Көбелектер туралы бірер сыр

Ақмола облысы  Ерейментау ауданы   «Ақсуат орта мектебі» КММ Көбелектер туралы бірер сыр Есдаулет Толқын 8 сынып Бағыты:  Таза табиғи орта – Қазақстан­2050 стратегияның іске асыру  негізі         Секция: Биология Жетекшісі: Туребаева Аружан Парахатовна                                  Химия және биология пәні мұғалімі                                                           1 Ерейментау, 2018 Мазмұны І Кіріспе --------------------------------------------------------------------------------3 бет II Негізгі бөлім------------------------------------------------------------------------4 бет 2.1Обьектілер және жұмыс әдістемелері-----------------------------------------5 бет III Эксперименталдық бөлім------------------------------------------------------6 бет 3.1Зерттеу нәтижелері----------------------------------------------------------------7 бет ІҮ Қорытынды------------------------------------------------------------------------8 бет Қолданылған әдебиеттер бөлімі----------------------------------------------------9 бет Қосымша------------------------------------------------------------------------------- -10 бет 2 Аннотация Тақырыптың   өзектілігі.  Болашақ   ұрпақ   оқушыларға   көбелектің   ерекше қасиеттері мен сыртқы түрін,тіршілік ету мекені мен бейнесін ашып көрсету. Көбелектің   түрлерін   талдап,   толық   мәліметтер   беру.  Табиғатпен үйлесімділікте өмір сүре алатын, айналадағы қоршаған ортаға деген өзінің іс­ әрекеттерін сезіне білуге қабілетті экологиялық ойлау өрісі дамыған тұлғаның қалыптасуы.            Жұмыстың мақсаты: Көбелектің ерекше қасиеттерімен таныстыру, көбелектің   ғылыми   жіктелуін,   жалпы   сипаттамасын,   тіршілік   мекені   мен бейнесін зерттеу.            Жобаның міндеті:  Сыныптастарыма,  құрбыларыма   көбелек   туралы толық мәліметтер, мағлұматтар беру; ­ көбелектің түрлерін талдау, ерекшеліктерін зерттеу ­ ­ ­ эстетикалық талғамын дамыту. (табиғат әсемдігін сезіне білу) тірі табиғатты қорғауға тәрбиелеу тірі   табиғат   обьектілеріне   деген   қызығушылығын   ояту   және   бақылау дағдыларын  қалыптастыру. Таза табиғи орта – Қазақстан­2050 стратегияның іске асыру негізі  бағытына үлес қосу Күтілетін нәтиже 1.Көбелектердің қырылуына жол бермеу. 2.Көбелектерге зиян келтіру жолдарының алдын алу. 3.Көбелектер табиғат көркі туралы жарнамалар жасау. 3 Пікір  Егер осы заманғы  биология жетістіктерін жай ғана шолып өтіп, келешекке көз салсақ, онда ұшы­қиырсыз әлемді елестету қиын емес.   Табиғат әсемдігін сақтап ұрпақтан ұрпаққа жеткізу біздің борышымыз екенін Толқынның жұмысынан айқын көруге болады. Осыны жақсы түсінген Толқын өзінің биологиядан бастаған зерттеу жұмысын химиямен байланыстырып және экология   мен   геохимияға   ұштастыра   отырып   жүргізуде.   Туған   жерге сүйіспеншілігі мен қыр­сырын білсем деген қызығушылығы ғылым негіздерін үйренуге құштарлығын оятты.      Толқынның бұл жұмысы мазмұнды және сапалы жасалған. Оқушының көп еңбектенгені,   ғылыми   жұмысқа   қабілетті   екені   байқалып   тұр.   Көптеген қосымша материалдарды тиімді және орынды пайдаланған.             Жетекші:                                                        Туребаева А.П.                                                                                    химия және биология пәні                                                                                    мұғалімі 4 І КІРІСПЕ          Қазір әлемдегі түрлі қауіп­қатерлердің көбеюімен қоса, адамзатқа келер тағы бір қауіптің басы қылтиды. Ол – табиғат тепе­теңдігін сақтаушы кәдімгі көбелектердің жойылып бара жатқандығы. Жаз келсе, көк орай шалғында көбелек қуып ойнайтын балалықтың бақытты сәттері қаншама. Әсіресе, қалада туып, қалада өскен балалар үшін. Содан да болар,  гүлзар  бақтағы  гүлдердің  арасында  әдемі  көбелектерге  көзіміз  түсе қалса, кәдімгідей қуанамыз. Иә, қызыл ала, ақ­сары, көгілдір көбелектер біреуге балалығын есіне түсірсе, енді біреуді жаратылыстың сұлулығындай еліктіріп, еріксіз тамсандырады. Астана   қаласындағы     «Думан»   ойын­сауық   орталығында   ашылғанына   жыл толған «Көбелектер көрмесі» соның дәлелі. Жазғы демалысымда ата­анаммен бірге Астана қаласына бардым.Көрмедегі әртүрлі көбелектерді көргенде өзімнің қалай қызығып кеткенімді байқамай да қалдым.  – Бұл жұмысты зерттеуді сол кезден бастадым. –   Көрмеде   тропикалық   көбелектердің   соңғы   екі   циклі   өтеді   екен.   Яғни, өсіруге қолайлы болу үшін алғашқы екі кезеңнен өткен «қуыршақтарды» ғана алып   келеді.   Олар   осында   келген   сәтінде   тамаша   көбелекке   айналады. Қуыршақтарды ұстайтын жердің температурасы 30 градустан төмен болмауы керек, мейлінше   тропикалық  климатқа  жақындатып,  ылғалдылық  мөлшерін сақтау керек. Ол үшін арнайы құрал арқылы ауаға бу жіберіп, ылғалдандыра­ 5 ды.Көбелектерді жемістің нәрімен, су араластырылған балмен қоректендіреді екен. Алғашқы кездегідей емес, қазір менің көбелектерге деген   ықыласым артты.  Менің     ғылыми   жобама   дайын   материал   ретінде   зерттей   бастадым. Көрмеге бірнеше рет бардым.Қазір қызығушылығым ерекше. Тіпті көбелек ­тердің түрлерін үйімде жинақтап ұстағым да келді. Тірі көбелекті пәтерімізде ұстауға болады ма деген сұрақ мазалады?! Оңай емесекен,   оның   басты   қиындығы   –   ауа   ылғалдылығының   төмендігі   болса керек. Құрғақ ауада тропикалық көбелектердің мұрттары мен аяқтары сынып кетеді.   Ауа   құрамын   арнаулы   құралмен   өлшеп   су   бүріккішпен   ылғалдап ұстауға болады. Түнде қағаз қораптың түбіне ылғалды шүберек салып, жауып қою керек. Көбелектер жабық қорапта тұншықпайды. II Негізгі бөлім 2.1Обьектілер және жұмыс әдістемелері 2.1.1 Көбелектер ­   қабыршаққанаттылар   отрядының   екінші Көбелектер     атауы. Қабыршаққанаттылар   отрядының   негізгі   тұқымдас­  тары:   ақ   көбелек,   мүр көбелек, түн көбелектері, қан көбе­  лек, көгілдір көбелектер, кәдімгі күйе көбелектері,   т.б.   Көгілдір   көбелектер   қанатының   үстіңгі   жағы   көгілдір  (тұқымдастын аталуы осыдан), кейде көк, жасыл, сарғыш­қызыл, ал астыңғы жағы көкшулан түсті, онда ұсақ көзше дақтары болады. Қанаттарын жайған да ұзындығы 20­40 мм­ге жетеді. 1000­ға жуық түрі белгілі. Жұлдызқұрттары өсімдіктер арасында тіршілік етеді. Қазақстанда 9 түрі ұлттық "Қызыл кітап­ қа" енгізілген. Кәдімгі күйе көбелектерінің қанаттары ұзын және жіңішке (осы бөлігінде   жалпақ   шашақша   түктері   болады)   келеді.   Қанатын   жайғанда ұзындығы 0,9­1,2 см болады. Бұл тұқымдастың өкілдері жүннен, теріден жа­ салған бұйымдарға зиян келтіреді және азық­түлік қорын бүлдіреді. Негізгі түрлері: ішек көбелегі, жиһаз көбелегі, қамбар көбелегі. 6 — қабыршақ және  көне грекше:  πτερόν λεπίδος λεπίς ,  — қанат) – Қабыршақ қанаттылар, көбелектер (гр. Lepidóptera, көне грекше:  көне грекше:  жәндіктер класының бір отряды.       Эволюция Бұлардың қазба қалдықтары бор кезеңінен белгілі.      2.1.2 Таралуы Жер   шарында   кең   тараған.   Қабыршақ   қанаттылырдың   200­ге   жуық тұқымдасқа бірігетін 140 мыңдай түрі белгілі. Қазақстанда 3 мыңнан астам түрі кездеседі.       2.1.3 Көбелектің жалпы сипаттамасы Екі жұп қанаттары болады, олардың беттерін ұлпа қабыршақ басып жатады (отрядтың аты осыған байланысты қойылған). Бұл қабыршақтар көбелектің қанаттарын   алуан   түске   құбылтып   тұрады.   Қабыршақтарының   құрылысы, ондағы  пигмент түсі  әрбір түр, жүйеленімдік топта әр түрлі болады. Қанат ­тары бір­бірімен ілмек арқылы жалғасады. Қанатының түсі арқылы күндіз ұшатын   көбелектер   өз   түріне   жататын   көбелектерді   ажыратады,  сондай­ақ қанатының түсі мен оның бетіндегі өрнегінің қорғаныштық та маңызы бар. Қабыршақ қанаттылырдың денесінің ұзындығы 3 – 8 мм­ден 200 – 300 мм­ге дейін ең ірісі – Оң түстік Америкалық  қоңыр көбелек (жайған  қанатының ұзындығы 30 см­дей), Еуропа көбелектерінен – емен көбелегінің қанаты 12 – 15 см. Аузы гүлдің шырынын соруға бейімделген, ұзын тұмсыққа айналған. Тыныштық   күйде   ол   шиыршықталып   оралып   жатады.   Кейбір   түрлерінде мұндай   тұмсық   жетілмеген.   Денесі   бас,   кеуде   және   құрсақ   бөлімдерінен тұрады. Басында бір жұп фасетті көздері, көзшелері және иіс, дәм сезу қыз­ метін   атқаратын   мұртшалары   орналасқан.   Бұлардың   көру   органы   жақсы жетілген. Дәм сезу органдары тек аузында емес, кейде аяғында да болады. Кеудесінде үш жұп аяқтары және екі жұп қанаттары бар. Құрсағында 2 – 5 қос «жалған» аяқтары болады.          2.1.4 Көбеюі   Қабыршақ қанаттылыр түрленіп дамиды, яғни жұмыртқадан дернәсіл сатысы на   өтіп,   одан   қуыршаққа,   қуыршақтан   ересек   түрге   айналады.   Қабыршақ қанаттылырдың   дернәсілі  –  жұлдызқұрт.  Қабыршақ   қанаттылырға   ғана   тән ерекшелік – жұмыртқасының әр түрлі пішінді болуы.  7 Көбелектердің аяқтары да әлсіз болып келгендіктен, оларды қолмен ұстауға болмайды. Өйткені адамның саусақтары олар үшін улы болып саналады. Бас Дамудың 4 кезеңінде бас көбелектің жауы   көп: құс, бақалар, кесірткелер. Бірақ олар қорғануды біледі.  III Эксперименталдық бөлім 3.1Зерттеу нәтижелері Жұлдызқұрттардың   көбелекке  айналу  сәтінен  зерттеулер  нәтижесі  Жұлдызқұрт  көбелекке  мүлде  ұқсамайды.  Тіпті  мұндай  «құрттан»   қана­ ты   жібектей әдемі    көбелек   шығатынына   сенбейсің. Осы   жұлдызқұрттан  қалай  көбелек  шығатынын  зерттеп  көрейік. Зерттеу  әдісі: Көбелектің  жұлдызқұрттарын олар  жүрген  өсімдіктің  жапырағымен  қоса жинап  аламыз. 8 1. Оларды   банкаға   немесе   қорапқа   салып,   ішіне   ауа   керек  болатындықтан,   аузын   дәкемен   жабамыз   немесе   қақпақтың   аузын ұсақтап  тесіп  қоямыз. 2. Жұлдызқұрттар  пайдаланған  ескі  жапырақтарды  алып  тастап, оның  орнына   жаңадан   жас   жас   жапырақтар   салып   отырамыз.   Өйткені  олар  үздіксіз  қоректенумен  болады. Нәтижесі: 1. Жұлдызқұрттардың  түстері  солғындайды. 2. Бір  күні  таңертең  жұлдызқұрттың  орнында  кіп­кішкентай  қуыршақ  жатыр. 3. Біраз   күннен   кейін   қуыршақтың    мөлдір   пленкасы   жарылып, көбелектің  басы, аяқтары  және  арқасы  көріне  бастайды. 4. Келесі   кезекте   пленканың   өзі   түсіп   қалады   да,   көбелек   сыртқа  шығады.   Оның   әдемі   қанаттары   әзірге   көрінбейді.   Өсе   келе  байқалатын  болады.         Көбелектің  түрлері, тіршілік ету мекені мен бейнесі Адмирал (көбелек) кездеседі. Қанатының жайғандағы ұзындығы 30 – 35 см­дей. Көбелек 600 – 700, кейде 1500 жұмыртқа салады. Оны жарып шыққан жұлдызқұрт жасыл не қызғылт сұр түсті (ұзындығы 21 – 40 мм).  Беде,  зығыр,  соя,  мақта,  кендір, арахис,  күнбағыс,   темекі,   көксағыз,   т.б.   дақылдардың   жапырағын,   тұқым бүрін, тұқымын  жеп қоректенеді,  топырақ  арасында (2 – 5  см  тереңдікте) қуыршаққа  айналады.   Одан   шыққан   көбелек  мамыр  айының   басында   (оңт. аудандарында) не аяғында (солт­те) ұша бастайды. Жылына 2 – 3 рет  ұрпақ береді.  Негізгі  күрес  шаралары:   Б.  қ.  к.  қуыршаққа   айнала   бастаған   кезде егістікті қопсыту, оның шөбі алынғаннан кейін сүдігер жырту, тех. дақылдар мен бұршақты өсімдіктер себілген жерлерге инсектицид (хлорофос, метафос, т.б.) шашу.  9 Бұйра көбелек Бұйра   көбелек  (Lymantrііdae   Оrgyіdae)   –   түнгі  көбелектер  тұқымдасына жататын ауыл шаруашылығының зиянкесі. Жер шарында кең тараған, әсіресе, Азия мен Африканың тропиктік ормандарында тіршілік ететін 3000­дай түрі белгілі. Қазақстанның барлық облыстарында кездеседі.  қалады.   Мақтаның   қауашағын   тесіп,   ішіндегі   тұқымын   жейді,   осыған байланысты кейде оларды мақта “қауашағының құрты” деп те атайды. Күресу шаралары: күзде топырақты аударып, кесектерін ұсақтап қопсыту; көктемде арам шөптен тазарту; мақта алқабын түйнек салған кезде инсектицид­ термен бүрку қажет. Көгілдір Морфо көбелегі          Қолмен   Көгілдір   Морфо   көбелегін   ұстап   көру   үлкен   бір   сәттілік   деп саналады.   Бұл   көбелектің   атауы   үндістерше   «жерге   құлаған   аспан   бөлігі» деген   мағынаны береді. Амазондық тайпалардың наным­сенімдері бойынша қолдарына осы көбелек қонған жолы болғыштар өздерінің құпия тілектерін тілесе,   ол   сөзсіз   орындалады   екен.    Көгілдір   морфа   өзінің     сұлулығымен ерекшеленеді. Көбелектің бұл түрі  биікте самғап  ұшады.  Қанатының үстіңгі жағы   аспан түстес асты жерге ұқсас болғандықтан ұшқанда жарық жұлдыз құсап көрінеді. Сондықтан  да оны үндістандықтар жерге түскен аспанның бір ұшқыны деп те атайды.  10 Түн   көбелектері,   қоңыр   көбелектер   (Noctuіdae)   – қабыршаққанаттылар  отрядының бір тұқымдасы.  Жер шарында  кең тараған, 15 тұқымдас тарма­ ғына жататын 25 мыңнан астам түрі белгілі. Қазақстанда шөлді аймақтардан басқа барлық жерлерде тараған 250­ден астам түрі бар. Қанатының жазыл ­ғандағы ұзындығы 25 – 40 мм аралығында (Бразилияда тіршілік ететін ең үлкені – Thysanіa agrіppіna, оның қанатының ұзындығы 300 мм­ге жуық), денелерін түк басқан, түсі сұрғылт немесе қоңырлау. Алдыңғы қанаттары ұзынша, үшбұрыш­ ты, сұр не қоңыр, кейде ашық немесе металл түсті бола ды. Қанатының үстінде 3 дөңгелек тәрізді таңбалары және бірнеше иректел   ген   көлденең   жолақтары   бар.   Артқы   қанаттары   алдыңғыларына қарағанда ақшыл келеді. Түн көбелектері атына сай түнде не алакөлеңкеде ұшады. Жұмыртқаларын өсімдікке, өсімдік қалдықтарына немесе топырақ    Тауыс көз          Махаон     Қанатының алымы 7,5 см .Белгілер сары негізгі рең; қара қоңырдақ жә­ 11            Бұл Ресейдің еуро бөлігінің ең   әдемі   көбелектерінің   бірі. Алдыңғы   қанатының   ұзындығы   62 мм.   дейін   болса,   артқы   қанаттары 27­31   мм.   Қанаттың   негізгі   реңі қанық   алқызыл   түсті,   қызғылт­ қоңыр.   Қанаттарда   4   кесек­кесек "көз" дақтармен орналасады.  көгілдір     не   егістіктер;   артқы   қанаттың   тө­ менгі   аймағына   көк   дақтар   қара жиектемеде   және   бір   қызыл   даққа ұқсас.   Көбелек   гүлдің   балшырыны ның нәрін және шықты ішеді; шын жыртабандар     ең   алдымен   барлық өсімдікті  ­  тағы   сәбізді,  фенхельті және   айбалдырғанды   жұтады.   Ме киендері     жұмыртқаларын   біртін деп   өсімдіктің   жапырақтарына   бө ліп   жинайды;   жұмыртқаны   қалауы мамырда   немесе   жаздың   соңында болады. Тұрақтары ; ашық аудандар мен таудың шалғындардың, 2000 м биіктіктегі төбенің   шыңдарын   мекендейді.Барлық   Европа   және   солтүстіктің   Африка елдерінде бар.  Қоректенуі Қабыршақ қанаттылыр өсімдіктің гүл шырынымен, жемістердің тәтті нәрі             мен, т.б. қоректенеді.      Олар су, бал және цитрустық жемістермен қоректенеді.  Көбелектердің   өмір   сүру   уақыты,   тамақтануы,   ұшуы   олардың   түрлеріне, қанаттарының түстеріне байланысты болады.  Көбелектерді қорғау Көптеген   түрі   кеште,   түнде   ұшады.   Түнде   ұшатын   жоғары   сатыдағы Қабыршаққанаттылырда есіту органы болатыны анықталған. Қабыршақ   қанаттылырды   3   отряд   тармағына   бөледі:  жақты   көбелектер (Lacіnіata);  тең қанаттылар  (Iugata) және  әр түрлі қанаттылар  (Frenata). Қазақстанда кездесетін негізгі тұқымдастары: ақ көбелек, көгілдір көбелек, емен көбелегі, барқыт көбелек, бұйра көбелек, мүр көбелек, қан көбелек, түн көбелектері,   нимфалидалар,   т.б.   Қабыршақ   қанаттылырдың   өте   сирек кездесетін кейбір түрлері қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.   Мыс.,  Тянь-Шань аполлоны,   өкшелі   сұр   көбелек,   жолақты тораңғы көбелегі, махаон көбелегі, т.б. Қабыршақ қанаттылырдың 1 мыңнан астам  түрлері  –  екпе   өсімдіктердің  зиянкестері.  Олардың  жұлдызқұрттары өсімдіктерді жейді. Әсіресе күздік дақылдар және бидай қоңыр көбелектері, дән қоңыр көбелегі, беде, жоңышқа, капуста, күнбағыс қоңыр көбелектерін атауға болады. Қабыршақ қанаттылырдың орман ш­на зиян келтіретін түрлері де көп (қарағай көбелегі, сақина көбелегі, т.б.). Ал кәдімгі күйе көбелектері үйде, қоймада тіршілік ететіндіктен түрлі тағамдар мен теріден тігілген және жүннен   тоқылған   киімдерді,   жиһаз   көбелегі   ағаштан   жасалған   жиһаздарды бүлдіреді. Қабыршақ қанаттылардың табиғатта пайдасы да бар. Мыс., олар гүлді   түнде   ашылатын   өсімдіктерді тозаңдандырады.   Қабыршақ   қанаттылардың   кейбір   түрінің   жібек   пілләсі пайдаланылады (тұт, емен, айлант жібек көбелектері). Әлемде көбелектің 160   өсімдіктерді,   әсіресе,   гүлі мыңнан астам түрі бар . Бір қызығы   қанатын қағып ұшқанда көздің жауын алатын көбелектер не бәрі бір апта ғана өмір сүреді екен. 1. Көбелектер туралы қызықты мәліметтер Әсіресе, көктемде, жазда гүлден­гүлге қонып, ұшып жүретін көбелектерге күнделікті өмірде мән бере бермейміз. Олардың қанаттарының   әдемілігіне,   түрлі­түстілігіне   сүйсініп   қана   қоямыз.   Алайда қарапайым жәндіктер туралы да көптеген қызықты мәліметтер бар екен. Қорытынды       Саны белгілі бір мөлшерден төмендеп кеткен жануарларды жойылып кету қаупі төнген жануарлар қатарына жатқызамыз. Мұны туу санының өлу санына төмендеп   кеткендігінен   аңғаруға   болады.     Бүгінде,   әсіресе,   көбелектердің азаюынан білінеді.  Көбелектің     керемет   әлемі   адамдарға   зиян   әкелумен   қатар     көп   пайда   да әкеледі.  1.Көбелектер адамға зиян   да әкеледі (шынжыртабандар ауыл шаруашылық дақылдарды жояды)  2. Көбелекті өлшеусіз жоюға болмайды, олар көп пайда келтіреді.  Көбелектің айрықша ұлы рөлі өсімдікті тозаңдандыру. Оның негізгісі тозаңды гүлден   гүлге   көтеріп   өтеді,   сөйтіп   балшырын   ерітіндісін   жияды. Өсімдіктердің түпсіз шірнеліктеріне олардың басы тығулы болады, балшырын шығарын көбелектер ғана ұзын тұмсықпен біледі.  Қазақстан   алқабындағы   көбелектердің   ең   үлкендері   3,5   сантиметрден аспайды. Ал әдемілігі жағынан ештеңеге дес бермейтін шатырқанаттылар қан­ шама?  Көпшілігі ­ жабайы табиғатта жойылып кеткен, тек арнайы фермаларда ғана өсірілетін, Қызыл кітапқа енгізілгендер. Әр көбелектің өзіне тән ерекшелігі бар.  Әрқайсысы өзінше әдемі, ерекше.  Көбелек және шынжыртабандар өсімдіктермен азықтанады  соған қарамастан олардың өздерін де түрлі ­ түрлі азулы аңдар жеп кетеді. Ендеше, барлық тірі заттар тоқулы азықтық күрмеудің құрамды бөлігі көбелектермен  дос. Біз   болашақ   ұрпақ   табиғатты   және   жәндіктерді   аялап,   сақтап   ,   қорғап жүруіміз керек, олардың өмір сүруіне кедергі келтірмеуіміз керек. Табиғаттың   көркем   сұлулығына   тамсанғыңыз   келсе, бақылаңыздар.   көбелектерді Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.   «Балаларға   арналған   танымдық   энциклопедия»   .   –   Алматы:   «Аруана» баспасы.– 32 бет.  2.   Жануарлар   әлемнің   үлкен   атласы.   –   Алматы:   ААҚ   «Алматыкітап» баспасы.– 63 бет. 3.  Интернеттен алынған мәліметтер. Жаңа мәліметтер. 4.  Қазақстан Энциклопедиясы 5. «Биология» Мектеп баспасы 2044­2005жж