4-Mavzu. Kationlarning uchunchi, toʻrtinchi va beshinchi analitik guruhining nazariy asoslari. Reja:

Kationlarning uchinchi analitik guruhiga umumiy tavsif va birikmalarining biologik ahamiyati.

Guruh reagentining ta’siri va shaxsiy reaksiyalari.

Tuzlarning gidrolizi, sifat tahlildagi roli va qoʻllanilishi.

Asoslarning amfoterligidan, oksidlanish-qaytirilish reaksiyalaridan va qoʻsh, kompleks tuzlarining hosil boʻlishidan tahlil jarayonida foydalanish. Kationlarning toʻrtinchi analitik guruhiga umumiy tavsif, guruh reagenti va shaxsiy reagentining ta’siri.

Tio- va sulfo- birikmalarining hosil boʻlishi, ularning xossalari va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati.

III gruppa kationlariga Al³⁺, Cr³⁺,Fe³⁺, Fe²⁺,Ni²⁺, Co²⁺, Mn²⁺, Zn²⁺ ionlari kiradi.

Ularning ko`pchiligi, birinchi va ikkinchi guruh kationlaridan farqli ravishda suvdagi eritmalarda rangli bo`ladi. Shuningdek, uchinchi guruh kationlarining sulfidlari suvda erimaydi, ammo kuchli kislotalarning suyultirilgan eritmalarida eriydi.

(NH₄)₂S tuzi uchun guruh kationlari uchun guruh reaktivi sifatida ishlatiladi. Al³⁺va Cr³⁺ ionlarining sulfidlari Al₂S₃ va Cr₂S₃ gidrolizlanib, Al(OH)₃va Cr(OH)₃ gidroksidlar holida cho`kmaga tushadi.Qolgan barcha ionlar esa reagenti ta`sirida sulfidlar holida cho`kmaga tushadi.

Uchinchi guruh kationlarini ikki guruhchaga ajratilishining asosiy sababi kationlarning NH₄Cl li muhitda NH₄OH bilan o`zaro ta`sirlashuviga asoslangan. Ionlar konsentrasiyasining ko`paytmasi Al(OH)<sub>3</sub>, Cr(OH)<sub>3</sub> va Fe(OH)<sub>3</sub> gidroksidlarning eruvchanlik ko`paytmasi qiymatidan ortadi va uchala gidroksid oq iviqlar ko`rinishida cho`kmaga tushadi.Shu sababli birinchi guruhchaga Al³⁺ , Cr³⁺ , Fe³⁺ ionlari kiradi,ular NH₄OH bilan ammoniy tuzlar ishtirokida cho`kmaga tushiriladi(lekin Fe<sup>3+</sup> ionlari NH<sub>4</sub>Cl ishtirokida (NH<sub>4</sub>)<sub>2</sub>S bilan qaytarilib Fe<sup>2+</sup> ionlariga aylanadi), ikkinchi guruhchaga Fe<sup>2+</sup>, Mn<sup>2+</sup>, Zn<sup>2+</sup>, Co<sup>2+</sup>, Ni<sup>2+</sup> ionlari kiradi,ular kuchsiz ishqoriy muhitda (NH<sub>4</sub>)<sub>2</sub>S ta`sirida sulfidlar holida cho`kmaga tushadi:

Me²⁺ +(NH₄)₂S= MeS+2NH₄⁺

Ular makro va mikroelementlar sifatida biologik jarayonlarda ishtirok etadi, shu sababli ular hosil qilgan tuzlar veterinariyada, qishloq xo‘jaligining turli sohalarida ishlatiladi. Ularning ko‘pchiligi, birinchi va ikkinchi guruh kationlaridan farqli ravishda suvdagi eritmalarda rangli bo‘ladi.

Alyuminiy (Al3+) biologik tizimlarda muhim element emas va yuqori konsentratsiyalarda zaharli hisoblanadi. U fosfatlar va oqsillar bilan bog‘lanib, ularning funksiyalarini buzadi. Alyuminiy kationi tuproqni kislotaliligini oshiradi, o‘simliklalar ildizini zaharlaydi.

Cr3+ ionlari organizmda uglevodlar va lipidlar almashinuvi uchun juda oz miqdorda talab qilinadi. Qondagi glyukoza foizini me’yorda saqlab qolish uchun muhim bo‘lgan insulin ta’sirini yaxshilaydi. Tuproq tarkibidagi _Cr³⁺ ionlari Al3+ singari o‘simliklar uchun zararli.

Fe3+ va Fe2+ ko‘plab biologik jarayonlar, jumladan kislorodni tashish (gemoglobin va miyoglobinning bir qismi sifatida), ferment funksiyasi va DNK sintezi uchun muhimdir. Fe2+ ioni osonlik bilan Fe3+ ga aylanadi va organizmdagi oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida ishtirok etadi.Temir fotosintez va nafas olishda ishtirok etgani uchun o‘simliklar o‘sishi uchun zarurdir. Temir tanqisligi o‘simliklarda xloroz (barglarning sarg‘ayishi) kasalligini rivojlantiradi.

Temir ionlari hayvon va o‘simlik to‘qimalarida mavjud. Fe2+ kationi qon gemoglobinida uchraydi, agar u yetishmasa kamqonlik kasalligiga olib keladi (rasm).

Qonning normal va kamkonlik holati

Marganes Mn²⁺ kationi uglevodlar, lipidlar va aminokislotalar almashinuvida ishtirok etadigan ko‘plab fermentlar uchun kofaktordir. Bundan tashqari, antioksidant himoya qilish uchun ham muhimdir. Shuningdek, marganes o‘simliklarda fotosintez, xlorofill sintezi va azot almashinuvi uchun muhim ahamiyatga ega. Marganesning yetishmasligi xlorozga va o‘simliklarning o‘sishini susaytiradi. Hayvon organizmida Mn²⁺ (mikroelement) yetishmasa skelet suyaklar egiluvchan (deformatsiyalanadigan) bo‘lib qoladi.

Zn²⁺ kationi oqsil, DNK va RNK sintezida ishtirok etuvchi 300 dan ortiq fermentlar, shuningdek, antioksidant himoya va immun funksiyasi uchun zarur mikroelement. Rux o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur, auksinlar (o‘sish gormonlari) sintezida va uglevod almashinuvida ishtirok etadi. Tarkibida ZnO bo‘lgan malhamlar veterinariyada teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi.

ZnSO₄ eritmasidan ko‘z kasalliklarini davolashda foydalaniladi.

Ni²⁺ azot almashinuvida ishtirok etuvchi ureaza fermenti uchun zarur, oltingugurt saqlovchi aminokislotalar sintezida ishtiok etadi. Nikel o‘simliklarda ureaza va azot almashinuvida rol o‘ynaydi. Nikel yetishmovchiligi o‘simliklarda karbamidning zaharlovchi miqdorini to‘plashiga olib kelishi mumkin.

Kobalt kationi qon va DNK sintezida va asab tizimining normal ishlashi uchun zarur bo‘lgan B₁₂ vitamini (kobalamin) tarkibiga kiradi. Co²⁺ ionlarining tuproqda yetishmasligi bug‘doy, qand lavlagi, beda va kanop kabi o‘simliklarning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Hayvonlar ozuqasiga CoSO₄ tuzini qo‘shislishi ular qonidagi gemoglobin miqdorini oshiradi.

Bakteriyalarda azot fiksatsiyasi uchun ham Co²⁺ ionlari zarur. Dukkakli o‘simliklarda azotni biriktirish uchun bu ionlar muhim, agar ular yetishmasa ekinlar hosilini kamayishiga olib keladi.

Uchinchi guruh kationlarining kuchli kislota anionlari bilan hosil qilgan tuzlari suvli eritmalarda kislotali muhitga ega bo`ladi. Alyuminiy, xrom va rux gidroksidlari amfoterlik xossasini namoyon qiladi.

Alyuminiy va rux kationlari doimiy oksidlanish darajasiga ega, uchinchi guruhning boshqa kationlari o`zgaruvchan oksidlanish darajasini namoyon qiladi va ular oksidlovchi-qaytaruvchi xossalarga ega. O`rganilayotgan guruh kationlarini saqlovchi tuzlar muhim biologik ahamiyatga ega. Kuchsiz kislotali muhitli bo`z tuproqlar tarkibida Al<sup>3+</sup> kationlari saqlanadi. Ko`pgina madaniy o`simliklar ana shunday tuproqda sust o`sadi.

Al₂(SO₄)₃ tuzini suvga ozgina Ca(OH)₂ bilan aralashtirilib qo`shilsa Al(OH)<sub>3</sub> hosil bo`ladi va u cho`kayotib suvda suzib yurgan komponentlarni o`zi bilan olib ketadi. Bundan vodoprovod suvini tiniqlastirishda foydalaniladi.

.

III guruxning kationlariga (NH₄)₂S ta’sirettirlganda Al³⁺, Cr³⁺ lar (OH) xolida cho‘kmaga tushadi. Kationlarning gidroksidlari va sul’fidlari kuchli kislotalarda eriydi. Reaksiyasi quyidagicha bo‘ladi:

Fe³⁺+3(NH₄)₂S ⟶Fe₂S₃+6MN₄⁺

Fe²⁺+(NH₄)₂S ⟶FeS+2NH₄⁺

Mn²⁺+(NH₄)₂S ⟶MnS+2NH₄⁺

Zn²⁺+(NH₄)₂S ⟶ZnS+2NH₄⁺

N²⁺+(NH₄)₂S ⟶NS+2NH₄⁺

Co²⁺+(NH₄)₂S⟶SoS+2NH₄⁺ Al³⁺+(NH₄)₂S+HOH⟶Al(OH)₃+2NH₄⁺+H₂S Cr³⁺+(NH₄)₂S+HOH⟶Cr(OH)₃+2NH₄⁺+ H₂S.

FeS, Fe₂S₃, CoS, NiS – qora cho‘kma, MnS- sarg‘ish jigar rang, ZnS- oq cho‘kma, Al (OH)₃oq cho‘kma,Cr(OH)₃- kulrang-binafsha FeS,ZnS, MnS lar suyultirilgan HCl da eriydi.

FeS+2HCl⟶FeCl₂+H₂S

ZnS+2HCl⟶ZnCl₂+H₂S

MnS+2HCl⟶MnCl₂+H₂S

Fe₂S₃ xlorid kislota eriganida Fe³⁺ionii Fe²⁺ga qaytariladi.

Fe₂S₃+4HCl⟶2FeCl₂+2H₂S+S↓

III guruh kationlari (NH₄OH+NH₄Cl) amioniyli bufer eritma muhitida (pH≈9) (NH₄)₂S, bilan cho‘ktiriladi. Ana shundagina birinchi va ikkinchi gruppa kationlari eritmada qoladi.

III-guruh kationlariga xos shaxsiy reaksiyalar.

Al³⁺ kationlariga xos reaksiyalar,

Quruq usulda o‘tkazilgan reaksiyalar Al₂(SO₄)₃ eritmasini filtr qog‘ozga tomiziladi va Co(NO₃)₂ eritmasi ham tomiziladi. Keyin filtr qog‘oz quritiladi va yondiriladi agar filtr qog‘ozda Al³⁺ bor bulsa, zangori rangli kul va zangori massa Co(AlO₂)₂- “Tenar zangorisi “ qoladi.

Al₂(SO₄)₃+Co(NO₃)₂⟶Co(AlO₂)₂+3SO₂+2NO₂+2O₂ Natriy gidrofosfat bilan reaksiyasi.

Al₂(SO₄)₃ +4Na₂HPO₄⟶2AlPO₄↓+2NaH₂PO₄+3Na₂SO₄

.

Cr³⁺ kationiga xos reaksiyalar.

Cr³⁺ni oksidlab  Cr⁶⁺ga aylantirish.

2CrCl₃+3H₂O₂+1ONaOH⟶2Na₂CrO₄+6NaCl+8H₂O

Keyin esa eritmaga BaCl₂ qo‘shiladi. CrO₄^2-+Ba²⁺⟶BaCrO₄↓ sariq cho‘kma tushadi.

Agar Cr⁶⁺ borligini  aniqlash kerak bo‘lsa xam oksidlanadi.

Cr₂O₇^2- + 4H₂O₂+ 4H⁺⟶2H₃CrO₆ + 3H₂O

peroksoxromat kislota

Na₂CrO₄ eritmasiga H₂SO₄ yoki HNO₃ qo‘shiladi, keyin etil efiri 2-3 tomchi va 3%li H₂O₂ eritmasi qo‘shib chayqatiladi.Peroksoxromat kislota efir qavatini zangori rangga bo‘yaydi.

Fe³⁺ kationiga xos reaksiyalar.

K₄[Fe(CN)₆] bilan reaksiyasi. “Berlin lazurini” hosil qiladi.

Fe³⁺ + K₄[Fe(CN)₆] ⟶↓Fe₄[Fe(CN)₆]₃ + 4K⁺

Berlin lazuri to‘q ko‘k rang.

Zn²⁺ bilan ham shunday reaksiya boradi, ammo oq cho‘kma hosil qiladi. CH₃COONa bilan reaksiyasi. Qizdirish bilan boradi.

FeCl₃ + 3CH₃COONa ⟶Fe(CH₃COO)₃ + 3NaCl

Fe(CH₃COO)₃ gidrolizga uchrab qo‘ng‘ir rangli cho‘kmani hosil qiladi.

Fe(CH₃COO)₃ + 2HOH⟶Fe(OH)₂(CH₃COO) + 2CH₃COOH

qo‘ng‘ir rang.

Mn²⁺ kationiga xos reaksiya.

Mn²⁺ionini MnO₄^- ioniga oksidlash reaksiyasi.

2MnSO₄+5(NH₄)₂S₂O₈+8H₂O⟶2HMnO₄+5(NH₄)₂SO₄+7H₂SO₄

Ammoniy pushti persulfat tuzi

Quruq usul Pt sim qizdirilib Na₂CO₃ va KNO₃ aralashmasiga botirib olib g‘ovak massa hosil bo‘lguncha qizdiriladi keyin uni tekshirilayotgan namunaga (masalan tarkibida MnSO₄ yoki MnO(OH)₂) cho‘kmasiga tekkizilib qizdirish davom ettiriladi. Qizdirilgan massaga KClO₃ kristallariga yuqtirilib, yana qizdirish davom etiriladi. Bunda yashil dur(munchoq) hosil bo‘ladi. Bu jarayon tekish-yot modda tarkibida Mn borligini bildiradi.

3MnO(OH)₂ + 3Na₂CO₃ + KClO₃⟶3Na₂MnO₄ + KCl + 3H₂O + 3CO₂↑

yashil dur

.

Zn²⁺ kationiga xos reaksiya.

Kaliy (III) ferrotsianid bilan o‘tkazish reaksiya,

3ZnCl₂ + 2K₄[Fe(CN)₆] ⟶Zn₃K₂[Fe(CN)₆]₂ + 6KCl

Oq cho‘kma

Quruq usulda o‘tkazilgan reaksiya. Filtr qog‘ozda Zn²⁺ tuzi eritmasidan xo‘lanadi va Co(NO₃)₂ eritmasi tomiziladi. Qog‘oz quritilib, yondirilganda yashil rangli  kul “Riman yashili” hosil bo‘ladi.

Zn(NO₃)+Co(NO₃)₂⟶CoZnO₂+4NO₂↑+O₂↑

riman yashili

Co²⁺ kationiga xos reaksiya.

Amoniy rodanid bilan o‘tkazilgan reaksiya

CoCl₂ + 4NH₄CNS⟶(NH₄)₂[Co(CNS)₄] + 2NH₄Cl 

zangori eritma

2)KCNS bilan reaksiyasi

CoCl₂ + 4KCNS⟶K₂[Co(CNS)₄]↓ + 2KCl

yashil cho‘kma

Ni ²⁺ kationiga xos  reaksiya.

Ammiak eritmasi bilan kamroq miqdorda qo‘shish kerak.

NiCl₂ + NH₄OH⟶Ni(OH)↓+ NH₄Cl    

yashil cho‘kma

Agar eritmaga NH₃ qo‘shsak yashil cho‘kma ko‘k rangga o‘tadi. NiCl₂ + 2NH₄OH + 4NH₃⟶[Ni(NH₃)₆]Cl₂↓ + 2H₂O  ko‘k cho‘kma

III gruppa kationlari Fe²⁺, Fe³⁺, Cr³⁺Al³⁺, M²⁺, Co²⁺ Mn²⁺, Fn²⁺ gidrolizga uchraydi.

III gruppa kationlari 2 ta guruxchaga ajratiladi.

(NH₄)₂S ta’sirida:

a)    S^2- lar holida cho‘kadigan kationlar

b)    OH^- lar holida cho‘kadigan kationlar (Al³⁺, Cr³⁺)

2AlCr₃+3(NH₄)₂S+6HOH⟶2Al(OH)₃+6NH₄Cl+3H₂S

Ba’zan Al³⁺ yoki Fe³⁺ ionlarini cho‘ktirish uchun CH₃COONa eritmasi  ishlatiladi. Bunda gidroliz tufayli o‘rta tuz emas, balki asosli tuz hosil bo‘ladi.

Masalan: FeCl₃+3CH₃COONa⟶Fe(CH₃COO)₃₊3NaCl

Fe(CH₃COO)₃+HOH⟶Fe(OH)(CH₃COO)₂ + CH₃COOH

Fe(OH)(CH₃COO)₂+HOH⟶Fe(OH)₂(CH₃COO) + CH₃COOH

Gidroliz protsessini xarakterlash uchun gidroliz konstantasi va gidroliz darajasi degan tushuncha kiritilgan. Gidroliz konstantasi va gidroliz darajasini izohlashda quyidagi formuladan foydalanamiz.

Ayrim kationlarning gidroksidlari xam kislota, xam asos xossasiga ega. Bular amofoter deyiladi. Ularning asosli xossalari kislotali muxitda, kislotani xossalari esa ishqoriy muxitda namoyon bo‘ladi. Amfoter gidroksidlar Al(OH)₃, Cr(OH)₃, Zu(OH)₂Pb(OH)₂,

Sn(OH)₂

Al(OH)₃ kislota va ishqorlar bilan kuyidagi tenglamaga muvofiq ta’sirlashadi.

Al(OH)₃+3HCl⟶AlCl₃+3H₂O

Al(OH)₃+NaOH⟶NaAlO₂+2H₂O

Al³⁺, Zn ²⁺,Cr³⁺ ionlarning amfoterlik xossalarining foydalanib, ularni III gruppa boshqa kationlarga ajiratish mumkin.

KOH qo‘shilganda III gruppa kationlarning hammasi cho‘kmaga tushadi, ammo ortiqcha ishqor ta’sirida Al(OH)₃, Cr(OH)₃, Zu(OH)₂, lar erib ketadi va AlO₂^-, CrO₂^-, ZnO₂²anionlari hosil bo‘ladi. Kationlar gidroksidlariningamfoterlik xususiyati bilan 3-4-5 gruppa kationlari bilan tanishganimizda batafsil tushuntiriladi.

3 gruppa kationlarida quyidagi oksidlanish qaytarilish protsesslari mavjud va muhim ahamiyatga ega

MnO₄^- + 8H⁺⟶Mn²⁺+4H₂O

Cr₂O₇^2-+14H⟶2Cr³⁺+7H₂O

[Fe(CN)₆]^3-⟶[Fe(CN)₆]⁴Fe3+⟶Fe2+

III-gruppa kationlarining iborat aralashma analiz qiliniyotganda oksidlanish qaytarilish reaksiyasi Mn²⁺, Fe²⁺,Cr³⁺ kationlarini ajiratish va aniqlashda juda qo‘l keladi.

Masalan: Mn2+, Fe²⁺ ionlarini Zn²⁺, Al³⁺ ionlarining ajiratish uchun kationlar aralashmasi + iborat eritmaga H₂O₂ va Na OH qo‘shib kationlar oksidlanadi.

2FeCl₂ + 4NaOH + H₂O₂⟶2Fe(OH)₃↓ + 4NaCl

MnCl₂ + 2NaOH + H₂O₂⟶MnO(OH)₂↓ + 2NaCl + H₂O

Al³⁺, Zn²⁺ kationlari esa AlO ₂^- alyuminat va ZnO₂^2- sinkat anionlariga aylanib eritmada qoladi. Ayrim oksidlanish qaytarilish reaksiyalari ba’zi ionlarning eritmada mavjudligini bilib olish uchun qo‘llaniladi. Masalan: Mn²⁺ kationini aniqlash jarayoni HNO₃ muhitda pbo₂ bajarilish reaksiyasi orqali aniqlash mumkin.

2Mn(NO₃)₂ + 5 PbO₂ + 6HNO₃⟶ 2HnO₄ + 5Pb(NO₃)₂ + 2H₂O

4.Kompleks birikmalarning hosil bo‘lishi reaksiyalaridan analitik kimyoda ayrim ionlar uchun sezgir va xususiy reksiyalar sifatida foydalaniladi.

Masalan : Fe³⁺ ionini Fe₄[Fe(CN)₆]₃ (berlin lazuri) ko‘rinishida Fe²⁺ionini Fe₃[Fe(CN)₆]₂ kompleks tuzilishi ko‘rinishida trunbul ko’ki shaklida aniqlash mumkin. K⁺ ioni Na₃[Cu(NO)₆] ,bilan K₂Na[Cu(NO₂)₆] hosil qildi.

Co²⁺ kationi (NH₄)₂[Co(SNC)₄] va Co[Hg(SNC)₄] kabi koordinatsion, birikmalar hosil bo‘lishi xarakterlidir. Analiz vaqtida kompleks ionlarning hosil bo‘lishiga foydalanib ionlarni bir-biridan ajiratishda foydalanish mumkin.

Masalan: Cu²⁺ va Pb²⁺ ionlari bo‘lgan eritmaga NH₃ ta’sir ettirilganda [Cu(NH₃₎₄]²⁺ suvda eriydigan kompleksni hosil qiladi Pb²⁺ esa Pb(OH)₂ holida cho‘kmaga tushadi. Analiz vaqtida halal beruvchi ionlarni bog‘lash yoki niqoblash uchun ham kompleks ionlarni hosil bo‘lish reaksiyasiga foydalaniladi. Masalan: Fe³⁺ ionini H₃PO₄ yordamida mustahkam kompleks ion [Fe(PO₄)₂]^3- tarzida bog‘lash mumkin,natijada u boshqa ionlarni topishga halal bermaydi. Masalan (Cu²⁺, Ni²⁺),bundan tashqari Cd²⁺ni aniqlashda Cu²⁺ halal bermaydi. Masalan: (Cu²⁺, Ni²⁺). Bundan tashqari Cd²⁺ ni aniqlashda Cu²⁺halal beradi, Cu²⁺ ioni KCN yordamida kompleks ionga [Cu(CN)₄]^2- ga o‘tkazilsa, Cd²⁺ ni H₂S bilan aniqlash mumkin.

Cu²⁺, Bi ³⁺, Pb²⁺, Cd²⁺ kationlari aralashmasi analiz qilish jarayonida eritmaga glitserin qo‘shilganda kationlarning kompleks birikmasi xosil bo‘ladi. Bu kompleks birikmalarga faqat Cd²⁺ hosil qilgani ishqorlar ta’sirida erimaydi.

vIV –guruh kationlariga quyidagi metallarning kationlari kiradi: Ag⁺,Hg⁺, Pb²⁺, Cu²⁺, Hg²⁺, Cd²⁺, Bi³⁺.

Ø Bu kationlarning sulfidlari: Ag₂S, Hg₂S, PbS, CuS, HgS, CdS, Bi₂S₃ suvda va kislota eritmalarida erimaydi, konsentrlangan HNO₃ da eriydi. Bu guruh kationlariga umumiy reaktiv H₂S.

vHCl ta’siriga qarab IV guruh kationlarini 2 ta guruhchaga bo‘lish mumkin.

ØI – guruhchaga Ag⁺, Hg⁺, Pb²⁺ ionlari kiradi, ularning xloridlari AgCl, HgCl, PbCl₂ suvda erimaydigan oq rangli cho‘kmalardir. Shuning uchun kumush guruhchasiga alohida guruh reaktivi qilib HCl qo‘llaniladi.

Ø II –guruhcha mis guruhchasi deyiladi. Uning tarkibiga Cu²⁺, Hg²⁺, Cd²⁺, Bi³⁺ kationlari kiradi.

Ø Bu kationlarning xloridlari CuCl₂, HgCl₂, CdCl₂, BiCl₃ suvda eriydi.

Ø Kumush guruhchasi cho‘kadi, mis guruhchasi eritmada qoladi. Filtrlash natijasida ularni bir – biridan ajratiladi. Eritmada qolgan kationlarni cho‘ktirish uchun H₂S dan foydalaniladi.

Ø IV guruh kationlarining ayrim birikmalari muhim biologik xususiyatga ega.

Ø Ag⁺ ioni bakterisid, lyapis sifatida AgNO₃ tibbiyotda va veterinariyada qo‘llaniladi.

ØSimob metallining bug‘lari va Hg²⁺ ning tuzlari zaharli, asab tizimini zaharlaydi.

ØHgCl₂ sulema sabzavot urug‘larini zamburug‘ va bakteriya sporalaridan saqlaydigan preparat.

ØHgJ₂ teri kasalliklarini davolashda dorivor modda sifatida ishlatiladi.

ØSimob(I) xlorid Hg₂Cl₂ zaharsiz, vaterinariyada surgi dorisidir.

ØQorg‘oshin metali va uning barcha tuzlari zaharli.

ØVismutning Bi₂O₂(OH)NO₃ tuzi me’daning ayrim kasalliklarida antiseptik va yarani tuzatadigan dorilar tarkibiga kiradi.

ØMis birikmalari ham zaharli, shu sababli mis idishlar qalay bilan qoplanadi.

ØCuSO₄ veterinariyada antigelment preparati, o‘simliklardagi zamburug‘li (bug‘doydagi qorakuya) kasalliklarga qarshi kurashda qo‘llaniladi.

ØCu²⁺ ioni mikroelement holida o‘simliklar uchun juda zarur, u uglevodlar almashinuviga ta’sir ko‘rsatadi, o‘simliklarni zamburug‘ kasalliklariga chidamliligini oshiradi.

ØTuproq tarkibida mis ionlari miqdorini kamayishi ekin hosildorligini kamayishiga olib keladi. Ozuqa tarkibida Cu²⁺ ionlarini yetishmasligi hayvonlarda kasalliklarni ko‘payishiga sabab bo‘ladi.

Ø HCl va uning eruvch_аn tuzlari kumush ionlari bilan kumush хl_оridning oq cho‘kmasini hosil qiladi:

Ag⁺ + Cl^- = AgCl↓

Ø AgCl cho‘kmasi yorug‘da pаrchalаnib, kumush mеtali аjralib chiqishi sаbаbli qorayadi. Kumush хlоrid suyultirilgаn kislotalarda erimаydi, lеkin аmmоniy gidroksidda eriydi va kоmplеks tuz hosil qiladi:

AgCl + 2NH₄OH = [Ag(NH₃)₂]Cl + 2H₂O

Diamin kumush (I) xlorid

Ø Оzroq nitrаt kislota quyilgаnda kоmplеks tuz pаrchalаnаdi va yanа qaytadan kumush хlоrid cho‘kmasi tushаdi:

[Ag(NH₃)₂]Cl + 2HNO₃ = AgCl↓ + 2NH₄NO₃

v Ag⁺ kationiga xos reaksiya

Ø KJ bilan o‘tkaziladigan reaksiyalar KBr bilan ham sariq cho‘kma hosil qiladi.

AgNO₃+KJ→AgJ↓+KNO₃

Sariq

Ø Na₂HPO₄ bilan reksiyasi sariq cho‘kma – Ag₃PO₄ hosil bo‘ladi. 3AgNO₃ + 2Na₂HPO₄ → Ag₃PO₄ ↓+ 3NaNO₃ + NaH₂PO₄

v Hg₂²⁺ kationiga xos reaksiya

Ø Ishqorlar bilan reaksiyasi. Qora cho‘kma – Hg₂O hosil bo‘ladi.

Hg₂(NO₃)₂ + 2NaOH → Hg₂O↓+ 2NaNO₃ + H₂O

Qora

Ø KJ bilan o‘tkaziladigan reaksiyalar. Kamroq miqdorda qo‘shish kerak.

Hg₂(NO₃)₂+2KJ→2 KNO3 + Hg₂J↓ (loyqa yashil cho‘kma)

v Ag⁺ kationiga xos reaksiya

Ø KJ bilan o‘tkaziladigan reaksiyalar KBr bilan ham sariq cho‘kma hosil qiladi.

AgNO₃+KJ→AgJ↓+KNO₃

Sariq

Ø Na₂HPO₄ bilan reksiyasi sariq cho‘kma – Ag₃PO₄ hosil bo‘ladi. 3AgNO₃ + 2Na₂HPO₄ → Ag₃PO₄ ↓+ 3NaNO₃ + NaH₂PO₄

v Hg₂²⁺ kationiga xos reaksiya

Ø Ishqorlar bilan reaksiyasi. Qora cho‘kma – Hg₂O hosil bo‘ladi.

Hg₂(NO₃)₂ + 2NaOH → Hg₂O↓+ 2NaNO₃ + H₂O

Qora

Ø KJ bilan o‘tkaziladigan reaksiyalar. Kamroq miqdorda qo‘shish kerak.

Hg₂(NO₃)₂+2KJ→2 KNO3 + Hg₂J↓ (loyqa yashil cho‘kma)

vPb²⁺ kationiga xos reaksiya

ØKJ bilan o‘tkaziladigan reaksiya. Tilla rang sariq cho‘kma tushadi. Ortiqcha miqdordagi reaktivda eriydi. Ag⁺ bilan ham xuddi shunday reaksiya boradi. Ammo u reaktivning ya’ni KJning ortiqcha miqdori erimaydi.

Pb(NO₃)₂+ 2KJ→PbJ₂ ↓+ 2KNO₃

Tilla rang sariq

PbJ₂ + 2KJ → K₂[PbJ₄]

Kaliy tetra yodid qo’rg’oshin

hosil bo‘ladi.

v  Cu²⁺ kationiga xos reaksiya

ØKJ bilan reaksiyasi. Avval oq cho‘kma hosil bo‘ladi, shu zahoti J₂ bilan qoplanib qo‘ng‘ir rangga o‘tadi.

2CuSO₄ + 4KJ → Cu₂J₂↓ + J₂ + 2K₂SO₄

Oq cho‘kma

ØNaCNS – natriy rodanid bilan reaksiyasi avval qora cho‘kma – Cu(CNS)₂ hosil bo‘ladi. Keyin oq cho‘kmaga CuCNS ga aylanadi.

2CuCl₂ + 2NaCNS → Cu(SCN)₂↓+2NaCl;               

qora

2 Cu(SCN)₂+HOH→2CuSCN↓+ HCNS + HOSCN

Oq

v  Hg²⁺ kationiga xos reaksiyalar

Ø KJ bilan reaksiyasi. Avval to‘q qizil – sariq (zarg‘aldoq) rang cho‘kma - HgJ₂ hosil bo‘ladi, keyin ortiqcha reaktiv qo‘shilsa rangsiz kompleks birikma – K₂[HgJ₄] hosil bo‘ladi.

Hg(NO₃)₂ + 2KJ→HgJ₂↓+ 2KNO₃ ;                      

rangsiz eritma

HgJ₂ + KJ→ K₂[HgJ₄]

Zarg‘aldoq

Ø Ishqorlar bilan reaksiyasi. Sariq cho‘kma – HgO hosil bo‘ladi.

Hg(NO₃)₂ + 2NaOH→HgO↓+2NaNO₃+H₂O

sariq

Ø Mikrokristalloskopik usul. Hg²⁺ ioni ammoniy tetrarodanokobalt(II) (NH₄)₂[Co(CNS)₄] tuzi bilan tiniq ko‘k rangli prizma, uchburchak, ignasimon shakldagi kristallarni hosil qiladi.

Hg(NO₃)₂ + (NH₄)₂[Co(CNS)₄] → Hg[Co(CNS)₄] + 2NH₄NO₃

tiniq ko‘k kristallar

vCd²⁺ kationiga xos reaksiyalar

ØFerro dipiridil yodid – Fe[a,a’-D₃]J₂ bilan reaksiyasi. Bunda avval filtr qog‘ozga KJ va Cd(NO₃)₂ eritmaga shimdiriladi. Keyin esa ferro dipiridil yodid tomiziladi qizil-binafsha dog‘lar hosil bo‘ladi.

Cd(NO₃)₂+4KJ→ K₂[CdJ₄]+2KNO₃

K₂[CdJ₄]+ Fe[a,a’-D₃]J₂ → Fe[a,a’-D₃] [CdJ₄]↓+2 KJ

vAs³⁺ kationiga xos reaksiya

2Na₃AsO₃+6HCl+3H₂S → As₂S₃↓+ 6NaCl +6H₂O Sariq

ØKumush nitrat bilan o‘tkaziladigan reaksiya. Sariq rangli cho‘kma – Ag₃AsO₃ hosil bo‘ladi. Na₃AsO₃+3AgNO₃→ Ag₃AsO₃↓+3NaNO₃

sariq

ØYodli suv bilan o‘tkaziladigan reaksiya

AsO33-+J2+H2O→ AsO43-+2H++2J-

v As⁵⁺ ioniga xos reaksiya

Ø Kumush nitrat bilan reaksiyasi. Shokolad rang cho‘kma hosil bo‘ladi.

Na₃AsO₄+3AgNO₃→Ag₃AsO₄↓+3NaNO₃

Shokolad rang

Ø  Magnezili aralashma bilan o‘tkaziladigan reaksiya

Na₃AsO₄+MgCl₂+NH₄OH→NH4MgAsO₄↓+2NaCl+NaOH

Oq kristall cho‘kma

Ø  Molibden suyuqligi bilan o‘tkaziladigan reaksiya. (NH₄)₂MoO₄ammoniy molibdatning HNO₃ dagi eritmasi ishlatiladi. Na₃AsO₄+12(NH₄)₂MoO₄+24HNO₃→

(NH₄)₃H₄[As(MoO₇)₆]↓+21NH₄NO₃+3NaNO₃+10H₂O

Sariq kristall

vSurma ionlariga xos reaksiyalar

ØSurma o‘z birikmalaridla Sb³⁺ kationi H₃[SbCl₆], Sb⁵⁺ ioni H[SbCl₆] singari xloridli komplekslar holida bo‘ladi.

vSb³⁺ ioniga xos reaksiyalar

ØH₂S bilan reaksiyasi. Zarg‘aldoq rangli cho‘kma hosil bo‘ladi.

H₃[SbCl₆]+3H₂S→Sb₂S₃↓+12HCl

ØIshqorlar bilan o‘tkaziladigan reaksiyasi

Sb³⁺+3OH^-→HSbO₂↓+H₂O oq cho‘kma

ØMetaantimonit kislotasining oq cho‘kmasi hosil bo‘ladi.

v Qalay ionlariga xos reaksiyalar

Sn²⁺ ayrim hollarda SnO₂^2- holda, Sn⁴⁺ esa H₂[SnCl₆] holida bo‘ladi.

v Sn²⁺ ioniga xos reaksiya

H₂S bilan o‘tkaziladigan reaksiya. To‘q qo‘ng‘ir cho‘kma hosil bo‘ladi.

SnCl₂+H₂S→SnS↓+2HCl

Ø Sulema bilan o‘tkaziladigan reaksiya. Sulema SnCl₂ ni Sn⁴⁺ ga qadar oksidlaydi.

SnCl₂+2HgCl₂→ HgCl2↓+ SnCl4

Oq cho‘kma

Ø Simob (I) xlorid oq cho‘kmasidan Hg metali ajralib chiqishi natijasida qorayadi.

SnCl₂+ Hg₂Cl₂→ 2Hg↓+SnCl4

Qora