borib taqaladi. YA’ni samarali natijaga mos  umumiy va maxsus chidamkorlik, kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik sifatlarini o‘zida mujassam qilgan bo‘ladi. Ushbu sifatlarning o‘zaro uzviy bog‘liqligi va ularning yuksak darajadagi integral natijasi mahoratning muayyan taqdirini belgilab beradi.

Jismoniy tayyorgarlik – tayyorgarlik turlaridan biri bo‘lib, bazaviy sport turlarichining organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini takomillashtirishga, hamda o‘yin faoliyatini samarali amalga oshirilishini ta’minlovchi mustahkam poydevor yaratishga qaratilgandir.

Zamonaviy bazaviy sport turlari shug‘ullanuvchilardan nihoyatda katta kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi sport o‘yinlari turiga mansubdir. O‘yinning mohiyati o‘yinchi harakatining turli yo‘nalish va o‘zgaruvchan vaziyatda o‘ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida ijro etilishi bilan ta’riflanadi. Bazaviy sport turlarichining har bir o‘yin davomida ko‘pdan ko‘p to‘siq qo‘yish, zarba berish va to‘p kiritish uchun sakrashlari, yiqilishlar, yugurish, to‘xtash, burilish, egilish va boshqa harakatlarni yuqori tezlikda ijro etilishi katta jismoniy kuch, o‘ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik va ruhiy uyg‘unlikni talab qiladi. Binobarin, ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug‘ullanuvchi organizmining funksional jihatdan mukammal shakllangan bo‘lishini taqozo etadi.

 

Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni

 

Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari quyidagilardan iborat:

 

1.                 Sog‘liqni mustahkamlash.

2.                 Hayotiy zarur harakat malakalarini takomillashtirish (yurish, yugurish, sakrash va hokazo).

3.                 Harakat sifatlarini rivojlantirish.

4.                 Harakat malakalari hajmini oshirish va ularning ijroiy chegarasini kengaytirish.

5.                 Organizmning o‘yin davomida ishtirok etuvchi organ, bo‘lim va mushak guruhlarining funksiyalarini shakllantirish.

6.                 O‘yin malakalarini samarali o‘zlashtirishni ta’minlovchi  maxsus sifatlarni rivojlantirish.

Jismoniy tayyorgarlik  umumiy UJT  va maxsus MJT jismoniy tayyorgarlikka bo‘linadi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik sport trenirovkasini muhim vazifalaridan biri sifatida shug‘ullanuvchilarning to‘laqonli jismoniy taraqqiyotini va har tomonlama jismoniy tayyorgarligini ta’minlashga qaratiladi. UJT hayotiy zarur harakat malakalarini takomillashtirishga va asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan jarayondir. Maqsadi MJTning poydevori bo‘lgan UJT bazasini yaratishdir.

Vazifalari – asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish, organizm-ning funksional imkoniyatlarini oshirish, harakat malakalarining hajmi va ijroiy chegarasini kengaytirish, sog‘liqni mustahkamlash, tiklanish jarayonini faollashtirish, organizmning tashqi va ichki salbiy ta’sirlarga bo‘lgan bardoshini oshirishdan  iborat.

Umumiy jismoniy sifatlarga kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik kiradi.

UJT – jismoniy sifatlarni alohida yoki birgalikda rivojlantiruvchi o‘ziga xos jismoniy mashqlardan iborat.

UJTni amalga oshirish jarayonida har xil sport uskunalaridan, anjomlardan, trenajyorlardan va tabiat omillaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Sport trenirovkasining ayrim bosqich va davrlarida UJT mashqlari va mashg‘ulotlarining hajmi, shiddati, yo‘nalish va tuzilishi o‘ziga xosligi bilan farqlanadi.

Maxsus jismoniy tayyorgarlik – tanlangan sport turida yuqori natijalarga erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi ahamiyatga ega bo‘lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan jarayondir.

 

                                     Масалан гимнастика спорт турида:

                                     1.Саф машқлари;

                                     2.Умумривожлантирувчи машқлар;

                                     3.Акробатика машқлари;

 

                                     4.Сакрашлар (таяниб, таянчсиз);

                                     5.Амалий машқлари;

                                     6.Снарядларда бажариладиган машқлар;

                                     7.Эркин машқлар каби воситалардан фойдаланилади.

 

Vazifalari:

-            bazaviy sport turlariga xos maxsus harakat sifatlari va qobiliyatlarini (tezkorlik, kuch-tezkorlik, chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va hokazo) rivojlantirish;

-            o‘yin texnikasini o‘zlashtirishda zarur bo‘lgan qobiliyatlarni rivojlantirish; - o‘yin taktikasini o‘zlashtirishda zarur bo‘lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.

MJT sport trenirovkasining barcha bosqich va davrlarida hajm va shiddat jihatidan munosib me’yorda qo‘llaniladi.

 

Jismoniy tayyorgarlikning vositalari va uslublari. Jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha qo‘yilgan vazifalarni echishda turli vositalar: tayyorgarlik mashqlari, harakatli va sport o‘yinlari, o‘quv o‘yinlari va musobaqalardan foydalanish mumkin. SHug‘ullanuvchilarning individual xususiyatlariga mashqlarning moslab qo‘llanilishi asosiy shartlardan biri bo‘lib hisoblanadi.

SHug‘ullanuvchilar uchun beriladigan jismoniy mashqlarga quyidagilarni kiritish mumkin:

 

                                    а) тана, қўл, оёқ мушакларининг ривожланишига таъсир этувчи

 

                    куч ва тезкорлик -куч машқлари;

                                         б) чидамлилик сифатининг ривожланишига таъсир этувчи

 

                    (тезкорлик -чидамлилик, тезкорлик-куч чидамлилиги) машқлар;

 

                                    в) ҳаракатланиш тезкорлигига таъсир этувчи машқлар;

 

 

Bu mashqlardan foydalanish texnik va taktik usullarni bajarish sifatiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir etadi.

Jismoniy tayyorgarlikda qo‘llaniladigan uslublar. SHug‘ullanuvchilar uchun zarur bo‘lgan jismoniy sifatlarni tarbiyalashda quyidagi uslublardan foydalaniladi:

1.                  Bazaviy chidamlilikni tarbiyalash uchun bir tekis uzoq muddatli yugurish.

2.                  Maxsus chidamlilikni tarbiyalashda o‘zgaruvchan xarakterdagi ishlarni bajarish.

3.                  Takroriy mashq usuli. Bu usul tezkorlik, kuch va chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishda qo‘llanilib, bunda dam olish oraliqlari organizmning to‘liq tiklanishiga imkoniyat yaratishi zarur.

4.                  Oraliq uslub. Bu uslub asosan tezkorlik va kuch chidamkorligini tarbiyalashda qo‘llaniladi. Bunda ish va dam olish qat’iy ravishda tartiblashtiriladi. Dam olish oralig‘i odatda katta bo‘lmaydi.

5.                  Almashinuvchi mashq usullari. 

Bu usulning muhim tomoni mashqning borishiga qarab ta’siri bir maqsadga qaratilgan holda o‘zgarishidir. Bunga turli hollarda turlicha yo‘l bilan nagruzka (harakat tezligi, ish hajmi, muddati va hokazo)ning ayrim ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri o‘zlashtirish (harakat usulini navbatlashtirish, shuningdek, dam olish oraliqlari va faoliyatning tashqi sharoitlarini o‘zgartirish) yo‘li bilan erishiladi. Bunda organizmning funksional imkoniyatlariga odatdagidek bo‘lmagan, ya’ni tobora kattaroq talablar qo‘yiladi va bu bilan ularning rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratiladi. SHu bilan birga, harakat shakli va sharoitini yangilab turish tufayli o‘zlashtirilgan malakalarning dinamik stereotipiga o‘zgartirishlar kiritiladi.

SHug‘ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun berilayotgan mashqlar ularning yoshlik xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yoshlik davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirilishi juda muhim hisoblanadi.

        

 Tezkorlikni tarbiyalash. Tezkorlik deb, muayyan faoliyatni qisqa muddat ichida ijro etilishiga aytiladi. Tezkorlik namoyon bo‘lishining uchta asosiy shakllari mavjuddir:

 

 

Ko‘rsatib o‘tilgan uchta shaklning birgalikda kelishi tezkorlik namoyon bo‘lishining barcha hollarini belgilaydi. Biroq murakkab-koordinatsion yaxlit harakatlardagi tezlik faqat tezkorlik darajasiga emas, balki boshqa sabablarga ham bog‘liq. SHuning uchun yaxlit harakat tezligi kishining tezkorligini faqat bilvosita ifodalaydi.

Kishining tezlik qobiliyatlari umuman o‘ziga xos bo‘ladi. Faqat bir-biriga o‘xshash harakatlardagina tezkorlik to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki bevosita bir-biriga ko‘chishi mumkin.

Tezkorlikning fiziologik va bioximik asoslari. Reaksiyaning latent vaqti beshta tarkibiy qismdan iborat:

1)            retseptorda qo‘zg‘alishning paydo bo‘lishi;  

2)            qo‘zg‘alishni markaziy nerv sistemasiga uzatish; 

3)            qo‘zg‘alishning nerv yo‘llari bo‘ylab o‘tib borishi va effektor signal hosil bo‘lishi; 

4)            signalning markaziy nerv sistemasidan mushakka o‘tkazilishi;

5)            mushakning qo‘zg‘alishi va unda mexanik faollikning paydo bo‘lishi.

Maksimal tezlikda bajariladigan harakatlar fiziologik xususiyatlarga ko‘ra sustroq harakatlardan farq qiladi. Bular orasidagi eng muhim farq shundan iboratki, harakatlarni maksimal tezlikda bajarish davomida sensor bog‘lanishlar hosil bo‘lishi qiyinlashadi: reflektor yoy impulslarni tashib ulgurolmaydi. Tezlik juda katta bo‘lganida harakatlarni etarlicha aniqlik bilan bajarishning qiyinligi mana shu bilan bog‘liqdir.

Oddiy reaksiya tezkorligini tarbiyalash. Harakatlantiruvchi reaksiya tezligi ta’sirga javob berishning latent vaqti bilan belgilanadi. Reaksiyalar oddiy va murakkab bo‘ladi. Oddiy reaksiya oldindan ma’lum bo‘lgan signalga ilgaridan ma’lum bo‘lgan harakat bilan javob berishdir.

Tezkorlikning juda ko‘p o‘tishi (boshqa biror harakatga o‘tishi) oddiy reaksiyalar uchun xarakterlidir: ayrim vaziyatlarda tezda biror qarorga keluvchi kishilar boshqa sharoitdarda ham tezroq biror fikrga keladilar. Tez bajariladigan xilma-xil mashqlar bilan shug‘ullanish oddiy reaksiya tezkorligini yaxshilaydi.

Harakatlantiruvchi          reaksiya      tezkorligini anchagina   yaxshilash   g‘oyat murakkab vazifadir.

Oddiy reaksiya tezkorligini tarbiyalashda bir necha usullardan foydalaniladi. Bulardan eng ko‘p tarqalgani to‘satdan paydo bo‘ladigan signalga yoki tevarakatrofdagi vaziyatning o‘zgarishiga javoban mumkin qadar tezroq reaksiya ko‘rsatish usulidir. Bu usul yangi shug‘ullanuvchilar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda tez orada ijobiy natijalar ko‘rsatadi. Afsuski, shundan keyin reaksiya tezkorligi stabillashib qoladi va uning yaxshilanishi ancha qiyin bo‘ladi.

Reaksiya tezkorligi katta ahamiyatga ega bo‘lgan hollarda uni takomillashtirish uchun maxsus usullardan foydalaniladi. Bu usullardan biri – reaksiya tezkorligini engillashtirilgan sharoitlarda va uni keyingi harakat tezligini ayrim-ayrim takomillashtirishdan iboratdir.

Reaksiyaning latent vaqti reaksiya ko‘rsatishdan oldingi ratsional xattiharakat hisobiga birmuncha yaxshilanishi mumkin. Jumladan, diqqatning yo‘nalishi ahamiyatga ega bo‘ladi: agar diqqat bajarilajak harakatga qaratilgan bo‘lsa (reaksiyaning motor tipi), u holda reaksiya ko‘rsatish vaqti diqqat signalni idrok qilishga (reaksiyaning sensor tipi) qaratilganligidan ko‘ra kamroq bo‘ladi. Mushaklar bir oz kuchlanganda ham reaksiya tezkorligi ortadi. Reaksiya tezkorligi, shuningdek, signalni kutish vaqtiga ham bog‘liq: dastlabki va ijro komandalari orasidagi optimal vaqt 1,5 sek.ga yaqindir.

Murakkab reaksiya tezkorligini tarbiyalash. Murakkab reaksiyaning ikki xili, ya’ni harakatdagi obektga bo‘ladigan reaksiya va tanlash reaksiyasi ustida to‘xtalib o‘tamiz.

Harakatdagi obektga bo‘ladigan reaksiyada to‘p qabul qiluvchi o‘yinchining harakatlarini ko‘rib chiqaylik. Bu holda o‘yinchi quyidagilarni bajarishi kerak: 

 

1)  тўпни кўриш;

2)  тўпнинг йўналишини ва унинг учиш тезлигини баҳолаш;  3) бажариладиган амал режасини танлаш;

 4) бу режани рўёбга чиқара бошлаш. 

                

 

Mazkur holda reaksiyaning yashirin davri mana shu to‘rt elementdan tashkil topadi. Harakatdagi obekt to‘satdan paydo bo‘lganda, bu obektga reaksiya ko‘rsatish 0,25 sek. - 1 sek. vaqtni oladi. Bu vaqtning asosiy qismi birinchi elementga, ya’ni to‘pni tez ko‘rib olishga sarf bo‘lishi tajribalarda kuzatilgan. Sensor fazaning o‘ziga juda kam - 0,05 sek. vaqt ketadi. SHunday qilib, harakat qilayotgan to‘pni ko‘ra bilish asosiy ahamiyatga ega. Aynan mana shu qobiliyatni o‘stirishga alohida e’tibor berish kerak. Buning uchun harakatdagi buyumga reaksiya ko‘rsatishga doir mashqlardan foydalaniladi; trenirovka talablari harakatdagi buyumning tezligini oshirish, obektning to‘satdan paydo bo‘lishi, sportchi bilan buyum o‘rtasidagi masofani qisqartirish hisobiga amalga oshiriladi. Kichik to‘p (tennis to‘pi) bilan bajariladigan harakatli o‘yinlar juda foydalidir. Obekt (jumladan, o‘yindagi to‘p) siljiy boshlaguncha ko‘rib qolingan bo‘lsa, reaksiya vaqti ancha kamayadi. Bunda to‘pga zarb berayotgan o‘yinchining harakatlariga binoan to‘pning yo‘nalishini va uchish tezligini aniqlay bilish katta ahamiyatga ega.

Harakatdagi obektga reaksiya ko‘rsatishning aniqligi shu reaksiya tezligini o‘stirish bilan parallel ravishda takomillashtirib boriladi. Faqat dastlabki bir necha mashg‘ulotnigina reaksiya aniqligini rivojlantirishga maxsus ajratish kerak. Bunda shug‘ullanuvchilarga harakatdagi obektdan ildamroq harakat qilish zarurligini tushuntirish lozim.

Tanlash reaksiyasi raqib hatti-harakatlarining yoki tevarak-atrofdagi sharoitning o‘zgarishiga muvofiq ravishda mumkin bo‘lgan harakatlantiruvchi javoblardan keragini tanlab olish bilan bog‘liq. Tanlash reaksiyasining murakkabligi sharoitning o‘zgarish imkoniyatlari rang-barangligiga, chunonchi, raqibning xilma-xil harakat qilishiga bog‘liq. Bazaviy sport turlarichilarning murakkab reaksiyasiga bo‘lgan talab nihoyatda katta.

«Murakkab reaksiyani tarbiyalashda» oddiydan murakkabga degan pedagogik tamoyilga rioya qilinib, sharoitning mumkin bo‘lgan o‘zgarishlari soni asta-sekin oshira boriladi. Masalan, dastlab oldindan kelishib olingan zarbga javoban qanday himoyalanish kerakligi o‘rgatiladi; keyinchalik shug‘ullanuvchiga ehtimol tutilgan ikki xil usuldan biriga, so‘ng uch xildan biriga, to‘rt xildan biriga va hokazo javob berish tavsiya qilinadi. Asta-sekin bu mashq haqiqiy sharoitga yaqinlashtirib boriladi.

Harakat      tezkorligini          tarbiyalash.         Harakat       tezkorligini   tarbiyalash jarayonida organizmning harakat faoliyati xilma-xil turlaridagi (bevosita amaliy va sport faoliyatidagi) tezlik xarakteristikasini belgilovchi funksional imkoniyatlarni har tomonlama oshirib borish zarur. SHug‘ullanuvchi biror-bir faoliyatda namoyon qilishi mumkin bo‘lgan maksimal tezlik shu kishida faqat tezkorlik qanchalik rivojlanganligiga emas, balki bir qator boshqa omillarga – dinamik kuch, chaqqonlik, texnikaning egallanganligi darajasi va boshqalarga bog‘liq. SHuning uchun harakat tezligini tarbiyalash boshqa jismoniy sifatlarni tarbiyalash hamda texnikani takomillashtirish bilan mustahkam bog‘liq holda olib borilishi kerak.

Maksimal tezlikda bajarish mumkin bo‘lgan mashqlardan (bularni, odatda, tezkor mashqlar deb ataydilar) tezkorlikni tarbiyalash vositasi sifatida foydalaniladi.

Ular quyidagi talablarni qondirishi kerak:

 

 

1)                 техника машқни жуда тез бажаришга имкон берадиган даражада бўлиши керак;  

2)                 машқларни бажариш вақтида асосий иродавий зўриқиш машқни бажариш усулига эмас, балки уларни бажариш   тезлигига қаратилиши учун мумкин даражада яхши ўзлаштирилган бўлиши  керак;  

3)                 машқларнинг давомийлиги уларни бажариш охирида чарчаш туфайли тезликнинг камайиб кетишига олиб келмаслиги керак.           

           

Tezkorlikni tarbiyalash usullari ichida takroriy mashq usuli keng qo‘llaniladi. Bundagi asosiy tendensiya mashg‘ulotda o‘z maksimal tezligini oshirib borishga intilishdir. Usulning barcha xususiyatlari (masofaning uzunligi, bajarish shiddati, dam olish oraliqlari, takrorlash soni va boshqalar) shunga bo‘ysundirilgan. Masofaning uzunligi (yoki mashqning qancha davom etishi) har galgi mashq bajarish oxirida siljish tezligi (ishning shiddati) kamaymaydigan qilib tanlanadi. Harakatlar maksimal tezlikda bajariladi; shug‘ullanuvchilar har safar o‘zlari uchun eng yaxshi natija ko‘rsatishga intiladilar. Mashq bajarish gallari o‘rtasidagi dam olish oraliqlari kuchning nisbatan to‘la tiklanishini ta’minlaydigan darajada katta bo‘lishi lozim. Harakatlar tezligi takrorlashlar o‘rtasida sezilarli darajada kamaya borishiga yo‘l qo‘ymaslik  kerak.

Tez bajariladigan mashqlar takrorlanganda, to‘la tiklanish uchun dam olish oraliqlari etarli bo‘lmaganligi sababli charchash nisbatan tez boshlanadi, tashqi tomondan bu tezlikning pasayganligida ifodalanadi. Tezlikning pasayishi mazkur mashg‘ulotda tezkorlikni tarbiyalashni to‘xtatish uchun birinchi signal bo‘lib xizmat qiladi: bundan keyin mashqni takrorlash faqat chidamlilikning o‘sishiga yordam beradi, xolos.

Tezkorlikning namoyon bo‘lishi uchun mashg‘ulotlarda o‘yin va, ayniqsa, musobaqa usulidan foydalanish katta ahamiyatga ega. Musobaqalar, odatda, ko‘tarinki ruh paydo qiladi, kishini anchagina zo‘r berishga majbur etadi – bu esa ko‘p hollarda sport natijalarining yaxshilanishiga olib keladi.

YAngi shug‘ullanuvchilar bilan ishlashning asosiy vazifasi sportchini birorbir alohida mashqni bajarishga ixtisoslashtirmay, balki boshqa vositalarni qo‘llab va ularni ko‘p jihatdan o‘zgartira borib, nisbatan yuqori natijalarga erishishdan iboratdir. Bunda tezkorlik mashqlaridan standart holda emas, balki o‘zgaruvchan sharoit va shakllarda foydalanish kerak. Jumladan, harakatli o‘yinlar va sport o‘yinlari, ochiq joyda bajariladigan mashq va hokazolar ayniqsa foydalidir.

Biror-bir harakatda asosan ikki yo‘l bilan tezlikni oshirish mumkin: 1) maksimal tezlikni oshirish hisobiga,  2) maksimal kuchni oshirish hisobiga. Tajriba ko‘rsatadiki, maksimal tezlikni sezilarli oshirish juda ham qiyin, kuch imkoniyatlarini oshirish esa birmuncha engil hal qilinadi. SHuning uchun amalda tezlik darajasini oshirish uchun kuch oshiradigan mashqlardan keng foydalaniladi. Harakat vaqtida engish lozim bo‘lgan qarshilik qancha ko‘p bo‘lsa, bu mashqlarning samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi.

Harakatlar tezligini oshirishga qaratilgan kuch oshirish tayyorgarligi jarayonida ikki asosiy vazifa hal qilinadi:

 

 

1)                  максимал мушак кучи даражасини (куч қобилиятларининг ўзини)  ошириш;    

2)                  тезкор ҳаракатлар шароитида энг кўп куч намоён қилиш қобилиятини  (тезкорлик-куч қобилиятларини) тарбиялаш.

 

 

 

Tezkorlik-kuch mashqlarini kuch mashqlarining o‘ziga asoslanib, ular bilan birgalikda qo‘llash kerak.

 

Tezkorlik sifatini rivojlantirishda foydalaniladigan  namunaviy mashqlar.

 

1.             Ko‘rish signaliga ko‘ra turli dastlabki holatlardan (turib, o‘tirib, yotib) tezlanib yugurishlar.

2.             Harakat yo‘nalishini tez o‘zgartirib yugurishlar.

3.             Ayrim harakat usullarini tez o‘zgartirib taqlid qilish.

4.             Bir turdagi harakatdan boshqa turdagi harakatlarga tez o‘tish.

5.             Tezkorlikni talab etuvchi estafetalar  ^[7]

 

 

 

 

 

 

               

       Kuch sifatini tarbiyalash. Tashqi qarshiliklarni mushak kuchi yordamida engish yoki unga qarshi turish kuch sifatini ta’riflaydi. Mushaklar kuchi quyidagicha namoyon bo‘ladi:

1) o‘z uzunliklarini o‘zgartirmay (statik, izometrik);

2)o‘z uzunliklarini qisqartirib (qarshiliklarni enguvchi, miometrik);

3) uzayib (yon beruvchi, pliometrik).^[8]

Qarshiliklarni enguvchi va ularga yon beruvchi mushak kuchlari birgalikda «dinamik rejim» deb ham yuritiladi. Kuch sifatini taqqoslashda quyidagi kuch turlari farqlanadi:

1.                  Nisbiy kuch. Nisbiy kuch deganda o‘z vaznining bir kilogrammiga to‘g‘ri keladigan kuch miqdori tushuniladi.

2.                  Absolut kuch. Biror bir harakatda o‘z og‘irligidan qat’i nazar, namoyon qilingan kuch tushuniladi.

3.                  Tezkor kuch (portlovchi kuch). Qisqa vaqt ichida katta miqdordagi kuchning namoyon qilinishi tushuniladi.

Qarshiligi oshirilgan mashqlar kuchni rivojlantirishda asosiy vosita bo‘lib hisoblanadi. Bu vositalar ikki guruhga bo‘linadi.

1.    Tashqi qarshiliklarni engish bilan bajariladigan mashqlar. Odatda, tashqi qarshilik sifatida quyidagilardan foydalaniladi: buyumlarning og‘irligi; sherikning qarshiligi; elastik buyumlarning qarshiligi; tashqi muhit qarshiligi;

2.    O‘z vazni og‘irligini engib bajariladigan mashqlar.

Og‘irlik ko‘tarib bajariladigan mashqlar juda qulay bo‘lib, ular yordamida ham kichik, ham katta mushak guruhlariga ta’sir ko‘rsatish mumkin. Bu mashqlarni me’yorlash ham oson. Og‘irlik ko‘tarib bajariladigan mashqlarda dastlabki holat etakchi rolni o‘ynaganligi sababli, bunga alohida e’tibor qaratish zarur bo‘ladi.

CHo‘ziluvchan va elastik buyumlar (prujinali espanderlar, rezinka) bilan bajariladigan mashqlarda harakatning oxiriga borib zo‘riqishning ortib borishi xarakterlidir.

O‘z gavda og‘irligini engish mashqlari, odatda, osilish va tayanish holatlarida amalga oshiriladi.

Kuch mashqlarining yuqorida keltirilgan tasnifi bilan bir qatorda, ularning saralab ta’sir etish darajasiga (umumiy va nisbatan ma’lum bir joyga ta’sir etishiga) ko‘ra, shuningdek, mushaklarning ishlash rejimiga ko‘ra, statik va dinamik, kuchlilik va tezkorlik-kuch, qarshiliklarni enguvchi va yon beruvchi mashqlarga bo‘linishini ham e’tiborga olish kerak.

Agar shug‘ullanuvchining kuchiga muntazam ravishda zo‘r berilmasa, mushak kuchi o‘smay qolishi, hatto kamayib ketishi ham mumkin.

Maksimal darajada zo‘r berishni turli yo‘llar bilan hosil qilish mumkin:

1.                  CHegaraga yaqin bo‘lmagan og‘irliklarni (qarshiliklarni) engishni chegara darajasida ko‘p marotaba takrorlash;

2.                  Tashqi qarshilikni chegara darajagacha oshirish (dinamik va statik faoliyatlarda);

3.                  Qarshiliklarni chegara darajadagi tezlik bilan engish.

 

Kuch sifatini rivojlantirishda foydalaniladigan  namunaviy mashqlar.

 

1.                  Kaft va panjalarni sherikning qarshiligini engib (yoki gantellar bilan) bukib-yozish mashqlari.

2.                  Turli og‘irlikdagi to‘ldirma to‘plarni irg‘itish. Asosiy e’tibor qo‘l harakatlariga qaratiladi.

3.                  Qo‘llarga tayanib yotgan holda ularni bukib-yozish, erdan uzib chapak chalish mashqlari 

4.                  Amortizatorli jihozlarni cho‘zish bilan boradigan, tuzilishi bo‘yicha texnik usullarga o‘xshash mashqlarni bajarish.

5.                  Og‘irliklar (shtanga lappagi, gantellar, qum to‘ldirilgan qopchalar) bilan gavdaning aylanma harakatli mashqlari.

6.                  SHtangani ko‘krakka ko‘tarib o‘tirib-turish mashqlari.

7.                  SHtangani elkaga olib sakrashlar. Og‘irlik maksimalning 50% hajmida.

8.                  Arg‘amchi bilan sakrashlar.

9.                  Joydan va yugurib kelib yuqoriga ilib qo‘yilgan predmetga qo‘l tekkizish yoki olish.

10 Bir va ikki oyoqda uzunlikka sakrashlar.

11.   To‘siqlar ustidan ko‘p sakrashlar.

12.   CHuqurlikka sakrashlar .^[9]